Geography and Natural Resources, N1, 2020

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri

COĞRAFİYA VƏ TƏBİİ RESURSLAR

Proceedings of the Azerbaijan Geographical Society

GEOGRAPHY AND NATURAL RESOURCES

2020 №1 (11)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

BAŞ REDAKTOR: akademik Ramiz Məmmədov REDAKSİYA HEYƏTİ: c.e.d., prof. Fərda İmanov (baş redaktorun müavini); c.ü.f.d., dos. Məhərrəm Həsənov (baş redaktorun müavini); akademik Axmetkal Medeu (Qazaxıstan); akademik Vladimir F. Loginov (Belarusiya); akademik Qərib Məmmədov; akademik Məmməd Salmanov; c.e.d., prof. Yuji Murayama (Yaponiya); c.e.d., prof. Çingiz İsmayılov; c.e.d, prof.

Tapdıq Həsənov; c.e.d. Arkadi A.Tişkov (Rusiya); dos. dr. T.Ahmet Ertek (Türkiyə); c.e.d., prof. Rza Mahmudov; c.e.d. Hüseyn Xəlilov; c.e.d. Zakir Eminov; c.e.d. Rəna Qaşqay; c.e.d. Yaqub Qəribov; c.ü.f.d., dos. Mirnuh İsmayılov (məsul redaktor); c.ü.f.d., dos. Nazim Bababəyli; c.ü.f.d., dos. Şahin Pənahov; a.e.ü.f.d., dos. Mətanət Əsgərova; p.e.ü.f.d., dos. Oqtay Alxasov.

Tərtibatçı redaktor: Emil Cəbrayılov Jurnal AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda yığılmış və səhifələnmişdir.

Redaksiyanın ünvanı: AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 Telefon: (+99412) 539 3376 Email: office@geonatres.az, geonatres.journal@gmail.com Vebsayt: http://journal.geonatres.az/

*** EDITOR-IN-CHIEF: academician Ramiz Mammadov EDITORIAL BOARD: Dr. geog., prof. Farda İmanov (deputy of editor-in-chief); PhD geog., dos. Maharram Hassanov (deputy of editor-inchief); academician Akhmetkal Medeu (Kazakhstan); academician Vladimir F.Loginov (Belarus); academician Garib Mammadov; academician Mammad Salmanov; Prof. Dr. Yuji Murayama (Japan); dr. geog., prof. Chingiz Ismayilov; dr. geog., prof. Tapdyg Hassanov; dr. geog. Arkadi A.Tishkov (Russia); dos. dr. T.Ahmet Ertek (Turkey); dr. geog., prof. Rza Mahmudov; dr. geog. Huseyn Khalilov; dr. geog. Zakir Eminov; dr. geog. Rena Gashgay; dr. geog. Yagub Garibov; PhD geog., dos. Mirnuh İsmayilov (responsible editor); PhD geog., dos. Nazim Bababeyli; dr. geog. dos.

Shahin Panahov; PhD agr. sci., dos. Matanat Askerova; PhD ped. sci., dos. Ogtay Alkhasov.

Editorial developer: Emil Jabrayilov This journal has been composed at the Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS. Editorial address: Institute of Geography named after acad. H.Aliyev, ANAS, AZ 1143 Baku c. H.Javid ave. 115 Phone: (+99412) 539 3376 Email: office@geonatres.az, geonatres.journal@gmail.com Website: http://journal.geonatres.az/

ISSN 2663-2438 (Print) ISSN 2706-8501 (Online) © AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu

--------------------------------------Çapa imzalanmışdır 03.02.2020 Formatı 70x100 Tiraj-100 «AVROPA» nəşriyyatı, 2020

2

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

AKADEMİK RAMİZ MƏMMƏDOV - 70 R.M.MƏMMƏDOV AZƏRBAYCANDA LANDŞAFT PLANLAŞDIRILMASININ BANİSİDİR Azərbaycanın görkəmli elm xadimi, akademik R.M.Məmmədovun yüksək analitik təfəkkürü, elmi təşkilatçılıq istedadı, elmi yeniliklərə olan hədsiz marağı onun coğrafiya elmi, o cümlədən Xəzər dənizinin tədqiqi sahəsində kifayət qədər sanballı və dəyərli elmi yeniliklər əldə etməsinə imkan vermişdir.

Bu cəhətdən R.M.Məmmədovun landşaft planlaşdırılması istiqamətində apardığı elmi-tədqiqat işlərinin Azərbaycanda coğrafiya elminin nəzəri və praktiki əhəmiyyətinin artmasında rolu böyükdür.

Landşaft planlaşdırılması ərazinin ekoloji tarazlığının mühafizə edilməsi əsasında torpaqlardan istifadənin mümkün qədər balanslaşdırılmış, inteqrasiya edilmiş tövsiyyələr sisteminin hazırlanmasıdır. Bu çətin və məsuliyyətli tədbirlər sisteminin hazırlanması mövcud coğrafi informasiya sistemləri bazasına əsaslanmaqla insanların sağlam və məhsuldar həyat fəaliyyətinə xidmət etməli və ərazi vahidinin davamlı inkişafının təminatçısı olmalıdır.

R.M.Məmmədovun landşaft planlaşdırılmasına aid ilk kitabı “Azərbaycanda landşaft planlaşdırılması (ilk təcrübə və tətbiq) (Tbilisi, 2008) adlanırdı. Kitaba ad təsadüfən seçilməmişdi. Doğurdan da landşaft planlaşdırılması Azərbaycan coğrafiya elmi üçün təbii sistemlərə yanaşmanın daha mütərəqqi və praktiki əhəmiyyət kəsb edən sahəsi olmuşdur. Bu dövrə qədər Sovetlər İttifaqının coğrafiya elmində ətraf mühitin optimallaşdırılmasına aid kifayət qədər sanballı elmi-tədqiqat işləri həyata keçirilmişdi. Lakin optimallaşdırma əsasən insan tərəfindən dəyişdirilmiş və ya yenidən qurulmuş landşaftlar üçün tətbiq edilirdi. Landşaft planlaşdırılması isə əsasən landşaftların təbii əsasına istinad etməklə həyata keçirilirdi. Bu mənada landşaft planlaşdırılması optimallaşmadan nəzəri metodoloji yanaşma baxımından fərqlənirdi. Hər bir land-

şaft orjinal və təkrar olunmazdır. Bu mənada landşaft planlaşdırılması aparılarkən Azərbaycan landşaftlarının özünəməxsus xüsusiyyətləri, o cümlədən onlar üçün səciyyəvi olan ekoloji və sosialiqtisadi problemlər də nəzərə alınmalıdır.

R.M.Məmmədov Avropada istifadə olunan landşaft planlaşdırılması təcrübəsini Azərbaycan ərazisinə uyğunlaşdıraraq tətbiq etmişdir.

R.M.Məmmədov Landşaft planlaşdırılmasını izah edərkən “nədir” və “nəyi öyrənir” suallarını çox qabarıq şəkildə önə çixarır və bunlara sanballı və aydın cavablar verir: birinci-ətraf mühitin və komplekslərin müasir vəziyyəti, əhəmiyyəti və həssaslığı haqqında informasiyanın sistemləşdirilməsi və təhlilidir; ikincisi-ərazinin geosiyasi vəziyyətinin, torpaqlardan istifadənin perspektivləri və beynəlxalq standartlara uyğun olaraq qoyulmuş tələblərə adaptasiyanın qiymətləndirilməsidir; üçüncü-idarəetmənin ayr-ayrı səviyyələrində qərarlar qəbul edən təşkilatları və siyasətçiləri birləşdirən vasitədir; dördüncü-proseslərə ictimayyətin geniş şəkildə cəlb olunmasını təmin edir və əldə olunmuş məlumatların əlçatanlığına şərait yaradır; beşinciresurslardan və təbii komplekslərdən istifadənin optimal variantının tapılmasına imkan yaradır; altıncı-investorlara lahiyələrə qoyulmuş tələbləri nəzərə almağa, onun icrasının məqsədəuyğunluğu barədə düzgün və vaxtında qərar qəbul etməyə imkan yaratmaqla regiona investisya marağının artmasına kömək edir. Müəllif tərəfindən ümumiləşdirilmiş və sıralanmış cavablar landşaft planlaşdırılmasının mahiyyətini kifayət qədər dəqiqliklə izah edir.

Bir sıra ölkələrdə landşaft planlaşdırılması zamanı təbii-iqtisadi qiymətləndirmənin aparılması ilə müəyyən edilmişdir ki, yüksək iqtisadi səmərəliliyə və ekoloji cəhətdən təhlükəsizliyə çatmaq üçün təbii-təsərrüfat sistemlərinin inkişaf etdirilməsində əsasən texnogen metod və texnologiyaların tətbiqi daha çox vəsait tələb etsə də lazımi nəticəni əldə etmək çətin olur. Məhz buna görə də bəzi ölkələrdə insanların təsərrüfat fəaliyyətinə, xüsusilə təbiətin qorunmasına əsaslanan landşaft-ekoloji ərazi planlaşdırılmasına geniş yer verilir.

R.M.Məmmədov landşaft planlaşdırılmasının nəzəri və metodoloji məsələlərini izah edərkən onun həyata keçirilməsində yeddi mərhələ ayırır: 1. problemin aydınlaşdırılması; 2. təsvir və qiymətləndirmə; 3. məqsədli konsepsiya; 4. fəaliyyət proqramı; 5. plan; 6. reallaşdırma; 7. nəticələrin

3

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 qiymətləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi. Bu mərhələlərin həyata keçirilməsi zamanı istifadə olunan üsulların sistemli şəkildə göstərilməsi planlaşdırma iştirakçılarının işini xeyli asanlaşdırır.

Qeyd etmək lazımdır ki, landşaft planlaşdırılmasının məzmunu metodları və mərhələləri zaman-məkan münasibətlərindən asılı olaraq daim dəyişir və yeniləşmə tələb edir. Cəmiyyətlə-təbiət arasındakı münasibətlərin strukturu mürəkkəbləşdikcə ekoloji problemlərin həlli də yeni elmi yanaşmalar tələb rdir.

R.M.Məmmədovun landşaft planlaşdırılmasına marağı 2003-cü ildə Qafqaz ölkələrində landşaft planlaşdırılması üzrə mütəxəssislər hazırlamaq məqsədi ilə Almaniya Federal Təbiəti Mühafizə İdarəsinin həyata keçirdiyi silsilə tədbirlərlə bağlı olmuşdur. Bu tədbirlərdə Azərbaycandan da xeyli mütəxəssislər istirak etmişdir. Lakin onların içindən Ramiz müəllim landşaft planlaşdırılmasının mahiyyətini dərk etmiş və bu yeni istiqamətin Azərbaycan üçün vacib olduğunu qəbul etmişdir.

Məhz bunun nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda eyni adlı şöbə fəaliyyət göstərir.

Almaniya Federal Təbiəti Mühafizə İdarəsi tərəfindən Almaniya (Drezden, 2004) və Cənubi Qafqazda (Tbilisidə) layihə iştirakçıları və həmin ölkələrin Ekologiya Nazirlikləri əməkdaşları üçün treninqlər təşkil olunur. Daha sonra tərəflərin hər biriniə öz ölkələrində layihəni həyata keçirmək üçün model ərazinin seçilməsi və müvafiq nazirliklə razılaşdırılması təklif olunur.

Yuxarıda yazılanları və Almaniyanın Federal Təbiəti Mühafizə İdarəsinin təklifini nəzərə alaraq Ramiz müəllim Azərbaycanda landsaft planlaşdırılması aparmaq üçün Sirvan Milli Parkı və onun ətraf ərazilərini seçmişdi. Model ərazinin seçimi Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ilə razılasdırıldı.

Landsaft planlasdırılmasının obyekti kimi Sirvan Milli Parkı və onun ətraf zonasının seçilməsi ərazinin xüsusi təbiəti, heyvanlar aləminin mühafizəsinin zəruriliyi (ceyranlar, köçəri quslar və s.) və burada təbii və antropogen konfliktlərin mövcudluğu ilə əlaqədardır. Axırıncıları landsaft planlasdırılmasının vasitələrini tətbiq etməklə həll etmək nəzərdə tutulurdu.

Landşaft planlasdırılması Azərbaycanda birinci dəfə aparıldığından torpaqdan istifadəni və təbiəti mühafizəni nizamlayan bəzi hüquqi məqamları təhlil etmək və onları dövlət, nazirlik və inzibati rayonlar səviyyəsində razılasdırmaq zərurəti yaranmışdı.

4

Digər istinad məqamı Sirvan Milli Parkının öz ərazisi ilə birlikdə Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə tabe olmasıdır və ona görə də o burada aparılan landsaft planlasdırılmasının ünvançısı və dasıyıcısı rolunu oynayırdı. Bu da parkın ərazisində landsaft planlasdırılması aparılmasına həmin nazirliyin razılığının olmasını şərtləndirirdi.

Aparılmış kompleks tədqiqatlar, tərtib olunmuş cədvəllər və xəritələr öz bəhrəsini vermişdi. Bunların əsasında R.M.Məmmədov Şirvan Milli Parkı üçün inteqrasiya olunmuş tədbirlər sistemi hazırlamışdır.

Zəngin fauna və flora növlərinin əhəmiyyətini nəzərə almaqla Sirvan Milli Parkı və onun ətraf ərazilərində aparılmış landsaft planlasdırılması regionun davamlı və balanslasdırılmıs inkisafını təmin etmək üçün onu bioregion kimi elan etməyin münasib olduğu elmi cəhətdən əsaslandırılırdı.

Bu kontekstdə, ərazinin iqtisadi dirçəlişinə və Milli Parkın səmərəli fəaliyyətinə mənfi təsirləri azaltmaq məqsədi ilə ən yaxsı konsepsiya və vasitə kimi biosfer rezervatının yaradılması irəli sürülmüşdür.

Biosfer rezervatını yaratmaq isə yalnız qorunan təbii komplekslərlə insanların həyat fəaliyyəti sahələri arasında əmələ gəlmiş konfliktləri elmipraktiki cəhətdən balanslaşdırılmış şəkildə həll etdikdən sonra mümkündür. Bu məsələ də tədqiqatçı alim tərəfindən hərtərəfli öyrənildikdən sonra həll edildi və bu ilk dəfə tərtib olunmuş iri miqyaslı (1:25 000) “Konfliktlər” xəritəsində öz əksini tapmışdır.

Sonralar Ramiz müəllim landşaft planlaşdırılmasına aid tədqiqatlarını Samur-Yalama Milli Parkında davam etdirmişdir. Bildiyimiz kimi 2015-ci

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə yaradılan Samur-Yalama MP 12500 ha ərazini əhatə etməklə, bura yeddi bələdiyyənin ərazisinə aid edilən yaşayış məntəqələri, əkin və otlaq sahələri o cümlədən çoxsaylı nizamsız yaradılmış turizm obyektləri və s. daxildir. Ona görə də yaradılacaq milli parkın və bələdiyyələrin sərhədləri dəqiq müəyyənləşdirilməli, konfiliktli şəraitin həlli və bu milli parkların ərazilərinin yerli əhali tərəfindən əsaslı surətdə istifadəsi üçün sərhədlərə yenidən baxılmalı və funksional zonalaşdırmada dəyişiklik aparılmalıdır. Bu zaman mövcud hüquqi aktlar və ekoloji yönümlü landşaft planlaşdırmasının imkan verdiyi vasitələri nəzərə almaq zəruri sayılırdı. İstənilən xüsusi mühafizə olunan ərazi təşkil olunduqda əsas məqsədlər təbiəti mühafizə olmaqla yanaşı, həm də, həmin ərazinin davamlı inkişafının təşkilidir. Ona görə də milli parklar yaranmazdan əvvəl mövcud təbii və sosial iqtisadi şərait öyrənilib qiymətləndirilməlidir. Daha sonra hər bir təbii komponentin sosial-iqtisadi potensialı araşdırılır və onlar arasında ümumi struktur əlaqələri qurulmaqla xəritələr tərtib edilir. Nəhayət bütün bunların hamısının mövcud və dəyişə biləcək sosialiqtisadi şəraitlə gələcəkdə necə uzlaşması qiymətləndirilir. Təbii ki, belə araşdırmalar ictimaiyyətin aktiv və interaktiv iştirakı ilə aparılır. Ramiz müəllimin təbirincə desək “landşaft planlaşdırılması təbiətdən istifadəçilərin maraqlarını müəyyən edən və təbiətin mühafizəsi baxımından onları ortaq məxrəcə gətirən, konfliktləri həll edən və razılaşdırılmış fəaliyyət və tədbirlər planı işləyən kommunikativ bir prosesdir”. Bu tədqiqatlardan sonra Ramiz müəllimin landşaft planlaşdırılmasına həsr olunmuş ikinci kitabı 2016-cı ildə işıq üzü gördü (Landşaft planlaşdırılması: mahiyyəti və tətbiqi, Bakı, 2016, 292 səh). Kitab bu dəfə də tədqiqatçılar, magistrlar, bakalavrlar və geniş oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılandı.

R.M.Məmmədovun tədqiqat sahələrindən biri də Azərbaycan təbiəti üçün aktuallığını yüksək qiymətləndirdiyi və hazırda qlobal məsələyə çevrilmiş səhralaşma problemidir. Bu problemə aid Ramiz müəllimin kifayət qədər elmi dəyərə malik həm ölkə, həm də ölkədən xaricdə məqalələri dərc olunmuşdur. Hazırda Azərbaycanın 36 inzibati rayonu, o cümlədən əhalimizin 6 milyon nəfərindən çoxu bilavasitə səhralaşma təhlükəsini bu və ya di-

gər dərəcədə hiss etməkdədir. O, əsərlərində səhralaşmanın nəzəri-metodoloji problemlərini, dünyada öyrənilmə səviyyəsini məntiqi ardıcıllıqla təhlil etməklə elmi ümumiləşdirmələr aparmışdır. Azərbaycanın təbii-coğrafi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq yerli şəraitə uyğun ilk dəfə səhralaşma kriteriyalarını və indikatorlarını müəyyən etmişdir. Onun Xəzər dənizinin sahilboyu ərazilər timsalında tərtib etdiyi iri miqyaslı “Səhralaşma dərəcələri” xəritəsi respublikamızda səhralaşmaya qarşı aparılan meliorativ tədbirlər üçün əsas vasitəyə çevrilmişdir.

Akademik R.M.Məmmədovun son uğurlu tədqiqatlarından biri də M.C.İsmayılovla birlikdə ilk dəfə hazırladığı “Azərbaycanın ekoloji risk” xəritəsidir. Xəritənin hazırlanmasında respublika ərazisində müşahidə edilən əsas təbii-texnogen mənşəli təhlükələri nəzərə alınmaqla, peyk təsvirlərindən və uzun müddətli çöl tədqiqat materiallarından geniş istifadə edilmişdir. Belə xəritələr Azərbaycanda sürətlə həyata keçirilən tikinti işlərinin, infrastruktur layihələrinin, əhali məskunlaşmasının ekoloji təhlükəsizliyinin təminatı üçün elmi mənbə rolunu oynayı

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı lauryatı, akademik R.M.Məmmədov, bu gün də, elm adlanan dünyanın sonu görünməyən gözəllikləri arasında həvəslə tədqiqatlarını davam etdirir və Azərbaycan təbiətinin və Xəzər dənizinin öyrənilməsinə əvəzsiz töhfələr verir.

70 yaşın mübarək əziz Ramiz müəllim! Sizə can sağlığı, elmdə və həyatda yeni-yeni uğurlar arzu edirik.

Akademik İBRAHİM QULİYEV AMEA-nın birinci vitse prezidenti,

5

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 «XƏZƏRİN XANI» - TİTULUNA APARAN YOL

XX əsrin axırları, XXI əsrin əvvəllərində Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdləri, axınları, dəniz səthi və su hövzəsi üzərində havanın temperaturu, dərinliyə doğru temperaturun paylanması, gətirmə və qovulma prosesləri, suda neft ləkələrinin yayılma arealı və sürəti, dənizdə baş verən ekoloji proseslər, səviyyənin qalxıb enməsi proseslərinin Azərbaycana vura biləcəyi iqtisadi və ekoloji zərərlər və s. kimi problemlərin öyrənilməsi akademik Ramiz Məmmədovun adı ilə bağlıdır. Bəs bu yol necə və haradan başlayıb, bu elmi uğurlar necə qazanılıb, bu yol necə davam etdirilir?

Bu suallara cavab vermək üçün təqribən 45 il geri qayıdıb onun həyat yolunun başlanmasını izləmək kifayətdir!

R.M.Məmmədov 1972-ci ildə o zamankı Azərbaycan, indiki Bakı Dövlət Universitetini bitirir və təyinatla Quba rayonuna müəllim göndərilir. Burada isə rayon mərkəzindən təqribən 50 km məsafədə yerləşən və ən ucqar kəndlərdən hesab edilən Dərk kəndinə fizika-riyaziyyat müəllimi təyin edilir. Bir qədər orada işləyəndən sonra Bakıya qayıdır.

Burada zərurətdən və ya taledən doğan təsadüf nəticəsində keçmiş tələbə yoldaşına, indi onun rəhbərlik etdiyi institutda işləyən Əmir Əliyevə rast gəlir. O zaman Ə.Əliyev Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunda işləyirdi və R.Məmmədova bu İnstitutda gənc və fizika-riyaziyyat təhsilli adamlara ehtiyac olduğunu bildirir.

Nəticədə, R.Məmmədov 1973-cü ildə bu İnstituta işə qəbul edilir və bununla da onun elmi fəaliyyətinin əsası qoyulur. Məhz həmin dövrdə dünya okeanında baş verən müxtəlif hidrometeoroloji prosesləri öyrənmək dünya alimlərini maraqlandırırdı. Keçmiş SSRİ-də isə məxsusi hidrometeoroloji rejimə malik olan Xəzər dənizinin dünyanın ən 6

böyük qapalı su hövzəsi kimi daha dərindən öyrənmək məsələsi qarşıda dururdu.

Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, o zaman Bakı təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Sovet İttifaqı məkanında Xəzəri neft kəşfiyyatı, neft çıxarılması, hidrometeoroloji baxımdan öyrənən ən böyük və əsas mərkəz idi. Görünür buna görə də.

Azərbaycan EA-nın Coğrafiya İnstitutunda Xəzər Dənizi Problemləri Elmi Mərkəzi yaradıldı. Qarşıya qoyulan məsələləri daha dərindən öyrənmək üçün ilk növbədə müvafiq kadrlar lazım idi. Buna görə də, 1973-cü ildə bu Mərkəzə işə qəbul edilən R.Məmmədov 1975-ci ildə o zamankı SSRİ Elmlər Akademiyasının Okeanologiya İnstitutuna təcrübə keçməyə (stajyor) göndərildi.

Ramiz Məmmədov bu İnstitutun elmi əməkdaşları ilə birlikdə ilk təcrübəsini Baykal gölündə apardı və yəqin ki, bununla da su hövzələrinin özünəməxsus xüsusiyyətlərinin olduğunu praktiki olaraq gördü və elmi fəaliyyətini bu proseslərin öyrənilməsinə sərf etmək qərarına gəldi.

Məhz o illərdə Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun direktoru, akademik Həsən Əliyevin təşəbbüsü ilə Xəzərdə, açıq dənizdə, istifadə edilməyən neft buruğunun tərpənməz özülü üzərində hidrometeoroloji və digər prosesləri öyrənmək məqsədilə stansiya quruldu. Bu stansiyanı dünyada ilk dəfə açıq dənizdə tərpənməz özül üzərində yaradılmış dəniz observatoriyası adlandırmaq olar. Bir sıra əməkdaşlarla birlikdə Ramiz Məmmədov da orada elmi-tədqiqat işlərinə başladı.

R.Məmmədov elmi fəaliyyətə başlayarkən açıq dənizdə (Xəzərdə) turbulentliyin birbaşa ölçülməsi məsələsi onun diqqətini cəlb etdi və bu ölçmələrin nəticəsi olaraq onun dənizdəki turbulent proseslər haqqında ilk elmi məqaləsi SSRİ Elmlər Akademiyasının «Xəbərlər» jurnalının «Atmosferin və okeanların fizikası» seriyasında çap edildi. Bu məqalə Xəzərdə turbulentliyin- yəni, suyun və havanın hissəciklərinin ümumi, paralel irəliləmə ilə yanaşı olaraq, həm də mürəkkəb trayektoriyalar üzrə hərəkəti və maddələrin qarışmasının öyrənilməsinə həsr olunmuşdu. Bəlkə də bu məqalə ilə Xəzərdə suyun hərəkətinin mexanizminin birbaşa öyrənilməsinin əsası qoyulmuşdu. Onun bu tədqiqatına qədər dənizdə turbulentlik dolayı yolla ölçülür və bu da müvaiq xətalar ilə əlaqədar olurdu.

Onun diqqətini cəlb edən əsas məsələlərdən biri su səthində və dərinliklərdə turbulent diffuziyanı öyrənmək və bu əsasda müxtəlıf çirklənmə mənbələri və neft ləkələrinin yayılmasının proqnoz modelini işləmək və onlara qarşı operativ ləğvetmə tədbirlərini hazırlamaq idi. Bu problem isə böyük

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 miqdarda neft hasil edilən Xəzərdə ekoloji problemlərin yaranmasının qarşısını almağa kömək edə biləcək bir tədqiqat idi. Hələ 1975-76-cı illərdə bu məsələnin öyrənilməsi, sanki indiki dövrə, yəni Xəzərdə neft hasilatının bir neçə dəfə artırılması zamanı yarana biləcək ekoloji problemlərin qarşısını almağa yönəlmiş bir çağırış idi. Sonradan Xəzərdə işləyən BP, Lukoyl və başqa beynəlxalq şirkətlər alimin bu modelindən istifadə etdilər.

Kiçik, qapalı su hövzələrində qızma və güclü küləklər zamanı dənizdə temperaturun dərinliyə görə vertikal paylanmasının öyrənilməsi də böyük əhəmiyyətə malik məsələdir. Məhz bu proses su hövzələrində üzvi aləmin vertikal miqrasiyasının izlənilməsinə imkan verir. Bu problem də Xəzərdə R.Məmmədov tərəfindən araşdırılmışdır.

R.Məmmədovun öyrəndiyi və mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də, Xəzərdə cərəyanların, axınların instrumental müşahidələrlə tədqiqi, böyük miqyaslı turbulentlik parametrlərinin qiymətləndirilməsidir. Bu sahədəki tədqiqatlar dənizdə müxtəlif axınların sxeminin müəyyənləşdirilməsi, həmin axınların sahillərin geomorfologiyasına, ekoloji şəraitinə təsirinin qiymətləndirilməsinə və müvafiq qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsinə şərait yaratmış olur.

Böyük miqyaslı üfüqi turbulentliyin parametrlərinin təyin edilməsi də Xəzərin indiki və gələcəkdə yarana biləcək ekoloji, bioloji problemlərinin öyrənilməsinə hesablanmış tədqiqatlardandır. Sonralar o, digər Xəzərçi alimlərlə birlikdə (A.Hümbətov) küləyin orta sürəti şəraitində dəniz səthində turbulentliyin qeyri stasionar inkişaf modelini hazırlamışdır ki, bu Xəzərin və digər qapalı su hövzələrinin öyrənilməsi üçün metodiki mənbə rolunu oynaya bilər.

Məlum olduğu kimi, Xəzərin ekoloji və məskunlaşma baxımından ən problemli sahillərindən biri Abşeron yarımadasıdır. Məhz bu ərazidə axınların sahilə təsirinin öyrənilməsi də gələcəkdə burada məskunlaşmanın tənzimlənməsinə kömək edə biləcək tədqiqatlardandır.

Elmi baxımdan Xəzərin hidrofiziki sahələrinin öyrənilməsi (Ə.Əliyev və A.Hümbətovla birlikdə), onun tədqiqi yollarının müəyyənləşdirilməsi, metodikasının hazırlanması məsələləri də dövrün əsas promlematik məsələlərindəndir. Çünki, hidrofiziki xüsusiyyətlərə əsaslanmaqla qapalı su hövzələrinin bir sıra fiziki xassələrini öyrənmək mümkündür.

Bu və bu kimi elmi problemlərin zaman və məkan məvhumları daxilində öyrənilməsi gələcəkdə bir sıra tədqiqatların aparılması üçün baza rolunu oynayacaqdır.

Alim Xəzərin səviyyə tərəddüdlərinə günəş aktivliyinin təsirini də (Ə.Əfəndiyeva və b.) diqqətdən kənarda qoya bilməzdi. Burada onlar günəş fəallığı ilə yanaşı günəş sikllərinin səviyyənin dəyişməsinə təsirini də müəyyən qədər qiymətləndirə bilmişlər və bununla da gələcəkdə elmi tədqiqatçıların bu istiqamətdə fəaliyyət göstərmələrinə bir vəsilə yaratmışlar.

Məlum olduğu kimi, Xəzərdə çoxlu sayda neftmədən qurğuları vardır və bunların gələcəkdə daha da çoxalacağı qaçılmazdır. Sözsüz ki, dəniz neft mədənlərinə, orada çalışan neftçilərin həyat və fəaliyyətinə dənizdə baş verən hidrometeoroloji hadisələrin təsiri də öyrənilməlidir. Bu məsələnin geniş tədqiqi və qiymətləndirilməsi də R.Məmmədovun (A.İsrafilovla birlikdə) diqqətini cəlb edən məsələlərdən olmuşdur.

Xəzər dənizi meridional istiqamətdə 1200 kmdən artıq uzanır. Meteoroloji, fiziki-coğrafi, hidrofiziki, geoloji, hətta ekoloji baxımdan belə onu üç hissəyə bölmək olar (şimal, orta, cənub). Bütün əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənən bu üç hissədə səviyyənin dəyişməsi onlar arasında istilik mübadiləsinə də səbəb olur. Təbii ki, bu mübadilə Xəzərdə həm üzvü aləmin, həm də suyun fiziki və kimyəvi elementlərinin də qarışmasına səbəb olur.

Bu problem də ilk dəfə R.Məmmədovun diqqətini cəlb etmiş və buna aid xüsusi məqalə hazırlanıb çap etdirilmişdir (R.Reyfmanla birgə).

Hələ XX əsrin 80-cı illərində Xəzərin səviyyə tərəddüdlərinin respublikanın təsərrüfatına təsirini nəzərə alan alim (A.Kərimov və A.İsrafilovla birgə) səviyyə tərəddüdlərinin proqnozunu hazırlamışdır ki, həmin proqnoz indi də özünü doğruldur.

Bakı bulvarının genişləndirilməsi, Ələt limanının tikilməsi layihələri hazırlanarkən R.Məmmədovun proqnozundan istifadə edilmişdir.

Xəzər dənizi səviyyəsinin proqnozunun metodoloji əsaslarının hazırlanması (B.Budaqov və A.Hümbətovla birgə) ideyası da ona məxsusdur.

Bu metodoloji əsasdan istifadə etməklə, gələcəkdə də səviyyə dəyişmələrinin qısa müddətli proqnozlarını hazırlamaq olar. Bunlarla yanaşı o, Xəzərin səviyyə tərəddüdlərinin səbəbləri haqqında da tədqiqat işləri aparmış və bunu daha çox iqlim dəyişmələri ilə əlaqələndirmişdir. Alim səviyyə tərəddüdlərinin özünəməxsus ekoloji problemlər yaratdığına da diqqəti cəlb etməyə çalışır.

AMEA Coğrafiya İnstitutunda yaradılmış Xəzər Dənizi Problemləri Mərkəzinin böyük işlər gördüyünü qeyd etməklə yanaşı, Bakıda Xəzəri öyrənən xüsusi İnstitutun yaradılmasının da vacib olması R.Məmmədovu daim narahat edir. Buna görə də, hələ 1994-cü ildə o, akademik B.Ə.Budaqovla

7

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 birlikdə «Xəzər İnstitutu nə vaxt açılacaq» adlı məqalə yazmış və «Xalq qəzeti»ndə çap etdirmişlər.

Onun Xəzər dənizinin coğrafi problemlərinə həsr olunmuş ümumiləşdirilmiş məqaləsi bu istiqamətdə aparılmış tədqiqatların çox vacibliyini bir daha diqqətə çatdırır. Bu məqalə ilə alim Xəzərin problemlərinin təkcə elmi-tədqiqatçıları deyil, həm idarəedici orqanları həm də hər bir vətəndaşı narahat edən bir problem olduğunu bir daha qabardır, və göstərir ki, Azərbaycan əhalisinin 50%-ə qədəri dəniz sahillərində yaşayır və bilavasitə onunla əlaqədardır. Buna görə də Xəzər İnstitutunun yaradılması və onun kompleks tədqiqatlarla məşğul olması ən aktual məsələlərdən biridir.

O, 1997-ci ildə Xəzər dənizinin səviyyəsinin enib qalxması və problem üzrə kompleks təkliflər hazırlamış və ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmışdır.

Son bir neçə ildə beynəlxalq fondların (CRDF, İNTAS, RP-6, RP-7, NATO və s.) Xəzər dənizinin tədqiqinə həsr olunmuş 10-dan çox layihəsinin rəhbəri və yaxud məsul icraçılarından biri olmuşdur.

Alimin bir sıra əsərləri Xəzərin beynəlxalq statusuna həsr edilmişdir ki, burada o beynəlxalq hüquqa əsasən Xəzəryanı ölkələr arasında göl prinsipi ilə bölüşdürülməsinin daha ədalətli olduğunu elmi şəkildə sübut etmişdir.

R.Məmmədov təkcə Azərbaycan alimləri ilə deyil, xarici ölkə alimləri ilə də çox sıx əlaqədə elmi fəaliyyət göstərir. Onun rusiyalı alimlərlə çoxlu sayda məqalələri çap edilsə də, Q.N.Ranin və İ.V.Mitrofanovla birlikdə çap etdirdiyi «Xəzər dənizinin müasir vəziyyəti» (rus dilində, Moskvanın «Nauka» nəşriyyatı) monoqrafiyasının xüsusi əhəmiyyəti vardır. Çünki bu kitabda Xəzərin müasir vəziyyəti və gələcəkdə gözlənilən problemlər hərtərəfli şərh edilir, qarşıda duran aktual problemlərin həlli yolları göstərilir.

Xəzər dənizinin tədqiqinə dair R.Məmmədovun əsərlərinin ümumiləşdirilmiş nəticəsi «Xəzər dənizinin hidrometeoroloji atlası»dır desək yəqin ki, yanılmarıq. Çoxlu sayda xəritə, cədvəl və diaqramdan ibarət olan bu atlas Xəzəri öyrənən hər bir tədqiqatçının, Xəzərlə maraqlanan hər bir kəsin (ölkəsindən, vətəndaşlığından asılı olmayaraq) əsaslandığı ən ciddi elmi mənbədir. Atlas Azərbaycan və

ingilis dillərində çap edilmişdir. Həmin atlas 2015ci idə Kanadada Sophia Publishing Group Inc. nəşriyyatı tərəfindən də çap olunmuşdur.

Alimin ən böyük arzularından biri, Azərbaycanda Xəzərlə məşğul olan, onu kompleks şəkildə öyrənən bir İnstitutun yaradılmasıdır. Çünki, buna Azərbaycanın hüquqi, coğrafi, iqtisadi və s. kimi haqqı vardır. Həm də Xəzər dənizi hələ Sovet hakimiyyəti illərində belə ətraf respublikalara nisbətən ən çox Azərbaycan alimləri və geoloqları tərəfindən tədqiq edilmişdir.

Ramiz Məmmədov qədər Xəzərə aid elmi əsər yazmış alim yoxdur. Onun ümumi elmi əsərlərinin (350-dən çox, 10 kitab) 141-i və ya 50%-ə yaxını Xəzər dənizinin problemlərinə həsr edilib ki, onun da 31-i Qərbi Avropa ölkələrində çap edilmişdir.

Bütün bunlara görə akademik Ramiz Məmmədovun «Xəzərin xanı» adlandırılması təbii olaraq heç kəsdə təəccüb doğurmur. Ömrünün 70 ilini başa vuran alimin elmi fəaliyyəti Azərbaycan Dövləti tərəfindən də yüksək qiymətləndirilir. Belə ki, 2016-cı ildə onun rəhbərliyi ilə bir neçə coğrafiyaçı alim Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə Elm sahəsində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı adına layiq görülmüşdür.

Hazırda akademik Ramiz Məmmədov yaradıcı ömrünün ən məhsuldar dövrünü keçirməklə təkcə Xəzərin deyil, bütün Azərbaycanın coğrafi-ekoloji problemlərini öyrənmək, onların həlli yollarını müəyyənləşdirmək və elmi təkliflərini irəli sürməkdədir. Onun tez-tez təkrarladığı bir ifadə var: «Bizim tədqiqat laboratoriyamız bütün Azərbaycan ərazisidir».

Bir daha AMEA akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun direktoru, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin Prezidenti, AR Dövlət Mükafatı lauryatı, akademik Ramiz Mahmud oğlu Məmmədovu anadan olmasının 70, elmi-pedaqoji və ictimai fəaliyyətinin 45 illiyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona uzun ömür, sağlam həyat və yeni yaradıcılıq nailiyyətləri arzulayırıq.

Akademik FƏXRƏDDİN QƏDİROV

8

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 AKADEMİK RAMİZ MƏMMƏDOV - XƏZƏRƏ BAĞLANMIŞ ÖMÜR Bu gün Azərbaycanda müasir coğrafi problemlərin qloballaşması, konstruktiv elmi-nəzəri prinsiplərin və qədim Xəzərin müasir ekocoğrafi gələcəyinin baş strateqi akademik Ramiz Məmmədov hesab olunur. Mübalidəsiz demək olar ki, Azərbaycanda xüsusilə Xəzərin ekocoğrafi problemləri üzrə tutarlı tədqiqatlar aparmış Ramiz Məmmədovun alternativi hələlik yetişməmişdir. Bu yaxınlarda akademik, Dövlət Mükafatı Laureatı Ramiz Məmmədov haqqında Rusiya mətbuatında dərc olunmuş bir yazıda Ramiz müəllimi Azərbaycanda coğrafiya elminin nailiyyətlərinə, xüsusilə qədim Xəzərin müasir və coğrafi, hətta milli problemlərinin öyrənilməsinə göstərdiyi fədakarlığına və xidmətlərinə görə “Xəzərin xanı” adlandırmışlar.

Həqiqətən akademik Ramiz Məmmədov bütün ömür coğrafiyasını bilavasitə Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Xəzər dənizinin taleyi ilə bağlanmışdır. Dünyanın ən mürrəkəb qədimdən-qədim və geocoğrafi cəhətdən hələlik tam öyrənilməmiş Xəzərin mövcudluğu və təsəvvürlərin formalaşması haqqındakı coğrafi anlayışları, bəsit ideyaların yaranması tarixi hələ IV-V əsrlərdən başlamışdır.

Lakin o vaxtdan bəri XXI-ci əsrə qədər Xəzər dənizinin problemləri haqqında ömrünün spektirləri göstərir ki Ramiz müəllim qədər çoxillik tədqiqatlar aparan olmamışdır. Akademikin apardığı çoxsahəli tədqiqatların ən vacib sahələrindən biri Xəzər dənizinin səviyyəsinin hansı səbəblərdən dəyişməsinin uzunmüddətli proqnozunu hazırlamaqdır.

Həqiqətən bu məsələni öyrənmək üçün uzunmüddətli elmi-texniki metodların tədbiqi tələb olunur.

Fikir verin 1972-1995-ci illər dövründə Xəzər dənizinin səviyyəsi 2,5 metr qalxdı və sahil zonasının sosial-iqtisadi həyatına və ekoloji şəraitinə 2 milyard ABŞ dolları civarında ziyan dəydi. Həmin vaxt yəni 1992-ci ildə akademik Ramiz Məmmədov Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxmasının 1996-cı ildə dayanacağını söyləmişdir. Lakin akademikin bu fikri lazımi səviyyədə dəyərləndirilməmişdir. Xəzər dənizində bu kimi güclü qalxmaları akademik hər şeydən əvvəl günəş aktivliyinin təbii sikllərinə uyğun olaraq müəyyən etmişdir. Onun Xəzər dənizinin problemlərinə və ekocoğrafi rekonstruksiyasına bilavasitə 200-dən çox elmi-tətbiqi və ekocoğrafi layihələri mövcuddur. Yüzlərlə yeni fikirləri və tövsiyyələrini əks etdirən məqalələri və monoqrafiyaları dərc olunmuşdur. Təkcə Xəzər dənizinin ən mürəkkəb və tədbiqi cəhətdə aktual olan Hidrometeoroloji parametrləri müəyyən edən 30-dan çox müxtəlif məzmunlu xəritədən ibarət Xəzərin ilk atlasını bilavasitə akademik Ramiz Məmmədov ortaya qoymuşdur.

Bu gün tanınmış tədqiqatçı və müdrik insan Ramiz Mahmud oğlu Məmmədov 1950-ci il fevral ayının 4-də Gürcüstan Respublikasının Qardabani rayonunun Qaracalar kəndində anadan olmuşdur.

1967-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra həmin ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin fizika fakültəsinə qəbul olmuşdur.

R.Məmmədov ilk elmi yaradıcılıq fəaliyyətinə 1973-cü ildə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitutunun Xəzər Dənizi Problemləri Mərkəzində başlamışdır. Hələ o vaxtlarda onun gələcək elmi potensialını və prespektivlərini nəzərə alaraq Coğrafiya İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə 1975-1976-cı illərdə Moskva Okeanologiya İnstitutunda stajor - təkmilləşmə təcrübəsi keçmişdir, 1977-ci ildə isə həmin institutun əyani aspiranturasına qəbul olmuşdur. Artıq 1980ci ildə “Dayaz dənizlərdə və şirinsulu su tutarlarında turbulent mübadilə” mövzusunda Moskva Okeanologiya institutunun Dissertasiya Şurasında “Okeanologiya” ixtisası üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək gənc fizika-riyaziyyatçı alim kimi öz vətəninə dönmüşdür.

O, 1980-1985-ci illərdə Azərbaycanda yeni yaradılmış “Kosmik Tədqiqatlar” Elm-istehsalat Birliyində “Xəzər elmi tədqiqat stansiyası "nın müdiri vəzifəsində çalışmışdır. Lakin 1985-ci ildə AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə əvvəl Geologiya, 1989- cu ildə isə yenidən Coğrafiya İnstitutuna işə qaytarılmışdır. 1991-ci ildən başlayaraq Coğrafiya İnstitutunun Xəzər Dənizi Problemləri Mərkəzinə uzun illər rəhbərlik etmişdir. Lakin 1995-ci ildən həmin institutun elmi işlər üzrə direktor müavini, 2013-cü ildən isə direktoru vəzifəsində çalışır.

Görkəmli alim 1996-cı ildə Coğrafiya elminin ayrılmaz sahəsi olan “Xəzər dənizinin hidrofiziki sahələrinin dəyişkənliyi və onların çirkləndiricilərin yayılmasına təsiri” mövzusunda doktorluq dissertasiya müdafiə etmişdir. Elmdə qazandığı yeni nailiyyətlərə və metodiki tövsiyyələrə görə “Hidrologiya” ixtisası üzrə texnika elmləri doktoru elmi dərəcəsinə layiq görüldü. Artıq R.Məmmədov öz sahəsində istedadlı tədqiqatçı kimi elm aləmində tanınmağa başladı. Qazandığı elmi uğurlara və nailiyyətlərə görə 2001-ci ildə “Coğrafiya” ixtisası üzrə AMEA-nın müxbir üzvü, 2014-cü ildə isə müvəffəqiyyətlə AMEA-nın həqiqi üzvü (akademik) seçildi. Akademik R.Məmmədova 2009-cu ildə isə növbəti olaraq Azərbaycan Ali Attestasiya Komissiyasının xüsusi qərarı ilə “hidrologiya” ixtisası üzrə “professor” rütbəsi verilmişdir.

O, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün keçmiş sovetlər məkanında Xəzər dənizi problemləri üzrə ən 9

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 tanınmış alim və mütəxəssis hesab olunur. Onun elmi tədqiqatlarının əsasları bilavasitə Xəzər dənizinin ən aktual ekocoğrafı problemlərinə hidrofizikasına, hidrologiyasına, atmosferlə dənizin qarşılıqlı təsirinə, dənizdə turbulent mübadilə və turbulent diffuziyanın tədqiqinə, müasir səviyyənin dəyişməsinə, qlobal iqlim dəyişmələri və Xəzər dənizinin, qarşılıqlı əlaqəsinə, ekocoğrafi çirkləndiricilərin dəniz akvatoriyasında yayılmasının hidrocoğrafi modelinin yaradılmasına həsr olunmuşdur. Xəzər dənizinin Azərbaycan daxilində status probleminə və ümumiyyətlə, müasir Xəzərin geofizikası, hidrofizikası, ekocoğrafi problemlərinin tədqiqinə dair sistemli müşahidələr davam etdirilir. Kür-Araz hövzəsinin transsərhəd su problemləri, Azərbaycanda səhralaşma prosesinin qloballaşması, landşaft planlaşdırılması və ətraf mühitin mühafizəsi kimi klassik probleminin həlli hazırda R.Məmmədovun kompleks tətbiqi tədqiqatlarının qayəsini təşkil edir.

R.Məmmədovun müasir “Okeançılar nəzəriyyəsinin” tərkib hissəsi olan nəzəri-tətbiqi tədqiqatlar sahəsində də dəyərli elmi uğurları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onun yeni işlədiyi yarımempirik modelə görə, dəniz səthində müasir küləklərin və istilik cərəyanının hətta dənizin müxtəlif dərinliklərində belə genetik proqnozunu müəyyən etmək mümkündür. Xəzər dənizinin sahil zonasında mövcud temperatur və sinoptik anomaliyaların modelləşdirilməsi sahəsində alınan kompleks nəticələr bu istiqamətdə aparılan yeni eksperimental tədqiqatların davamıdır.

Onun Xəzər dənizinin transsərhəd çirklənməsinə dair konstruktiv modelinin 2000-ci ildə ABŞnın Mülkü Tədqiqatlar və İnkişaf Fondunun qrantına layiq görülməsi Azərbaycan elminin uğurudur.

Alınmış elmi nəticələrin dünyada bu sahədə ən sanballı nəşr sayılan “Spill Science Technology Bulletin” jurnalında çap olunması da böyük uğur hesab olunur.

Xəzər dənizini ekocoğrafi cəhətdən həddindən çox çirkləndirən əsas mənbələrdən biri sahil zonasında vaxtilə yerləşmiş, lazımsız sənaye və məişət obyektlərindən sistemli şəkildə dənizə çirkab sularının axıdılmasıdır. Hazırda bu sahədə yeniləşmə islahatlarının aparılması haqqında R.Məmmədov səmərəli təkliflər vermişdir. Xəzər dənizinin hazırda ən əsas problemlərindən biri onun müasir səviyyəsinin mərhələli dəyişməsinin öyrənilməsidir.

Apardığı elmi axtarışlar səviyyə dəyişmələrinin səbəblərini müəyyən dərəcədə izah etmişdir. Bu məqsədlə o ilkin variantda səviyyə dəyişmələrinin kompleks model sxemini tərtib etmişdir. Nəticədə birinci yaxınlaşma mərhələsinin şərti proqnozunu

10

vermişdir. Şərti olaraq Xəzər dənizinin səviyyəsinin yaxın keçmişlərdə kəskin qalxdığı və 19781995-ci illərdə bir sıra tədqiqatlarının nəticəsi kimi bundan sonra da qalxacağı fikrini söyləmişdir. Həqiqətən R.Məmmədovun 1993-cü ildə dəniz səviyyəsinin qalxmasının 1996-cı ildə dayanacağı haqqında proqnozu tamamilə özünü doğrultmuşdur.

1999-cu ildən başlayaraq onun elmi tədqiqatlarında yeni müasirləşmə və modelləşdirmə prinsipləri və müşahidələri Azərbaycan Respublikası ərazisində müasir səhralaşma prosesinin intensivləşməsi problemlərinin həllində xüsusi rol oynamışdır.

Onun bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə süni peyklərdən alınmış rəqəmli kosmik şəkillərin emalı sayəsində, respublikanın 35 min2 km ərazisində gedən yeni səhralaşmanın növü, dərəcəsi, areallarının xəritələri tərtib olunmuşdur. Bu olduqca vacib və neqativ dağıdıcı ekocoğrafi hallara qarşı əvvəlcədən köməkçi qabaqlayıcı tətbiqi tövsiyyələri kimi qiymətlidir .

Son günlər Azərbaycanda, xüsusilə Abşeron yarımadasında böyük narahatcılığa səbəb olan sürüşmə proseslərinin aktivləşməsi haqqındakı fikirləri elmi-təcrübi cəhətdən böyük marağa səbəb olmuşdur. Akademik yaranmış sürüşmə proseslərinin kökünü, dinamikasının əsasını, onların son vaxtlar daha da fəallaşmasını bilavasitə ərazidə lokal ekogeoloji proseslərin canlanması ilə əlaqələndirmişdir. Həqiqətən Abşeron yarımadası Azərbaycanın tərkib hissəsi olaraq müasir tektonik hərəkətlərin daha dinamik və fəal seysmik zonasına daxildir. Əlbəttə həmin yerin ümumi relyef şəraiti, onun üfüqi və şaquli parçalaması, meyilliyi baş verən sürüşmə priseslərinin həm genezisini və coğrafi qanunauyğunluğunu müəyyən edir. Ona görə ilk növbədə bu kimi təhlükəli təbii obyektlərin iri miqyaslı rəqəmsal xəritələrin hazırlanması vacibdir. Yəni burada sürüşmə prosesləri ilə yanaşı yerli axınların, istiqaməti, eroziya və morfometrik ölçülərin görünməsi olduqca vacib şərtdir.

R.Məmmədovun tədqiqatları həmişə özünün novatorluğu ilə fərqlənmişdir. Bu baxımdan onun son illərdə Azərbaycanda landşaft planlaşdırılmasına dair kompleks tətbiqi elmi-praktiki layihələrini xüsusilə misal göstərmək olar. Hazırda təbiətdən səmərəli istifadənin və ekosistemlərin mühafizənin ən müasir vasitələrindən biri sayılan bu tətbiqi metod ilk dəfə Şirvan Milli Parkı və onun ətraf ərazilərinin landşaft planlaşdırılması layihəsini və tədbirlərin coğrafi konsepsiyasını hazırlamışdır. Hazırda müasir coğrafiya elminin ən önəmli və prioritet vəzifələrindən birincisi ölkəmizdə aqroistehsal sahələrinin coğrafi aspektlərini, davamlı iqtisadi inkişafının əsaslarını coğrafi resursların kompleks qiymətləndirilməsində daha konstruktiv və

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 tətbiqi metodların işlənilməsidir. R.Məmmədov bir mütəxəssis kimi beynəlxalq elm fondlarının dəstəyi ilə Xəzər dənizində su dövranının tədqiqi üçün yeni “drifter” metodunu tətbiq etmişdir və yerin süni peyki ilə qurulmuş əlaqə əsasında Xəzər dənizinin su dövranları haqqında yeni hidrofiziki düzəlişlər aparmışdır.

O, ilk dəfə olaraq Xəzər dənizinin tədqiqinə aid yeni tədbiqi texnologiyalardan biri yerin süni peyklərindən radar altimetriyası ilə tədqiqatların aparılmasına nail olmuşdur. Bu iş onun vasitəsilə ilk dəfə 2004-cü ildə Fransanın Milli Elmi Tədqiqatlar Mərkəzi ilə başlamış və daha sonra İtaliya, Böyük Britaniya və Almaniyanın alimləri ilə birgə tədqiqatlannı davam etdirmişdir. Əldə olunan uğurlu nəticələr 2005-ci ildə Venesiyada “Radar Alti-metriyasının 15 liyinə” həsr olunmuş beynəlxalq simpoziumda elmin yenilikləri kimi alqışlanmışdır.

Bütün bunların sayəsində 2014-cü üdə Azərbaycanda tamamilə yeni 300- ə yaxın xəritədən ibarət “Xəzər dənizinin hidrometroloji atlası” nəşr olunmuşdur. Hazırda müasir coğrafiya elminin ən önəmli və prioritet vəzifələrindən birincisi ölkəmizdə aqroistehsal sahələrinin coğrafi aspektlərini, davamlı iqtisadi inkişafın əsaslarını coğrafi resursların kompleks qiymətləndirilməsində daha konstruktiv və tətbiqi metodların işlənilməsidir.

R.Məmmədov beynəlxalq elm aləmində yaxşı dənizçi və okeanoloq kimi tanınmış tədqiqatçıdır.

Son on ildə dünyanın 50- a qədər ölkəsində bu sahədə elmi məruzə ilə çıxış etmiş, bəzilərinə isə mütəxəssis kimi sədrlik etmişdir. Ramiz müəllim ümumiyyətlə dünyanın çox şəhərində müasir elmi toplantıların məruzəçisi olmuşdur. Bunlar akademik R.Məmmədovun yaradıcılıq salnaməsində və müasir coğrafiya elmində ən uğurlu nəticələri hesab olunur. Hazırda dünyanın 20- dən çox elmi tədqiqat mərkəzləri ilə qlobal ekocoğrafi problemin həllinə dair elmi əməkdaşlığını davam etdirir.

Azərbaycan Respublikası Coğrafiya Cəmiyyətinin Prezidenti akademik Ramiz Məmmədovun təşəbbüsü və təşkilatçılığı sayəsində 1918-ci il Coğrafiya Cəmiyyətinin 80-illik yubileyini və növbəti qurultayın keçirilməsi Azərbaycanda regional coğrafiya elminin inteqrasiyasına bariz misaldır. Burada Beynəlxalq Coğrafiya ittifaqının prezidenti, Rusiyanın İçtimai Coğrafiyaçılar Assosasiyasının vitse prezidenti Kolosov Vladimir Aleksandroviçin Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin çoxşaxəli fəaliyyətinin və son dövrlərdə regional coğrafiya elminin yüksək nailiyyətləri haqqındakı xoş sözləri Azərbaycan coğrafiyaçı alim və tədqiqatçılarının qarşısında yeni perspektiv öhdəliklərin əsasını qoydu.

Elə bu günlərdə akademik Ramiz Məmmədovun rəhbərliyi ilə Azərbaycanın arid regionlarında təbii-təsərrüfat ekosistemlərinin təşkili və idarə olunması mövzusuna həsr olunmuş Mingəçevirdə keçirilmiş noyabr konfransı bir daha coğrafiya elminin tətbiqi, aqroistehsal prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Regionların təbii-landşaft resursların potensialını müəyyənləşdirmək, torpaq-bitki örtüyünün, ekoloji-milli parkların mövcud potensialından səmərəli istifadə edilməsi vacib məsələlər kimi qarşıya qoyuldu. Konfransda Respublika Ali məktəblərin, müvafiq Dövlət Universitetlərinin mütəxəsisləri, regional elm mərkəzlərin nümayəndələri və Mingəçevir şəhər içtimayətinin nümayəndələri konfransı vətənimizin coğrafiyasını yaxşı bilək tanıyaq və aqrar-istehsalatların davamlı tətbiqi sahəsində gərəkli təcrübə modeli kimi qiymətləndirdilər.

Bu günlərdə ilk dəfə AMEA akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, akademik Ramiz Məmmədovun bilavasitə ideyası sayəsində “Türk Dünyasının Coğrafiyası və Etnosu” adlı hazırlanmış üç cildlik monoqrafiyası bütün Türk Dünyasına böyük hədiyyə oldu. Kitabın ideya müəllifi AMEA sabiq prezidenti hörmətli akademik Akif Əlizadə, akademik Ramiz Məmmədov və akademik Nizami Cəfərovun xeyir-duası ilə ərsəyə gəlmişdir. Türk dünyasında coğrafi şəraitlə bağlı olaraq ən çox məskunlaşmış coğrafi məkanları, o cümlədən Orta Asiyada, Amu-Dərya və Sırdərya, Ön Asiyada Dəclə-Fərat, Qafqazda Kür və Araz çaylarının vadiləri olmuşdur. Kitabda tarixin müəyyən dövrlərində ayrı-ayrı etnosların arasındakı inteqrasiyasının coğrafi aspektləri geniş təhlil olunmuşdur. Burada bir daha qeyd edilir ki, çoxmilyonlu Türk dünyası tarixi təkamülün sınaqlarından şərəflə çıxmış və cəmiyyətin müxtəlif dövrlərdən keçən inkişafın məhsuldar və eyni zamanda böyük potensial perspektivlərə malikdir.

R.Məmmədov Azərbaycanda müasir kadr potensialının hazırlanmasında olduqca fəal iştirak edir. Bu qısa zaman ərzində onun rəhbərliyi ilə 20ə yaxın fəlsəfə doktorları, elmlər doktorlan hazırlamışdır. O, uzun müddətdir AMEA Yer elmləri bölməsinin nüfuzlu “Xəbərlər” jurnalı baş redaktorunun müavinidir.

Demək olar ki, 20 ilə yaxındır Coğrafiya İnstitutunda fəaliyyət göstərən Doktorluq Dissertasiya Şurasına rəhbərlik edir. Eyni zamanda Coğrafiya Elminin müasir Fundamental Problemləri üzrə Beynəlxalq Elmi Şuranın (Moskva ş.) və Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı nəzdində yaradılmış “Təmiz su” beynəlxalq mərkəzin Direktorlar Şurasının üzvüdür. Uzun müddət Azərbaycan Coğ-

11

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 rafiya Cəmiyyətinin vitse- prezidenti, 2014-cü ildən isə cəmiyyətin prezidenti olaraq fəaliyyət göstərir. Ramiz müəllim 2000-2009-cu illərdə isə Avropa İttifaqının Cənubi Oafqaz ölkələri üzrə Beynəlxalq Ekoloji Mərkəzin Konsultativ Şurasının prezidenti vəzifəsini icra etmişdir. Akademikin

mindən çox elmi əsərləri və yeni metodiki fikirləri coğrafiya elminin konstruktiv və tətbiqi istiqamətdə gələcəyinin müəyyənləşdirilməsinə böyük ümidlər verir.

C.ü.f.d. Habil Haqverdiyev

12

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 AKADEMİK R.M.MƏMMƏDOV VƏ AZƏRBAYCAN COĞRAFİYA CƏMİYYƏTİ Azərbaycanın elm və mədəniyyət tarixində Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin (ACC) özünəməxsus yeri vardır. Cəmiyyətin əsas məqsədi coğrafi məsələlərin - təbiət və cəmiyyətin bütövlüyünün ərazi problemlərinin həllində, təbii ehtiyatların səmərəli istifadə edilməsində, demoqrafik və milli xüsusiyyətləri nəzərə almaqla təsərrüfatın inkişafında, təhsildə, mədəniyyətin və coğrafi biliklərin təbliğində ümumi maraqları olan şəxsləri və təşkilatları öz sıralarında birləşdirərək bu sahələrin inkişafına nail olmaqdır. ACC coğrafiya elminin inkişafında əlaqələndirici və istiqamətverici rol oynayaraq, coğrafi məlumatların mümkün olan bütün informasiya vasitələrində - televiziyada, radioda, mətbuatda, vebsaytlarda və s. yayılması, beynəlxalq və yerli ictimaiyyətin diqqətini ölkəmizin tarixi-mədəni və coğrafi obyektlərinə yönəlməsi istiqamətində işlər görür. Cəmiyyət, fəaliyyət göstərdiyi 80 ildən artıq dövr ərzində coğrafiya və ona yaxın elm sahələrinin aparıcı alim və mütəxəssislərini öz sıralarında birləşdirə bilmişdir. Cəmiyyətin üzvləri, o cümlədən, sahə və regional bölmələrində fəaliyyət göstərən mütəxəssislər respublika ərazisinin öyrənilməsində, təbiətdə və cəmiyyətdə gedən coğrafi prosesləri və onların əmələgəlmə səbəblərinin araşdırılmasında, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə yollarının tədqiq edilməsində, ətraf mühitin mühafizəsinin elmi əsaslarının işlənməsində, coğrafi təhsilin inkişafında mühüm rol oynamış, öz töhfələrini vermişlər. Yarandığı ilk illərdə cəmi 19 nəfər üzv və 5 nəfərlik Rəyasət Heyətindən ibarət olmuş Cəmiyyətin strukturu, idarəolunma formaları, say tərkibi və aparılan işlərin keyfiyyəti daim təkmilləşdirilərək inkişaf etdirilmişdir. 1939-cu ildən SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin Azərbaycan filialı kimi fəaliyyətə başlamış ACC-nin ilk sədri İvan Fiqurovski olmuşdur. Sonrakı illərdə ona akademik M.A.Qaşqay, prof. H.B.Əliyev, AMEA-nın müxbir üzvü Q.K.Gül, akademik H.Ə.Əliyev, akademik B.Ə.Budaqov rəhbərlik etmişlər.

2012-ci ildə Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti akademik Ramiz Məmmədov seçilmişdir. Məhz həmin tarixdən etibarən ACC-nin həyatında yeni bir tarixi mərhələnin başlandığını demək mümkündür. Akademik R.M.Məmmədovun sədrliyi ilə strukturun yenidən qurulması, təşkilatı baxımdan bir sıra innovativ addımların atılması Cəmiyyətin həyatında yeni bir dövrün başlamasına səbəb olmuşdur. ACC-nin Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Sumqayıt, Gəncə, Naxçıvan üzrə regional bölmələri yenidən bərpa olunmuş, nizamnamə çərçivə-

sində fəaliyyətlərini davam etdirmişlər. Cəmiyyətin sahə bölmələrinin strukturu da Ramiz müəllim tərəfindən müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq yenidən qurulmuşdur. Bunlar, Coğrafi biliklərin təbliği, Ekocoğrafiya, Ekoturizm, Regional coğrafi problemlər, Beynəlxalq əlaqələr, Qlobal dəyişmələr, Xəzər dənizi, Coğrafi İnformasiya Sistemləri və Nəşrlər bölmələridir. Sahə bölmələrində iş AMEA-nın Coğrafiya İnstitutunun elmi-tədqiqat şöbələri və regional bölmələrin yerləşdiyi müvafiq universitetlərin Coğrafiya fakültələri ilə sıx əlaqədə qurulmuşdur.

Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin regional bölmələri

Sumqayıt Dövlət Universiteti Gəncə Dövlət Universiteti Lənkəran Dövlət Universiteti Naxçıvan Dövlət Universiteti

Akademik Ramiz Məmmədovun rəhbərliyi altında ACC-nin coğrafi biliklərin ictimailəşməsi prosesində rolu daha da artmiş, yeni fikirlərin, ideyaların yaranmasında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Ötən dövr ərzində ACC-nin iş prinsiplərindən biri də konfransların, seminarların və görüşlərin mütəmadi olaraq keçirilməsi olmuşdur. Prezident olduğu müddətdə Ramiz Məmmədovun sədrliyi ilə 20-dən çox beynəlxalq və yerli konfrans keçirilmişdir. Torpaqdan səmərəli istifadə və onların ekocoğrafi problemləri, sosial-iqtisadi və demoqrafik problemlər, iqlim və aqroiqlim ehtiyatları, çay axımının çoxillik tərəddüdləri, səth sularının formalaşması, Xəzər dənizinin problemləri, turizm, coğrafi təhsil, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi yolları, və s. istiqamətlərdə aparılmış bu kimi görüşlər coğrafiya elminin inkişafı, alimlərin, elmi tədqiqatçıların öz potensialını göstərməsi, əldə edilən elmi nailiyyətlərin ictimailəşdirməsi baxımından əvəzsiz rol oynamışdır. Müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrində belə tədbirlərin dəfələrlə işıqlandırılması bunu bir daha sübut edir. 2014-cü ilin sentyabr ayında Bakı şəhərində keçirilmiş “Xəzər dənizi regionunun coğrafi problemləri və ərazinin dayanıqlı inkişafına nail olmanın yolları” mövzusunda beynəlxalq konfrans, 2015-ci ilin sentyabr ayında baş tutmuş “Müasir qlobal dəyişmələrə geo- və təbii-təsərrüfat sistemlərinin 13

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 adaptasiyası problemləri” mövzusunda beynəlxalq elmi-praktik konfrans, 2016-cı ilin sentyabrında Şəki şəhərində keçirilmiş “Azərbaycan Respublikasında demoqrafik inkişaf, əhali məskunlaşmasının perspektivləri və regional problemləri” mövzusunda respublika elmi konfransı, 2017-ci ilin mart ayında keçirilmiş “Azərbaycanın dağ geosistemləri: problemlər və perspektivlər” konfransı, 2017ci ildə Bakıda daha sonra Türkiyənin İzmir şəhərində keçirilmiş birinci və ikinci AzərbaycanTürkiyə Coğrafiya Günləri, Bakıda keçirilmiş Azərbaycan – Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı Coğrafiya Günləri, 2018-ci ilin aprelində "Qafqazın dağlıq regionlarında iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma imkanlarının gücləndirilməsi. Elm və təcrübə arasında qarşılıqlı əlaqənin optimallaşdırılması” konfransı, həmin ilin may ayında keçirilmiş “Azərbaycanda və Rusiyada ictimai coğrafiya və XXI yüzilliyin inkişaf prioritetləri” və “Daxili su hövzələrinin problemləri: Xəzər dənizi hövzəsinin tematik öyrənilməsi” mövzusunda baş tutmuş beynəlxalq konfranslar, sentyabr ayında "Avrasiya CİS konfransı – 2018” beynəlxalq elmi konfrans, 2019-cu ildə Qəbələ şəhərində keçirilmiş ACC-nin X Qurulytayı, Mingəçevir şəhərində baş tutmuş "Azərbaycanın arid regionlarinda təbii-təsərrüfat sistemlərinin təşkili və idarə olunması" adlı elmi konfrans və s. bu kimi tədbirlərdəndir.

İnformasiya əsrində coğrafi məlumatların ictimaiyyətə doğru-düzgün çatdırılması Cəmiyyətin əsas hədəflərindən biri kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Akademik Ramiz Məmmədovun təşəbbüsü ilə ACC-nin rəsmi inernet səhifəsinin hazırlanması bu baxımdan cəmiyyətin tarixində ilklərdən biridir.

2014-cu ildən fəaliyyətə başlayan vebsayt bu illər ərzində Cəmiyyətin fəaliyyətinin işıqlandırılmasında, coğrafi informasiyaların ictimailəşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Saytda Azərbaycan coğrafiyasının müxtəlif bölmələrini əhatə edən informasiyalar, ACC-nin fəaliyyətinə dair xəbərlər, alimlərin, coğrafiya sahəsində çalışan mütəxəssislərin blog yazıları, elektron kitabxana, video və foto media arxivi, nəşr fəaliyyəti və s. yer almışdır.

ACC hazırda özünün nəşr fəaliyyəti ilə də məşğuldur. “Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri” toplusunun yeni formatda – elmi jurnal kimi nəşrinin həyata keçirilməsi təşəbbüsü də akademik Ramiz Məmmədova məxsusdur. 2015-ci ildən “Coğrafiya və təbii resurslar” adı ilə nəşr olunan jurnalın ildə 2 nömrəsi işıq üzü görür. Azərbaycan coğrafiya elmi sahəsində ilk və yeganə jurnal kimi tarixə düşmüş nəşrin hazırki dövrə qədər 10 sayı çapdan çıxmışdır. Jurnalda fiziki coğrafiya, insan coğrafiyası, Xəzər dənizi, ekocoğrafiya, toponimika, maraqlı elmi məlumatlar və s. kimi bölmələr yer alır.

Bu gün Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti özünün inkişaf strategiyası ilə fəaliyyətini davam etdirir. Üzvlərimizin sayı ilbəil artmaqdadır. Beynəlxalq əlaqələr genişlənməklə yanaşı, elmi mübadilələr, layihələr icra olunur. Azərbaycanı tanımaq və tanıtmaq məqsədilə ekspedisiyalar, müxtəlif yaş qruplarını əhatə edən ekoturlar həyata keçirilir.

Coğrafiya və ona yaxın elm sahələrinin təbliğatçısı kimi Akademik Ramiz Məmmədovun “...Bir çox elm sahələrində olduğu kimi, bizim də laboratoriyamız vardır... bu, Azərbaycandır...” fikri hazırda ACC-nin əsas şüarlarından birinə çevrilmişdir...

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti akademik R.M.Məmmədovu 70 illik yubileyi münasibəti ilə Cəmiyyətin çoxsaylı üzvləri adından təbrik edir, ona şərəfli ömür yolunda can sağlığı və uğurlar diləyirik.

C.ü.f.d. Məhərrəm Həsənov, Emil Cəbrayılov

14

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

FİZİKİ COĞRAFİYA AZƏRBAYCANDA HİDROLOJİ TƏDQİQATLARIN MÜASİR VƏZİYYƏTİ R.M.Məmmədov1, F.Ə.İmanov2 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu “Azərsu”ASC, “Sukanal” Elmi-Tədidqiqat və Layihə İnstitutu ramiz.mammadov50@gmail.com 1

2

________________________________________________________________________________________________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 25 noyabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 20 dekabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 _________________________ Açar sözlər: Hidrologiya, su resursları suyun keyfiyyəti antropogen faktorlar iqlim dəyişikliyi su resurslarının idarəolunması hidroloji problemlər

Xülasə Məqalədə Azərbaycanın su resursları, onların istifadə və idarə olunması, həmçinin antropogen faktorların təsiri altında azalması haqqında qısa məlumat verilir. Su ehtiyatlarının öyrənilməsinin ən vacib vəzifələrindən biri kimi, ölkəmizdə hidrologiyanın müxtəlif sahələrinin inkişaf səviyyəsinin təhlilinə xüsusi diqqət yetirilir. Hazırda Azərbaycanda hidrologiyanın yalnız bir neçə sahəsinin inkişaf etdiyi qeyd edilir. Bütün bu məsələlərin səbəbləri araşdırılaraq, hidrologiyanın mühüm fundamental sahələrinin inkişafı, habelə bu istiqamətdə ixtisaslı kadrların hazırlanması ilə bağlı təkliflər verilir. Məlum olmuşdur ki, Azərbaycanda su ehtiyatları təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri və iqlim dəyişmələri şəraitində mütəmadi olaraq azalır. Digər tərəfdən onların keyfiyyət göstəriciləri mövcud ekoloji normalara uyğun gəlmir. Bu məqsədlə, su ehtiyatları və ondan istifadəni həyata keçirən elmi təşkilatlar və icra orqanları arasında inteqrasiyaya nail olmaq vacibdir.

_______________________________________________________________________________________ 1. Giriş.

Müasir şəraitdə su problemi ölkələrin davamlı inkişafına təsir edən əsas amillərdən biridir. Su probleminin kəskinləşməsi əhalinin ərzaq təminatına və regionların ekoloji təhlükəsizliyinə birbaşa təsir göstərir. Gələcəkdə su təminatını yaxşılaşdırmaq üçün yalnız sudan istifadəni azaltmaq, ondan qənaətlə istifadə etmək kifayət deyil və su ehtiyatlarının artırılması istiqamətində tədqiqatlar və praktiki işlər sürətləndirilməlidir.

Təsadüfi deyil ki, Dünya Su Şurasının və Dünya Su Forumunun səyləri nəticəsində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Davamlı İnkişaf Məqsədləri2030” çağırışında nəzərdə tutulan 17 məqsəddən 6sı yalnız təmiz su və sanitariya məsələlərinə həsr olunmuşdur. Ən azı daha 5 məqsəd (2 - aclığa son qoymaq, qida təhlükəsizliyinə nail olmaq və dayanıqlı kənd təsərrüfatını təbliğ etmək; 7 - hər kəs üçün əlverişli, etibarlı, dayanıqlı və müasir enerjiyə çıxışı təmin etmək; 13 - iqlim dəyişikliyi və onun təsirlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün təcili addımlar atmaq; 14 - dayanıqlı inkişaf üçün okean, dəniz və digər su hövzələrini qorumaq və onlardan düzgün istifadə etmək; 15 – ekosistemlərin dayanıqlı istifadəsini müdafiə, bərpa və təbliğ etmək, meşələri dayanıqlı idarə etmək, səhralaşma ilə mübarizə aparmaq, torpaq deqradasiyasının qarşısını almaq və dayandırmaq, o cümlədən biomüxtəliflik itkisini dayandırmaq) bu və ya digər səviyyədə su məsələsi ilə əlaqədardır [27].

Yuxarıda qeyd olunanlar bir daha təsdiq edir ki, qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün həyata keçirilən tədbirlər planları əlaqələndirilməli və elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Təsadüfi deyil ki, Meksikanın Cankun şəhərində 2017-ci il 29 may – 2 iyun tarixlərdə keçirilmiş XVI Dünya Su Konqresində müzakirə olunan əsas məsələ davamlı inkişafın məqsədlərinə çatmaq üçün Elm və Su Siyasətinin əlaqələndirilməsi olmuş və bu, Konqresin Cankun Deklarasiyası adlı yekun sənədində öz əksini tapmışdır [25]. Beləliklə, su, ərzaq, enerji təhlükəsizliyi və ekosistemlər arasında əlaqələrin optimallaşdırılması yalnız elmi əsaslarla mümkündür.

2017-ci ilin noyabr ayında Bakı şəhərində Qlobal saziş Azərbaycan şəbəkəsi, “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası, Su Təsərrüfatı İşçiləri Həmkarlar İttifaqı Respublika Komitəsinin birgə təşkilatçılığı BMT-nin Davamlı İnkişaf Məqsədləri çərçivəsində “Dünyamızın transformasiyası: Davamlı İnkişaf Məqsədlərinin inteqrasiyası və həyata keçirilməsinin təşviqində elmin rolu” adlı beynəlxalq elmi konfrans keçirilmiş və bölmələdən biri yalnız su problemlərinin müzakirəsinə həsr olunmuşdu.

2. Təhlil və müzakirə.

Azərbaycanın su ehtiyatları və onların idarə olunması. Azərbaycan ərazisinin təqribən yarısı üçün arid iqlim şəraiti səciyyəvidir və bu ölkənin 15

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 su ehtiyatlarında öz əksini tapmışdır: orta çoxillik atmosfer yağıntıları 427 mm, buxarlanma 308 mm və çay axımı 119 mm təşkil edir [22]. Azərbaycanın yerüstü su ehtiyatları 30.9 km3 təşkil edir və bunun əsas hissəsi (66.7%), yəni 20.6 km3-i transsərhəd çayların, 33.3% və ya 10.3 km3-i yerli çayların payına düşür (Рустамов и Кашкай, 1989).

Təqdim olunan rəqəmlərdən göründüyü kimi, Azərbaycanın yerüstü su ehtiyatlarının strukturu əlverişli deyildir. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin potensial yeraltı su ehtiyatları 9.0 km3, təsdiq olunmuş su ehtiyatları isə 4.38 km3 təşkil edir [2].

Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində Azərbaycan ən az su ehtiatlarına malikdir. Ölkənin su ehtiyatları məhduddur və qonşu ölkələrlə müqayisədə vahid əraziyə və bir adama düşən xüsusi çəki müvafiq olaraq Gürcüstandan 7,7 və 8,3, Ermənistandan isə 2,2 və 1,7 dəfə azdır.

Respublikada ən böyük su istehlakçısı kənd təsərrüfatıdır və 2015-cü ildə onun ümumi su istifadəsində payı 70,7%, sənayeninki 24,7%-dir. Qalan hissəsi isə digər təsərrüfat sahələrinin payına düşür.

Kənd təsərrüfatı geri qaytarılmayan su istifadəçisi və sistemlərindən itki göstəricisi ən yüksək olan sahədir. Dövlət sudan istifadə uçotu informasiyalarının təhlili göstərmişdir ki, çoxillik dövrdə (19902015-ci illər) təbii su mənbələrindən götürülən ümumi su həcmi 11,1-16,2 km3, o cümlədən yeraltı sular 1,54-0,51 km3 hüdudlarında tərəddüd etmişdir (www.stat.gov.az).

Azərbaycanın su ehtiyatları məhdud olmaqla yanaşı antropogen amillərin təsirinə və müasir iqlm dəyişmələrinə çox həssasdır. Belə şəraitdə effektiv su siyasəti həyata keçirilməli və su ehtiyatları inteqrasiyalı idarə edilməlidir.

Azərbaycan transsərhəd su siyasətini “BMT-nin Sərhəddən keçən su axınlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi üzrə” Konvensiyaya görə və qonşu ölkələrlə ikitərəfli müqavilələr əsasında qurur.

2011-2014-cü illərdə BMT-nin İnkişaf Proqramı və Qlobal Ekoloji Fondun həyata keçirdiyi “Kür-Araz çayları hövzəsində transsərhəd deqradasiyanın azaldılması” layihəsi çərçivəsində Azərbaycanın Milli Su Ehtiyatlarının İnteqrasiyalı İdarə Edilməsi üzrə Milli və Strateji Fəaliyyət Planları hazırlanmışdır.

Hazırda çay hövzəsinin idarə olunmasının üç modeli məlumdur: hidroloji, inzibati-ərazi və koordinasiyalı modellər. Azərbaycan Respublikasında hazırda bu üç modeldən yalnız biri - inzibati-ərazi model tətbiq olunur. Lakin Azərbaycan Respublikasının Su Qanunvericiliyində göstərilmişdir ki, həm hidroloji, həm də administrativ model su ehti-

16

yatlarının idarə olunmasında tətbiq edilə bilər. Ölkəmizdə, su infrastrukturunun xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, su ehtiyatlarının idarə olunmasında koordinasiyalı modelin daha məqsədəuyğun olduğunu göstərmək olar. Belə ki, Azərbaycanda çoxsaylı təbii su obyektləri ilə yanaşı, süni su obyektləri də (su anbarı, kanallar) kifayət qədərdir. Ərazidə, həmçinin su ehtiyatlarının idarə olunmasında xüsusi yanaşma tələb edən transsərhəd çaylar da var [3].

Hidrologiya elminin vəzifələri və nəzəri əsasları. Su təsərrüfatının infrastrukturu, hidroenerji istehsalı, çay hövzələrinin idarə olunması, ətraf mühitin mühafizəsi və s. ilə bağlı layihələrin elmi əsaslandırılması hidroloji tədqiqatlarsız qeyrimümkündür. Hidrologiyanın digər tətbiq sahələri çay axımı və təhlükəli hidroloji hadisələrin - daşqın və sellərin proqnozu ilə əlaqədardır. Hidrologiya coğrafi elmlərə aid olmaqla, digər fiziki-coğrafi elmlərlə - meteorologiya və iqlimşünaslıq, geomorfologiya, landşaftşünaslıq, qlyasiologiya, kartoqrafiya və s. ilə sıx əlaqəlidir. Bu əlaqələr təbii mühitin bütövlüyünü, onun ayrı-ayrı komponentlərinin bir-birinə qarşılıqlı təsirini əks etdirir.

XX əsrdə hidrologiyanın inkişafının ən başlıca xüsusiyyəti elmi hidrologiyanın yaranmasıdır və onun inkişafında dörd dövr ayrılır: empirizm (1900-1930), rasionalizm (1930-1950), nəzəriyyənin inkişafı (1950-1975) və kompyüterləşmə (1975-2000) dövrləri [28].

Müasir dövrdə hidrologiyanın nailiyyətləri tətbiqi hidrologiyanın ehtiyaclarının ödənilmə səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Bu gün birmənalı etiraf etmək olar ki, tətbiqi hidrologiya bütövlükdə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri, sosial sfera və fərdi sektorun hiroloji təminatı üzrə qarşıya qoyulan vəzifələrin öhdəsindən uğurla gəlir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, nəzəri hidrologiyanın nailiyyətləri azdır. Nəzəri hidrologiya və tətbiqi hidrologiya arasında müəyyən boşluq var: nəzəri hidrologiya öz inkişafında praktikanın tələblərindən geri qalır.

Hidrologiyada empirik təsviri metodologiyalar XX əsrin 30-50-ci illərində formalaşıb və bu elmin nəzəri əsası fizika, hidrodinamika, fiziki coğrafiya və riyazi statistikadan götürülüb [8]. Ümumiyyətlə isə, etiraf etmək lazımdır ki, hazırda bir çox hidroloji məsələlərin həllinin nəzəri yolları çox məhduddur [19].

Belə şəraitdə sual olunur: elmi hidrologiyanın inkişafını necə sürətləndirmək olar? Elmi nəzəriyyənin bir çox tərifləri məlumdur. Hans Selyeyə [9] görə “nəzəriyyələr-mövcud faktları birləşdirən saplardır”. Hesab olunur ki, elmi hidrologiyanın informasiya bazasını reprezentativ sutoplayıcılarda

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 yerinə yetirilən müşahidə məlumatları təşkil etməlidir. Belə eksperimentlər müxtəlif təbii zonalarda və landşaft tiplərində yerinə yetirilməlidir.

Lakin belə eksperimentlərin təşkili külli miqdarda vəsait tələb edir.

Həllini gözləyən hidroloji problemlər. Çoxsaylı beynəlxalq təşkilatlar (UNESCO, Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı, Dünya Su Şurası, Qlobal Su Əməkdaşlığı, Beynəlxalq Su Ehtiyatları Assosiyası və s.) 5-10-illik dövrlər üçün hidrologiyanın inkişafının müxtəlif aspektlərini əhatə edən prioritet istiqamətlərini müəyyən edirlər. Məsələn, UNESCO-nun Beynəlxalq Hidroloji Proqramı 2014-2021-ci illəri əhatə edən VIII faza üçün 6 əsas istiqamətin inkişafını daha zəruri hesab edir [4]. Müxtəlif regional təşkilatlar və ayrı-ayrı ölkələr öz regional və milli fəaliyyət planlarında nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların tövsiyələrini nəzərə almağa çalışırlar.

2011-2014-ci illərdə BMT-nin İnkişaf Proqramı və Qlobal Ekoloji Fondun maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən "Kür-Araz hövzəsində transsərhəd deqradasiyasının azaldılması" layihəsi çərçivəsində yerli və beynəlxalq ekspertlər tərəfindən Cənubi Qafqaz regionu üçün ümumi Strateji Fəaliyyət Planı hazırlanmış, bu planda 4 əsas məqsəd qarşıya qoyulmuş və onlara nail olmaq üçün 10 əsas fəaliyyət növü müəyyən edilmiş və onlar prioritetləşdirilmişdir [6]. Daha sonra bu layihə çərçivəsində Azərbaycan üçün Su Ehtiyatlarının İnteqrasiyalı İdarə Edilməsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı hazırlanmışdır. Milli Fəaliyyət Planında 4 əsas problem müəyyən edilmişdir: Su ehtiyatlarından daha səmərəli istifadə olunması; Su ehtiyatlarının mühafizəsi üçün iqlim dəyişmələrinə adaptasiya; Su ekosistemlərinin mühafizəsi; Suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması.

Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı bir sıra digər hidroloji problemlər də öz həllini gözləyir. Belə ki, su təsərrüfatı və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ehtiyacları ödəmək üçün zəruri olan bir çox hidroloji istiqamətlər hazırda Azərbaycanda inkişaf etdirilmir və ya zəif inkişaf etdirilir. Belə sahələrə misal olaraq məcra proseslərini, gətirmələr axımını, hidroloji proseslərin riyazi və fiziki modelləşdirilməsini, sel hadisəsini, hidroloji proqnozları, iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini, eksperimental hidrologiyanı, çay mənsəbləri və onlarda baş verən hidroloji prosesləri və s. göstərmək olar.

Müşahidə məlumatları. Ölkəmizdə epizodik hidroloji müşahidələrə XİX-cu əsrin axırlarında, stasionar müşahidələrə isə XX əsrin 20-ci illərində başlanılmışdır. Sovetlər dövründə hidrolohi müşahidə məlumatları Hidroloji illiklərdə, çoxillik məlumatlar isə Dövlər Su Kadastrının tərkib hissəsi

olan Əsas Hidroloji Xarakteristikalar adlı məlumat kitablarında çap olunurdu. Bu nəşrlər kitabxanalara paylanırdı və elmi tədqiqatlarda bunlar istifadə olunurdu. Sonuncu Hidroloji İllikdə 1987-ci ilin, Əsas Hidroloji Xarakteristikalarda (Axımın Çoxillik Məlumatları adı altında) 1976-1980-ci illərin müşahidə məlumatları işıq üzü görmüşdür. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı illərin məlumatları elmi tədqiqatçılar, doktorantlar, magistrant və tələbələr üçün əlçatan deyildir. Belə ki, artıq bu məlumatlar çap olunmur və onları əldə etmək üçün müəyyən olunmuş tariflər çox yüksəkdir.

Naxçıvan təbii vilayəti çaylarının son 20 illik müşahidə məlumatları haqqında informasiya yoxdur. Aydındır ki, bunlar bütün kateqoriya tədqiqatçılar üçün elmi mövzuların qoyuluşunda və axım göstəricilərinin ümumiləşdirilməsində problemlər yaradır. Dəfələrlə yerli və beynəlxalq ekspertlərin iştirakı ilə keçirilmiş görüşlərdə bu məsələ qaldırılsa da, hələ də öz həllini tapmamışdır.

Hidroloji müşahidə məntəqələrində su sərfləri köhnəlmiş və arvalaşdırılmamış (tarirovka olunmamış) fırlanğıclarla ölçülür ki, bu da məlumatların keyfiyyətini və etibarlılığını azaldır. Hidroloji müşahidə məntəqələrində (şəkil 1) su sərfləri köhnəlmiş və arvalaşdırılmamışdır. İqlim dəyişmələri və su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi. Azərbaycanın yerli və transsərhəd su ehtiyatları sonuncu dəfə S.H.Rüstəmov və R.M.Qaşqay tərəfindən 1989-cu ildə, 1975-ci ilədək olan müşahidə məlumatları əsasında qiymətləndirilmişdir (30,9 km3) [21]. Bu müəlliflər 1978ci ildə su balansı tədqiqatları çərçivəsində Azərbaycan regionlarının yerli su ehtiyatlarını 1972-ci ilədək olan məlumatlara görə də hesablamışlar (10.3 km3) [22]. Göstərilən tədqiqatlar yerinə yetirilən vaxtdan 45 il ötür və ayydındır ki, bu müddət ərzində çayların axımı antropogen amillərin və iqlim dəyişmələrinin təsiri ilə əlaqədar dəyişmişdir.

Son illərdə yerinə yetirilmiş tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın həm transsərhəd, həm də yerli çaylarının illik axımı azalır. 2010-cu ilə qədər olan dövrdə təkcə Azərbaycanın deyil, həm də bütün Cənubi Qafqaz regionunun ən böyük transsərhəd çayı olan Kür çayının qapayıcı məntəqəsində (Salyanda) illik axım şərti-təbii axımla müqayisədə 425 m3/s və ya 49.8% azalmışdır. 325 m3/s azalma bilavasitə Kürün öz hövzəsində, 100 m3/s azalma isə Kür çayının əsas qolu olan transsərhəd Araz çayının hövzəsində qeydə alınmışdır. Azərbaycanın yerli çaylarının hidroloji müşahidə məntəqələrində qeydə alınan cəm illik axımı çay hövzələrində həyata keçirilən təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində 1972-ci ilədək olan dövrlə müqayisədə 1.64 km3 (15.9%) azalmışdır [11].

17

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

Şəkil 1. Çaylar üzərində hidrometrik müşahidə məntəqələrinin yerləşmə sxemi (EU TACİS layihəsi çərçivəsində 2008 -ci ildə Vəfadar İsmayılov tərəfindən hazırlanıb)

Şəkil 2. 1961-1990-cı illər iqlim normasına görə 1991-2006-cı illər dövründə yağıntıların anomal paylanması, % ( Məmmədov və b., 2009)

18

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Bütövlükdə, çay axımının müxtəlif xarakteristikalarına antropogen amillərin təsirinin öyrənilmə səviyyəsi qənaətbəxş hesab oluna bilər [24; 21; 10; 3]. Lakin bu sözləri iqlim dəyişmələrinin çayların rejimi və axımına təsiri haqqında demək qeyri mümkündür. Bu istiqamətdə ilk növbədə Rza Mahmudovun işləri qeyd olunmalıdır [5; 17]. Bu işlərdə qlobal istiləşmə şəraitində illik və mövsümi axımın dəyişdiyi təsdiqlənir, lakin istifadə olunan tədqiqat metodları çox sadədir və onların əsasını müqayisə və xətti trend metodları təşkil edir (şəkil 3, 4).

Şəkil 3. Kür çayının (Salyan məntəqəsində) orta illik su sərflərinin xətti trendi.

Şəkil 4. Azərbaycanın müxtəlıf bölgələrində temperatur anomaliyaları

1990-cı ildə Finlandiyanın Espoo şəhərində “İqlim dəyişmələri və Yer kürəsinin su balansı” adlı konfransın əsas nəticələrindən biri gələcəkdə arid ərazilərdə yağıntının miqdarının azalacağı haqda verdiyi proqnozdur. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan ərazisinin 60%-ə qədəri quraq ərazidir, onda bu proqnozun Azərbaycan ərazisinin su ehtiyatlarına əsaslı təsir göstərəcəyi aydındır [26]. İqlim dəyişmələrinin Azərbaycanda su ehtiyatlarına təsirinin qiymətləndirilməsi 1998-ci ildən başlayaraq Qlobal Ekoloji Fond tərəfindən maliyyələşdirilən və BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının katibliyinə təqdim edilən “Azərbaycanın iqlim dəyişmələri üzrə milli məlu-

matları” adı altında 3 layihədə də yerinə yetirilmişdir. 1-ci Milli məlumatlarda iqlim dəyişmələri Atmosferin Ümumi Sirkulyasiya Modelləri ilə hesablanmış 100 illik iqlim ssenarilərinə əsaslanmış və su ehtiyatlarının XXİ əsrdə 15-20% azalacağı proqnozlaşdırılmışdı. 2-ci Milli məlumatlarda Böyük Britaniyanın Meteorologiya İdarəsinin PRECİS modeli istifadə edilmiş və hesablamalar 1961-1990, 2020-2050, 2070-2100 illər üzrə aparılmışdır. Nəticədə temperatur artımının 5ºC olacağı və buxarlanmanın xeyli artacağı proqnozlaşdırılmışdı. Lakin bu model Xəzər dənizi ətrafında, Azərbaycanın şərq rayonlarında yağıntıların 15-20% artacağını göstərirdi. Buxarlanmanın daha çox olması səbəbindən su ehtiyatlarının yenə də azalacağı proqnozlaşdırlsa da, yağıntıların artması modelin adekvatlığına bir qədər şübhə doğururdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, PRECİS modelində Xəzər dənizinin sirkulyasiyasına baxılmamış, dənizin təsiri yalnız su obyekti kimi parametrizasiya edilmişdir. Həmin dövrlərdə iqlim dəyişmələri üzrə Rusiya Federasiyasında aparılan bir sıra tədqiqatlarda Şimali Qafqazda yağıntıların artacağı, lakin İranda, Gürcüstan və Ermənistanda azalacağı proqnozlaşdırılırdı. 3-cü Milli məlumatlarda yağıntılar və su ehtiyatları köhnə modelləşdirmə nəticələrinə əsaslandığından yeni bir fikir bildirilməmişdi.

ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin hesabatına görə də, Azərbaycanda havanın temperaturu 23ºC-yə qədər artacağı halda qarşıdakı 50 il ərzində həm yerüstü, həm də yeraltı suların 15% azalacağı gözlənilir.

Bu göstərilənlər bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycanda iqlim dəyişmələrinin təsiri ilə yağıntıların və su ehtiyatlarının dəyişməsinin yenidən qiymətləndirilməsinə ehtiyac vardır. PRECİS modelində Xəzər dənizinin daha adekvat verilməsi iqlim ssenarilərini dəyişdirə bilər. Eyni zamanda səth axımının dinamikasına baxıla bilərdi (PRECİS-də belə imkan var), daşqın və quraqlıq hadisələrinin təkrarlanması dinamikası öyrənilə bilərdi (qonşu ölkələrdə olduğu kimi). Nəhayət iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsiri qonşu ölkələrlə, ilk növbədə Rusiya Federasiyası və İranla müqayisəli şəkildə təhlil edilməlidir.

Su balansı. Azərbaycanın və onun regionlarının su balansının fundamental tədqiqatları da hələ XX əsrin 70-ci illərində prof. Saleh Rüstəmovun rəhbərliyi ilə yerinə yetirilmişdir [23; 22; 12].

Su obyekti və ya qapalı quru hissəsi (məsələn, çay hövzəsi) üçün maddənin saxlanma qanunu su balansı tənliyi şəklində yazıla bilər:

19

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 burada, x-obyektin səthinə düşən atmosfer yağıntıları; y1-obyektə kənardan səth axımı; w1-kənardan yeraltı axım; z1-su buxarının kondensasiyası; y2obyektdən kənara səth axımı; w2-kənara yeraltı axım; z2-buxarlanma; ∆u-obyektdə su həcminin dəyişməsidir.

Hidrologiyada su balansı metodu bir çox hidroloji proseslərin, məsələn, çay hövzəsində axımın əmələ gəlməsi, buzlaqların rejimi, göl və dənizlərin səviyyə tərəddüdlərinin öyrənilməsində geniş istifadə olunur. Bu metod aşağıdakı qaydada tətbiq edilir: tədqiqat obyekti üçün su balansı tənliyi (1) tərtib olunur; su balansının hər bir elementi təhlil olunur, əsas komponentlər müəyyən edilir; hər bir həddin hesablanma dəqiqliyi qiymətləndirilir; məlum hədlərə görə tənliyin məlum olmayan hədləri təyin edilir. Belə ki buxarlanmanı hesablamaq çox mürəkkəb məsələ olduğundan, hidrologiyada çox zaman buxarlanma yağıntı və çay axımının fərqi kimi qiymətləndirilir. Çay axmı, su balansı tənliyinin ən dəqiq hesablanan həddidir.

Müasir iqlim dəyişmələri və antropogen təsirlər şəraitində çay hövzələrinin, hər bir regionun və nəhayət, bütöv ölkənin su balansı elemetlərinin dəqiqləşdirilməsi qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biridir.

Su anbarları (şəkil 5). Hazırda su ehtiyatları məhdud olan ölkələr “sabit axım” ehtiyatlarını artırmağa çalışırlar. Bu istiqamətdə əlçatan yollardan biri su anbarlarının inşasıdır. XX əsrin ortalarında bu yolla bütün qurunun “sabit axım” ehtiyatları

27% artırılmışdır (Львович,1986). XX əsrin axırlarında isə bu rəqəm artaraq 34% təşkil etmişdir [7].

İndi Azərbaycanda 140-a yaxın su anbarı var. Meliorasiya və su təsərrüfatı sistemlərinin kadastrında su anbarlarının müxtəlif göstəricilərə (istifadə və tənzimlənmə xarakteri, tam həcmi, sahəsi, dərinliyi) görə təsnifatı verilmişdir [1]. 2013, 2014 və 2015-ci illərdə müvafiq olaraq Taxtakörpü (268 mln. m3), Şəmkirçay (164 mln. m3) və Tovuzçay (20 mln. m3) su anbarları istifadəyə verilmişdir. Bu üç su anbarı da nəzərə alınmaqla, su anbarlarının tam həcmi hazırda 22051.0 mln. m3 təşkil edir.

Lakin Azərbaycanın su anbarlarının hidroloji rejimi zəif öyrənilmişdir. Ş.B.Xəlilovun monoqrafiyasında əsas diqqət iri su anbarlarının hidroloji xüsusiyyətləri və ekoloji vəziyyətinin tədqiqinə yönəlmişdir [20]. Su anbarlarının rejimi, su balansı, lillənməsi, sahillərinin abraziyası, suyunun keyfiyyəti və s. haqqında elmi əsərlərə rast gəlinmir. Halbuki, Azərbaycanın su təhlükəsizliyinin təmin olunmasında və su ehtiyatlarından səmərəli istifadəsində ən perspektivli yol məhz su anbarlarının inşasıdır.

Hazırda Əlicançay üzərində su anbarı layihələndirilir (inşa olunur) və bir sıra su anbarlarının inşası planlaşdırılır.

Su anbarları mln kub.m: 1) 1-10; 2) 11-50; 3) 51-100; 4) 101-500; 5) >500

Şəkil 5. Azərbaycan gölləri və su anbalarının xəritə-sxemi

20

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Axım sıralarının qeyri-stasionarlığı. Hazırda çaylar üzərində inşa edilmiş və müvəffəqiyyətlə istismar olunan bütün su anbarları, su elektrik stansiyaları, sugötürmə qurğuları, körpülər, neft və qaz kəmərlərinin körpü keçidləri və s. hidrotexniki qurğular çay axımının müxtəlif xarakteristikalarının hesabi qiymətlərinə görə layihələndirilmişdir. Keçmiş SSRİ-də bu axım xarakteristikaları dövlət səviyyəsində təsdiqlənmiş normativ sənədlərdəki metod və düsturlara görə hesablanırdı. İlk belə sənəd 1966-cı ildə təsdiqlənmiş, 1972 və 1983-cü illərdə isə onun təkmilləşdirilmiş variantları qüvvəyə minmişdir. 2003-cü ildə Rusiya Federasiyası üçün oxşar normativ sənəd hazırlanmışdır. ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində müəyyən standartların olmasına baxmayaraq, hidroloji xarakteristikaların hesabi qiymətləri hər bir layihə üçün fərdi qaydada - çöl tədqiqatları yerinə yetirilməklə, hövzənin yerli xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla təyin olunur.

Lakin müasir iqlim dəyişmələri şəraitində bir çox hidrometeoroloji xaraxteristikaların müşahidə sıralarında statistik baxımdan əhəmiyyətli xətti trendlər aşkarlanır. Belə sıraların statistik parametrlərinin təyini yolları haqqında mütəxəssislər arasında fikir birliyi yoxdur. Əksər mühəndis – hidroloqlar hesablamaları hələ də stasionar sıralar üçün işlənmiş ənənəvi metodlarla yerinə yetirirlər.

Azərbaycan şəraiti üçün bu problem çox aktualdır. Belə ki, ölkəmizdə hələ də hidroloji hesablamaları tənzimləyən normativ sənəd yoxdur. Hidrotexniki qurğular layihələndirildikdə qeyri – stasionar müşahidə sıralarının axım xarakteristikalarının hesabi qiymətlərinin hansı sənədə və necə təyin olunduğu aydın deyil. Bu məsələ ilə əlaqədar tədqiqatçılar rasında fikir ayrılığı var. Bir qrup alim “qısaldılmış əyrilər”dən, digər qrup isə bütöv müşahidə sıralarından istifadə etməyə üstünlük verir.

Beləliklə, bu aktual məsələ də öz həllini gözləyir.

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, elmi tədqiqatlarda hətta bircins (stasionar) müşahidə sıralarının statistik təhlili yerinə yetirildikdə ən sadə metodlardan istifadə olunur: sıraların orta kəmiyyətə və dispersiyaya görə bircinsliyi, müvafiq olaraq Styudent və Fişer meyarlarına görə qiymətləndirilir, yalnız iki dəyişən kəmiyyət arasında cüt korrelyasiya əmsalı hesablanır, statistik parametrlər mometlər metoduna görə təyin edilir, əksər halda empirik təminat əyrilərini hamarlamaq və ekstropolyasiya etmək üçün Sovetlər məkanında geniş istifadə edilən Kritski - Menkelin üç parametrli qamma, nadir hallarda isə Humbel paylanmasına üstünlük verilir. Lakin məlumdur ki, hidrologi hadisələr çoxsaylı amillərin təsiri altında formalaşır və bu səbəbdən çoxhədli korrelyasiya aparatından istifadə

edilməli, statistik parametrlər həm də yeni L-momentlər metodu ilə hesablanmalı, baxılan axım xarakteristikasında asılı olaraq müxtəlif paylanma funksiyaları (Veybul, GEV, Ekstremal kəmiyyətlər paylanmaları) və s. tətbiq olunmalıdır.

Gətirmələr axımı haqqında məlumatlar su anbarları və kanallar layihələndirildikdə lillənmənin hesablanması, suyun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, çay məcralarının deformasiyalarının, çay deltalarının öyrənilməsi və s. üçün vacibdir. Azərbaycan çaylarının asılı gətirmələr sərfi, onun ərazi üzrə paylanması, bulanıqlıq, səthi yuyulma intensivliyi, asılı gətirmələr həcmi müxtəlif tədqiqatçılar, xüsusilə Coğrafiya İnstitutunda (Saleh Rüstəmov, Sabir Axundov, Cuma Məmmədov və b.) tərəfindən öyrənilmişdir. Hazırda bu problemə yetərincə diqqət yetirilmir və bunun əsas səbəbi 1994cü ildən başlayaraq caylarda gətirmələr sərfləri üzərində stasionar müşahidələrin aparılmamasıdır.

Məcra prosesləri. Təbii məcra prosesləri, həmçinin məcranın sahilləri (qoruyucu bəndlər və ya düzləndirici qurğular) və çayın məcrasında onun eni boyu yerləşdirilən hidrotexniki qurğuların məcra proseslərinə təsiri demək olar ki, öyrənilmir. Qoruyucu bəndlərin vəzifəsi çay sahillərindəki yaşayış məntəqələrini, müəssisələri, əkin sahələrini, yolları və s. daşqın və sellərdən qorumaqdır. Bu qurğular axınla məcranın arasında mövcud olan təbii qarşılıqlı əlaqəni pozur və nəticədə məcra deformasiyalarının intensivliyi kəskin artır. Çayın məcrasında, onun eni boyu yerləşən hidrotexniki qurğuların məcra proseslərinə təsiri daha güclüdür. Belə qurğular bütün hallarda özlərindən yuxarıda şişmə hadisəsi yaradır. Şişmə zonasında axının sürəti azalır, gətirmələr intensiv çökür, su anbarları lillənir. Su anbarında gətirmələr çökdüyündən, bənddən aşağıya durulmuş su verilir. Belə suyun nəqletmə qabiliyyəti yüksək olur və gətirmələrdən azad olmuş axın intensiv şəkildə məcranı yumağa başlayır. Çay məcralarında çınqıl istehsalı çay hissəsində gətirmələr balansını pozur, çayın qollarının eroziya bazisi aşağı düşür, məcrada eroziya prosesi güclənir, məcranın dibi dərinləşir, nəticədə körpülərin özüllərinin dibi yuyulur (məsələn, Vəlvələçayda) və içməli su təchizatı üçün inşa olunmuş suqəbuledici qurğulara daxil olan suyun miqdarı azalır (Qusarçay, Pirsaat). Əslində isə, aerofotometodlar (dronlar da daxil olmaqla) və kosmik şəkillərdən istifadə və CİS texnologiyalarının tətbiqi hazırda məcra proseslərini (eninə və şaquli deformasiyaları) öyrənmək üçün geniş imkanlar açır.

Sel axınları və daşqınlar (şəkil 6). Hələ XIX əsrdə Kür və Araz çaylarında dağıdıcı daşqınlar baş 21

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 vermişdir: Kür çayında 1829, 1850, 1868, 1896 və Araz çayında 1868, 1879, 1885, 1896-cı illərdə.

1858 və 1896-ci illərdə katastrofik daşqınlar zamanı Araz çayı öz yatağını dəyişdirmişdir. Stasionar hidrometrik müşahidə məlumatlarına görə Kürdə fəlakətli daşqınlar 1915, 1916, 1928, 1936, 1942, 1944, 1946, 1952 illərdə, Araz çayında isə 1936, 1938, 1946, 1951, 1963, 1968 və 1969-cu illərdə müşahidə olunmuşdur.

XXI əsrin əvvəllərində (2003, 2006 və 2010-cu illər) Azərbaycan çaylarında güclü daşqınlar keçmişdir.

Sel, dağlıq ərazilərdə müşahidə olunan ən təhlükəli hidroloji hadisələrdən biridir. Bu hadisə haqqında elmi biliklərin ildən - ilə artmasına baxmayaraq, sel probleminin həlli hələ də açıq qalır. Bunun bir neçə səbəbi var. Əvvəla, sellərin öyrənilməsi ilə müxtəlif elm sahələrinin (hidrologiya, geologiya, geomorfologiya, coğrafiya, mexanika) mütəxəssisləri adətən müstəqil məşğul olurlar. Kompleks tədqiqatların sayı çox azdır. Digər tərəfdən, məlum səbəbdən sel axınları keçən zaman sistematik ölçmələr yerinə yetirilmir. Nəhayət, sellərin çöl və eksperimental tədqiqatları çox böyük maliyyə resursları və entuziazm tələb edir.

Şəkil 6. Kür çayının aşağı axınında daşqın (2010-cu il), (www.eco.gov.az)

Hidroloji prosesləri riyazi modelləşdirmə. Bu, müasir hidrologiyanın ən perspektivli isti-qamətlərindən biridir. Belə hesab olunur ki, gələcəkdə bütün hidroloji məsələləri müxtəlif riyazi modellərin istifadəsi ilə həll etmək mümkün olacaq [13].

Məsələn, kinematiki dalğanın stoxastik modeli çay məcralarında daşqın dalğasının yayılmasını (transformasiyasını) hesablamaq və yamacda “yağıntı-axım” prosesini öyrən-mək üçün tətbiq olunur. Məcra axımı üçün model belə yazılır:

Birinci tənlik, kəsilməzlik tənliyidir. İkinci tənlik isə onu göstərir ki, hər bir hidrometriki kəsikdə su sərfi (Q) ilə çayın canlı su kəsiyi (F) və ya səviy22

yə arasında birmənalı əlaqə var, yəni axım iki arqumentin - zaman (t) və məkanın (x) funksiyasıdır.

Başqa sözlə, su sərfi həm çay boyu, həm də zamana görə dəyişir.

Son 50-60 ildə hidroloji modellərin hazırlanmasına çox enerji sərf olunmasına baxmayaraq bu problem hələ də öz həllini tapmayıb və gözlənilən sıçrayış baş verməyib. Bu problemin mövcudluğu birbaşa hidrologiyanın nəzəri və informasiya bazasının zəif olması ilə bağlıdır. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, kiçik çay hövzələri üçün işlənmiş modelləri fiziki-coğrafi şəraiti mürəkkəb olan iri çay hövzələrinə tətbiq etmək çox çətindir [8].

Azərbaycanda axımın əmələgəlmə prosesinin riyazi modelləşdirilməsi ilə heç kim məşğul olmur.

Bu, riyazi modelləşdirilmə üçün tələb olunan hidrometeoroloji şərait və çay hövzələrinin bir çox göstəriciləri haqqında məlumatların olmaması ilə yanaşı, təcrübəli hidroloq mütəxəssislərin və gənc tədqiqatçıların fizika və ali riyaziyyat üzrə biliklərinin lazımi səviyyədə olmaması ilə əlaqədardır.

Artıq yuxarıda göstərildiyi kimi, su obyektlərində hidroloji proseslər fizikanın fundamental qanunlarına müvafiq baş verir. Bu səbəbdən, hidrologiyada klassik fizikanın bir sıra qanunlarından (maddənin, istilik və mexaniki enerjinin, hərəkət miqdarının saxlanma qanunları) geniş istifadə olunur. Digər tərəfdən, suyun müvazinəti və hərəkətinin ümumi qanunlarını hidromexanika öyrənir və nəzəri hidromexanikanın əsas tədqiqat metodu dəqiq riyazi analizdir.

Problemin həlli istiqamətində atılması zəruri olan addımlardan biri, Hidrometeorologiya ixtisası (060507) üzrə ali təhsilin magistratura pilləsində tətbiq olunan Standart və Tədris planlarına fizika və ali riyaziyyat fənnlərinin xüsusi kursları daxil edilə bilər. Bu problemin mümkün həlli yollarından biri də keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Hidrometeorologiya ixtisası üzrə ali təhsilin magistratura pilləsinə Universitetlərin fizika və tətbiqi riyaziyyat fakültələrinin bakalavriatını bitirmiş tələbələrin cəlb edilməsi ola bilər. Növbəti mərhələdə isə bir neçə magistr dövlət və ya çalışdığı müəssisə hesabına hidroloji proseslərin riyazi modelləşdirilməsi yaxşı kişaf edən ölkələrə doktoranturaya və ya treynininqlərə göndərilməlidir.

“Hidrologiya” və “Su ehtiyatlarının idarə edilməsi” terminlərinin eyniləşdirilməsi. Bir çox hidroloqlar, xüsusilə mühəndis - hidroloqlar hidrologiyaya elm sahəsi kimi yox, texnologiya kimi baxırlar. Onların əsas məqsədi hidroloji məlumatları informasiyaya çevirib su ehtiyatlarının idarə olunmasında və ya hidrotexniki qurğuların layihələrində istifadə etməkdir. Lakin bu terminlərin ey-

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 niləşdirilməsi kökündən səhvdir. Çünki, hidrologiya Yer elmlərinə, su ehtiyalarının idarə olunması isə qərarların qəbul edilməsi elmlərinə aiddir.

Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, su ehtiyatlarının idarə olunmasında hökmən su siyasəti, su qanunvericiliyi, instusional məsələlərə və s. də baxılır ki, bunlar da klassik hidrologiyanın predmeti deyildir [8].

Transsərhəd çay hövzələrinin su ehtiyatlarının çirklənmə və tükənmədən mühafizəsi, sudan inteqrasiyalı və davamlı istifadə və ölkə iqtisadiyyatının inkişafı hövzə dövlətlərinin regional əməkdaşlığının səviyyəsindən və effektivliyindən asılıdır.

Hazırda qonşu ölkələrlə transsərhəd çaylar haqqında müşahidə məlumatların mübadiləsi qənaətbəxş deyildir. Əslində, bu məsələdə əsas maraqlı tərəf transsərhəd çayların aşağı axınında yerləşən Azərbaycandır. Bu səbəbdən, qonşu ölkələrlə əsas transsərhəd çayların tədqiqi üzrə birgə layiələrin həyata keçirilməsi və alınacaq nəticələrin əlçatanlığını təmin etmək üçün kollektiv monoqrafiya / monoqrafiyalar nəşr oluna bilər.

1997-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi artıq köhnəlmişdir və yenilənməlidir. Bu sənəd, xüsusilə su ehtiyatlarının idarə edilməsı ilə əlaqədar müasir beynəlxalq təcrübə və ölkədə su sektorunun real durumuna uyğun deyildir.

Digər hidroloji məsələlər. Azərbaycanda əsas buzlaq sahələri Böyük Qafqazda Qusarçayın hövzəsində yerləşir. Burada ümumi sahəsi 5,64 km2 olan buzlaq vardır. Buzlaqların su ehtiyatı 0,08 km3 təşkil edir [21]. Bu rəqəmlər XX əsrin ortalarına aid dövrü səciyyələndirir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, qlobal istiləşmə nətiсəsində buzlaqlar əriyir və onların tutduqları ərazi kiçilir. Məsələn, Qusarçay və Samur hövzələrində buzlaqların uzunluğu 13.2% [16], son 100 ildə Böyük Qafqazda onların ümumi sahəsi 43.2%, buzlaq axımı 40.8% və ümumi çay axımı isə 2% azalmışdır [15]. Prof. Rza Mahmudov son dövrün müxtəlif illərində Tufan dağı buzlaqlarının fotoşəkillərini müqayisə edərək onların sahəsinin azaldığını təsdiq edir. Lakin Azərbaycanın buzlaqlarının hazırki vəziyyətinin kəmiyyət göstəriciləri yoxdur.

Məlumdur ki, ölkədə şirin sulu göllərin su ehtiyatları azdır və 0,03-0,05 km3 təşkil edir [21]. Bu göllərin bir hissəsi işğal zonasındadır və hazırda yalnız Göygölun su ehtiyatlarından qismən Gəncə şəhərinin su təchizatında istifadə olunur. Son dövrdə Azərbaycanın gölləri, xüsusilə düzən gölləri ilə yalnız c.e.d. Vaqif Məmmədov məşğul olur. Çayların sosial - iqtisadi və su təsərrüfatı funksiyaları ilə yanaşı, ekoloji, geosfer, landşaft və rekreasiya - estetik funksiyaları da var. Buna görə də

çaylardan götürülən suyun mümkün miqdarı elə müəyyən olunmalıdır ki, məcrada qalan su həcmi (ekoloji axım) çayda baş verən ekoloji proseslərə çox ciddi mənfi təsir etməsin, hidrobiontların (su canlılarının) yaşayış və inkişafını təmin edə bilsin.

Təəssüf ki, hazırda Azərbaycanda çayların ekoloji axımının təyini üzrə normativ sənəd yoxdur.

Məlumdur ki, müxtəlif antropogen amillərin (su anbarları, su qovşaqları, sugötürücü qurğular, su elektrik və nasos stansiyalarının inşası, çay subasarlarının şumlanması və s.) təsiri nəticəsində çayların təbii rejimi pozulur. İnkişaf etmiş ölkələrdə belə çayların bərpası üzrə layihələr yerinə yetirilir, Avstriyada hər iki ildən bir beynəlxalq konfrans keçirilir. Amma Azərbaycanda çayların bərpası üzrə tədqiqatlar aparılmır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Hacıqabul gölünün bərpası üzrə tədbirlər planı hazırlamışdır. “Təmiz şəhər” ASCnin Abşeronun 9 gölünün (Böyükşor, Zığ, Bülbülə və s.) bərpası üzrə layihələr işlədiyi məlumdur.

Bakı Dövlət Universitetinin Hidrometeorologiya kafedrasında magistratura pilləsinin “Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə edilməsi” ixtisaslaşması üzrə təhsil alan tələbələrə “Çayların bərpası və ekoloji axımı” fənni tədris olunur.

XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, Azərbaycanda Kür və Samur çaylarının mənsəb hissələrində və deltalarında tədqiqat aparılmır. Bunun nəticəsi 2010-cu ildə Kür və Araz çaylarının aşağı axınlarında baş verən subasma zamanı özünü əyani şəkildə göstərdi.

Bu gün Azərbaycanda urbanizasiya olunmuş ərazilərin hidrologiyası (Urban Hydrology) istiqamətində tədqiqatlar aparılmır.

Kadr hazırlığı. Hidrologiyanın inkişafı ilk növbədə kadr hazırlığı ilə bağlıdır. 1973-cü ildə Bakı Dövlət Universitinin Coğrafiya fakültəsində Hidrometeorologiya kafedrası yaradılmış və hidrologiya üzrə milli kadr hazırlığına başlanmışdır. Bu kafedranın yaradlmasında və inkişaf etdirilməsində prof. Nəriman Vəliyev və prof. Maqbet Məmmədovun xidmətləri xüsusi vurğulanmalıdır.

Hazırda Hidrometeorologiya kafedrasında bakalavriat pilləsində Hidrometeorologiya ixtisasının “Hidrologiya”, magistratur pilləsində isə “Hidrologiya” və “Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə edilməsi”, ixtisaslaşmaları üzrə mütəxəssis hazırlanır.

Tədris-elm-istehsalat əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə Hidrometeorologiya kafedrası Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya fakültəsi və AMEA-nın Coğrafiya İnstitutu arasında imzalanmış Memorandum çərçivəsində əməkdaşlıq edir.

“Azərbaycan Respublikasında kommunal xidmətlərin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə Su sektoru üçün 2020-ci ilədək strateji baxış, kadr 23

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 bazasının gücləndirilməsini, 2025-ci ilədək olan dövr üçün uzunmüddətli baxış isə ixtisaslaşdırılmış kadr potensialından istifadəyə nail olunmasını nəzərdə tutur. Bunu nəzərə alaraq, 2017-ci ildə “Azərsu” ASC-nin “Sukanal” Elmi-tədqiqat və Layihə İnstitutunda “Hidrometeorologiya” kafedrasının filialı yaradılmışdır.

Hazırda hidrologiya ixtisası üzrə kadr hazırlığı prosesində əsas çətinliklər aşağıdakılardır:  bakalavriatın I kursuna qəbul edilmiş tələbələrin bilik səviyyəsinin aşağı olması;  hidroloq ixtisasının gənclər arasında prestijli sayılmaması və bu səbəbdən təhsil müddətində onların səylə çalışmamaları;  bakalavr tələbələrin yay tədris təcrübələrinin qısa müddətli olması; Milli Hidrometeorologiya Departamenti və bir sıra Elmi-tədqiqat institutlarında hidroloq mütəxəssislərin əmək haqqılarının aşağı olması. İndiyə kimi “Hidrologiya” ixtisası üzrə doktorantura pilləsində kadr hazırlığı yalnız AMEA-nın Coğrafiya İnstitutunda və Bakı Dövlət Universitetində həyata keçirilirdi. 2017-ci ildə “Azərsu” ASC-nin “Sukanal” Elmi-Tədqiqat və Layihə İnstitutu da belə təşkilatlar siyahısına daxil edilmişdir.

Müstəqillik illərində Azərbaycanda 5406.01Hidrologiya ixtisası (əvvəllər 25.00.27 – Qurunun hidrologiyası, su ehtiyatları, hidrokimya) üzrə 8 nəfər elmlər doktoru və 11 nəfər isə coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışlar. Elmlər doktorlarından 2 nəfərin dissertasiya mövzusu Xəzər dənizinə, 1 nəfərin - Azərbaycanın göllərinə, qalan 5 nəfərinki - çayların su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsinə və hidroloji hesablamalara həsr olunmuşdur. Coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün müdafiə edilmiş 11 dissertasiya işindən 8-i bütövlükdə, 1-i isə qismən çayların su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsinə və hidroloji hesablamalara , yalnız 1-i göllərə və 1-i də Xəzər dənizinə aiddir. Bu statistika bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycanda hidrologiya cəmi 1-2 istiqamətdə inkişaf etdirilir və bir çox mühüm məsələlər üzrə tədqiqatlar aparılmır.

3. Nəticə.

Beləliklə, su ehtiyatları məhdud olan və həm zamana görə, həmdə ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanan Azərbaycanda bu ehtiyatlar təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri və iqlim dəyişmələri şəraitində tədricən azalır və onların keyfiyyəti pisləşir. Bütün bunlar, əsas vəzifələrindən biri su ehtiyatlarının tədqiqi olan hidrologiya elminin bu və digər əlaqəli sahələrinin inkişafına, o cümlədən hidrologiya ixtisası üzrə bütün səviyyələrdə kadr hazırlığına diqqətin artırılmasını zəruri edir.

24

Qeyd olunan problemlərin həlli istiqamətində atılması zəzuri olan ilk addımlar üzrə bəzi təkliflər aşağıda göstərilir: 1.Çaylar, göllər və su anbarlarında yerinə yetirilən stasionar müşahidə məlumatlarının əlçatanlığı təmin olunmalıdır; 2.Yerüstü su ehtiyatları, onların yerli və transsərhəd toplananları yenidən qiymətləndirilməlidir; 3.Transsərhəd çayların su rejimi haqqında məlumatlar qonşu ölkələrdən mütəmadi əldə olunmalıdır; 4.Çaylarda gətirmələr sərfləri üzərində stasionar müşahidələr bərpa olunmalıdır; 5.Yeraltı suların rejimi və istifadəsi haqqında məlumatların əlçatanlığı təmin olunmalıdır; 6.Çay axımının əmələgəlmə mexanizmini öyrənmək üçün axım meydançaları və eksperimental hövzələr təşkil olunmalıdır; 7.Yerüstü və yeraltı su ehtiyatlarından istifadənin qeydiyyatının dəqiqliyi artırılmalıdır; 8.Elmi-tədqiqat və Layihə İnstitutları, Universitetlər elmi mövzuları seçərkən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların tövsiyələrini nəzərə almağa çalışmalıdırlar; 9.Hidrologiyanın bir sıra mühüm istiqamətləri üzrə (hidroloji proseslərin riyazi və fiziki modelləşdirilməsi, məcra prosesləri, iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirinin qiymətləndirilməsi, hidroloji proqnozlar və s.) yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin olmadığını nəzərə alaraq, bu istiqamətlər üzrə bir neçə gənc mütəxəssisin xarici ölkələrin tanınmış Universitet və Elmi-tədqiqat mərkəzlərinə uzunmüddətli treyninqə və ya doktoranturaya göndərilməsi məqsədəuyğundur.

10.Azərbaycanın su ehtiyatlarını müasir metodlarla tədqiq etmək, onların səmərəli istifadə olunmasını, inteqrasiyalı idarə edilməsini və mühafizəsini təmin etmək və digər zəruri fəaliyyətləri (elmi tədqiqatların mövzuları, hesabatların və dövri nəşrlərin mübadiləsi, birgə elmi tədbirlərin təşkili, kadr hazırlığı və s.) əlaqələndirmək məqsədilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, “Azərsu” ASC, “Meliorasiya və Su Təsərrüfatı” ASC və s. aparıcı mütəxəssislərini ictimai əsaslarla birləşdirən və koordinasiya funksiyası daşıyan müəyyən bir təşkilatın, məsələn Azərbaycan Su Assosiasiyasının yaradılmasına ehtiyac vardır.

11.UNESCO-nun himayəsi altında İran İslam Respublikasının Yezd şəhərində “Uranizasiyalaşmış ərazilərin (şəhərlərin) hidrologiyası mərkəzi”nin (“Urban Hydrology”), Qazaxıstan Respublikasının Almatı şəhərində Coğrafiya İnstitutu nəzdində “Mərkəzi Asiya Regional Mərkəzi” yaradıldığını nəzərə alaraq, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Asiya regionlarında su ehtiyatlarınin məhdud, lakin istifadəsinin intensiv olduğunu və bunun nəticəsində bir çox çayların təbii rejiminin kəskin pozulduğunu əsas tutaraq, Azərbaycanda “Çay və Göllərin Bərpası Mərkəzi”nin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etmək olar. ƏDƏBİYYAT 1.Əhmədzadə Ə.C., Həşimov A.C. Meliorasiya və su təsərrüfatı sistemlərinin kadastrı. Bakı, Azərnəşr, 2006. – 272s.

2.Əliyev F.Ş. Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları ehtiyatlarından istifadə və geoekoloji problemləri.

Bakı: Çaşıoğlu, 2000. – 326 s.

3.Imanov F.Ə., Ələkbərov A.B. Azərbaycanın su ehtiyatlarının müasir dəyişmələri və inteqrasiyalı idarə edilməsi. Bakı: Mütərcim, 2017. -352 s.

4.İmanov F.Ə. Hidrologiya: qısa inkişaf tarixi, nailiyyətlər və müasir problemlər // Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərləri, XVII cild. Bakı, 2012, s. 318325.

5.Mahmudov R.N. Müasir iqlim dəyişmələri və təhlükəli hidrometeoroloji hadisələr. Bakı, NAA. 2018. – 232s.

6.Metyuz M., Əlsəid Ə., İmanov F. Azərbaycanın su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə edilməsi üzrə milli fəaliyyət planının məqsəd və vəzifələri //Su təsərrüfatı, mühəndis kommunikasiya sistemlərinin müasir problemləri və ekologiya. Beynəlxalq elmi praktiki konfransın materialları, Bakı, 2014, s. 230-234.

7.Авакян А.Б. Водохранилища – новые географические объекты XX века // Гидрология и русловые процессы. Труды Академии водохозяйственных наук. Вып. 5. 1998. – с.6-15.

8.Виноградов Ю.Б., Виноградова Т.А. Современные проблемы гидрологии. Москва, Изд. Центр Академия. 2008-319 с.

9.Ганс Селье. От мечты к открытию: как стать ученым. М. 1987.

10.Иманов, Ф.А. Минимальный сток рек Кавказа // Баку. Изд-во Нафта–Пресс, 2000. 298с.

11.Иманов Ф.А. Водные ресурсы и их использование в трансграничном бассейне р. Куры. - СанктПетербург: Свое издательство, 2016. - 164 с.

12.Кашкай Р.М. Водный баланс Большого Кавказа в пределах Азербайджанской ССР.// Баку: Элм, 1973. 110 с.

13.Коваленко В.В., Викторова Н.В., Гайдукова Е.В. Моделирование гидрологических процессов. СПб: Изд-во РГГМУ. 2006-559 с.

14.Львович М.И. Вода и жизнь : (Водные ресурсы, их преобразование и охрана). М.: Мысль, 1986.254с.

15.Лурье П.М. Гидрологическая роль гляциально - нивальной зоны Большого Кавказа // Труды VI Всероссийский гидрологический съезд: тезисы докладов. М. Росгидромет, 2006.С.263–266.

16.Лурье П.М., Панов В.Д.Современное оледенение Большого Кавказа и его эволюция в ХХ столетии. // Труды VI Всероссийский. гидрологический съезд: тезисы докладов. - М.: Росгидромет, 2006. С.267–271.

17.Махмудов Р.Н. Региональные климатические изменения и речной сток в Азер-байджане // Метеорология и гидрология, №9, сентябрь, 2016. С.63 69.

18.Мамедов Р.М., Сафаров С.Г.и Сафаров Э.С. Современные изменения режима атмосферных осадков на территории Азербайджана // География и природные ресурсы. -Новосибирск. -2009. -№ 4. C.56-62. с.

19.Нежиховский Р.А. Теория познания и методы гидрологии, СПб. 1993.

20.Халилов Ш.Б. Водохранилища Азербайджана и их экологические проблемы. Баку. Издательство Бакинского Университета. 2003.-310с.

21.Рустамов С.Г. Кашкай Р.М.. Водные ресурсы Азербайджанской ССР // Баку: Элм, 1989.184 с.

22.Рустамов С.Г. Кашкай Р.М. Водный баланс Азербайджанской ССР//Баку: Элм, 1978. 110 с.

23.Рустамов С.Г. Джафаров Б.С., Гаджибеков Н.Г.Водный баланс бассейнов рек Малого Кавказа //Баку: Элм, 1969.209с.

24.Фатуллаев Г.Ю. Современные изменения водных ресурсов и водного режима рек Южного Кавказа // Г.Ю. Фатуллаев.- Баку: изд-во БГУ, 2002. 167 с.

25.Cancun Declaration: A Call for Action to Bridge Science and Water Policy-Making for Sustainable Development. IWRA, XVI World Water Congress. Cancun, Mexico, 2nd June, 2017).

26. Mamedov R.M., Hadiyev Y.İ. and Kulizade L.K.// Impact climate anomalies on the level of the Caspian Sea // The Second International Symposium On “Climate and Water”. Espoo. Finland. p. 972-980.

27.Huseynov G., Imanov F., Ismayilov R. Water Problems of the Sustainable Development of Azerbaijan and the ways of Solution: Case Study from Azersu OJSC // Transforming our World: The role of Science to foster the integration and the implementation of the Sustainable Development Goals. Proceedings of International Scientific Conference on Sustainable Development Goals. 24-25 November 2017, Baku, Azerbaijan.

Pp.41-47.

28.James C.I. Dooge (1999). The emergence of Scientific Hydrology in the Twentieth Century, Advances in Water Science, Core Journal of China. СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ГИДРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Р.М.Мамедов, Ф.А.Иманов Аннотация. В статье дается краткая информация о водных ресурсах Азербайджана, их использовании и управлении этими ресурсами, а также их

25

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 уменьшении под воздействием антропогенных факторов. Особое внимание уделено анализу уровня развития в стране различных отраслей гидрологии, одной из важнейших задач которой является исследование водных ресурсов. Указано на то, что, в настоящее время, в Азербайджане развиваются лишь некоторые области гидрологии. Причины этого явления исследованы, подготовлены предложения по развитию важных фундаментальных областей применения гидрологии, а также подготовке квалифицированных кадров в этом направлении. Стало известно, что водные ресурсы в Азербайджане постоянно сокращаются под влиянием экономической деятельности и изменения климата. С другой стороны, их качественные показатели не соответствуют существующим экологическим нормам. Для этого важна интеграция с научными организациями и исполнительными органами в вопросах реализации водных ресурсов и их использования. Ключевые слова: гидрология, водные ресурсы, качество воды, антропогенные факторы, климатические изменения, управление водными ресурсами, гидрологические проблемы.

CURRENT STATE OF HYDROLOGICAL RESEARCHES IN AZERBAIJAN R.M.Mammadov, F.A.Imanov Abstract. The article provides brief information about the water resources of Azerbaijan, their use, and management of these resources, as well as their reduction under the influence of anthropogenic factors. Spe-

26

cial attention is paid to the analysis of the level of development of various branches of hydrology in the country, one of the most important tasks of which is the study of water resources. It is indicated that, at present, only some areas of hydrology are developing in Azerbaijan.

The causes of this phenomenon have been investigated; proposals have been prepared for the development of important fundamental fields of application of hydrology, as well as the training of qualified personnel in this direction. It became known that water resources in Azerbaijan are constantly decreasing due to the impact of economic activity and climate change. On the other hand, their quality indicators do not comply with existing environmental standards. In this context, integration with scientific organizations and executive bodies regarding the matter of the sale of water resources and their use is important.

Keywords: hydrology, water resources, water quality, anthropogenic factors, climate change, water management, hydrological issues.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 KÜR DAĞARASI ÇÖKƏKLİYİNİN LANDŞAFT – GEOKİMYƏVİ ŞƏRAİTİ VƏ ONUN İNSAN SAĞLAMLIĞINA TƏSİRİ R.M.Məmmədov, Q.İ.Rüstəmov, M.C.İsmayılov, A.N.İsayev, A.M.Rüstəmova AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 qalib.rustamov@mail.ru

_______________________________________________________________________________________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 07 noyabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 10 dekabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər: Kür dağarası çökəkliyi geokimyəvi landşaftlar makrobirləşmələr kosentrasiyası klarkları mikroelementlər bitki konsentratorları

Xülasə Çoxillik çöl işləri və kameral analizlər əsasında Respublikamızın arid regionlarından biri olan Kür dağarası çökəkliyi ərazisində ekoğeokimyəvi landşaft tədqiqatları aparılmışdır. Landşaft komponentlərinin müqayisəli və əlaqəli tədqiqi metodunun tətbiqi ilə ana süxur, torpaq, bitki və su nümunələrinin tərkibində aşkar edilmiş makrobirləşmələr və mikroelementlərin konsentrasiya və miqrasiya qanunauyğunluqları əsasında ərazidəki landşaftların geokimyəvi transformasiya xüsusiyyətləri öyrənilmiş, təbii landşaftların antropogen transformasiyası ilə əlaqədar olaraq, landşaftların təbii geokimyəvi şəraitinin dəyişməsi zəif, orta və güclü olmaqla (3 səviyyədə) qiymətləndirilmişdir. İlk dəfə olaraq ərazi üçün orta miqyaslı “Kür dağarası çökəkliyinin ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi" və “Tibbi ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi” tərtib edilmişdir. Məqalədə tədqiqat ərazisinin geokimyəvi transformasiya xüsusiyyətləri, ərazi üçün tərtib edilmiş ekogeokimyəvi landşaft və tibbi ekogeokimyəvi landşaft xəritələrinin səciyyəvi cəhətləri şərh edilir.

_______________________________________________________________________________________ 1. Giriş.

Kür dağarası çökəkliyi Azərbaycanın ən iri morfostrukturlarından olub, qədimdən intensiv antropogen transformasiyalara məruz qalmış landşaftlara malikdir. Tədqiqat ərazisinin bioiqlim potensialı, tranzit su ehtiyatları, əlverişli oroqrafik şəraiti, zəngin bioloji müxtəlifliyi suvarma və dəmyə şəraitində inkişaf edə bilən və fərqli struktur-funksional xüsusiyyətlərə malik aqro komplekslər təşkil etməyə imkan vermişdir. Nəticədə təbii sistemlərin digər struktur elementləri ilə yanaşı ekogeokimyəvi şərait də kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişmişdir. Ərazidə şoranlıq landşaftlarının sahəsi artmış, kimyəvi elementlərin miqrasiyası ilə insan sağlamlığına təhlükə yaradan geokimyəvi konsentrasiya mənbələri (geokimyəvi anomaliyalar) əmələ gəlmişdir. İşin əsas məqsədi landşaftların antropogen transformasiyası ilə əlaqədar təbii geokimyəvi şəraitdə baş verən pozulmaları tədqiq edib xəritələşdirmək və bunun insan sağlamlığına təsirini qiymətləndirməkdir.

2. Tədqiqat obyekti.

Tədqiqat obyekti Kür dağarası çökəkliyinin geokimyəvi landşaftlarıdır. Ərazi landşaftlarında torpaqəmələgətirən süxurlar əsasən gilli, gillicəli, karbonatlı, tuf-brekçiyaları və əhəngdaşlarından ibarətdir. Bu süxurlar karbonatlıdır, dərin qatlarda gips və suda asan həll olunan duzlara da rast gəlinir. Ona görə də ərazidə şoran və şorakətlik müşahidə olunur.

3. Tədqiqatın metodikası. Çöl tədqiqat işləri zamanı əldə etdiyimiz torpaq, süxur, bitki və su nümunələrinin kimyəvi analizləri AMEA-nın Coğrafiya İnstitutunda aparılmış, analizlər zamanı  torpaq, süxur və su nümunələrinin mühiti (pH),  torpağın hiqroskopik nəmliyi,  torpaqda üzvi karbonun və ümumi humusun miqdarı,  tam həcmli su çəkimi analizi ilə torpağın altıkomponentli tərkibi (HCO , CI, SO , Ca, Mg, 3

4

Na+ K) məlum metodlarla [7, 11, 12, 14, 16, 17] müəyyən edilmişdir.

Torpaqda üzvi karbonun və humusun faizlə miqdarı İ.V. Tyurin metodu ilə müəyyənləşdirilir [6, 12, 14, 15], müxtəlif landşaft komponentlərinin (süxurların, torpaq nümunələrinin və suların) mühiti “OP-201/2” tipli pH-metrlə təyin edilir [3, 4, 13, 16]. Bütün torpaq, süxur, bitki və su nümunələri spektral analiz metodu ilə "Elvax-CEP 01" markalı rentgen-fluoressent spektrometri vasitəsilə [3] tədqiq edilmişdir. Alınan nəticələrin əsasında müxtəlif cədvəllər, geokimyəvi formullar və digər geokimyəvi göstəricilər tərtib edilmişdir.

4. Təhlil və müzakirə. Əsasən akkumulyasiya sahəsi kimi səciyyələnən Kür dağarası çökəkliyindən götürülmüş süxur nümunələrinin tərkibində stronsium (Sr), kalsium (Ca), sirkonium (Zr) və manqanın (Mn) miqdarı 27

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 əksər hallarda klark səviyyəsində olur. Spektral analizlərin nəticələrinə görə (cədvəl 1) süxurların tərkibində mikroelementlərdən qalay (Sn) və mərgümüşün (As) miqdarının klarka nisbətən dəfələrlə, xlor (Cl), stibium (Sb) və skandiumun (Sc) miqdarının 10 dəfələrlə, terbium (Tb) və kadmiumun (Cd) miqdarının isə hətta 100 dəfələrlə yüksək olması aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, manqan (Mn), dəmir (Fe),sink (Zn), rubidium (Rb), sirkonium (Zr), kalium (K), titan (Ti) və stronsium (Sr) süxurların tərkibində miqdarı klarka nisbətən xeyli az olan – defisit təşkil edən mikroelementlərdir.

2-ci cədvəldə Kür dağarası çökəkliyi ərazisindən götürülmüş torpaq nümunələrinin spektral, 3cü cədvəldə isə həmin nümunələrin kimyəvi analizlərinin nəticələri verilmişdir.

Həm spektral (cədvəl 2), həm də kimyəvi (cədvəl 3) analizlərin nəticələri əsasında əldə edilmiş faktiki göstəricilərin riyazi işlənməsi nəticəsində aldığımız əsas geokimyəvi formullar, ərazi üçün

səciyyəvi olan makroionlar, izafi və defisit mikroelementlərin kəmiyyət göstəriciləri isə 4-cü cədvəldə verilmişdir.

Cədvəldən göründüyü kimi Salyan və İmişli rayonlarında sulfatlı-natriumlu-kalsiumlu (SO4–Na– Ca), Ağdaş və Kürdəmir rayonlarında, Biləsuvarın Xırmandalı kəndində sulfatlı-kalsiumlu-natriumlu (SO4–Ca–Na), Salyan, Sabirabad, Saatlı, Ağcabədi rayonlarında, Ceyrançölün Kür qəsəbəsində, Göyçayın Qarabaqqal kəndində sulfatlı-kalsiumlumaqneziumlu (SO4–Ca–Mg) birləşmələr üstünlük təşkil edir.

Hidrokarbonatlı-natriumlu-kalsiumlu (HCO3– Na–Ca) birləşmələrin Hacıqabul rayonunda, Yevlax rayonunun Varvara kəndində, Ağstafa rayonunun Poylu kəndində geniş yayılması müşahidə edilir. Təkcə Mingəçevir şəhərində hidrokarbonatlıkalsiumlu-maqneziumlu (HCO3-Ca–Mg) birləşmələrin üstün olması nəzərə çarpır.

Cədvəl 1 Kür dağarası çökəkliyindən götürülmüş süxur nümunələrinin mikroelement tərkibi K-59, Neftçala Hidrometeoroloji stansiyası (seçmə) Orta miqdar, %-lə

Atom №-si

Element

20 22 25 26 30 37 38 39 40 41 64 65

Ca Ti Mn Fe Zn Rb Sr Y Zr Nb Gd Tb

Süxurun tərkibində 0,9193 0,2660 0,0322 2,7105 0,0025 0,0021 0,0155 0,0019 0,0179 0,0005 0,0275 0,0669

Yer qabığındakı klark, YQK 2,96 0,45 0,10 4,65 0,0083 0,015 0,034 0,0029 0,017 0,0020 0,0008 0,00043

Konsentrasiya klarkı, KK 0,31 0,59 0,32 0,58 0,30 0,14 0,45 0,65 1,05 0,25 34,37 155,58

Cədvəl 2 Kür dağarası çökəkliyi ərazilərindən götürülmüş torpaq nümunələrinin mikroelement tərkibi K-46 Baş Şirvan kollektoru (seçmə) Elementlər Atom №-si 26 37 38 39 40

28

Kimyəvi işarəsi Fe Rb Sr Y Zr

Orta miqdar, %-lə Torpağın tərkibində 0,1988 0,0014 0,0050 0,0004 0,0014

Yer qabığındakı klark, YQK 4,65 0,015 0,034 0,0029 0,017

Konsentrasiya klarkı, KK 0,04 0,09 0,15 0,14 0,08

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Cədvəl 3 Tam su çəkiminin təyini (ümumi cədvəl) Kəsimin №-si

%-lə Quru qalıq

1 46

2 0,200

Duzla rın cəmi 3 0,176

Mq/ekv HC ClO3-

SO42-

Anion cəmi

Mq/ekv Са2+ Mg2+

%-lə HCO3-

Cl-

SO42-

Са2+

Mg2+

Na++K+

4 0,6

5 0,55

6 0,666

7 2,816

8 1,87

11 0,566

12 0,036

13 0,054

14 0,032

15 0,037

16 0,004

17 0,013

47

0,810

0,779

0,45

5,4

6,811

12,66

7,2

5,54

0,027

0,189

0,327

0,11

0,019

0,127

48 59

0,225

0,218

0,5

1,15

1,852

0,105

0,098

0,25

0,3

0,817

1,38

3,00

0,502

0,030

0,040

0,089

0,032

0,016

0,011

0,575

1,275

0,092

0,015

0,011

0,039

0,025

0,006

60

0,700

0,578

0,35

1,6

0,002

4,00

3,125

7,125

2,77

0,022

0,056

0,382

0,08

0,037

0,064

61

0,170

0,146

0,9

62

0,132

0,125

0,95

2,048

0,25

0,25

0,5

1,548

0,055

0,019

0,028

0,005

0,003

0,036

1,716

0,875

0,375

1,25

0,466

0,058

0,005

0,029

0,017

0,005

63

0,800

0,591

0,011

1,767

10,267

1,125

2,25

4,375

5,892

0,009

0,292

0,085

0,043

0,027

64

0,200

0,135

0,5

0,663

1,663

1,25

0,25

1,5

0,133

0,031

0,017

0,032

0,025

0,003

0,003

65 66

0,35

1,85

5,152

7,352

3,625

1,875

5,5

1,852

0,022

0,064

0,247

0,073

0,023

0,043

0,65

0,6

0,727

1,977

0,25

0,25

0,5

1,477

0,039

0,021

0,035

0,005

0,003

0,034

0,178

0,60

0,65

1,502

2,752

1,0

1,25

2,25

0,502

0,036

0,023

0,072

0,02

0,015

0,012

0,679

0,525

0,225 0,1

7,684

8,034

4,0

3,25

7,25

0,784

0,015

0,004

0,369

0,08

0,039

0,018

0,129

0,129

0,5

0,9

0,586

1,986

1,25

0,375

1,625

0,361

0,031

0,032

0,028

0,025

0,005

0,008

80

0,088

0,077

0,70

0,15

0,235

1,085

0,625

0,375

1,0

1,232

0,042

0,005

0,012

0,012

0,004

0,002

81

0,115

0,112

0,55

0,13

0,787

1,487

0,75

0,525

1,275

0,085

0,033

0,005

0,038

0,025

0,006

0,005

82

0,074

0,074

0,70

0,15

0,424

1,274

0,875

0,375

1,24

0,024

0,042

0,003

0,021

0,017

0,005

83

0,267

0,174

0,50

0,1

1,917

2,518

1,125

0,625

1,75

0,768

0,031

0,004

0,092

0,023

0,007

0,000 3 0,017

84

0,245

0,108

0,55

0,4

0,646

1,596

1,25

0,25

1,5

0,096

0,033

0,014

0,031

0,025

0,003

0,002

85

0,646

0,568

0,65

1,2

0,678

8,528

5,625

1,125

6,75

1,778

0,039

0,042

0,321

0,112

0,013

0,04

Na++K+ fərqi

9 0,38

Kation cəmiнов 10 2,25

5,5

1,62

3,502

0,62

1,367

0,75

7,945

9,895

0,55

0,398

0,15

0,616

0,15

8,35

0,111

0,5

0,570

0,472

0,255

0,137

67

0,301

68 69

Cədvəl 4 Kür dağarası çökəkliynin transformasiya olunmuş landşaftlarının əsas geokimyəvi göstəriciləri № 1 46 47 48 59 60 61 62 63 64

Kəsimin götürüldüyü landşaftlar 2 Baş Şirvan kollektoru.

Akkumuliyativ yarımsəhra

Makroionlar 3 SO4 – HCO3 – Ca

Salyan ş. Seliteb landşaftlar

SO4 – Na – Ca

Biləsuvar, Xırmandalı k.

Akkumuliyativ yarımsəhra Neftçala. Akkumuliyativ yarımsəhra Salyan hidroloji stansiyası.

Tuqay meşə Yevlax, Varvara k. Hidromorf landşaftlar Hacıqabul ş. Seliteb landşaftlar Şirvan ş.Tenogen şəhər landşaftları Sabirabad ş. Seliteb landşaftlar

SO4 – Ca – Na SO4 – Cl – Ca SO4 – Ca – Mg HCO3 – Na – Ca HCO3 – Na – Ca Cl – Na – Mg SO4 – Ca – Mg

Sürətdə izafi, məxcəcdə çatışmayan mikroelementlər 4 Cu4.9 Pb4.1 Zn2.9 B2.0 Sr0.3 Y, Rb, Zr0.2 Fe0.04 Ag 61.4 Tb14.2 Br1.2 Sr0.2 Y, Zr, Rb, Fe0.1 Tb18.8 Mo3.9 B2.8 Cu2.4 Pb2.2 Sr, Y, Zr0.2 Rb, Fe0.1 Sb36.0 B10.2 Mo6.4 Sr3.1 V2.9 Pb1.9 Sr0.2 Y, Zr0.1 Rb0.05 Fe0.04 Sn8.0 B3.6 V2.7 Cu2.4 Pb1.9 Zn0.4 Y, Sr0.2 Zr, Rb0.1 Fe0.05 Mo7.9 B6.7 Cu1.9 Pb1.8 Sr, Zr, Y0.1 Fe0.05 Rb0.04 B20.0 Mo5.0 Cu2.0 Pb1.9 Sr, Y, Rb0.1 Fe0.05 B24.5 Mo4.8 Pb2.9 V1.9 Sr0.4 Zr0.2 Y, Fe0.1 Rb0.05 V3.9 B2.8 Mo2.7 Pb2.3 Sr0.2 Zr, Y, Rb0.1 Fe0.05

29

CoÄ&#x;rafiya vÉ™ tÉ™bii resurslar, â„–1 (11), 2020 1

2

3

65

SaatlÄą Ĺ&#x;. Seliteb landĹ&#x;aftlar

SO4 – Ca – Mg

66 67 68 69 80 81 82 83 84 85

Ä°miĹ&#x;li, CÉ™fÉ™rli k.

AqrolandĹ&#x;aftlar BeylÉ™qan, Ä°kinci AĹ&#x;ÄąqlÄą.

AqrolandĹ&#x;aftlar AÄ&#x;cabÉ™di Ĺ&#x;. Seliteb Ĺ&#x;É™hÉ™r landĹ&#x;aftlarÄą BÉ™rdÉ™ Ĺ&#x;. Seliteb Ĺ&#x;É™hÉ™r landĹ&#x;aftlarÄą CeyrançÜl, poylu k. QuruçÜl landĹ&#x;aftlarÄą CeyrançÜl, KĂźr qÉ™s. QuruçÜl landĹ&#x;aftlarÄą Mingəçevir Ĺ&#x;. Texnogen Ĺ&#x;É™hÉ™r landĹ&#x;aftlarÄą AÄ&#x;daĹ&#x; Ĺ&#x;. Seliteb Ĺ&#x;É™hÉ™r landĹ&#x;aftlarÄą GĂśyçay, Qarabaqqal k.

AqrolandĹ&#x;aftlar KĂźrdÉ™mir Ĺ&#x;. Seliteb Ĺ&#x;É™hÉ™r landĹ&#x;aftlarÄą

4 B3.1 Cu2.9 Zn2.2 Y1.8 Sr, Zr0.2 Y, Rb0.1 Fe0.05 B7.9 Mo6.8 Sr2.9 Pb2.2 Sr0.2 Zr, Y0.1 Rb0.05 Fe0.04 Pb4.3 Cu3.9 B2.1 V2.0 Sr0.2 Zr, Y, Rb0.1 Fe0.05 Cu3.6 B2.6 Mo2.2 Sr, Y, Zr, Rb0.1 Fe0.05 Cd46.1 Tb26.5 Cu4.0 Zn2.9 Sr, Zr, Y, Fe0.1 Rb0.03 Sb38.0 Tb14.2 B3.7 As1.8 Cu1.7 Sr0.2 Y, Zr, Rb0.1 Fe0.05 Pb3.6 Mo3.2 Cu1.2 B1.1 Y, Sr, Zr0.1 Rb0.05 Fe0.04 Ag142.9 As5.8 B2.5 Cu1.8 Y, Sr, Zr0.1 Rb0.05 Fe0.04 As6.8 B6.0 Mo5.6 Cu1.9 Zr, Y0.2 Sr, Rb, Fe0.1 As5.9 B2.4 Cu1.5 Y, Zr, Sr, Rb0.1 Fe0.05 Pb3.7 Zn2.9 Cu2.2 Mo2.0 Sr0.2 Y, Zr, Rb0.1 Fe0.04

SO4 – Na – Ca SO4 – Mg – Ca SO4 – Ca – Mg Cl – Ca – Mg HCO3 – Na – Ca SO4 – Ca – Mg HCO4 – Ca – Mg SO4 – Ca – Na SO4 – Ca – Mg SO4 – Ca – Na

CÉ™dvÉ™l 5 KĂźr daÄ&#x;arasÄą çÜkÉ™kliyi É™razisindÉ™n toplanmÄąĹ&#x; bitkilÉ™rin tÉ™rkibindÉ™ mikroelementlÉ™rin Ăźmumi miqdarÄą vÉ™ bioloji udulma É™msallarÄą (BUĆ?)

K-47, Salyan Ĺ&#x;É™hÉ™ri, (seçmÉ™) BitkilÉ™r YulÄ&#x;un

Atom â„–-si 26 35 37 38

MikroelementlÉ™rin %-lÉ™ miqdarÄą MikroelementlÉ™r KĂźlĂźn tÉ™rkibindÉ™ Torpaqda Fe 0,0353 0,2739 Br 0,0024 0,0003 Rb 0,0009 0,0010 Sr 0,0037 0,0080 đ??ľđ?‘&#x; đ?‘…đ?‘? đ?‘†đ?‘&#x; đ??šđ?‘’ BUĆ?-nÄąn azalma sÄąrasÄą: > > > 8,00

Ć?razidÉ™ yayÄąlmÄąĹ&#x; defisit vÉ™ izafi mikroelementlÉ™rin kÉ™miyyÉ™t gĂśstÉ™ricilÉ™ri 4-cĂź cÉ™dvÉ™lin saÄ&#x;ÄąndakÄą sĂźtĂźnda É™yani Ĺ&#x;É™kildÉ™ nĂźmayiĹ&#x; etdirilir. GĂśrĂźndĂźyĂź kimi É™razidÉ™ Tb, Ag, Sn, B, Mo, As, Cu, Zn, Pb É™n çox yayÄąlmÄąĹ&#x; mikroelementlÉ™rdir. Ć?razi ßçßn sÉ™ciyyÉ™vi olan defisit mikroelementlÉ™r isÉ™ Y, Zr, Sr, Rb vÉ™ Fe-dir.

LandĹ&#x;aftÄąn É™sas komponentlÉ™rindÉ™n olan bitkilÉ™rin tÉ™rkibindÉ™ki mikroelementlÉ™rin kÉ™miyyÉ™t vÉ™ keyfiyyÉ™t gĂśstÉ™ricilÉ™rinin mßəyyÉ™nlÉ™Ĺ&#x;dirilmÉ™si ßçßn É™razidÉ™n toplanmÄąĹ&#x; bitki nĂźmunÉ™lÉ™rinin kĂźlĂźnĂźn spektral analizlÉ™ri aparÄąlmÄąĹ&#x;, alÄąnan nÉ™ticÉ™lÉ™r 5ci cÉ™dvÉ™ldÉ™ gĂśstÉ™rilmiĹ&#x;dir.

Spektral analizlÉ™rin nÉ™ticÉ™lÉ™ri É™sasÄąnda bioloji udulma É™msallarÄąnÄąn (BUĆ?) hesablanmasÄą vÉ™ bu É™msallarÄąn azalma sÄąralarÄąnÄąn dĂźzÉ™ldilmÉ™si nÉ™ticÉ™-

30

0,90

0,46

(Kb) BUĆ?

0,13 8,00 0,90 0,46

0,13

sindÉ™ KĂźr daÄ&#x;arasÄą çÜkÉ™kliyi É™razisindÉ™ bÉ™zi bitkilÉ™rin mßəyyÉ™n mikroelementlÉ™ri [1, 2] Ăśz orqanlarÄąnda toplayan konsentratorlar olmasÄą mßəyyÉ™n edilmiĹ&#x;dir. Ć?razi ßçßn sÉ™ciyyÉ™vi olan bitkilÉ™rdÉ™n Salyanda (K-47) yulÄ&#x;unun B vÉ™ Sr- un; BilÉ™suvarÄąn XÄąrmandalÄą kÉ™ndindÉ™ (K-48) dÉ™vÉ™tikanÄąnÄąn Srun (BUĆ?=2,34); YevlaÄ&#x;Äąn Varvara kÉ™ndindÉ™ (K61) gicitkanÄąn Sr-un (BUĆ?=4,34); HacÄąqabulda KĂźrqÄąraÄ&#x;Äą tuqay meĹ&#x;É™ landĹ&#x;aftÄąnda (K-62) qovaq aÄ&#x;acÄąnÄąn (BUĆ?=4,78); Ä°miĹ&#x;lidÉ™ (K-66) qanqalÄąn (BUĆ?=1,38); AÄ&#x;cabÉ™di Ĺ&#x;É™hÉ™rindÉ™ (K-68) sĂśyĂźdĂźn (BUĆ?=1,55); BÉ™rdÉ™dÉ™ yoncanÄąn Rb (BUĆ?=1,75) vÉ™ Sr-un (BUĆ?=1,53); Naftalanda (K-71) yasÉ™mÉ™nin (BUĆ?=2,06); CeyrançÜldÉ™-KĂźr qÄąraÄ&#x;Äąnda (K81) quĹ&#x;É™ppÉ™yinin (BUĆ?=2,32); AÄ&#x;daĹ&#x;da (K-83) Ĺ&#x;É™rq çinarÄąnÄąn (BUĆ?=3,50); GĂśyçayÄąn Qarabaqqal kÉ™ndindÉ™ (K-84) sĂśyĂźdĂźn (BUĆ?=2,26); AÄ&#x;suda

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 (K-86) taxılkimilər fəsiləsindən olan ot bitkilərinin Sr-un (BUƏ= =1,25); konsentratorları olması aşkar edilmişdir.

Digər ərazilərdən fərqli olaraq Kür dağarası çökəkliyi Respublikamızda əsasən akkumliyasiya sahəsi kimi səciyyələndirilir və bu xüsusiyyət ərazidə formalaşan landşaftların differensiasiyasında da özünü göstərir.

Mövcud geokimyəvi təsnifata əsasən Kür dağarası çökəkliyində formalaşan 7 landşaft tipi geokimyəvi landşaft qrupları üzrə aşağıdakı kimi paylanmışdır: 1.Alçaq dağlığın meşə-çöl və çöl landşaftları mülayim rütubətli iqlimli orta və alçaq dağlığın landşaftlar qrupuna; 2.Akkumuliyativ düzənliklərin meşə, meşəçöl, çəmən-kol və kol landşaftları mülayim rütubətli akkumuliyativ düzənliklərin landşaftları qrupuna aid edilir.

Dörd landşaft tipi: 3.Alçaq dağlığın və çökəkliklərin quru-çöl, çöl və arid denudasion landşaftları; 4.Alçaq dağlığın arid meşə, meşə kolluq və kolluq- çöl landşaftları;

Şəkil 1. Kür dağarası çökəkliyinin ekogeokimyəvi landşaftları

5.Alçaq dağlığın və dağarası çökəkliklərin arid denudasion yarımsəhra landşaftları; 6.Denudasion akkumulyativ düzənliklərin meşədən sonrakı çöl və akkumulyativ düzənliklərin intrazonal landşaftları alçaq dağlığın arid və semiarid landşaftları qrupunda birləşdirilmişdir.

Nəhayət, 7.Akkumulyativ allüvial dəniz sahili düzənliklərin, akkumulyativ düzənliklərin yarımsəhra, allüvial dəniz sahili düzənliklərin introzonal landşaftları quru və mülayim quru subtropik düzənliklərin yarımsəhra landşaftlarına aid edilir.

Kimyəvi elementlərin miqrasiya şəraitinə görə ayrılmış allüvial (AL), transallüvial (TA), superakval (SA), transakkumuliyativ (Tak) və akkumuliyativ (AK) landşaft cinslərinin [5], eləcə də ərazi üçün səciyyəvi olan izafi və defisit mikroelementlərin landşaft tipləri və qrupları üzrə necə paylanmasını bilmək üçün “Kür dağarası çökəkliyinin ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi”-nin legendasına baxmaq kifayətdir (şəkil 1).

Şəkil 2. Kür dağarası çökəkliyinin tibbi-ekogeokimyəvi landşaftları

31

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Ərazidə yayılmış makroionların və mikroelementlərin insan sağlamlığına təsirini müəyyənləşdirmək üçün toksik duzların və mikroelementlərin konsentrasiyası ilə [7, 8, 10] tədqiq olan ərazi üçün səciyyəvi olan xəstəliklər arasında korelyasiya əlaqəsinin öyrənilməsi [9, 10, 18, 19] sayəsində Kür dağarası çökəkliyinin “Tibbi ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi”nin tərtib edilməsi mümkün olmuşdur (şəkil 2).

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, rütubətlənmə şəraitinə, bioloji məhsuldarlığın biokütləyə nisbətinə görə Kür dağarası çökəkliyi ərazisində aşağıdakı: -Alçaq və orta dağlığın meşə-çöl və çöl landşaftları; -Akkumulyativ düzənliklərin meşə, meşə-çöl, çəmən-çöl və kol landşaftları; -Alçaq dağlığın və çökəkliklərin quru çöl, çöl və arid denudasion landşaftları; -Alçaq dağlığın arid meşə, meşə kolluq və kolluq-çöl landşaftları; -Alçaq dağlığın və dağarası çökəkliklərin arid denudasion yarımsəhra landşaftları; -Denudasion akkumulyativ düzənliklərin meşədənsonrakı çöl və akkumulyativ düzənliklərin intrazonal landşaftları; -Akkumulyativ allüvial dənizsahili düzənliklərin yarımsəhra, allüvial dənizsahili düzənliklərin intrazonal landşaft kompleksləri formalaşmışdır.

Bu komplekslərin qruplar üzrə yerləşməsini, hansı landşaft tiplərində hansı landşaft cinslərinin mövcüdluğunu, həmçinin ərazidəki makroionların, deffisit və izafi mikroelementlərin landşaft tipləri üzrə necə paylanmasını bilmək üçün yenə “Kür dağarası çökəkliyinin ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi”-nin legendasına diqqət yetirmək lazımdır (şəkil 1). Ərazidəki mövcud ekogeokimyəvi şəraitin insan sağlamlığına təsirini araşdırmaq məqsədi ilə aşkar edilmiş xəstəliklərlə kimyəvi elementlərin defisitliyi və izafliyi arasında korrelyativ asılılığın müyyənləşdirilməsi nəticəsində Kür dağarası çökəkliyinin tibbi-ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi tərtib edilmişdir (şəkil 2). Xəritədə müxtəlif simvolik işarələrlə xəstəliklər və onların yayılma dərəcəsi (qırmızı kvadratlar, göy üçbucaqlar və yaşıl ulduzlarla) verilmişdir. Xəritənin təhlilindən aşağıdakı nəticələri əldə etmək mümkün olmuşdur: -Alçaq və orta dağlığın meşə-çöl və çöl landşaftları qurşağında bruselliyoz çox geniş yayılmış, həzm sistemi və əsəb xəstəlikləri isə geniş yayılmış xəstəliklərdir.

-Akkumulyativ düzənliklərin meşə, meşə-çöl, çəmən-kol və kol landşaftlarında hipertoniya çox

32

geniş, malyariya və tənəffüs yolları xəstəlikləri geniş, dizenteriya, bruselliyoz və konyuktivit az yayılmış xəstəliklərdir.

-Alçaq dağlığın və çökəkliklərin quru-çöl, çöl və arid denidasion landşaftları qurşağında çox geniş yayılmış xəstəliklərə təsadüf edilmir. Burada diş kariyesi, malyariya və tənəffüs yolları xəstəlikləri geniş yayılmış, dizenteriya, bruselliyoz, hipertoniya və konyuktivit az yayılmışdır.

-Alçaq dağlığın arid meşə, meşə kolluq və kolluq-çöl landşaftları kompleksində onkoloji xəstəliklər, ürək-damar və tənəffüs yolları xəstəlikləri çox geniş yayılmış, malyariya və hipertoniya xəstəlikləri isə geniş yayılmış xəstəlikləridir. Ərazi üçün səciyyəvi olan dizenteriya, bruselliyoz, konyuktivit və həzm sistemi xəstəlikləri az yayılmış xəstəliklər hesab olunur.

-Alçaq dağlığın və dağarası çökəkliklərin arid denudasion yarımsəhra landşaftları qurşağında onkoloji xəstəliklər və tənəffüs yolları xəstəlikləri çox geniş yayılmışdır. Buradakı geniş yayılmış xəstəliklər dizenteriya,malyariya, həzm sistemi və konyuktivit xəstəlikləri; az yayılmış xəstəliklər isə bruselliyoz və hipertoniya xəstəlikləridir.

-Denudasion akkumulyativ düzənliklərin meşədən sonrakı çöl və akkumulyativ düzənliklərin intrazonal landşaftları kompleksində çox geniş yayılmış xəstəliklərə təsadüf edilmir. Ərazidə diş kariyesi, malyariya,həzm sistemi, tənəffüs yolları və ürək-damar xəstəlikləri geniş yayılmış, dizenteriya, əsəb xəstəlikləri, bruselliyoz, hipertoniya və konyuktivit xəstəlikləri az yayılmış xəstəliklərdir.

-Akkumuliyativ alllüvial dəniz sahili düzənliklərin yarımsəhra, allüvial dəniz sahili düzənliklərin introzonal landşaftlarında da çox geniş yayılmış xəstəliklər müşahidə edilmir. Bu landşaft komplekslərində malyariya, əsəb,ürək-damar, həzm sistemi və tənəffüs yolları xəstəlikləri geniş yayılmış, dizenteriya,həzm sistemi, bruselliyoz, konyuktivit və onkoloji xəstəliklər az yayılmış xəstəliklərdir.

5. Nəticə.

Kür dağarası çökəkliyində təbii landşaftların antropogen transformasiyası ilə əlaqədar olaraq, landşaftların təbii geokimyəvi şəraitinin dəyişməsi zəif, orta və güclü olmaqla (3 səviyyədə) qiymətləndirilmişdir. Bu əsasda tərtib edilmiş “Kür dağarası çökəkliyinin ekogeokimyəvi landşaftları” və “Kür dağarası çökəkliyinin tibbi -ekogeokimyəvi landşaftları” xəritələrinin təhlilindən məlum olmuşdur ki, bir sıra xəstəliklərin (bruselliyoz, ürəkdamar, hiportoniya və s.) risk coğrafiyası ekogeokimyəvi şəraitə uyğun olaraq dəyişmişdir.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ƏDƏBİYYAT 1. Budaqov B.Ə., Əhmədov A.H, Rüstəmov Q.İ., Qəhrəmanov A.I. Azərbaycanın geokimyəvi landşaft xəritəsi. Bakı, 2000.

2. Budaqov B.Ə., Əhmədov A.H, Rüstəmov Q.İ.

Azərbaycan landşaftlarının tibbi-ekogeokimyəvi differensiasiya xüsusiyyətləri və onların xəritələşdirilməsi.

AMEA-nın Xəbərləri. Yer haqqında elmlər seriyası, 2009, № 3, s. 48–52.

3. Əlizadə E.K., Rüstəmov Q.İ., Kərimova E.C. Abşeron yarımadasının müasir landşaftlarının ekogeokimyəvi xüsusiyyətləri. Bakı, 2015, 245 s.

4. Salmanov M.A,. İsmayılov N.M., Cəfərov Ə.M. “Praktiki aqrobioekologiya”. BAKI – Elm -2013, s.61-63, s.66-67,254-255..

5. Tibbi-ekogeokimyəvi landşaft xəritəsi. Budaqov B.Ə., Əhmədov A.H, Rüstəmov Q.İ., AR Ekoloji Atlas, BKF, Bakı, 2009, s. 97–98.

6. Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. Ленинград, В.О. "Агропромиздат", 1987.

7. Алексеенко В.А. Геохимическая экология. М., Логос, 2010.

8. Бондарев Л.Г. Ландшафты, металлы и человек. М., 1976.

9. Виноградов А.П. Закономерности распределения химических элементов в Земной коре. //Геохимия, №7, 1988, с.20-90.

10. Гаврилова И.П. Ландшафтно-геохимические картографирование. Изд. МГУ, 1985.

11. Глазовская М.А. Геохимические основы типологии и методики исследования природных ландшафтов. Смоленск, Ойкумена, 2002.

12. Глазовская М.А. Методологические основы эколого-геохимической оценки почв к техногенному загрязнению. М., 1977, 107 с.

13. Гюльахмедов А.Н. Микроэлементы в почвах и растениях Азербайджанской ССР. /Изд. АН Азерб.ССР, Баку, 1987.

14. Ковальский В.В. Геохимическая экология. Изд. "Наука", М., 1974.

15. Ковальский В.В. Геохимическая среда и жизнь. М., Наука, 1982.

16. Перельман А.И., Касимов Н.С. Геохимия ландшафта. 1999, 798 с.

17. Перельман А.И. Геохимия ландшафта. Москва, Астрея-2000 18. Сает Ю.Е., Ревич Б.А., Янин Е.П. Геохимия окружаюшей среды. Москва, “Недра”, 1990, 335 с.

19. Фортескью Дж. Геохимия окружающей среды. М., 1985.

ЛАНДШАФТНО – ГЕОХИМИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ КУРИНСКОЙ МЕЖГОРНОЙ ВПАДИНЫ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА Р.М.Мамедов, Г.И. Рустамов, М.Д. Исмайлов, A.Н.Исаев, А.М.Рустамова Аннотация. Основываясь на многолетнюю работу в полевых и камеральных условия, экохимические исследования ландшафта были проведены в Куринской межгорной впадине, одном из аридных районов Азербайджанской Республики. Изучение геохимической трансформации ландшафта территории на основе концентрации макро- и микроэлементов и моделей миграции, обнаруженных в образцах коренных пород, почвы, растительности и воды, с использованием сравнительных и связанных методов исследования компонентов ландшафта; был оценен как слабый, средний и сильный (3 уровня). Впервые для района были состовлены среднемасштабныя «Экогеохимическая ландшафтная карта Куринской межгорной впадины» и «Медико – экогеохимическая ландшафтная карта». В статье описаны особенности геохимической трансформации исследуемой территории.

LANDSCAPE-GEOCHEMICAL CONDITION OF THE KURA INTERMOUNTAIN DEPRESSION AND ITS IMPACT ON HUMAN HEALTH R.M.Mammadov, G.I.Rustamov, M.J.Ismayilov, A.N.Isayev, A.M.Rustamova Abstract. Based on many years of work in the fieldand cameral analysis, ecochemical studies of the landscape were carried out in the Kura intermountain depression, one of the arid regions in the territory of the Republic of Azerbaijan. The study of the geochemical transformation of the landscape of the territory was rated as medium and strong (level 3), based on the macro- and micronutrient concentration and migration patterns found in the core, soil, vegetation and water samples, with using comparative and related research methods of landscape components. Relatedly, for the first time, a medium-scale “Ecogeochemical Landscape Map of the Kura Plateau” and a "Medical Ecogeochemical Landscape Map" were developed. The article describes the geochemical transformation features of the study area.

Keywords: Kura intermountain depression, geochemical landscapes, macroions, clarke concentration, microelements, vegetable concentrators.

Ключевые слова: Kуринская межгорная впадина, геохимические ландшафты, макроионы, кларки концентрации, микроэлементы, растительные концентраторы.

33

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASINDA DAĞ-ŞABALIDI TORPAQLARININ MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONLARDAN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏ EDİLMƏSİ M.Ə.Məmmədov, M.İ.Yunusov, G.N.Hacıyeva AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 gulush86@rambler.ru _______________________________________________________________________________________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 11 oktyabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 18 dekabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər: torpaq qat qranulometrik tərkib dağ şabalıdı humus azot mühit

Xülasə Məqalədə Naxçıvan Muxtar Respublikasında orta dağlığın yuxarı sərhəddində yayılan dağ-şabalıdı torpaqlarının humus (0-20 sm) qatında torpağın fiziki–kimyəvi xüsusiyyətlərinin təbii və antropogen təsir nəticəsində dəyişməsi, deqradasiyaya uğrama dərəcəsi və onun zəiflədilməsi, qarşısının alınması yolları tədqiq edilir. Bu qurşaqda relyefin strukturunun mürəkkəb olması, yamacların çox parçalanması, iqlim şəraitinin quru və çox isti olması, kserofit kolluqlu quru çöllərin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Ərazinin mütləq hündürlüyü, meyilliyi, baxarlılığı, torpaqəmələgətirən süxurların litoloji tərkibinin müxtəlifliyi, əkin işlərinin aparılması qaydaları, təsərrüfat sahələrinin növləri və sair amillərin deqradasiya prosesinin intensivliyinə təsiri öyrənilmişdir. Bu ərazidə əvvəlki illərin (1975-1988) torpaq analiz məlumatlarından istifadə edilərək müasir məlumatlarla müqayisəli təhlil aparılmışdır.

_______________________________________________________________________________________ 1. Giriş.

Naxçıvan Muxtar Respudlikasında adi dağ-şabalıdı torpaqlar orta dağlıq qurşaqda 1500-1800 m hündürlükdə formalaşmışdır. Bu torpaqlar meyvə bağları, tütün və taxil əkini altında fasiləsiz istifadə edildiyi üçün onlarda deqradasiya prosesi güclənmiş və münbitliyi kəskin azalmışdır. Onların münbitliyini, məhsuldarlığını bərpa etmək və deqradasiya prosesini zəiflətmək üçün humus qatında (020sm) torpağın fiziki-kimyəvi tərkibinin tədqiq edilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir.

Dağ-şabalıdı torpaqları dünyada, o cümlədən MDB-də və Türk dünyası ölkələrində geniş ərazilərdə yayılmışdır. V.V.Dokuçayev dağ-şabalıdı torpaqlarını qara torpaqlarla (qonur) boz torpaqlar arasında formalaşan torpaqlar olduğunu qeyd edir.

Bu torpaqlar E.B.Lobova, A.B.Xabarova [12], A.M. Mamıtov [13], Rozanov [14], S.A.Zaxarov [11], M.E.Salayev, R.H.Məmmədov [7], H.Ə.Əliyev, Ə.K.Zeynalov [8], Ş.G.Həsənov [10], F.A.Həsənov [9], S.Z.Məmmədova [5], Alizade N.B [16], Cakmak I. [17] və b. tərəfindən tədqiq edilmişdir.

Q.Ş.Məmmədov, İ.Ə.Quliyev və b. [4] məlumatlarına görə Naxçıvan Muxtar Respublikasında dağ-şabalıdı torpaqların sahəsi 68547 ha-dır. Onun 39140 hektarı tünd və adi şabalıdı, 29407 hektarı isə qismən çürüntülü sulfatlı (əhəngli) və tam inkişaf etməmiş dağ-şabalıdı torpaqlarıdır.

34

2. Material və metod.

Respubilkamızda ərzaq təhlükəsizliyini və əhalini ekoloji cəhətdən təmiz qida məhsulları ilə təmin etmək üçün 2016-cı ildə AMEA akad.

H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun “Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması” şöbəsinin əməkdaşları tərəfindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının orta dağlıq qurşağının yuxarı hissəsində (dəniz səviyyəsindən 1500-1800 m) dağ-şabalıdı torpaqlarda tədqiqatı işləri aparılmışdır. Naxçıvan MR-nın torpaq xəritəsi Q.Ş. Məmmədovun redaktorluğu ilə tərtib olunmuş Azərbaycanın torpaq xəritəsindən götürülmüşdür (şəkil 1).

Analizlər ümumi qəbul edilmiş üsullarla yerinə yetirilmişdir. Ümumi humusun miqdarı İ.V.Tyurin üsulu ilə, udulmuş əsaslar D.V.İvanov üsulu, karbonatlıq (CO2) kalsimetr cihazında-Şeybler üsulu, hiqroskopik nəmlik çəki üsulu, qronometrik tərkib N.A.Kaçinski üsulu, tam su çəkimi və torpağın ümumi kimyəvi tərkibi E.V.Arinuşkina üsulu ilə, pH-su məlulunda potonsiometrlə təyin edilmişdir.

Torpağın monitorinqi N.B. Xtirov [15], S.Z.Məmmədova [5] və başqalarının müqayisəli-coğrafi üsulları ilə tədqiq edilmişdir.

Cədvəllər AMEA akad.H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunun fond və ədəbiyyat materialları və 2016-cı ildə Coğrafiya İnstitutunun “Azərbaycanın torpaq ehtiyatları” şöbəsinin laboratoriyasında aparılan

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 torpaq analizi materialları əsasında tərtib edilmişdir.

3. Təhlil və müzakirə.

Azərbaycan Respublikasında dağ-şabalıdı torpaqları Böyük və Kiçik Qafqazda 600-1000 metr hündürlükdə alçaq dağlıq zonada, Naxçıvan Muxtar Respublikasında və Lənkəran bölgəsindəki Zuvand çökəkliyində 1500-2000 m, Mərkəzi TyanŞanda isə 1600-2300 metr hündürlükdə formalaşmışdır.

Naxçıvan MR-da dağ-şabalıdı torpaqların yayıldığı ərazinin relyefi dağüstü düzənliklər, intensiv parçalanmış sal qayalıqlı yamaclar və dağarası çökəkliklərdən təşkil olunmuşdur. Burada quraq keçən soyuq iqlim tipi səciyyəvidir. Ərazidə havanın orta illik temperaturu 6-80C, yağıntının orta illik miqdarı 320-360 mm təşkil edir və erkən yaz və payız aylarında düşür. Rütubətlənmə əmsalı 0,15-0,25-dir. Torpaqəmələgətirən süxurlar karbonatlı, gilli və gillicəli şistlər, qum daşları və lösəbənzər çöküntülərdən ibarətdir. Bu torpaqlar quru bozqır zonada kserofit çəmən və kolluqlar altında yayılmışdır.

H.Ə.Əliyev, Ə.K.Zeynalov [8] Naxçıvan MRda dağ-şabalıdı torpaqlarını fiziki-kimyəvi tərkibinə görə: tünd, adi ,açıq, qismən cürüntülü sulfatlı (əhəngli) və tam inkişaf etməmiş yarımtiplərə ayırmışdır. Ərazinin bitki örtüyünə, yamacların meyilliyinə və baxarlığına görə bu torpaqlar qalın, orta və yuxa qalınlıqlı növlərə ayrılır.

Dağ-şabalıdı torpaqlarının humus qatında ümumi humusun miqdarı 0,7-3,28% arasında dəyişir və torpaq profili boyunca tədricən azalır. Onun yüksək miqdarı 1,1-3,28 % humus qatında müəyyən olunmuşdur. Şahbuz rayonunda uzun müddət su-

varma şəraitində becərilən torpaqların 0-30 sm qatlarında ümumi humusun miqdarı 1,1-1,2% arasında dəyişir və onun yuyulması müşahidə olunur (cədvəl 1). Bu torpaqlarda genetik qatlar zəif seçilir, onlarda humusun, CaCO3və qranulometrik tərkibin yuyulması baş vermişdir (şəkil 2). Dəmyə əkin altında istifadə olunan dağ-şabalıdı torpağın genetik qatları aydın seçilir, yaxşı diferensasiya olunmuşdur və humusun miqdarı 1,1-3,80% arasında dəyişir (şəkil 3). Cədvəldən görünür ki, dağşabalıdı torpaqlarının humus qatında humusun miqdarı 2,1-3,2% arasında dəyişir. Humusun yüksək miqdarı (3,0-3,2%) Əlincə və Parağa kəndləri, minimum miqdar isə (2,1-2,3%) Kükü və Yuxarı Əylis kəndləri və Şahbuz şəhəri ətrafında təyin olunmuşdur. Orta miqdarı isə 2,5% olub Biləv kəndi ətrafında müəyyən edilmişdir (şəkil 4).

Bunun səbəbi Əlincə və Parağa kəndləri ətrafında yayılan dağ-şabalıdı torpaqların dəmyə əkin altında istifadə olunması ilə ələqədardır (cədvəl 2).

Dağ-şabalıdı torpaqların bir metrlik qatlarında ümumi humusun ehtiyatı 160-180 t/ha, humus (020 sm) qatında isə 120-127 t/ha arasında dəyişir.

Bu torpaqların humus qatında humusun itkisi 12,417,4 t/ha-ya çatır. Maksimum itki (17,4 t/ha) Əlincə ətrafında, minimum itki isə (12,9 t/ha) Parağa ətrafında müəyyən edilmişdir. Dağ-şabalıdı torpaqlarda ümumi azotun miqdarı 0,10-0,26% arasında dəyişir və əsasən humus qatında müəyyən olunmuşdur. Cədvəl 2-dən aydın olur ki, bu torpaqların profilində hiqroskopik nəmliyin miqdarı 2,84,5% arasında tərəddüd edir. Onun maksimum miqarı (4,3-4,5%) Parağa və Biləv kəndləri ətrafında, minimum miqdar (2,8-3,9%) isə Əlincə, Əylis və Kükü ətrafında müəyyən olunmuşdur.

Şəkil 1. Naxçıvan Muxtar Respublikasının torpaq xəritəsi.

35

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Cədvəl 1 Naxçıvan MR-da dağ-şabalıdı torpaqların fiziki-kimyəvi tərkibi-1988, (100 qr.quru torpaqda) Kəsimin yeri və № si k-1095, Culfa r-u, İlandağı, H.Ə.Əliyev, Ə.Q.Zeynalov k-1064, Şahbuz şəhəri ətrafı H.Ə.Əliyev, Ə.Q.Zeynalov

Dərinlik, sm-lə

Ümumi humus, %-lə

Ümumi azot, %-lə

Quru qalıq, %-lə

CaCO3 CO2-yə görə %-lə

pH-su məhlulunda

3,28 2,80 2,07 2,0 1,07 1,2 1,1 0,9 0,8 0,7

0,26 0,14 0,11 0,10 0,06 0,12 0,10 Yox -

0,12 0,16 0,21 0,50 0,70 0,10 0,17 0,25 0,43 0,55

7,6 9,2 10,1 12,1 12,0 11,5 14,3 17,6 18,0 18,2

7,5 7,7 7,9 8,0 8,2 7,6 7,7 7,8 7,9 8,1

0-17 17-32 32-50 50-80 80-110 0-15 15-30 30-50 50-80 80-100

Udulmuş əsaslar, mq/ekv Ca

Mg

Na

Cəm

18,6 19,1 19,9 20,8 21,7 21,4 22,7 23,1 23,8 24,1

4,4 9,0 9,8 10,0 11,2 4,9 4,3 4,5 5,7 6,0

0,9 0,8 0,9 1,0 1,0 1,1 1,2 1,1 1,1 1,2

23,9 28,9 30,6 31,8 33,9 27,4 22,2 28,7 30,6 31,3

Qranulometrik tərkib. mm, %lə <0,001 <0,01 12,0 17,4 18,0 11,4 10,3 15,8 20,8 20,1 22,4 19,8

47,5 49,4 45,1 40,2 33,2 45,6 49,7 50,9 49,4 37,2

Cədvəl 2 Naxçıvan MR dağ-şabalıdı torpaqların humus qatının fiziki-kimyəvi tərkibi-2016 (100 qr. quru torpaqda) Kəsimin yeri

Coğrafi kordinatları

Şahbuz

39024' şm.e 45034' şq.u 39031' şm.e 45037' şq.u 38057' şm.e 45083' şq.u 39004' şm.e 45050' şq.u 39004' şm.e 45053' şq.u 39010' şm.e 45041' şq.u

Kükü Yuxarı Əylis Biləv Parağa Əlincə

Kəsimin №-si

Ümumi humus, %-lə

Hiqroskopik nəmlik, %-lə

Quru qalıq, %-lə

86

2,3

4,0

0,10

CaCO3 CO2yə görə, %-lə 10,0

Ca

Mg

Cəm

Qranulometrik tərkib, mm, %lə <0,001 <0,01

7,8

24,0

6,5

30,5

15,2

44,5

87

2,1

3,9

0,10

12,9

8,0

22,0

13,0

35,0

13,8

42,0

92

2,2

3,4

0,10

11,0

8,1

23,0

3,5

26,5

13,2

39,7

94

2,5

4,5

0,10

Yox

8,0

25,0

9,0

34,0

19,2

40,2

95

3,2

4,3

0,18

10,9

7,7

16,0

6,0

22,0

14,2

44,5

97

3,0

2,8

0,50

12,7

8,1

27,0

8,5

35,5

13,7

45

pHsu məhda

Udulmuş əsaslar, mq/ekv

Cədvəl 3 Naxçıvan MR-da dağ-şabalıdı torpaqların ümumi kimyəvi tərkibi (közərdilmiş torpağa görə %-lə), 2016 Dərinli k sm-lə 0-17 30-50 78-102

SiO2

Al2O3

Fe2O3

TiO2

MnO

CaO

MgO

K2O

Na2O

P2O5

SO3

64,5 62,9 61,9

17,9 18,7 17,8

7,3 7,4 7,7

0,6 0,7 0,9

0,2 0,2 0,1

2,2 3,0 3,2

2,6 2,3 3,7

1,9 2,0 2,4

1,0 1,1 2,3

0,2 0,10 0,10

0,8 0,8 0,9

Dağ-şabalıdı torpaqların profilində quru qalığın miqdarı 0,10-0,55% arasında tərəddüd edir və onun minimum miqdarı (0,10-0,17%) humus qatında, maksimum miqdarı (0,43-0,55 %) alt qatlarda təyin olunmuşdur (şəkil2). Hal-hazırda isə bu torpaqların humus qatında quru qalığın miqdarı 0,10-0,50% arasında dəyişir. Onun minimum miqdarı (0,10-

36

SiO2 R2O3 5,7 5,3 5,9

0,18%) Kükü, Yuxarı Əylis, Biləv və Parağa kəndləri, maksimum miqdarı isə (0,50%) Əlincə ətrafında təyin olunmuşdur. Bu da Əlincə kəndi ətrafında yayılan torpaqların humus qatında orta dərəcədə şoranlaşma olduğunu göstərir. Oxşar vəziyyət Ceyrançöl massivində yayılan şabalıdı torpaqlarda da müşahidə edilir [6].

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

Şəkil 2. Dağ şabalıdı torpaqların fizikikimyəvi tərkibi, k-1064, Şahbuz şəhər ətrafı (H.Ə.Əliyev, Ə.Q.Zeynalov)

Şəkil 4. Naxçıvan MR dağ-şabalıdı torpaqların humus qatının fiziki-kimyəvi tərkibi (100 qr. quru torpaqda)-2016

Dağ-şabalıdı torpaqların profilində kalsium karbonatın miqdarı 11,5-18,2 % arasında tərəddüd edir və onun miqdarı torpaq profili boyunca tədricən artır (şəkil 3). Bu da torpaqəmələgətirən süxurların karbonatlı olması ilə əlaqədardır. 2016-cı il tədqiqatının nəticələrindən görünür ki, dağ-şabalıdı torpaqların humus qatında CaCO3 miqdarı 11,012,7% arasında dəyişir. Onun yüksək miqdarı (12,7-12,9) Kükü və Əlincə, minimum miqdarı (10,0-11,0%) isə Parağa, Yuxarı Əylis kəndləri və Şahbuz şəhəri ətrafında müəyyən olunmuşdur.

Biləv kəndi ətrafında isə CaCO3-a rast gəlinmir (cədvəl 2). Dağ-şabalıdı torpaqların profili üçün zəif qələvi və qələvi mühit səciyyəvidir (pH 7,58,1). Qələvi mühit illüvial qatdan başlayaraq alt qatlara doğru tədricən artır. Bu torpaqların humus qatında pH-ın qiyməti 7,7-8,1 arasında dəyişir. Zəif qələvi mühit (pH 7,8-7,7) Parağa və Şahbuz, qələvi mühit (pH 8,0-8,1) isə Kükü, Yuxarı Əylis, Biləv və Əlincə kəndləri ətrafında müəyyən olunmuşdur (şəkil 3).

Dağ-şabalıdı torpaqları üçün orta və ağır gillicəli qranulometriklik səciyyəvidir. Torpaq profi-

Şəkil 3. Naxçıvan MR-da dağ-şabalıdı torpaqların fiziki-kimyəvi tərkibi K-1095 İlandağı (100 qr.quru torpaqda)

lində lil hissəciklərinin miqdarı 15,8-22,4% arasında tərəddüd edir və onun yüksək miqdarı 20,122,4% illüvial qatda müəyyən olunur. Fiziki gilin miqdarı isə 37,2-50,9% təşkil edir və onun da yüksək miqdarı 49,4-50,9% olub illüvial qatdadır. Şahbuz şəhəri ətrafında suvarılmanın aparılması ilə əlaqədar lil hissəciklərinin və fiziki gilin yuyulması müşahidə olunur (cədvəl 1). 2016-cı il analizlərin nəticələrindən aydın olur ki, dağ-şabalıdı torpaqlarının humus qatında skletlik artmış və fiziki gilin miqdarı 39,7-45,0%-dir. Onun yüksək miqdarı 44,5-45,0% olub, Şahbuz şəhəri ətrafı, Əlincə, Parağa və Kükü kəndləri ətrafında, minimum miqdarı isə 39,7-40,2% olub, Yuxarı Əylis və Biləv kəndləri ətrafında təyin olunmuşdur (cədvəl 2).

Bu torpaqların profilində udulmuş əsasların miqdarı 22,2-31,3 mq/ekv arasında tərəddüd edir.

Onun yüksək miqdarı 28,7-33,9 mq/ekv illüvial və alt qatlarda təyin olunmuşdur (cədvəl 1). Uducu kompleksdə kalsium kationunun miqdarı üstünlük təşkil etməklə və maksimum miqdarı 20,0-24,1 mq/ekv illüvial və alt qatlarda müəyyən edilmişdir. Şahbuz şəhəri ətrafında kalsium kationunun miqdarı 21,4-24,1 mq/ekv təşkil edir və onun yüksək miqdarı 24,1 mq/ekv alt qatlarda təyin olunmuşdur.

Bu da həmin ərazidə karbonatlı süxurların miqdarının çox olması ilə əlaqədardır. Maqnezium kationunun miqdarı 4,4-6,0 mq/ekv arasında dəyişir və yüksək miqdarı (5,7-6,0 mq/ekv) alt qatlarda rast gəlinir. Bu isə həmin sahələrdə torpaqəmələgətirən süxurların tərkibində dolomit minerallarının çox olması ilə əlaqədardır. Bu torpaqlarda natrium kationunun miqdarı 0,8-1,2 mq/ekv təşkil edir. Şahbuz ətrafında onun miqdarı 1,1-1,2 mq/ekv olması onlarda zəif şorakətliyin olduğunu göstərir (şəkil 3).

Dağ-şabalıdı torpaqlarının humus qatında udulmuş əsasların miqdarı 22,0-35,5 mq/ekv təşkil edir.

37

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Onun yüksək miqdarı 34,0-35,5 mq/ekv olub Kükü, Əlincə və Biləv kəndləri ətrafında, minimum miqdar isə 22,0-26,5 mq/ekv olmaqla, Yuxarı Əylis və Parağa ətrafında müəyyən olunmuşdur (cədvəl 2). Uducu kompleksdə kalsium kationu üstünlük təşkil edir və onun miqdarı 16,0-35,0 mq/ekv arasında dəyişir. Yüksək miqdarı 27,0-35,0 mq/ekv Əlincə və Biləv ətrafında, minimum miqdar isə 16,0-23,0 mq/ekv olub Parağa, Kükü və Yuxarı Əylis ətrafında müəyyən olunmuşdur. Maqnezium kationunun miqdarı isə (3,5-13,0 mq/ekv) arasında dəyişir və yüksək miqdarı (8,5-13,0 mq/ekv) Əlincə, Biləv, Kükü ətrafında, minimum miqdar 3,56,0 mq/ekv Yuxarı Əylis və Əlincə ətrafında təyin olunmuşdur (Şəkil 4).

Dağ-şabalıdı torpaqların ümumi kimyəvi tərkibində SiO2-nin miqdarı 61,9-64,5% arasında dəyişir və yüksək miqdarı (64,5%) alt qatda toplanmışdır. Bu da torpaqəmələgətirən süxurlarla əlaqədardır. Al2O3-in miqdarı 17,8-18,7% təşkil edir və maksimum miqdarı (18,7%) illüvial qatda müəyyən olunmuşdur (Cədvəl 3). Bu isə dağ-şabalıdı torpaqlarının illüvial qatında torpaqəmələgəlmə prosesinin intensiv getməsi ilə əlaqədardır. Onun minimum miqdarı alt qatlarda təyin olunur. Fe2O3-in miqdarı 7,3-7,7% arasında dəyişir və torpaq profili boyunca tədricən artaraq 7,7%-ə çatır. Bu da torpaqəmələgətirən ana süxurun tərkibi ilə əlaqədardır. Oxşar hal CaO-in miqdarının paylanmasında da müşahidə olunur və onun kəmiyyəti 2,2-3,2% təşkil edir. CaO-in minimum miqdarı (2,2%) humus qatında, yüksək miqdarı (3,0-3,2%) illüvial və alt qatlarda təyin olunur. Bu isə alt qatlarda karbonatlı süxurların çox olması ilə əlaqədardır. Belə paylanma MgO-in miqdarının paylanmasında da müəyyən olunmuşdur və onun miqdarı 2,6-3,7% arasında dəyişir. Onun yüksək miqdarı (3,7%) alt qatda təyin olunmuşdur. Oxşar paylanma K2O-in miqdarında da müəyyən olunmuşdur və 1,9-2,4% təşkil edir. Yüksək miqdarı (2,4%) alt qatda təyin olunmuşdur. Na2O miqdarı 1,0-2,3% arasında dəyişir və minimum miqdarı (1,0%) humus qatında, yüksək miqdar (2,3%) alt qatlarda müəyyən olunmuşdur. SO3-in miqdarı 0,8-0,9% təşkil edir və torpaq profili boyunca artaraq 0,9%-ə çatır. TiO2in miqdarı 0,6-0,9% arasında dəyişir və yüksək miqdarı (0,9%) alt qatlarda müəyyən edilmişdir.

MnO və P2O5-in miqdarı 0,1-0,2% təşkil edir və yüksək miqdarı humus qatında müəyyən olunmuşdur (cədvəl 3).

4. Nəticə.

1. Dağ-şabalıdı torpaqların 0-20 sm qatında humusun ehtiyatı 29,8-74,4 t/ha arasında tərəddüd edir və humusun itkisi 12,4-17,4t/ha-a qədərdir. Ən cox itki Əlincə, Biləv, Şahbuz (14,9-17,4 t/ha), ən 38

az itki isə (12,4-13,6 t/ha) Yuxarı Əylis, Kükü və Parağa kəndləri ətrafında müəyyən edilmişdir.

2. Dağ-şabalıdı torpaqlarının humus qatınında (0-20sm) tozlu-dənəvari struktura xırda kəltənli struktura ilə, ağır gillicəli qranulometrik tərkibi isə orta gillicəli tərkiblə əvəz olunmuş və suyadavamlı aqreqatların (>0,25 mm) miqdarı 30-45%-ə qədər azalmışdır. Ona görə də orta gillicəli, orta və yuxa qalınlıqlı dağ-şabalıdı torpaqlarda deqradasiya prosesinin qarşısının alınması ücün torpağa az tələbkar olan badam, püstə, ərik, alça və tut ağacların əkilməsi məsləhətdir.

3. Humus qatında ümumi kimyəvi elementlərin toplanması bu ardıcıllıqla dəyişir: SiO2-61,5%, Al2O3-17,9%, Fe2O3-7,3%, MgO-2,6%, CaO2,2%, K2O-1,9%, Na2O-1,1%, SO3-0,8%, TiO20,6%, P2O5-0,2%, MnO-0,2%. Humus qatında CaO, MgO və K2O miqdarının qorunub saxlanılması üçün fitomeliorativ tədbirlərin görünməsi zəruridir.

Dağ şabalıdı torpaqlarının humus qatında deqradasiya prosesini zəiflətmək və qarşısını almaq üçün növbəli əkin sistemini tətbiq etmək lazımdır.

Meyilliyi 200 çox olan yamaclarda (terraslarda) meyvə bağlarının sahəsini genişləndirilməsi və əkin sahələri ətrafında isə tarlaqoruyucu meşə zolaqlarında eldar şamı, saqqızağacı, ağ akasiya və s. ağac növlərindən istifadə etmək lazımdır. ƏDƏBİYYAT 1. Babayev M.P. və başqaları Azərbaycan torpaqların morfogenetik diaqnostikası, nomenkulaturası və təsnifatı. Bakı, Elm, 2011, 448 s.

2. Budaqov B.Ə., Babayev S.Y. Naxçıvan MSSR-nın landşaftı və onun kənd təsərrüfatı əhəmiyyəti. Naxçıvan Muxtar Sovet Sosial Respublikasının 50 illiyi, Bakı, Elm, 1975, s. 257-277.

3. Əlizadə. E.K. və başq. Azərbaycan landşaftlarının ekogiokimyəvi şəraitinin insan sağlamlığına təsiri.

AMEA Geologiya və Coğrafiya instutlarının birgə elm hesabatı. Bakı, 2016, 250 s.

4. Məmmədov Q.Ş, Quliyev İ.Ə., Hacıyev S.Ə.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının torpaq örtüyü. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Coğrafiyası, I cild, Fiziki Coğrafiya, 2017, s. 306-331.

5. Məmmədova S.Z. Azərbaycanın Lənkəran vilayəti torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi və monitorinqi. Bakı, Elm, 2006, 369 s.

6. Quliyev İ.Ə., Yaqubov Q.Ş.Ceyrançöl massivinin cənub-qərb Küryanı düzənliyi torpaqlarının təsərrüfat əhəmiyyəti. Coğrafiya və təbii resurslar, Bakı 2017, №1, s. 59-64.

7. Salayev M.E., Məmmədov R.H. Naxçıvan MSSR-ın torpaqları və onlardan səmərəli istifadə. Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 50 illiyi, Bakı, Elm, 1975, s. 230-240.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 8. Алиев Г.А., Зейналов.А.К. Почв Нахичеванской АССР, Баку, Азернешир, 1988, с 238.

8.Аринушкина Е.В.Руководства по химическому анализу почв. Изд. МГУ, 1970, 487с.

9.Гасанов Ф.А. Основы рационального использования почвенных ресурсов в условиях горного Талыша. Автореферат кaнд. дисс. Баку1984, 24 с.

10.Гасанов Ш.Г. Генетические особенности и бонитировка почв юго-восточного Азербайджана. Баку, 1978, 219 с.

11.Захаров С.А. Почв Нахичеванской АССР, Изд. Аз. ФАН СССР, 1939 12.Лобова Е.В., Хабарова А.В.. Почвы. Москва « Мысль» 1983, 304, с.

13.Мамытов А.М. Почвенные ресурсы и вопросы земельного кадастра Киргизского ССР. Фрунзе 1974, 166 с.

14.Розанов Б.Г. Генетические морфология почв, Изд-во Москва Университета, 1975, 293 с.

15.Xтиров Н.Б. Методическое обеспечение мониторинг земель сельскохозяйственного назначения. Почвоведение, Москва, 2010, № 5, с. 634-636.

16. Alizade N.B. Evaluation of landscape elements by hydrothermal potential of the soil environment // Journalof International Scientific Publications “Agriculture&Food”, ISSN 1314-8591, v. 3, 2015, Bulgaria, p.

138-144.

17. Cakmak I. (2002). Plant nutrition research priorities to meet human needs for food in sustainable ways.

Plantand Soil, 247, 3-24.

CОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ГОРНОКАШТАНОВЫХ ПОЧВ В НАХИЧЕВАНСКОЙ АР И ИХ РАЦИОНАЛЬНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ М.А.Мамедов, М.И.Юнусов, Г.Н.Гаджиева Аннотация. В статье исследуются изменения физико-химических характеристик в слое гумуса (020 см) горно-каштановых почв распространенных в среднегорье Нахичеванской АР, степень подверженной деградации и пути ее предотвращения. В результате сложных условии рельефа, степень расчленения склонов, экспозиции аридных условии климата, повторяемости умеренно сухих ветров летом в этом поясе, образуются на этих участках сухие степи, ксерофитные кусты и остепненных расти-

тельные покровы на высотах 1500-2000 м над уровнем моря. Изучено влияние высот, уклонов, экспозиции, литологического состава почвообразующих пород, правил ведения земледельческих работ на территории, размещения разных видов хозяйств и других факторов на интенсивность процесса деградации, и проведен сравнительный анализ с данными предыдущих лет. Ключевые слова: почва, слой, гранулометрический состав, горно-каштановые, гумус, азот, окружающая среда CURRENT STATE AND RATIONAL UTILAZATION OF MOUNTAIN-CHESTNUT SOILS IN THE NAKHCHIVAN AR M.A.Mammadov, M.I.Yunusov, G.N.Hajiyeva Abstract. The physical and chemical features in humus layer (0-20) of the mountain-chestnut soils prevalent in middle mountains of the Nakhichevan AR, the degree subjected to degradation and mays of their preventing are examined in the article. The influence of right and inclination of locality, lithological content of soil forming rocks and factors on intensity of degradation processes are studied. Comparative analysis with data of previous years have been carried out as well. Difficult terrain conditions, the degree of dismemberment of the slopes, the exposure of dry continental and very warm climate conditions, the frequency of moderately dry winds in summer in this belt, dry steppes, xerophytic bushes and steppe vegetation at an altitude of 1500-2000 meters above sea level are formed in these areas. The influence of height, inclinations, exposure, lithological composition of soil-forming rocks, the rule of implementation of agricultural work in the territory, the location of different types of farms and other factors affecting the intensity of the degradation process were studied. Also, comparative analyzes with previous years’ analysis data were carried out. Comparative analysis of the current data by using soil analysis data of previous years (1975-1988) was carried out in this area, too.

Keywords: soil, layer, granule metric content, mountain chestnut, humus, nitrogen, environment

39

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 LƏNKƏRAN OVALIĞI MEŞƏLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ANTROPOGEN TRANSFORMASİYASI M.Y.Xəlilov AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 mahmud-khalil@rambler.ru _________ Xülasə Məqalənin tarixi: Daxil olub: 16 dekabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 10 yanvar 2020 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər: meşə ağaclıq doluluq deqradasiya dəmirağac şabalıdyarpaq palıd azatağac

Vaxtilə Lənkəran ovalığı başdan-başa hirkan tipli meşələrlə örtülü olmuşdur. Antropogen təsirlər nəticəsində bu meşələr məhv edilərək seliteb və aqrolandşaftlarla (çay plantasiyaları, naringi bağları və kənd təsərrüfatı sahələri) əvəz olunmuşdur. Hirkan Milli Pakrı istisna olmaqla ovalıqda meşə ekosistemləri qalıqları tək-tək və ya qrup halında pozulmuş vəziyyətdə qalmış şabalıdyarpaq palıd, qafqaz vələsi, qismən dəmirağacdan ibarətdir. Meşənin nisbətən az pozulmuş halda qalıqları türbələrdə, qəbirsanlıqlarda da qalmışdır.

Buradakı ağaclıqlar əsasən çoxyaşlı və yüksək gövdəli azatağac və şabalıdyarpaq palıddan təşkil olunmuşdur. Tək-tək və qrup şəklində həmişəyaşıl hirkan şümşadı kollarına rast gəlinir. Məqalədə Lənkəran ovalığında meşə ekosistemlərinin müasir vəziyyəti, antropogen transformasiyasının səbəbləri və əsas istiqamətləri (pozulması, dəyişilməsi, məhv edilməsi) təhlil edilir. Türbələrdə, qəbristanlıqlarda, Hirkan Milli Parkında mövcud olan ağaclıqların, ovalığın ayrı-ayrı sahələrində pozulmuş halda olan meşə qalıqlarının və meşə əkinlərinin xarakteristikası verilir. _________

1. Giriş.

Lənkəran ovalığı Azərbaycanın uzunmüddətli intensiv antropogen təsirə məruz qalmış ərazilərindən biridir. Burada transformasiyaya uğramış təbii landşafltarda insan müdaxiləsinin izləri aydın görünür. Ovalığın bəzi yerlərində insanların təsərrüfat fəaliyyəti təbii meşə areallarının sərhədinə yaxınlaşmışdır. Ərazidəki qiymətli meşələrin sahəsi kiçilmiş və seyrəlmişdir, onlardakı müxtəlif endemik ağac növlərinə bir çox yerlərdə qədim meşənin qalıqları şəklində rast gəlinir, bəziləri isə yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Bu baxımdan Azərbaycanın meşə sərvətlərinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edən Lənkəran meşələrinin ən son vəziyyətinin öyrənilməsi aktual məsələlərdən biridir.

Tədqiqatın məqsədi Lənkəran ovalığında müxtəlif ağac növlərinin müasir vəziyyətini, onların yayılma areallarının coğrafiyasını təhlil etməkdir. Bu məqsədlə müəllif tədqiqat ərazisini ətraflı gəzmiş, mövcud meşə və ağaclıq sahələrldə araşdırmalar aparmışdır.

2. Material və metod.

Lənkəran ovalığı meşələri ayrı-ayrı illərdə A.A.Qrosheym [3], L.İ.Prilipko [4], İ.S.Səfərov [5], E.F.Yusifov, V.C.Hacıyev [1] və M.Y.Xəlilov [2] tərəfindən öyrənilmişdir. Hələ yaxın keçmişdə Lənkəran ovalığının əsas landşaft tipi meşə örtüyü olmuşdur. Ərazinin mülayim iqlimi, münbit torpaq 40

örtüyü hələ ən qədim dövrlərdən burada insanların sıx məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Hazırda ovalıq ərazisində kəndlər bir-birinə yaxın yerləşdiyindən əhalinin sıxlığı 1 km2-də 180 nəfərə çatır.

Bununla əlaqədar, təbii meşə ekosistemləri insanların intensiv təsirinə məruz qalaraq məhv edilmiş və əsasən antropogen landşaftlarla (aqrolandşaftlar və seliteb landşaftlar) əvəz edilmişdir.

3. Təhlil və müzakirə.

Apardığımız tədqiqat işləri göstərir ki, vaxtilə ovalıq ərazisində meşə ekosistemlərinin bioloji müxtəliflikləri (BM-i) olduqca zəngin olmuşdur.

Mövcud bu və ya digər dərəcədə pozulmuş meşəliklərin qalıqları 1-ci cədvəldə verilmişdir. Müxtəlif illərdə tərtib edilmiş xəritələrin müqayisəsi göstərir ki, ovalıqda meşələr zaman-zaman məhv edilərək yerində yaşayış məntəqələri və bağlar salınmış və ya digər məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur.

1-ci şəkildə Lənkəran ovalığı meşələrinin antropogen transformasiyasının istiqamətləri verilir.

Hamarmeşə sahəsi. 1986-cı ildə aparılan meşə quruluşu materiallarına əsasən Astara meşə təsərrüfatının Şüvi meşəçiliyinin «hamar meşə» adlanan düzən ərazisində 1154 ha meşə ilə örtülü sahə olmuşdur.

Taksasiya təsvirləri kitablarını araşdıraraq müəyyən etdik ki, bu meşəliklərin 340 ha-ı dəmirağac

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 (Parrotia persica) üstünlük təşkil etdiyi ağaclıqlardan ibarət olmuşdur. Qalan meşə ilə örtülü sahələrdə meşəliklərin tərkibində şabalıdyarpaq palıd (Quercus castaneiofolia) və qafqaz vələsi (Carpinus caucasica) üstünlük təşkil etmişdir, onların 2ci yarusu əsasən bu və ya digər sıxlıqda dəmirağacdan təşkil olunmuş, tərkiblərində az miqdarda azatağac (Zelkova hyrcana) da iştirak etmişdir. Bütün meşə sahələrində ağaclıqların doluluğu 0,5-0,6 olmuşdur.

2000-ci ildən bəri apardığımız çöl-tədqiqat işləri göstərir ki, «hamar meşə» sahəsində normal doluluğa malik olan meşə sahəsi qalmamışdır. Çox yerdə meşəliklər məhv edilmiş və ya doluluğu 0,10,2-yə endirilərək meşə ilə örtülü sahə statusunu itirib seyrəkliyə çevrilmişdir (şəkil 2). Əksər meşəsizləşdirilmiş sahələrdə tək-tək və qrup halında qalan vələs, palıd, azatağac (nil), dəmirağac ağaclarının təpə hissəsi, qol-budağı kəsilmiş, sahədə ilboyu intensiv mal-qara otarıldığından sıx (bəzən keçilməz) böyürtkən, yemişan, gəndalaş, ayıdöşəyi kolluqları formalaşmışdır. Bu kolluqların arasında mal-qara ağzı çatmayan yerlərdə göyrüş (Fracsinus ecselsior), palıd şivləri ucalır.

Pirlərdə meşənin “şahidləri”. Lənkəran ovalığında, həmçinin regionun dağətəyi və dağlıq ərazilərində meşəliklərin «şahidlərinə» yalnız türbələrdə, qəbiristanlıqlarda, Pirlərdə rəst gəlirik. Buna Pensər kəndindəki “Bobu-Cəbrayıl”, Təngərüd kəndindəki “Bobu” türbəsindəki və bir sıra qəbiristanlıqlardakı meşə sahələrini göstərmək olar. Tədqiqatlat göstərir ki, Pirlərdə meşəliklər əsasən mürəkkəb tərkibli olub 2-3 mərtəbəli (yaruslu) ağaclıqlardan təşkil olunmuşdur. Üst mərtəbəni həmişə yüksəkboylu ağaclar-şabalıdyarpaq palıd, qafqaz

vələsi, ağcaqayın (Acer sp.) növləri, azatağac, göyrüş tutur, 2-ci yarusda dəmirağac, yaxud şümşad (Buxus hyrcana Poyark) yerləşir, 3-cü yarusu (bəzən 2-ci) bir qayda olaraq həmişəyaşıl şümşadağacı tutur.

Başaryuçayın sol sahilində «Pir-Bilal» sahəsində ağaclar çoxyaşlı (200-500), irigövdəli halında qalmışlar. 3-cü yarusu təşkil edən samşit ağacları bəzi yerdə olduqca sıx olub cəngəllik yaradır. Çayboyu iri çay daşları fonunda ağaclıqda qızılağac (Alnus subcordata), yalanqoz (Piterocarya piterocarpa (Michs) Kunth) üstünlük təşkil edir, onlara ağcaqayın, göyrüş, vələs, qarışır. Nəhəng gövdəli ağcaqayınlara da rast gəlinir.

Lənkəran rayonu Xolmilli kəndi məscidinin həyətində bir neçə ədəd yaşları 400-500 ilə çatan qocaman şabalıdyarpaq palıd qalmışdır (şəkil 3). Onların döş bərabərində diametrləri 120-230 sm təşkil edir.

Ağacın birinin təpə hissəsi qırılıb düşmüşdür.

Rayonun Şıxəkəran kəndi qəbiristanlığında palıd ağaclarının döş hündürlüyündə yoğunluqları 60-90 sm, azatağaclarınınkı isə 60-80 sm təşkil edir.

Ağaclar seyrək yerləşdiyindən boyları hündür olmayıb 18-23 m-ə çatır.

Astara rayonunun Maşğan kəndi, Əhməd ibn Kərimin türbəsində şabalıdyarpaq palıd ağaclarının diametrləri 140-200 sm, azat ağaclarınınkı isə 6080 sm təşkil edir (şəkil 4). Burada ağaclar bir qədər sıx yerləşdiyindən boyları hündür olub 25-30 m-ə çatır. Ağacların çətirləri altında palıd yeniyetmələrinə rast gəlinir. Milli Parka bitişik meşəsizləşdirilmiş sahələrdə meşənin "şahidlərinə" – tək-tək və topa halında palıd ağaclarına rast gəlinir. Meşəsizləşdirilmiş ərazilər böyürtkən, gəndalaş, ayıdöşəyi cəngəllikləri və çəmən bitkiliyi ilə əvəz olunur.

Cədvəl 1

Lənkəran ovalığında düzən meşələrinin bioloji müxtəliflikləri Təcrübə sahəsi

Meşəliyin tipi

Yerləşdiyi sahə

T-1

Dəmirağac yaruslu göyrüşlü palıdlıq

Hirkan MR, “Moskva meşəsi” Xəzər dənizindən 400m qərbdə, aşağı. Daştalıq kəndinin yanında

T-2

Dəmirağaclıqızılağaclıq

Ləj kəndinin yanı.

“Ləj meşəsi”

Ağac və kol örtüyü I yarus: 8P2G+Qız(90-140) h=25-35m; d=52132sm, dol 0,4 II yarus: 10 Dm(50-220) dol.03-06, h=14-17m, d=30-60sm 7Qz3Dm.03-04 qızılağac: h=20-25m d=40-80sm Dəmirağac: h=15-18m d=24-60sm

Ot örtüyü

Ehtimal olunan BM

20-60% cil, sarmaşıq, atəvəliyi

Yüksək gövdəli hirkantipli ağaclıq

Sıx gəndalaş çəngəlliyi, bəzən böyürtkənlik

Dəmirağac yaruslu yalanqozluqızılağaclıq

41

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

Şəkil 1. Lənkəran ovalığında meşə ekosistemlərinin BM-nin müasir vəziyyəti

Şəkil 2. Astara meşə təsərrüfatının “Hamarmeşə” sahəsində meşənin “şahidləri”

Şəkil 3. Lənkəran rayonu Xolmilli kəndi məscidinin həyətində qocaman şabalıdyarpaq palıd ağacları

Şəkil 4. Astara rayonu Əhməd ibn Kərimin türbəsində şabalıdyarpaq palıd və azatağac ağacları

42

Şəkil 5. Hirkan Milli Parkında Hirkan tipli meşə sahəsi

Hirkan tipli düzən meşəsi – Hirkan Milli Parkının ərazisində kiçik sahədə (85 ha) bu və ya digər dərəcədə podzollaşmış subtropik sarı və allüvial torpaqlarda qalmışdır. Burada dəmirağac, şabalıdyarpaq palıdın üstünlüyü ilə təşkil olunmuş meşəliyin 2-ci yarusunu tutur (12-16 m). Palıddan başqa 1-ci yarusun (22-30 m) tərkibinə az miqdarda göyrüş, qızılağac, yalanqoz, azatağac və başqa ağac cinsləri də daxil olur. Ən çox bigəvərli (Ruscus hyrcanus L.) və ölüörtüklü meşə tipləri yayılmışdır (şəkil 5).

Hirkan Milli Parkı ərazisində (“Moskva meşəsi”) Daştalıqcar kəndinə yaxın sahədə T-1 saylı təcrübə sahəsində dəmirağac 2-ci yarusda yerləşərək olduqca müxtəlif yaşlıdır (50-250). Bu, ağacların müxtəlif vaxtlarda kəsilməsi və pöhrədən yenidən bərpa olunması ilə bağlıdır. 2-ci yarusun sıxlığı üst yarusun doluluğundan asılı olaraq 30-60% arasında dəyişir, hündürlüyü 8-16 m-dir. Üst mərtəbədə şabalıdyarpaq palıd üstünlük təşkil edib, ona göyrüş, tək-tək qızılağac qarışır, orta hündürlüyü 26 m təşkil edir, bəzi ağacların boyu 30 m-ə çatır. Qoruğa

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 bitişik ərazilərdə meşələr məhv edilmiş onun kiçik sahədə pozulmuş qalıqlarına rast gəlinir (şəkil 6).

lanqoz, möhtəşəm ağcaqayın, dəmirağac bitir. Lakin onlar insanlar tərəfindən qanunsuz kəsildiyindən normal meşəlik əmələ gətirə bilmir.

Süni meşə əkinləri. Lənkəran ovalığında süni meşə zolaqları və meşə əkinlərinə də rast gəlinir (cədvəl 2).

T-4 saylı təcrübə sahəsindəki dövlət meşə zolağı 1950-ci ildə salınmışdır. Belə meşə zolağı Cəlilabad rayonu ərazisindən başlayaraq Astaraya qədər uzanır. Zolağın eni 80-100 m-dir. Sahədə meşəliyin çətiri birləşdiyindən əsasən ölüörtüklü ağaclıq tipi yaranmışdır. Seyrək yerlərdə və zolağın gündəyən kənar hissəsində bəzən böyürtkən kolları, gicitkən və qəndalaş sıx cəngəllik əmələ gətirir. Şəkil 6. Hirkan Milli Parkına bitişik Sahədə hazırda meşə şəraiti yaranmış, çətir almeşəsizləşdirilmiş ərazidə pozulmuş meşə qalıqları tında tək-tək və qrup halında palıd cücərtilərinə və Lənkəran ovalığında Ləj kəndi yanında çox kişivlərinə rast gəlinir. T-5 saylı təcrübə sahəsində çik sahədə qalan düzən meşəsinin təsviri verilir təbii meşə bərpası yaxşı gedir. Meşəaltı kollar in(Təc. s.T-2). Burada ikiyaruslu meşəlikdə seyrək kişaf edir. Hər iki sahədə meşə torpağının bərpası olduğundan rütubətli torpaq şəraitində meşəaltını müşahidə olunur. sıx gəndalaşlıq (Sambucus nigra L.), bəzən böyürtLənkəran ovalığında mövcud olan pekan (Carkən (Rubus esp) kolları örtmüşdür. ya pekan (Engl.)) və ya Amerika qozu əkinlərini Gəndalaşın boyu 3-4 m-ə çatır, tək-tək və qrup xüsusi qeyd etmək lazımdır. Pekanın meyvəsinin halında ayıdöşəyinə rast gəlinir. Ağaclığın tərkidadlı ləpəsi yağ, karbohidrat, vitamin və başqa bində 1 ədəd ağcaqayın, 1 ədəd şabalıdyarpaq pamaddələrlə zəngindir. Lənkəran zonasında müxtəlıd ağaclarını qeydə aldıq. Onların boyları 25 m, lif pekan əkinləri mövcuddur. Gərmətük kəndində diametrləri isə 80-100 sm-ə çatır. Təsvir etdiyimiz 4 ha sahədə pekan plantasiyası vardır (Cədvəl 2, Tmeşə sahəsinin kəndə yaxın olması və daima insa6 saylı təcrübə sahəsi). Burada ağaclar 10x10 m nın təsirlərinə məruz qalması ağaclığın ilkin tərkibsxemi əsasında şahmat qaydasında əkilmişdir. Sali olmasını şübhə altına alır. Meşəliyin tərkibində hədə 350-yə qədər ağac vardır. Ağacların orta boyu irigövdəli palıd və ağcaqayının, həmçinin bigəvər 28 m, ən iri ağacın diametri isə 96 sm-dir. Bu ağackolunun mövcudluğu burada vaxtilə ilkin bitki örların çətirləri birləşərək meşəliyə çevrilmişdir. tüyünün dəmirağac yaruslu qızılağac, palıd və Ağaclar bol meyvə gətirir. Çətir altında sıx, bəzən digər ağac cinslərindən ibarət mürəkkəb tərkibli keçilməz, müxtəlif yaşlı, boyları 20-160 sm olan ağaclıq olması fikrini irəli sürməyə imkan verir. pekan şivləri əmələ gəlmişdir (şəkil 7). Onlardan Burada rütubətsevər qızılağacın üstünlük təşkil etmeşəsalma və yaşıllaşdırma işlərində əkin materiməsini hərdən suvarma suyunun sahəni basması ilə alı kimi istifadə etmək olar. Astara və Lənkəran raizah etmək olar. Lənkəran ovalığını kəsib keçən yonlarında pekan ağaclarına meşə zolaqlarında, çayların sahili boyu olan ağaclıqlarda qızılağac, yabağlarda da tez-tez rast gəlinir.

Cədvəl 2 Lənkəran ovalığında salınan meşə zolaqları və əkinləri Təcrübə sahəsi

Meşəliyin tipi

Yerləşdiyi sahə

Ağac və kol örtüyü

Ot örtüyü

T-4

1950-ci il, meşə zolağı əkini, 4x5 m

BDU-nun müəllimlər yataqxanasının yanı, dənizdən 80 m aralı

Topa ilə, gicitkən, çil, gəndəlaş, əvəlik, əsasən ölüörtüklü

T-5

1960-cı il əkini, kol yaruslu palıdlıq

Hirkan Milli Parkı idarəsinin yanında

10P(65); h=24-28m; orta d=40sm, max.d=92sm. doluluq:07-08 meşəaltı: qrupla böyürtkən 10P doluluq06-07. h=2023m, d=20-36sm.

Meşəaltı 30-35%, 8 yemişan 2 əzgil: h=23,5m, tək-tək alça, itburnu

T-6

1950-ci il əkini, Pekan bağı, 10x10m

Lənkəran rayonu, Gərmətük kəndi

10Pekan, h=25-28m; d=54-86sm

Seyrək: çil bənövşə

100% qırtıc, əvəlik, çil, yonca, boğazotu

43

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020

ƏDƏBİYYAT

Şəkil 7. Lənkəran rayonu Gərmətük kəndində pekan bağı

Qərzəkmeyvəli cinslərin (qoz, şabalıd) arasında pekan ən möhtəşəm ağac sayılır. Onun faydalı xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq respublikamızda-Lənkəran ovalığında, Qanıx-Əyriçay vadisində, Samur-Dəvəçi ovalığında və Kür-Araz ovalığında sənaye əhəmiyyətli plantasiyaların və meşə zolaqlarının salınmasında istifadə etmək tövsiyə olunur.

Lənkəran ovalığının əsas müasir landşaftı birbirinə yaxın yerləşən yaşayış məntəqələrilə vəhdət təşkil edən mədəni (antropogen) landşaftlardır.

Magistral şose və kənd yolları boyu ikitərəfli salınan yaşıl zolaqlarda əsasən həmişəyaşıl və yarpağı tökülən ağac cinslərindən istifadə olunmuşdur. Sitrus və kənd təsərrüfatı bitkiləri sahələrində ayrı-ayrı tarlaqoruyucu meşə zolaqları da salınmışdır. Hazırda ovalıqda olan yaşıl zolaqlar mədəni landşaftlarla birlikdə gözəl peyzaj yaradır. Lənkəran ovalığının nisbətən hündür qərb hissəsində geniş sahələrdə çay plantasiyaları salınmışdır. Tunqağac, narıngi və feyxoa bitkilərinin də sahəsi artırılır.

Xanbulançay su anbarından sitrus bitkilərinin sahələrini suvarmaq məqsədilə su kanalları çəkilmişdir. Beləliklə, Lənkəran ovalığının müasir landşaftı kökündən dəyişmişdir.

Hazırda sitrus bitkiləri sahələrinin inkişaf etməsilə əlaqədar olaraq Lənkəran ovalığında yeni meşəliklərin və torpaqqoruyucu meşə zolaqlarının salınması böyük dövlət əhəmiyyətli tədbir hesab olunur.

4. Nəticə.

Lənkəran ovalığında Hirkan tipli relikt meşə ekosistemlərinin bioloji müxtəliflikləri daha intensiv pozulmuş, çox yerdə sıradan çıxarılmışdır.

Bunun səbəbi ovalıqda meşə ekosistemlərinin məhv edilərək, onların kənd təsərrüfatı sahələri, seliteb landşaftlar və sitrus bağları, çay plantasiyaları ilə əvəz edilməsidir. Hirkan Milli Parkı istisna olmaqla, burada meşə ekosistemlərinin qalıqları təktək və qrup halında pozulmuş vəziyyətdə qalmış palıd, vələs, qismən dəmirağacdan ibarətdir. Meşənin qalıqlarına türbələrdə, qəbiristanlıqlarda rast gəlinir.

44

1. Yusifov E.F., Hacıyev V.C. Hirkan biosfer rezervatı. El-Alliance. Bakı, 2004, 168 s.

2. Xəlilov M.Y. Lənkəran təbii vilayətinin bitki örtüyü. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. III cild.

Regional coğrafiya. Bakı, 2015, s.308-315.

3. Гроссгейм А.А. Флора Талыша. Изд. Аз.ССР.

1926, 273 с.

4. Прилипко Л.И. Лесная растительность Азербайджана. Изд. АН. Азерб. ССР. Баку, 1954, 485 с.

5. Сафаров И.С. Важнейшие древесные реликты Азербайджана. Баку, 1962, 312 с. СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И АНТРОПОГЕННАЯ ТРАНСФОРМАЦИЯ ЛЕСОВ ЛЕНКОРАНСКОЙ НИЗМЕННОСТИ М.Ю.Халилов Аннотация. В недавнем прошлом Ленкоранская низменность была покрыта лесами Гирканского типа. В результате антропогенного воздействия они истреблены и заменены селитебными и агроландшафтами (чайными плантациями, мандариновыми садами и сельско-хозяйственными угодьями, кроме Гирканского Национального Парка на территории низменности остатки лесов представлены одиночными и группами нарушенного древостоя из каштанолистного дуба, граба кавказского и частично железного дерева. Сравнительно малонарушенные насаждения сохранились в «турбах» и кладбищах, которые представлены из старовозрастного и высокоствольного деревьев из дзельквы и дуба каштаннолистного. Группами встречаются также вечнозелёный самшит гирканский. В статье рассматриваются современное состояние, причины и направления антропогенной трансформации лесных экосистем, имеющихся в Ленкоранской низменности. Дается характеристика лесов и лесных посевов, распространившихся на отдельных участках низменности, территории Гирканского Национального Парка, кладбищ и других мест. Ключевые слова: лес, роща, полнота, деградация, железное дерево, каштановый дуб, дзелькова MODERN CONDITION AND ANTHROPOGENIC TRANSFORMATION OF THE FORESTS IN THE LANKARAN LOWLAND M.Y.Khalilov Abstract. In the recent past, the Lankaran lowland was covered with forests of the Hyrcanic type. As a result of anthropogenic impact, they have become destroyed and replaced by residential and agricultural landscapes (tea plantations, tangerine gardens and agricultural farmlands with the exception of the Hyrcanic National

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Park) in the lowlands; the remnants of forests are represented by single trees and tree groups violated by chestnut-leaved oak, hornbeam of the Caucasian and partially iron tree. Relatively less- violated plantations are preserved in the tombs and cemeteries, represented by old and trees of tall chestnut and chestnut-leaved oak. The article considers the modern condition, reasons and trends of

anthropogenic transformation of forest ecosystems present in the Lankaran lowland. Forest and arable lands under forests spread in some areas of the lowland, the Hirkan National Park, cemeteries, etc. are described in this work.

Keywords: forest, grove, plumpness, degradation, iron-tree, chestnut-leaved oak

45

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 İRAN İSLAM RESPUBLİKASI ƏRDƏBİL OSTANLIĞI ƏRAZİSİNDƏ BİTKİLƏRİN QIŞLAMA ŞƏRAİTİ B.M.Bahari AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 _________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 07 iyun 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 27 dekabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər: Ərdəbil ostanı, aqroiqlimşünaslıq, kənd təsərrüfatı, bitkiçilik, şaxtalı günlərin sayı, qışlama şəraiti, şaxtalı dövr

Xülasə Kənd təsərrüfatı bitkilərinin qışlama şəraitinin qiymətləndirilməsi aparılan zaman aqroiqlimşünaslıqda bəzi iqlim göstəriciləri: havanın temperaturu və şaxtalı dövrün davamiyyəti qış fəslindəki bitkilərin inkişafına və həyat fəaliyyətinə təsir göstərir. İstər ayrı-ayrı bitkilərin aqroiqlim ehtiyatlarına olan təlabatının öyrənilməsi, istərsə də bütövlükdə hər hansı bir coğrafi ərazinin aqroiqlim ehtiyatlarının qiymətləndirilməsinin aparılması müasir dövrdə aqroiqlimşünaslıq elminin əsas tədqiqat istiqamətlərindən biridir. Bu baxımdan, hazırladığımız məqalədə İran İslam Respublikasının Ərdəbil ostanlığı ərazisi üçün havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının (T, 0C) orta kəmiyyətləri və şaxtalı günlərin sayı, onların yüksəklikdən asılılığı və ərazidə paylanması qanunauyğunluqları, eləcə də şaxtalı dövrün davamiyyəti tədqiq olunmuş, bitkiçiliyin ərazi təşkilində qışlama şəraiti ilə əlaqədar elmi araşdırmalar aparılmışdır. _________

1.Giriş.

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin qışlama dövründə ziyan çəkmələrinin mümkünlüyü havanın temperaturunun mütləq minimum göstəricilərinə görə və ya xüsüsi olaraq, təhlükəli şaxtalar zamanı müşahidə olunur. Bitkilərin qışlama şəraitinin göstəricisi kimi illik mütləq minimumların orta kəmiyyətlərindən istifadə edilməsi havanın temperaturunun kəskin aşağı enmələrinin təkrarlanmasının hesablanması məqsədəuyğun hal hesab olunur.

2. Təhlil və müzakirə.

Biz İran İslam Respublikası Ərdəbil ostanlığı ərazisinin bitkilərinin qışlama şəraitinin qiymətləndirilməsində əsas aqroiqlim göstəricisi olaraq havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının orta kəmiyyətlərindən istifadə etməklə tədqiqat aparmışıq. Bu kəmiyyətin Ərdəbil ostanı üzrə paylanma qanunauyğunluğu şəkil 1-də göstərilmişdir. Ərdəbil ostanında havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının orta kəmiyyətlərinin xəritəsinə əsasən ostanın ərazisində müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün əlverişlilik dərəcəsinin qiymətləndirilməsi aparılmış və qışlama şəraitinə görə ən əlverişli ərazi Parsabad məntəqəsi dəyərləndiriımişdir. Burada havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının orta kəmiyyəti -80C-dən aşağı olmur (-7,40).

Tədqiq edilən arazidə yumşaq qışlama şəraiti müşahidə olunur. Məsələn, mütləq minimumların orta qiyməti Germidə -13,80, Meşkinşəhrdə -13,60,

46

Biləsavarda -9,50 təşkil edir. Belə vəziyyət həm Xəzər dənizinin yumşaldıcı təsiri, həm də dəniz səviyyəsindən hündürlüklə əlaqədardır. Savalan dağından cənuba doğru mütləq minimumların orta qiyməti isə kəskin dəyişir.

Şəkil 1. Ərdəbil ostanında havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının (T, 0 C) orta kəmiyyətləri xəritəsi

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Cədvəl 1 Ərdəbil ostanında havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının (T, 0C) orta kəmiyyətlərinin hündürlükdən (H, m) asılılığı H, m 0 500 1000 1500 2000 2500 0 T, C -7.5 -12.3 17.2 -21.6 -25.0 -27.0 Cədvəl 2 Ərdəbil ostanında şaxtalı günlərin sayının (gün) hündürlükdən (H, m) asılılığı H, m Gün

0 40

500 54

1000 77

Havanın temperaturunun illik mütləq minimumlarının orta kəmiyyətlərinin yüksəklikdən asılılığı və ərazidə paylanması cədvəl 1-də hesablanmışdır. Ərdəbil ostanının cənub ərazilərində mütləq minimumların orta qiyməti Kövsərdə -200, Xalxalda 20,40-yə bərabərdir. Ostan əsasən dağlıq ərazilərdən ibarət olduğundan yüksəkliyə doğru müxtəlif kontinentallıq dərəcələri bir-birini əvəzləyir. Savalan dağının zirvəsində ilin yeddi ayından çoxu şaxtalı olur və hətta yayda buraya düşən günəş radiasiyası buzla örtülü vulkanik mənşəli gölü və qar örtüyünü əridə bilmir. Şaxtalı dövrün davamiyyətinin ərazi üzrə paylanma qanunauyğunluğu şəkil 2-də verilmişdir.

Şəkil 2. Şaxtalı dövrün davamiyyəti

Şaxtalı dövrü müəyyənləşdirmək üçün ərazidə yerləşən 8 meteoroloji məntəqənin məlumatlarına əsasən orta aylıq temperaturların illik gedişi qrafikləri qurulmuş və xəritələşmə üsullarından istifadə

1500 105

2000 135

2500 172

3000 220

edilmişdir. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, Parsabad, Meşkinşəhr, Biləsuvar və Germi məntəqələrində qış fəslinin ayrı-ayrı günlərində temperaturun 00C-dən aşağı enməsi müşahidə olunsa da, bütövlükdə dayanıqlı şaxtalara təsadüf edilmir.

Xalxal məntəqəsindən cənubda dəniz səviyyəsindən 3304 m yüksəklik ətrafında şaxtalı günlərin davamiyyəti 170-210 gün təşkil edir (сədvəl 2). Şaxtalı dövrün davamiyyətinə görə Savalan dağının şimal - qərb və cənub - şərq yamacları bir- birindən kəskin surətdə fərqlənir. Belə ki, şaxtalı dövrün davamiyyəti Ərdəbil məntəqəsində 123 gün, Səreyndə isə 103 gün təşkil edir. Ostanın cənub ərazilərində yerləşən Kövsər məntəqəsində şaxtalı dövrün davamiyyəti 130 günə bərabər olub, daha yüksəkdə yerləşən Xalxal məntəqəsində maksimum davamiyyətə malik olur (140 gün). Şaxtalı günlərin davamiyyəti əsasən qış aylarının hesabına formalaşir (dekabr, yanvar, fevral).

Lakin ostanın bütün məntəqələrində mart ayında şaxtalı günlər qış ayları qədər təkrarlanır. Şaxtalı günlərin davamiyyəti isə Parsabadda 49 gün, Biləsuvarda 34 gün, Germidə 45 gün təşkil edir. Savalanın şimal-qərbində (Meşkinşəhr, 86 gün) cənubşərqinə nisbətən şaxtalı günlərin davamiyyəti daha az olur. Ərazidə ən kəskin kontinentallıq dərəcəsi Ərdəbil və Firozabad məntəqələrində qeydə alınır.

3.Nəticə.

1. İlk dəfə olaraq İran İslam Respublikası Ərdəbil Ostanlığı ərazisinində aqroiqlimşünaslıqda qəbul edilmiş və qışlama şərayatini səciyələndirən göstəricilər müvafiq məntəqələr üzrə hesablanıb.

2. Alınmış nəticələr ərazinin iqliminə daha uyğun olan kənd təsərrüfatı bitkilərinin yerləşdirilməsinin optimallaşdırılması, yeni bitkilərin intraduksiyası, seleksiya işlərinin aparılmasında istifadə edilə bilər.

3. Bitkilərin qışlama şəraitini əks etdirən illik mütləq minimum temperaturların orta kəmiyyətləri hesablanmış, onların dəniz səviyyəsinin yüksəkliyindən asılılığı müəyyən edilmiş və ərazidə paylanma xəritəsi tərtib edilmişdir. Bu göstəricilərin

47

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ərazidə yüksəkliyə görə dəyişmə qanunauyğunluğu müəyyən edilib və müvafiq cədvəl tərtib edilib.

4. Ərazida şaxtalı dövrün davamiyyəti hesablanmış, onun yüksəklikdən asılılığı, ərazi üzrə paylanma qanunauyğunluğu müəyyən edilmiş və müvafiq xəritə tərtib edilmişdir. Ostanın şimal və şimal-şərq ərazilərində şaxtalı günlərin sayı 50-ə çatır. Lakin burada qış fəslinin ayrı-ayrı günlərində temperaturun 0oC-dən aşağı enməsi müşahidə olunsa da, bütövlükdə dayanıqlı şaxtalara təsadüf edilmir. Dəniz səviyyəsindən yüksəklik artdıqca bütün ərazilərdə şaxtalı dövrün davamiyyəti artır və 2000-2500 m-də 5-6 aya çatır. Daha yüksək ərazilərdə isə onun davamiyyəti 210 gün və daha çox olur. ƏDƏBİYYAT 1. Hemmati və həmkarları (2006). İqlim dəyişikliyinin Ərdəbil Ostanında atmosferik-iqlim fəlakətlərini azaltmaqda və ya çoxaltmaqdakı rolu haqqında araşdırma planı.

2. Hejabrpour et al. (2006). İqlim dəyişikliklərinin Ərdəbil Ostanında baş verən atmosferik və ya iqlim fəlakətlərin şiddətləşməsi və ya azalmasındakı rolu.

3. Ghafour (1999-2002). Muğanın Ultan adında Əkinçilik üzrə Araşdırma Mərkəzi 4. J.Martin, J. vide, A.Sanchoz–lorenzo, J.A.Lopez, Bustins, A., Garcia, Manual, J. M. Resound M. J. cordobilla, (2007) Torrential rain fall in catalonia: synoptic patterns and Wemoinfluence,EMS7 / ECAM, vol.

4, 200.

5. Azərbaycan bölgəsinin ərazi aidiyyəti, İranın milli fiziki planının öyrənilməsi, nəşriyyat № 401, 1994.

6. Hounam C.E. (1967). Meteorological factors affecting comfort with special reference to Alice Springs, Australia, International journal of biometeorology, vol., 11, n.2, july.

THE WINTERING SITUATION OF PLANTS OF ARDABIL PROVINCE OF ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN B.M.Bahari Abstract. During the evaluation of wintering condition of agricultural plants, some indicators in agroclimatic studies such as air temperature and continuation of frosty period influence the development and life activity of winter plants. Studying the demand of individual

48

plants for agro-climatic resources or assessing agro-climatic resources of any geographical area as a whole is one of the main research directions of modern agro-climatology science. From this point of view, an average values of the absolute minimum air temperature (T, 0C) and the number of frost days, their dependence on altitude and regularity of distribution in the area, as well as the duration of the frosty period were studied, scientific researches have been carried out in the territorial organization of plant growing in connection with wintering condition in the Ardabil province in the article.

Keywords: Ardabil province, agro-climatology, agriculture, plant growing, the number of frosty days, wintering condition, frosty period. ЗИМНИЙ ПЕРИУД РАСТЕНИЙ АРДАБИЛЬСКОЙ ОСТАНЫ ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ИРАН Б.М.Багари Аннотация. В ходе оценки условий зимовья сельскохозяйственных культур были определены некоторые показатели агроклиматических ресурсов, оказывающие влияние на развитие и жизнедеятельность зимней растительности: температура воздуха и продолжительность заморозков. Одним из основных направлений исследования современной агроклиматологии является потребность в изучении агроклиматических условий для отдельных видов растений, а также проведения оценки агроклиматических ресурсов всей территории. В статье рассмотрена зависимость температуры воздуха (среднегодовое количество и необходимый минимум) и количество морозных дней от высоты и территориальной зональности. Также изучена продолжительность морозного периода. Проведен научный анализ территориальной организации зимнего растениеводства на примере Ардебиля. Ключевые слова: Ардабильская остана, агроклиматология, сельское хозяйство, растениеводство, количество морозных дней, условия зимовки, морозный период.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 İNSAN COĞRAFİYASI ŞƏKİ RAYONUNUN SƏNAYE SAHƏLƏRİ VƏ ONUN ƏRAZİ TƏŞKİLİ N.Ə.Paşayev, N.B.Ərtünov AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 pasayevneriman@mail.ru nertunov@yahoo.com _________ Xülasə Məqalənin tarixi: Daxil olub: 01 iyun 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 17 oktyabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər: Şəki sənayesi SWOT analizi məsafədən zondlama ərazi təşkili tərəflərin iştirakı

Məqalədə Şəki rayonunun sənaye müəssisələrinə və onun ərazi təşkili məsələləri tədqiq olunmuşdur. “Regionların sosial- iqtisadi inkişafı (2014-2018) Dövlət proqramı” çərçivəsində rayonda görülən işlərə toxunulmuşdur. Regionun sənaye potensialı ətraflı öyrənilmiş və ərazinin SWOT təhlili aparılmışdır. Sənayenin inkişafının güclü və zəif tərəfləri, həmçinin bu inkişafa təkan verəcək və ya mane olan amillər, sənayenin hər bir sahəsi o cümlədən yeyinti, yüngül, tikinti sənayesi sahələri geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Həmçinin, ərazinin sənaye sahələri xəritəsi hazırlanmış, xəritədə ərazidə mövcud olan sənaye müəssisələri ilə yanaşı, eyni zamanda potensial tikilə biləcək sahələr də qeyd olunmuşdur. Və bu məqsədlə peyk şəkillərindən istifadə edilmişdir.

Statistik materiallardan istifadə edilməklə rayonun yuxarıda qeyd olunan hər bir sənaye sahəsi üçün illər üzrə intervallar götürməklə ərazinin iqtisadi təhlili aparılmışdır. Tədqiqat rayonunda aparılan SWOT analizindən sonra bir sıra nəticələr əldə edilmiş, rayonda sənayenin inkişaf perspektivləri müəyyən olunmuşdur. Sonda isə rayonun sənayesinin yaxşılaşdırılması üçün müvafiq təkliflər verilmişdir. _________

1. Giriş. İstehsalın ərazi təşkili tədqiqat rayonunda artan əhaliyə və xidmət sahələrinə görə aparılır və 3 qrupa: makro, mezo və mikro qrupa ayrılır [2]. Şəhərlərdə sənayenin ərazi təşkili mezo qrupa aid edilir. Ərazi təşkili aparılan zaman bir neçə amil: ətraf mühit, məskunlaşma, xidmət sahələri, torpaqdan istifadə və s. nəzərə alınır. Ərazinin təşkili həmçinin ictimai təşkilatların, yerli idarəetmə orqanlarının, ərazidə yaşayan sakinlərin, sahibkarların və digər maraqlı tərəflərin iştirakı ilə aparılmalıdır ki, bu da onların planlaşdırılma ilə əlaqədar olaraq mövcud narahatçılığını və gələcəkdə yarana biləcək ziddiyyətləri həll edə bilsin. Ərazinin təşkili zamanı tərəflərin qarşılıqlı iştirak etməsi şəhərlərin gələcək sosial və iqtisadi inkişafında onlarla cəmiyyətin bərabər hüquqa malik olmasını göstərir. D.R.Qudçolka görə ərazinin təşkili zamanı həyata keçirən tərəflər vətəndaşlarla işləməyə açıq olmalı, onlar da öz növbəsində planlaşdırılmada aktiv və rəqabətçi olmalıdırlar [3]. Ərazinin təşkilində və planın hazırlanmasında maraqlı tərəflərin sayının çox olması hüquqi və effektiv prosesin yaranmasına gətirib çıxar. Şəhərlərin hər hansi bir sahəsinin kompleks təşkili eyni ilə digərlərinin də edilməsi zərurətini də

yaradır [5]. Yəni ərazi təşkilində ərazinin təkcə sənaye sahəsi deyil, eyni zamanda nəqliyyat sistemi, sosial infrastrukturu və kənd təsərrüfatının əraziyə uyğun təşkili aparılır. Şəki rayonu sənayenin əsasən 2 növü ilə təmsil olunur. Ağır sənayenin əsasən elektrik enerjisi istehsalı, yüngül və yeyinti sənaye sahələri inkişaf etmişdir. Rayonda modul tipli istilik elektrik stansiyasi (87 kvt) və kiçik su elektrik stansiyası (1.3 kvt) fəaliyyət göstərir. İstehsal olunan elektrik enerjisinin miqdarı 231.4 mln kvt saatdır və ölkə üzrə ümumi elektrik enerjisinin 0.9 faizini təşkil edir. Region üzrə istehsal olunan enerjinin 97,9 faizi əmtəəlikdir.

2. Material və metodlar.

Tədqiqat zamanı statistik materiallar, 30 m məsafədən alınmış peyk şəkilləri (DEM) istifadə olunmuşdur. Məqalənin yazılmasında isə aşağıdakı tədqiqat metodlarında istifadə edilib:  Məsafədən zondlama (Remote Sensing) - Google Earth proqramından istifadə edərək rayonda yerləşən sənaye obyektlərin yeri müəyyən edilmişdir [8]. Bu zaman ortofoto şəkillərdən istifadə olunmuşdur. GoMap proqramı vasitəsilə isə obyektin növü müəyyən edlimişdir.

49

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020  SWOT analizi (SWOT Analyzes) (SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats). Svot analizi ilə regionun sənayesinin inkişaf etdirilməsinin güclü, zəif tərəfləri, inkişaf imkanları və inkşafa mane ola biləcək təhlükəli hallar müəyyən edilmişdir [7].  Verilənlər bazasının yaradılması (elektron baza) - Statistik materialların toplanması  Xəritələşdirilmə - Ortofoto şəkillərin analizi və vahid məlumat bazasının yaradılması, ərazinin xəritəsinin hazırlanması üçün ArcGis proqramında məlumatların yığılması  Məlumatların toplanması və analizi – İllər üzrə müqayisələrin aparılması, onların təhlili və verilənlərin artıb-azalma səbəbləri 3. Təhlil və müzakirə Respublikamızda həyata keçirilən “Regionların sosial- iqtisadi inkişafı (2014-2018) Dövlət proqramı” çərçivəsində rayonda bir sıra sənaye sahələrinin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu məqsədlə yeni 2 çörək zavodu istifadəyə verilmiş, yeni iş yerləri açılmış, rayonun sənaye istehsalının bəzi göstəricilərində bir sıra artımlar müşahidə olunmuşdur [6].

Şəkil 1. Şəki rayonu sənaye göstəriciləri, Azərbaycanın Sənayesi (ARDSK, Bakı, 2018)

Şəkil 1-də Şəki rayonu üzrə sənaye sahəsinin əsas göstəriciləri qeyd olunmuş və əsasən 3 il və onlar arasındakı interval götürülmüşdür. Şəki rayonunda fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı 2005ci ildə 29 ədəd təşkil edirdisə, 2010-cu ildə bu rəqəm azalmış, 2016-cı ildə daha 7 müəssisənin açıldığı görülür ki, yenidən 31-ə yüksəlmişdir [1]. Bu da ümumi respublika üzrə fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin 2.7 %-ni təşkil edir. Müəssisələrin sayının artması ilə sənaye məhsulunun ümumi dəyərinin göstəriciləri də artmışdır. Belə ki rayon üzrə istehsal olunan sənaye məhsulunun dəyəri 2005-ci ildə 12388 (min manat) idisə, 2010-cu ildə 1.1 dəfə artaraq 13868 (min manat) olub, sonraki 5 ildə isə daha 1.6 dəfə artaraq 22622 (min manat) manata çatmışdır. Bu da Respublika üzrə ümumi sənaye məhsulunun 8.2%-ni təşkil edir. Rayonun ümumi əhalisinin 0.9%-i və ya 1682 nəfəri sənaye müəssisələrində işləyir. Sənaye müəssisələrində işləyən işçilərin ümumi sayının 2016-c ildəki (1682) 50

göstəricilərini 2005-ci illə (3026) müqayisə etdikdə 10 il ərzində 1.8 dəfə azalmasını görürük. Buna səbəb sənaye müəssisələrində işə qəbul edilmişlər ilə işdə çıxarılanlar arasında ki fərqin çox az olması, onların göstəricilərinin bir-birinə yaxın olması, müəssisələrin istehsal həcminin az olması ilə izah olunur.

Respublikamızın digər iqtisadi rayonlarında olduğu kimi tikinti sənayesi Şəki rayonunda da inkişaf etmişdir. Rayon üzrə tikinti sənayesinə ayrılan ümumi kapital qoyuluşu 36245,7 min manatdır.

Şəkil 2. Şəki rayonunun tikinti sənayesi göstəriciləri, Azərbaycanın Sənayesi (ARDSK, Bakı, 2018)

Şəki rayonunda tikinti sənayesinin inkişaf tendensiyası Şəkil 2-də daha aydın əksini tapmışdır.

Belə ki, iqtisadi rayonda tikinti sənayesi üzrə 3 il əsas götürülərək 3 kateqoriya üzrə müqayisəli diaqramı qurulmuş və təhlili aparılmışdır. Şəkilə əsasən tikinti müəssisələrinin sayı 2007 və 2010-cu illərdə 25 və 26 ədəd təşkil edirdisə 2016-cı ildə 8-ə qədər azalmışdır ki bu da 3 dəfədən çox azalma deməkdir. Lakin işçilərin ümumi sayında isə eyni tendensiya müşahidə olunmamaqdadır. 2007-ci ildə tikinti müəssisələrində işçilərin sayı 473 nəfər idisə, 2010-cu ildə bu rəqəm 372 nəfərə qədər azalmış, 2016-cı ildən isə yenidən artaraq 500 nəfərə çatmışdır. Rayonda əvvəlki illərlə müqayisədə müəssisələrin sayının az olmasına baxmayaraq işçilərin sayının artması aşağıdakı kimi izah olunur: 1. Son dövrlərdə Şəki rayonunda tikinti sənayesinin inkişaf etməsi, yeni xidmət və digər müəssisə obyektlərinin tikintisinin çoxalması, 2. Əvvəllər kiçik müəssisə kimi fəaliyyət göstərən və qeydə alınan tikiniti obyektərinin son illərdə cəmləşməsi və geniş tikinti firmaları yaranması ilə bu müəssisələrin sayının azalmasına, ancaq buna baxmayaraq əmək tutumun, istehsal həcminin artması Şəkidə fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin çoxu fəaliyyətini 2005-ci ildə, bir hissəsi isə 2010-cu ildə dayandırmışdır. Fəaliyyəti dayandırılan müəssisələrə bitki yağları, pendir və kəsmik istehsalı, fermentləşdirilmiş tütün, hazır pambıq parçalar, konserv, ipək və alkoqolsuz içkilərin istehsalı daxildir. Buna səbəb həmin sənaye sahələrinin məhsullarının satış bazarınında tələbin azalması və

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 rəqabət apara bilməməsidir. Lakin son dövrdə fermetləndirilmiş tütün zavodu yenidən fəaliyyətə başlamışdır. Şəki rayonu sənayenin inkişafı üçün olduqca əlverişli şəraitə malikdir. Bu həm əmək ehtiyatlarına görə, həm də mövcud təbii ehtiyat potensialına görə aparıla bilər. Şəki rayonunda yeyinti sənayesinin əsasını qida məhsulları, içki və tütün məmulatlarının istehsalı təşkil edir. Aşağıdakı cədvəl 1-də Şəki rayonu üzrə yeyinti sənayesinin əsas göstəriciləri 3 ili götürməklə müqayisəli təhlili aparılmışdır. Cədvəldə göründüyü kimi qida məhsullarının istehsalı (bura əsasən daxildir: un və un məmulatları, çörək istehsalı, tort və digər şirniyyat məhsullarının hazırlanması, süd tozu) 2013-cü ildə 390.7 min manat idisə bu rəqəm 2015-ci ildə 3 dəfəyə qədər artaraq 1111,0 min manat olub. 2017-ci ildə daha 2 dəfə artaraq 2429.4 min manat olmuşdur. İçkilərin istehsalı (bura daxildir: sərin sular, şərab istehsalı, qazlı sular ) inzibati rayon üzrə 5 il ərzində təqribən 5 dəfə azalaraq 74.4 min manata çatmışdır. Tütün məmulatlarının istehsalı (bura daxildir: papiros və siqaret ) əvvəlki illərdə fəaliyyətini dayandırsa da 2017- cildən yenidən istehsalata başlamış və 666.2 min manat olmuşdur.

Cədvəl 1 Şəki rayonu yeyinti sənayesi göstəriciləri Yeyinti Sənayesi Adı

2013

2015

2017

İçki istehsalı Qida məhsullarının istehsalı Tütün məmulatlarının istehsalı

349,5

0

74,4

390,7

1111,0

2429,4

0

0

666,2

Mənbə: Azərbaycanın Sənayesi ARDSK, Bakı, 2018.

Rayonun yüngül sənayesinin əsasını ağac emalı və ağacdan məmulatların istehsalı, mebel istehsalı, rezin və plastik kütlə məmulatlarının emalı təşkil edir. Yüngül sənayenin əksər sahələrin 2013 və 2017 –ci illər arasında artması müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, rayon üzrə geyim məhsullarının emalı 2013-cü ildə 15 min manat dəyərində idisə 2015- ci ildə kəskin artaraq 73,6 min manata çatmışdır ki bu da əvvəlki 2 illə müqayisədə 5 dəfə çox artım deməkdir. 2017-ci ilə qədər bu artım tempi davam etmiş və daha 14.7 % artaraq 86.3 min manat olmuşdur.

Şəkil 3. Şəki rayonu sənayə sahələri xəritəsi

51

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Eyni ilə digər sənaye sahələrinin o cümlədən poliqrafiya işlərinin və rezin və plastik məmulatların istehsalı 5 il ərzində artmaqda davam etmişdir ki, bu da müvafiq olaraq 7 və 8 dəfə artmışdır. Lakin Şəki rayonu üzrə ayaqqabı istehsalı 2013-cü ildə 13.8 min manat təşkil edirdisə bu göstərici 2015 ildə 2 dəfə (50%) azalaraq 6.9 min manata çatmış, 2017-ci ilə qədər isə istehsalını tamamilə dayandırmışdır. Son dövrlərdə ayaqqabı istehsalı və təmiri pərakəndə “qustar” üsulu ilə hazırlansa da, satışının və istehsal həcminin az olması ilə sənaye əhəmiyyətli hesab olunmur.

Şəkil 4. Şəki rayonun yüngül sənayesinin əsas göstəriciləri, Azərbaycanın Sənayesi (ARDSK, Bakı, 2018)

Ağac emalı və ağacdan emalı , o cümlədən qapı və pəncərələrin hazırlanması və digər məmulatların istehsalında rayon üzrə ümumi azalma müşahidə olunmaqdadır. Ağaç emalı 2013-cü ildə 13.7 min manatdan 2017- ci ildə 8.7 min manata qədər azalmışdır ki, bu da 5 il ərzində ümumi məhsul istehsalında 36.5 % azalma deməkdir. Şəkil 3-də Şəki rayonunda sənaye müəssisələrinin yerləşdiyi ərazilərin xəritəsi verilmişdir. Rayon üzrə sənaye məhsulunun payı göstərilmiş, tikinti sənayesi xammalı və yeyinti sənayesinin məhsulları verilmişdir. Bununla yanaşı, energetika sənayesində mövcud və gələcəkdə planlaşdırılan elektrik xətti qeyd olunmuşdur. Bu məqsədlə ArcGIS programından, peyk şəkilindən, statistik materiallardan istifadə edilmiş, ərazinin sənaye xəritəsi hazırlanmışdır.

4. SVOT analizi. Şəki rayonunda SWOT analizinin nəticələri aşağıdakı şəkildə dəyərləndirilmiş və qruplaşdırılmışdır: Güclü tərəflər: • Baramaçılığın geniş yayılması, bununla bağlı ipəkçiliyin güclü inkişafı • Tütün və tütün məhsullarının istehsalı • Xalçaçılıq, Şərabçılıq, Dulusçuluq sahələrin rayon üzrə ənənəvi olması • Rayonun sənaye sahələrinin xüsusilə tikinti sənayesində xammal ehtiyatlarının bolluğu (gil, daş, qum, tut bağları,) • Yeyinti sənayesində şirniyyat sahəsində ölkə miqyasında markalaşmanın olması (Əliəhməd halvası, Şəki nabatı və s.)

52

Zəif tərəflər: • Mövcud sənaye müəssisələrinin tam gücü ilə işləməməsi • İpək və şərab istehsalında yerli və beynəlxalq markaların olmaması (Şəki İpəyi istisna) • Bakı şəhərinə uzaqda yerləşməsi • Ərazinin çox hissəsinin dağlıq olması • Axar çayların çox olmasına baxmayaraq onların çay nəqliyyatında istifadəsinin olmaması İmkanlar: • Rayonun Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunda mərkəzi hissə olması və mühüm siyasi və iqtisadi əhəmiyyəti • Əmək ehtiyatları ilə yaxşı təmin olunma • Tikinti sənayesi xammalının bol olması, sənaye əhəmiyyəti daşıması və ucuz başa gəlməsi • Gürcüstan Respublikasına yaxın yerləşməsi • Turizm potensialının yüksək olması Təhlükələr: • Dağıdıcı sel və daşqın hadisələri • Fəal seysmik zonada yerləşməsi (xüsusilə şimal hissəsi) • Paytaxta və ölkə xaricinə miqrasiyanın rayon üzrə yüksək olması 5. Nəticə və təkliflər.

Regionun sənaye potensialı SWOT analizi ilə tədqiqi zamanı aşağıdakı nəticələr əldə olunmuş və müvafiq təkliflər verilmişdir. Rayonun sənayesinin əsasını yeyinti və yüngül sənaye məhsulları tutur amma bu sahələrin istehsal həcminin az olması, məhsulun satış bazarlarının daimi olmaması bəzi müəssisələrin bağlanmasına səbəb olur. Buna həmçinin yerli sahibkarların istehsalat prosesini bilməməsi və məhsul istehsalında ixtisaslı kadrların olmaması və ərazidə baş verən təbii fəlakətlər təsir göstərir.  Sənaye müəssisələrinin yaradılması bazar münasibətlərində əsasən tələb və təklifə görə aparılmalıdır. Bu düzgün aparılmadıqda isə müəssisələrin çoxunun fəaliyyətinin dayandırılması təhlükəsi yaranır ki, biz bunu Şəki rayonunda artıq görmüşük. Bir necə müəssisələr məhz bu səbəbdən bağlanmışdır.  İxtisaslı kadrların hazırlanması və bunun əsasında istehsala başlanılması  Baramaçılığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq ipəkçilikdə beynəlxalq markaların formalaşdırılması lazımdır.  Yeyinti sənayesində şirniyyat istehsalının xarici bazarlara inteqrasiyasını həyata keçirmək və bunun reklamını aparmaq  Şəki rayonu Kiçik Dəhnə kənd ərazisində çayların gətirmə konusları, eləcə də daş, qum və digər materiallar kortəbii şəkildə istifadə olunur. Bunun üçün ərazidə çınqıl zavodu tikilə bilər.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020  Ərazidə qərzəkli meyvəçilik əkini və məhsuldarlığı geniş yayılsada, onun emalı ilə bağlı heç bir müəssisə fəaliyyət göstərmir. Rayonda fındıq emalı zavodunun tikilməsi məqsədə uyğun olar. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycanın Sənayesi, ARDSK, Bakı, 2018.

2. Construction and Urban Planning, Yong Huang, Tai Bao and Hong Wang, Advanced Materials Research Vols. 2013. səh. 671-674 3. Godschalk, D. R. (1972). New Communities or Company Towns? An analysis of resident participation in new towns. Paper, mimeo, to conference on Human Factors in New Town Development, U.C.L.A. June 1972 4. Paşayev N.Ə., Ağakişiyeva G.R., Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası, İqtisadi, sosial və siyasi coğrafiya, Yüngül sənaye, səh 243-247, Bakı, 2015, səh 328.

5. Həsənov T.G., Kərimli Y.S. Rayon və şəhərlərin planlaşdırılması. Bakı: Kooperasiya, 2014, 330 s.

6. Regionların sosial- iqtisadi inkişafı (2014-2018) Dövlət proqramı, Statistik Məcmuə, ARDSK, Bakı, 2019 7. Mardiana H., STIE Pelita Bangsa, Sutarman Sutarman STIE ISMS, Swot analysis in manufacturing company organization, International refereed journal of engineering and science (IRJES), Volume 7, issue 1 (2018), pp. 40-46 8. Gorelick N., Hancher M., Dixon M., Ilyushchenko S., Thau D., Moore R., Google Earth Engine: Planetary-scale geospatial analysis for everyone, Remote Sensing of Environment, 202 (2017), pp 18-27. ПРОМЫШЛЕННЫЕ ЗОНЫ ШЕКИНСКОГО РАЙОНА И ИХ ТЕРРИТОРИАЛЬНЫЕ ОРГАНИЗАЦИЯ Н.А.Пашаев, Н.Б.Артунов Аннотация. В статье затронуты промышленные предприятия Шекинского района и их территориальная организация. Упомянута работа, проделанная в регионе в рамках Государственной программы социально-экономического развития регионов (2014-2018) Всесторонне изучен промышленный потенциал района и проведен SWOT-анализ населения. Подробно изучены слабые и сильные стороны промышленную развития, а также такие факторы мешающие ему. Была разработана карта планирования территории, наряду с существующими промыш-

ленными объектами на карте, были выделены потенциальные области, где потенциально могут быть построены. Для этой цели были использованы спутниковые снимки. Экономический анализ района проводился путем получения интервалов по годам в каждой отрасли промышленности с использованием статистических материалов. После проведения SWOT-анализа в области исследований был сделан ряд выводов, определены перспективы развития отрасли. Для улучшения работы в промышленности даны соответствующие рекомендации. Ключевые слова: шекинская индустрия, SWOT анализ, дистанционное зондирование, территориальная организация, участие сторон.

INDUSTRIAL ZONES OF SHEKI REGION AND THEIR TERRITORIAL ORGANIZATION N.A.Pashayev, N.B.Artunov Abstract. An industrial enterprises of Sheki distict and its territorial organization have been studied in the article. Measures implemented in the region within the framework of the State program of socio-economic development of the regions (2014-2018) are reviewed.

The industrial potential of the district was thoroughly explored and SWOT analysis of the area was conducted.

The strengths and weaknesses of the industry's development, as well as factors which have been impeding or stimulating this development, all branches of industry, including food, light, construction industries have been widely studied. The industry sectors map of area has been developed, along with the existing industrial facilities reflected on the map, and potential areas of their construction were highlighted. For this purpose, satellite images have been used. The economic analysis of the district was carried out by obtaining intervals for years in each branch of the industry by using statistical data. After accomplishing SWOT analysis in the research area, a number of conclusions have been obtained, and the industry's development prospects have been identified. At the end, relevant proposals were offered to improve the industry of the region.

Keywords: industry of Sheki, SWOT analysis, remote sensing, territorial organization, participation of parties

53

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ASSESSMENT OF SUSTAINABILITY OF DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF MOUNTAIN AREAS (ON THE EXAMPLE OF THE UPLAND SHIRVAN ECONOMIC REGION) R.N.Karimov Institute of Geography named after acad. H.A.Aliyev of ANAS, AZ1148, Baku, Azerbaijan rovshan_karimov@yahoo.com _________ Article history: Received: 22 november 2019 Dispatched for revise: 25 december 2019 Accepted: 27 january 2020 __________________________ Keywords: Shirvan upland rural agglomeration sustainable settlement demographic migration

Abstract The paper deals with the study of the sustainability of demographic development and processes going in mountain areas of Azerbaijan on the example of its Upland Shirvan region. This mountain region for long has been known as one of lagging economic regions of Azerbaijan, having the lowest urbanization rate and problem of out-migration. The demographic situation regarding many settlements of the region is not satisfactory at modern times as well.

Upland Shirvan still faces continuous out-migration of the population. This process is observed both in cities and the countryside. Sustainability of demographic development is challenged while tens of settlements here have faced depopulation.

This study aims at assessing the sustainability of demographic development of the region of Upland Shirvan, based on the analysis of geographical features of resettlement, formation and distribution of settlements and village groups, population growth, migration and socioeconomic factors. The work defines tendencies going by the population growth and makes attempt to identify the risk of further depopulation of settlements in the region. _________

1. Introduction Development of settlements, including cities, urban-type settlements and villages is very crucial factor of socioeconomic development in mountain areas, since it affects the efficiency of territorial organization of economic areas. Big cities serve as standpoints in demographic development of mountain regions, attract labor resources and provides jobs to them. Improvement of network of infrastructure facilities has a positive impact on the demographic development of rural settlements, contributing to curbing of their population from migrating to plain regions, territories of which are geographically more advantageous for settlement and living. Tens of settlements locating in mountain areas of Azerbaijan, as the comparison of two latest published census materials show, have lost their population because of migration [17], driven by the lack of advanced infrastructure and communication, educational and medical facilities, as well as the high transport costs. Mountain areas lose in competition to plain areas since they may become less attractive for younger generation in condition of high urbanization and cultural globalization.

Mountain areas of Azerbaijan are in need of regulation in terms of demographic development, since the population is distributed too unevenly, while

54

the major part of the population lives in lowland areas below than 500 m of altitude [5].

Actually, necessity of regulating the demographic development of the regions and settlements has been an urgent matter in Azerbaijan throughout the decades, long before the concept of sustainability itself arose. Nowadays this problem continues to be an urgent issue. This is linked to such factors as increasing population density in condition of country’s smaller territory size, highly uneven distribution of the country’s population over its territory, low growth rate in demographic development of medium cities, depopulation of some mountain villages, etc. [11]. Some regions in Azerbaijan are lagging in terms of demographical development and industrialization, whereas the latter is vitally necessary for the sustainable development of regions located far from the capital Baku city [9]. There is a decline observed by the population of some rural areas, in particular of those located at 5001000 m of altitude [3]. Similar tendency driven by socioeconomic factors can be observed in many regions of the country. The migration of the population from the regions to the cities of Baku hinders the demographic development of those regions, including of cities and villages, resulting in falling of population growth rate in rural settlements [13].

Tens of villages experience depopulation or may

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 face depopulation through certain period of time in various mountain areas [12].

The aim of this paper is to assess the sustainability of recent demographic development of a region and its settlement system upon studying and analyzing the demographic processes and tendencies, as well as the current demographic situation and the responsible factors affecting these processes on the example of the Upland Shirvan region of Azerbaijan. Studying the issue of sustainable demographic development by this region of Upland Shirvan is quite topical, since demographically it is one of most lagging regions in the country.

Economic difficulties seen at the national level and in particular gaps observed in the real sector of the economy in the 90s and early 2000s [1] have negatively affected the development of rural settlements in the regions of the country and weakened the socioeconomic base of its settlements. The mentioned was typical for the Upland Shirvan region as well. The weakened industrial and agricultural capacity has curbed the demographic development of settlements in this region. Starting from the first half of 2000s, revenues gained from oil sector and the implementation of state programs on socioeconomic development allowed implement the regional policy, revive the economy, prevent mass emigration of population from the country, and opened an opportunities for demographic redevelopment in the regions of Azerbaijan. In our studies we focused mainly on the last 20 years of demographic development, i.e. the post-crisis period.

2. Literature review Demographic situation and processes, observed and going in the Upland Shirvan have been the subject of discussions and analyses in the works of scholars of soviet and post-soviet period, including of N.Allahverdiyev, E.Mehraliyev, Sh.Goychayli, V.Efendiyev, Sh.Damirgayayev, N.Ayyubov, Z.Eminov and other researchers. In terms of territory, Upland Shirvan can be referred as a region with highest potential in Azerbaijan [2, p. 196].

The region has 6.13 thousand sq. km, and it occupies 7.1% of the country’s total territory. It occupies the southern and southeastern parts of Greater Caucasus in the north, and partly covers the KurAras lowland in the south. Demographic development of the region of Upland Shirvan used to lag behind since the Soviet era, and the out-migration were having a negative impact on its population growth [15, p. 75]. The Upland Shirvan has been lagging both economically and demographically from other regions of Azerbaijan driven by the local sociodemographic conditions and especially

due to underestimation of natural increase and migration of population and also specific features of rural and urban distribution when planning the social and economic development of the region. Weak socioeconomic base and the related human migration were the main hindering factors in the demographic development of the Upland Shirvan for the decades. Smaller villages in the higher parts of this region were declared ineffective, and eventually they were combined in line with the state policy of resettling lowland areas [14, p. 129]. Consequently, many mountain villages have been disappeared in the Upland Shirvan like in other regions of Azerbaijan. Transformation of the system of rural settlement compliant to the requirements of the new conditions was necessary [10]. However, the hard social and economic challenges following the breakdown of the USSR challenged the demographic development of the Upland Shirvan more. The Upland Shirvan had been characterized also by a low level of urbanization, since the formation of cities had been challenged against the background of migration to the Absheron region [8]. Economic problems forced the population of Upland Shirvan to migrate to Baku city and its suburb settlements more intensively during the first years of Azerbaijan’s independence. The formation of not only villages but also urban-type settlements and cities were lagging in Upland Shirvan because of the same reason. This situation is still being observed, and therefore, the number and population number of settlements are lower in the region [9].

3. Methodology To assess the demographic situation and favorability of demographic processes going in the Upland Shirvan, we reviewed the related scientific literature materials, and also analyzed and compared relevant statistical data by each 4 districts, including for the period of 2000-2018 years. We also conducted comparison of results of the two population census (of 1999 and 2009 years) led in Azerbaijan to define depopulation trends going by the settlements of the Upland Shrivan. We considered the influencing role of cities-regional centers in demographic context, the formation and geographical spread of the rural agglomerations (village groups) available in the Upland Shirvan, as well as the peculiarity of distribution of the population by the region’s territory with considering the local geographical conditions and factors.

To conduct better analysis of factors impacting the demographic development and capacity of districts and settlements, we visited the territories of four districts of Upland Shirvan as well. All the car-

55

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ried out above enabled us estimate potential of demographic development of urban and rural settlements, define tendencies with regard to change in population number of them and also demographic growth in the region. Consequently, the statistical study and observations enabled us to have a good vision towards the features of spatial spread of settlements, learn and identify the responsible and influencing factors, and assess the demographic sustainability of the Upland Shirvan region, which are concretely reflected in the following chapters.

4. Materials and analysis In the Upland Shirvan region, natural conditions are different, and natural resources, suitable (fertile land resources, fresh water resources, etc.) for economic activities are distributed unevenly in its territory. Fragmentation of the relief as well as the presence of inclined hills and descents and ascents may challenge the settlement process in some parts of the region. From west to east in the region the altitude of relief increases. Correspondingly, the foothills and low mountain areas of Shamakhi and Ismayilli districts are more populous, and the number of rural settlements in such areas is higher than others. Arid climatic conditions, scarce water resources, lack of irrigation canals, limited access to irrigation conditions, and low soil fertility are the adverse factors affecting the distribution of population in Gobustan and in part in Shamakhy districts.

The Upland Shirvan is the most landslide-prone region of Azerbajan. Here certain settlements are regularly affected and devastated by heavy landslides. This factor may challenge sustainable development of many settlements in the region. There are 69 settlements with totally about 44 thousand residents, which live under certain risk of landslide in the region. There are 40 settlements (19.4 thousand people) in Ismayilli, 15 settlements (15.5 thousand people) in Shamakhy, 11 settlements (3.8 thousand people) in Aghsu, and 3 settlements in Gobustan (4.8 thousand people) located in areas with a high risk of landslides [18]. Here it must be emphasized that the Muganli village of Shamakhy district was heavily devastated by the landslide in 2010, and the village was completely relocated, while its residents became dwellers of a new settlement built for them in another area. In May of 2002, another landslide occurred in the village of Jabani, resulting in very big damages. A lot of other cases of landslide-related devastations can be shown as well.

In the Upland Shirvan, beside with relatively flat plains and foothill areas, widely spread in the

56

economic region, the medium and high mountain areas and high valleys altitude of which may reach up 1200-1300 m (Lahij, Mudri, Chukhuryurd etc.) are useful for settlement and agriculture [16]. However, the areas alongside the rivers of Aghsu, Pirsaat and Gozluchay, as well as the transport and infrastructure facilities have been devastated over and over by heavy landslides and long-term influence of active erosional processes [6], creating difficulties to resettlement process in the area and hindering the enlargement of rural and urban settlements.

There are significant differences in population number and density throughout the territory of the Upland Shirvan. The villages in the Upland Shirvan region are of different sizes, thus, depending on relief, they are grouped in smaller areas constituting group of rural settlements, whereas in other places are evidently scattered and located far from each other (especially in Gobustan district).

Population number of the Upland Shirvan region is 317.0 thousand, making 3.2% of Azerbaijan’s population. There are 272 villages in this region. 67.6% of all villages are in the territory of Shamakhy (38.6%) and Aghsu (29.0%) districts. Shamakhy with 105.1 thousand residents is the largest district, combining 33% of the region’s total population, while Ismayilli is the second and Aghsu is the third (Table 1).

The latter has the highest population density. The average size of rural settlements is very different by four districts. It is about 970 persons in Shamakhy, 730 persons in Aghsu, 555 persons in Ismayilli, and 1190 persons in Gobustan district, while the average indicator by the region is about 770 persons. According to official statistics, 65.8% of the population of Upland Shirvan is composed of villagers, and only 34.2% are urban residents [19].

In Shamakhy district, there are 1 city, 5 urbantype settlements (Sabir, Yusif Mammadaliyev, Madrasa, Shahriyar and Ashkar) and 57 villages. There is a considerable difference in the distribution of villages in Shamakhy. Some of them are in the areas close to Shamakhy city. The southern parts of the district, the areas adjacent to the Hajigabul city, as well as the areas over 1500 m, are poorly populated and characterized by low population density. However, Shamakhy city, a center of this district is the biggest demographic cluster in the Upland Shirvan, accounting for 41% of the total population of all cities of this region. In the last 10 years (2009-2019), the city’s population has been increased at 1.26% growth rate per year in average, having 40.1 thousand inhabitants in 2019 [17; 19, p. 80). The largest rural settlements in the district are Goylar (7.2 thousand people), Gushchu (4.2 thousand), Charhan (3.9 thousand people), etc.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Table 1

105.1 86.7 80.1 46.7 317.0

The territory of Aghsu district, unlike of Shamakhy, Ismayilli and Gobustan districts, is composed mainly of low plains. Its northern part is occupied by dry pastures and in part by mountain slopes. The temperate-hot dry subtropical climate prevails. The relief and climatic conditions of Aghsu are very favorable for resettlement. The river valleys and riverbeds of Girdimanchay, Agsuchay and their tributaries, as well as Aghdarchay and Nazirchay rivers have been widely used in farming throughout history. Lands are very suitable for planting. Shirvan Plain, which covers the southern part of Aghsu district, is a territory of intensive irrigation. Villages have long been specialized in cattleand sheep breeding, grain growing, cotton growing, fruit and vegetable growing. Rural population also cultivates orchards, sunflower, pomegranate, grape etc. Livestock development has been extended in recent years.

Since irrigational and intensively-developed agricultural sector is prevalent in Aghsu, the district has a relatively high density of villages despite its relatively smaller area. Most of them are new and arose in the second half of the 20th century. To the north of the Garamaryam Ridge, there are a lot of villages that specialize in different kinds of crop production due to benefiting from irrigation opportunities. Beside with this, there are numerous small and medium villages in the north of the district’s center, along the Aghsu River. Rural settlements are also developed in the south, towards the Hajigabul district. In general, 16 villages are in the mountain zone.

Aghsu district is distinguished from by the presence of numerous small villages. Meanwhile, there are 6 villages in Aghsu with a population at 3000-5500 persons. There are relatively large villages such as in Gagali, Bijo, Kandoba, Kalva, Arabushagi, Padar, Arabmehdibay etc. There are 9 small village groups (areals) in Aghsu: Bozavand-

63 42 79 34 52

Rural population (thousand person)

57 105 79 31 272

Urban population (thousand person)

5 2 0 1 8

Popul. density, thousand person/sq.km

Popul. number, thous. person (01.01.2019)

Number of cities 1 1 1 1 4

Number of villages

1.67 2.07 1.02 1.37 6.13

Number of urban settlements

Shamakhy d.

Ismayilli d.

Aghsu d.

Gobustan d.

Upland Shirvan r.

Thousand sq.km

Territory of district or an economic region

Territory area,

The main demographic data of the Upland Shirvan region

49.1 28.0 21.9 9.5 108.5

55.4 58.4 57.8 36.9 208.5

Agharkh, Gagali-Arabushagi-Chaparli, Bijo-Langabiz, Garagoyunlu-Novju-Arabsarvan, Padar-Pirhasanli, Kandoba-Abbaskhanly, Gurjuvan, Nuyudlu-Girlar and Kalva. Most of them combine only smaller villages.

The city of Aghsu, a center of the district has 22.0 inhabitants [19]. The city demographically has less attracting power, since its industrial capacity yet is not high. However, it has a high potential for demographic development.

In Ismayilli district, the relief and biodiversity conditions are complex and various by areas. Considerable part of the territory of Ismayilli district is not only landslide-prone but is also vulnerable towards rockfall and talus processes. The areas of settlements of Lahij, Mudri, Varna, Himran, Ehen, Zergeran, Tirjan etc. are regularly subjected to the impact of such destructive natural processes. In particular during colder season, these processes harm the highways, bridges and other facilities, and this challenges the accessibility of the mentioned settlements [4].

Due to the prevalence of fertile dark brown, chestnut-colored and black soils, the availability of land resources allows develop different kinds of planting, including organic vegetation. Ismayilli district specializes on grain-growing, leguminous cultivation, technical crop production, fruit growing, and livestock which are of high importance in terms of sustainable demographic development of rural areas. Recreational potential of villages of Ismayilli is higher as well.

Due to its relatively large area, and on the other hand, because of various relief features, and climatic conditions, the villages in Ismayilli are geographically scattered. Concentration of these villages in the territory of Ismayilli district can be grouped as follows: villages located to the right of Shamakhi-Agsu-Ismayilli highway, either in the vicinity or relatively far to this main transport road of 57

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 transitional importance (1); highland villages located higher than the Lahij area, those scattered towards the Burovdal village (2); high mountain villages on the right bank of the upper flow of Girdimanchay River (3); mountain villages occupying the northwest from Ismayilli city (4); villages located on the plateau of Gash, the western part of the district (5); villages spread to the southwest and south from Ismayilli city (6); villages located to the east from the Ismayilli-Kurdmashi highway (7); and villages located to the southeast of Ismayilli city, the foothills of the Langabiz mountain ridge and adjacent areas (8).

Upper parts of the district with more than 2000 m of altitude have cold climate and are relatively unsuitable for settlement of population.

The city of Ismayilli, a center of the Ismayilli district has 25.7 inhabitants [19]. However, the city is in need of highly improved infrastructure to have a more positive impact on the rural settlements.

Gobustan district is located in the eastern part of the Upland Shirvan, and it is characterized by high territorial capacity and lower number of population, though, however, population growth in the district is relatively high. The Gobustan city is one of the smallest administrative centers in Azerbaijan, and it has only 9.1 thousand residents even after its merger with the former urban-type settlement of Narimankend in 2008. There are not big rural settlements around the Gobustan city, and settlements are scarce here. The latter factor makes the growth of Gobustan city challengeable.

The demographic capacity of rural development in Gobustan district is low as well, and feasibilities for agricultural and also industrial developments are limited, since surface water resources are scarce during most of year. The mentioned factors challenge the socioeconomic situation and have curbing effect on the growth of villages. The main economic activities in the rural population are sheep breeding, cattle breeding, planting and in

part bee-keeping, and they serve as a basis for development of settlements.

5. Results.

Analysis of the dynamics of population number of Upland Shirvan by the last 30 years shows that the average growth per year was 3.7 thousand persons only, and growth for the period 1990-2019 made 50% (Table 2). This figure cannot be considered favorable in terms of sustainable demographic development, if taking into account the lesser size of population of this region. For instance, the corresponding figure equals 53% in Lankaran-Astara region, where population number is 4.4 times larger than in Upland Shirvan, or 47% in GubaKhachmaz which is more populous than Upland Shirvan by more than 1.7 times [7, p. 75, 76; 19, p.

68].

Absolute growth rate of Upland Shirvan is relatively low (person per 1000 persons in average), despite that this region is distinguished by lowest urbanization rate (34%) among regions. Between the last two censuses (1999-2009) carried in the country the rural population of the region has grown as much as 12.2 thousand only (by 6.7% during ten years, or as 1220 as much persons per year). This growth rate, recorded during the whole decade in a region with high portion of rural population must be considered as ‘low’ against the background of the country’s demographic development during the same period. In 1990-1995, when the population number of the Upland Shirvan was about 40-50 thousand lesser than that of the present, the number of rural population has been increased by 18800 persons annually, or as 3760 persons as much in average per year. As this comparison proves, there are serious problems in growth of population. Due to the low population growth rate, the share of the region’s rural population within the country’s rural population has declined over the last 30 years, making 4.8% in 1989 and 4.5% in 2019 [17].

Table 2

Population number in Upland Shirvan economic region (thousand person) Territory of district/economic region Shamakhy d.

Ismayilli d.

Aghsu d.

Gobustan d.

Upland Shirvan r.

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2019

30.8 61.7 54.6 65.5 212.6

32.8 70.6 60.2 76.4 240.0

34.6 73.0 63.1 81.4 252.1

37.4 76.4 67.0 86.0 266.8

40.5 80.0 71.0 92.5 284.0

44.0 84.0 76.3 99.7 304.0

46.7 86.7 80.1 105.1 318.6

Growth in 1990-2019 52% 41% 47% 60% 50%

This table is compiled based on the data multiyear (from 1990 to 2019) data of State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic.

58

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Upland Shirvan has long been characterized to be a region with higher birth and natural increase rates in Azerbaijan. This was mainly due to the low urbanization rate. However, comparative analysis shows that there are no significant differences between the birth and natural increase rates of 2000 and 2018 years. More exactly, positive trend is not being observed: the region’s natural growth rate is lesser than natural growth rate of the early 2000s.

Current birth rates recorded in four districts of Upland Shirvan are lower than that were recorded in 2000. As the analysis of the data by the last 7-8 years shows, there is a trend of decline by these demographic processes (Figures 1, 2 and 3). Considerable fall in natural growth rate is more evident by 2014-2018. Another feature we defined is that there are no considerable differences between natural increase rates by rural and urban populations in the region. This is driven by the impact of ongoing cultural globalization and sociocultural changes.

Figure 3. Mortality rate per 1000 persons in Upland Shirvan region

Figure 4. Natural increase rate per 1000 persons in Upland Shirvan region

Figure 1. Population growth in Upland Shirvan region

In general, the analysis shows that Ismayilli district is distinguished for much lesser natural increase rate among its population, whereas the same data is higher in Gobustan district. Since birth rate is lower, and therefore the natural increase rate lags behind the intensity of migration to Baku city, most of mountain villages, particularly in Ismayilli district are smaller or of medium size.

Figure 2. Birth rate per 1000 persons in Upland Shirvan region

An analysis of the dynamics of mortality rate for both the last decades and recent years shows that it is lower than that of 90es. This positive tendency, conditioned by the better application of achievements of global medical science, is associated with relevant country-scale tendency: the life expectancy tends to grow since the early 90s in Azerbaijan, and the Upland Shirvan is not aside of this process. Meanwhile, as an analysis shows, the mortality rate is traditionally higher in Ismayilli than in the rest three districts of the studied region.

This is related to the relatively low and difficult accessibility of medical services in Ismayilli: it is relatively difficult to access health facilities in this district, particularly during colder months. Due the same reason, the risk of death among children is higher as well. The city of Ismayilli does not provide the necessary social services to its subordinated villages. The second reason of higher mortality rate fixed in Ismayilli is related to the age composition of the population (particularly of the settlements located in upland areas), which is influenced by the migration of the population at young ages.

The carried studies also showed that rural settlements located in upland areas or valleys, surrounded by high mountain ridges, where the main

59

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 challenges are observed in services and sociocultural sphere, either already face depopulation, or will face it in the upcoming years and decades.

Most of the mentioned group of rural settlements typically is lagging in relation to foothill rural settlements for demographic development, even though the villages specializing in grain-growing, viticulture and fruit-growing in the foothills and mountainous areas grow with higher rates. As our studies shows, the process of formation of rural agglomerations is being weakened in the region. This concerns particularly Ismayilli and Shamakhy districts, while in Gobustan district the villages are scattered at high extent and unfavorable to form rural agglomerations at all. Factors such as remote location or difficult accessibility in relation to cities, poor infrastructure and especially the prevalence of underdeveloped labor-consuming economic sectors hinder the demographic development of many rural settlements.

It must be noted with particular emphasis that the geographical proximity of The Upland Shirvan to Absheron region, more specifically migration of population from Upland Shirvan affects the resettlement of rural population in the region at crucial level. Thus, as our observations show, since the late 1990s and early 2000s dwellers of many villages of the Upland Shirvan migrate to Baku or to its suburban settlements, forming new settlements, in most cases with poor infrastructure. Those former residents of Upland Shirvan have formed a number of urban-type settlements in the western part of the Absheron peninsula, including Lokbatan, Guzdak, 28 May, Mushfig, Gobu etc. Population of Khirdalan city as well as of settlements of Garadagh district of Baku are significantly composed of former residents of Shamakhi, Ismayilli, Aghsu and Gobustan districts, too.

One of the most urgent problems in demographic development of the Upland Shrivan is a depopulation of settlements. We studied this process based on the analysis of the last census (1999 and 2009 years) materials conducted in the country.

In Shamakhy district, 1 urban type settlement (Sabir) and at least 11 villages (Talishnuru, Birinji Chayli, Ikinji Chabani, Avakhil, Adnali, Hajigadirli, Yenikand, Karkanj, Gurdtepe, Nagharakhana, Pirbayli) has faced depopulation. This negative process has been observed even in some relatively larger villages (e.g. Birinji Chayli with 1603 residents). Higher decrease in the number of population number has been recorded by the Ikinji Chabani village at 181 persons. The corresponding figure equals 48 persons in Birinji Chayli, 55 persons in Avakhil, and 52 persons in Talishnuru. The 60

village of Ajidere, which had less than 10 residents in the late 90s, almost disappeared some ten years ago. Beside with the above mentioned 11 villages which already experienced depopulation, growth rate is lower in Sabir settlement, as well as in the villages of Hajili, Dedegunesh, Birinji Chaghan, Sefali, Jabani, Chiragli, Shirvan, Sabirli, Melhem, Angakharan, Kechmedin, Galaderesi, Sis, Chol Goyler etc. Analysis of the census data allows state about the depopulation threat in a series of villages of Shamakhy district, including Mammadbayli, Safali, Galaderesi, Dedegunesh, Birinji Chaghan and a few others.

In Aghsu, there are tens of smaller villages with around 100-200 residents. However, as comparative analysis of the data shows, in only 4 villages out of 79 ones, evident fall in number of population has been formally recorded. The most considerable depopulation has happened by the village of Shahbeyli, where reduction of residents at 102 persons has been recorded. The corresponding figure has made 34 persons in Nuran, 22 persons in Muradli, and 15 persons in Rahimaghali village. The same process but with much lesser decline (as less as 1– 8 persons) has been recorded by population of Mashadganly, Kalaghayly, Gashad, Gyrlar and Zargava villages. In at least 8 villages more the risk of depopulation at different degrees still remains, though, however, only 1 of them (Khashydere with less than 15 residents) faces the real risk of disappearing, whereas the 3 more villages (Kandakhan, Yenikend and Hingar with less than 40 residents) could to avoid depopulation, and has lesser risk of disappearing.

Among the four districts of the Upland Shirvan region, the most serious problem of depopulation is in Ismayilli. 27 settlements out of 105 ones can be formally recorded as ‘depopulated’, including the urban-type settlement of Lahij, and the villages of Ivanovka, Gubakhalilli, Girk, Nanij, Guyum, Namazgah, Keyvandi, Mulukh, Qoydan, Zarat, Ustalgishlag, Shabiyan, Bahliyan, Kelbend, Shukurchu, Yenikend, Garagaya, Goshakend, Tubukend, Gezli, Mudri, Gersele, Zergeran, Machakhy, Keshkhurt, and Pireganim. This means almost every fourth village in Ismayilli district actually has experienced or continues to experience depopulation.

Among this group of settlements, the Lahij with about 850 residents can be emphasized in particular, since it is one of old villages in the region, and has unique cultural value, being a well-known center of cultural tourism in Azerbaijan as well. The population number of Lahij almost has not been changed since the middle of 90s, although it is one of two villages (together with Basgal) in Ismayilli

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 that has been granted a status of urban-type settlement.

The village of Ivanovka, which is one of largest villages in Ismayilli, is composed of ethnic malakans, and its population has been reduced as less as 430 persons between the last two census, the highest reduction in the district, mainly due to higher share of the aged and adults in the structure of population, and relatedly, the lower natality and birth rates as well as higher mortality.

In Ismayilli, there are also a big portion of small villages, population of which grows so slowly that these rural settlements can be included in the list of ‘villages having high risk of disappearance”. This concerns first of all those with residents with lesser than 100 residents, such as Piraganim (2 residents only), Garcha (3 r.), Dahar (5 r.), Keshkhurt (11 r.), Tubukend (22 r.), Kenaa (27 residents), Khimran (26 r.), Mulukh (30 r.), Zarat (31 r.), Gersele (33 p.), Dvoryan (33 r.), Mushkamir (36), Yenikend (59 r.), Haftasov (73 r.), Nanij (73 r.), Bahliyan (76 r.), Bilirtan (79), Shukurchu (80 r.), Mudri (88 r.), and others. As seen, a few of them even can be considered as almost disappeared.

Our visits to Ismayilli district in 2019 and previous years proved the presence of depopulation problem here. The actual population number of many villages in Ismayilli is lower than the figures shown in official statistics. Thus, large part of population of many rural settlements, typically the segment of younger and medium generation, now works in Baku. Many of them live in the Baku urban area with their families and do not intend to return back in the future as well. We also found that many families in mountain areas experience the lack of sustainable gas supply, including during the colder season, and this is one of main pushing factors responsible for migration from the villages of Ismayilli to Baku.

In Gobustan district, population number of 9 villages has been decreased, including of Nardaran (as less as 63 persons), Gurbanchi (38 p.), Mudrise (36 p.), Julyan (30 p.), Sulut (17 p.), Kalfaraj (13 p.), Guchatan (9 p.), Sersure (6 p.) and Jeyrankechmaz (5 p.). Several rural settlements such as Dagh Kolani, Shikhlar and Damlamaja have disappeared long before, though their names are still shown in the official census materials. The mentioned shows that more than a third part of all villages in Gobustan are currently have a risk of depopulation. Some even is under the risk of disappearance (Jeyranbatan etc.). Though Gobustan performs higher birth rate than others in the Upland

Shirvan region, the negative demographic consequences of out-migration were unavoidable here in recent years.

6. Conclusion.

The studies we carried out on the demographic development of the Upland Shirvan region shows that the demographic situation in this region is not advantageous in terms of sustainability, since the current rates of birth and natural increase of population are not enough to provide higher growth rate of population while there is a high migration flow from this region to the Baku urban area. High migration from the region is evidently reflected in the demographic development of both central cities of administrative district (with the exception of Shamakhy city) and rural settlements. Rural settlements are more relatedly affected as this study shows.

Though rural settlements have formed 6 rural agglomerations in Shamakhy, 9 villages in Aghsu and 8 villages in Ismayilli, most of these rural settlements are smaller in size, and unfortunately, are close to experience depopulation and in some cases even disappearance in the near future against the background of low population growth of them and the ongoing adverse migration processes. The higher number of villages with a risk of disappearance is mostly typical for Ismayilli, as well as at lesser extent for Shamakhy and Gobustan districts.

Upon analyzing the situation with settlements of the Upland Shirvan region, we found out that totally around 55 settlements in this region have already experienced depopulation process. About 810 villages have been disappeared or almost disappeared (if not taking into account from 1 up to 10 residents that they currently have) during the last 20 years. As our analysis shows, around 30 villages in the region are under the high risk of disappearance, while, several tens of others also are associated with availability of such risk at lesser degrees.

7. Recommendations.

In the future, sustainability of demographic development will be influenced by the effectiveness of creation of jobs in the Upland Shirvan, and providing of better employment. This in its turn will depend on the character and implementation of territorial organization of industrial, agricultural and service subsectors, and the strengthening of socioeconomic potential of the region’s cities and rural settlements. This must prevent the mass migration from the Upland Shirvan at least partially. In context of the above mentioned, services must be more accessible for the population in geographical terms, especially with respect to the relatively remote rural settlements. Farmers must benefit from 61

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 facilitated conditions in agrarian sector. Sustainable demographic development of the region must be contributed considerably by the cities: the stronger the job-intensive industrial of the cities of Shamakhy, Ismayilli, Aghsu and Gobustan will be, the lesser number of villagers will prefer to move from the Upland Shirvan to the city of Baku.

As we think, manufacturing and intensive planting must serve as the two main key sectors in the strengthening of economic potential of the region.

Creation of labor-intensive economic areas must curb the negative migration from the region. Beside with this, the infrastructure and well-being of the local population can be supported through the fostering of tourism and its ecotourism subsector, which, as the practice of advanced countries show, could play more income generating factor with respect to local communities and be more facilitating factor in the development of their villages. In this regard, villages of such districts as Shamakhi and Ismayilli may benefit from their natural tourism potential, including attractive natural landscapes, mineral springs, and mountain forests widespread.

E.g., sites of Archiman, Sis, Galeybugurd, Safali, Dadagunash and Gizmeydan and many other villages are favorable in terms of developing ecotourism. Lahij, Basgal, Mudri, and tens of other old mountain settlements can be involved to recreational tourism. It is very important that the development of tourism must provide employment for the local communities. The construction of a new modern highway to Lahij area from the Damirchilar village of Shamakhy district is expected to have a positive impact on the development of rural settlements as well.

While the Upland Shirvan has a big territorial and resource capacity, using of its natural, human and economic potential in efficient and sustainably-managed way will ensure its sustainable demographic development in the future.

REFERENCES 1. Aras O.N., Suleymanov E. 2016. Economy of Azerbaijan. 2nd edition. Baku: Sharg-Garb. 412 p.

2. Ayyubov N.H. 2000. Management of distribution of population. In a book: Constructive geography of the Azerbaijan Republic. Vol. 3. 191-197.

3. Ayyubov N.H., Abdullayeva G.I.. 2015. Distribution of the population in high-altitude zones in the Sheki-Zagatala economic region: tendencies and improvement. Journal of Geography and Natural Resources.

79-82.

4. Babakhanov N.A. 2013. Natural disasters: appearance in Azerbaijan, damages, measures of protection against them. Baku: Elm. 253 p.

62

5. Budagov B.A., Eminov Z.N., Mardanov I.E. 2006.

Regularity of location of settlements in Azerbaijan by height belts // Proceedings of Azerbaijan National Academy of Sciences, series of Earth sciences. No. 3, p. 8997.

6. Budagov B.A., Mikayilov A.A., 1996. Physical and geographical landscape zoning. In a book: Constructive geography of the Azerbaijan Republic. Vol. 1.

173-186.

7. Demographic indicators of Azerbaijan. 2014. The yearly book of Azerbaijan State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic.

8. Efendiyev V.A., Damirgayayev Sh.G. 1995. Geographical issues of development of cities in the Azerbaijan Republic. Baku: Nijat. 176 p.

9. Eminov Z.N. 2004. Population of Azerbaijan. Baku: Chirag.

10. Goychayskiy Sh.Y. 1986. Rural resettlement and the ways of its trnasformation. Baku: Azerneshr. (In Russian).

11. Karimov R.N. 2013. Evaluation of demographic sustainability in Azerbaijan. International Research and Practice Conference “Technologies of globalization of the XXI century: evolution or setback?”. Pp. 89-91.

12. Karimov R.N. 2014. Geographical problems of sustainable demographic development in the Republic of Azerbaijan. The collection of materials of the XXIV International Scientific-Practical Conference “Modern trends in economics and management: a new look”. Novosibirsk, pp. 137-142.

13. Karimov R.N. 2019. Regional problems of sustainable demographic development in the Republic of Azerbaijan. // Human geography in the changing world: fundamental and applied researches. Materials of the International Scientific Conference in the framework of the X Scientific Assembly of the Association of Russian human geographers (ARGO). Kazan. Pp. 170-172.

14. Mehraliyev E.G., Ayyubov N.H., Sadigov M.O. 1988. Issues of distribution of population in the Azerbaijan SSR. Baku: Elm. 15. Mehraliyev E.G. 1984. Geographical problems of formation and resettlement of the population in the Azerbaijan SSR. Baku: Elm. 16. Tanriverdiyev Kh.K., Safarov A.S. 1999. The relief and opportunities for its rational use in agriculture.

In a book: Constructive geography of the Azerbaijan Republic. Vol. 2, pp. 8-13.

17. The census materials of population of the Azerbaijan Republic. 1989, 1999 and 2009 years. Baku.

18. Pashayev N.H., Karimov R.N. 2012. Economic and geographical impact of landslides on the distribution of population in the Azerbaijan Republic. “Vеstnik” of Moscow Region State University (Series of "Economy”), No. 4 (3), pp. 130-139. (In Russian).

19. Population of Azerbaijan. 2019. Yearbook of Azerbaijan State Statistical Committee. 134 p.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ОЦЕНКА УСТОЙЧИВОСТИ ДЕМОГРАФИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ГОРНЫХ ТЕРРИТОРИЙ (НА ПРИМЕРЕ ГОРНОШИРВАНСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО РЕГИОНА) Р.Н.Керимов Аннотация. Статья посвящена изучению устойчивости демографического развития и процессов, характерных для горных районов Азербайджана на примере Горно-Ширванского экономического района. Этот экономический район долгое время характеризовался как один из самых отстающих в стране, имея самый низкий уровень урбанизации, где отток населения из региона являлся серьезной проблемой. Устойчивость демографического развития региона, демографическая ситуация в отношении многих населенных пунктов региона продолжает оставаться неудовлетворительной. Городские и сельские населенные пункты Горного Ширвана по-прежнему испытывают продолжающуюся миграцию населения. В десятках населенных пунктах наблюдается депопуляция. Данное исследование нацелено на оценку устойчивости демографического развития Горного Ширвана на основе анализа географических особенностей расселения, формирования и распределения населенных пунктов и сельских групп, прироста населения, миграции и социально-экономических факторов. В ходе работы установлены тенденции прироста населения, делается попытка выявить риск дальнейшей депопуляции населенных пунктов в регионе.

DAĞLIQ ƏRAZİLƏRDƏ DEMOQRAFİK İNKİŞAFIN DAVAMLILIĞININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ (DAĞLIQ ŞİRVAN İQTİSADİ RAYONUNUN TİMSALINDA) R.N.Kərimov Xülasə. Məqalədə Azərbaycanın dağlıq ərazilərindəki demoqrafik inkişafın və proseslərin dayanıqlığı Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun timsalında tədqiq olunur və qiymətləndirilir. Bu dağlıq region uzun müddət Azərbaycanın geridə qalmış iqtisadi rayonlarından biri kimi tanınmış, ən aşağı urbanizasiya səviyyəsi və kənara miqrasiya axınları ilə səciyyələnmişdir. Hazırda da regionun bir çox yaşayış məntəqələri ilə bağlı demoqrafik situasiya qənaətbəxş deyildir. Dağlıq Şirvan ərazisində hələ də əhalinin kənara miqrasiyası müşahidə edilir. Bu proses həm şəhər tipli, həm də kənd yaşayış məntəqələri üçün səciyyəvidir. Regionun onlarla yaşayış məntəqəsində əhalinin sayının azalması müşahidə edilmişdir.

Bu tədqiqat işinin məqsədi məskunlaşma xüsusiyyətlərinin, yaşayış məntəqələrinin və kənd qruplarının formalaşmasının, onların ərazi üzrə yayılmasının, həmçinin əhalinin artımı, miqrasiyası və digər sosial-iqtisadi amillərin təhlili əsasında Dağlıq Şirvan regionunda demoqrafik inkişafın davamlılığını qiymətləndirməkdir.

Məqalədə əhalinin artımında gedən tendensiyalar, yaşayış məntəqələrinin gələcəkdə sayının azalması riski müəyyən edilir.

Açar sözlər: Şirvan, dağlıq, kənd aqlomerasiyası, davamlı, yaşayış məntəqəsi, demoqrafik, miqrasiya

Ключевые слова: Ширван, горный, сельская агломерация, устойчивое, населенный пункт, демографический, миграция

63

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 THE ROLE OF TOURISM IN SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT OF MOUNTAIN RURAL AREAS OF AZERBAIJAN (ON THE EXAMPLE OF GUBA AND GUSAR DISTRICTS) Z.T.Imrani, N.R.Jafarova Institute of Geography named after acad. H.A.Aliyev of ANAS, AZ1148, Baku, Azerbaijan zaur_imrani@mail.ru _________ Article history: Received: 22 october 2019 Dispatched for revise: 04 december 2019 Accepted: 27 january 2020 __________________________ Keywords: Guba Gusar natural tourism resources tourism potential tourism infrastructure mountain villages socioeconomic development

Abstract The provision of material and social needs of the population in the mountain rural areas is mainly satisfied at the expense of local natural resources and available opportunities. Use of tourism and recreational resources serve as one of the main sources of employment for mountain regions of developed countries. Because of the structural constraints in production, difficulties in providing employment in the mountainous regions, combined with the unfavorable demographic processes, aggravates the situation. One of the priority directions to eliminate these problems is the creation of tourism facilities using local opportunities: climatic conditions, landscapes, forest resources, mineral and thermal waters of therapeutic value etc. This study was carried out with considering the laws of the Republic of Azerbaijan, the state programs on development, national statistics, fund materials collected in various research institutions, relevant literature, and results of other conducted researches, and through historical and comparative analysis, complex approach, statistical, mathematical and cartographic methods, and GIS technologies. _________

1. Introduction.

In modern conditions, it is important to identify the economic development potential of countries and regions, to implement a systematic and coherent set of measures. Thus, there is a need for diversification of the economic structure of the country, which has great natural and human potential, and is related to the formation of complex modern economic sectors and regions. The tourism industry is considered one of the best ways to meet this need. Azerbaijan is one of attractive countries in the world in terms of tourism. Natural wealth, diversity of cultural and historical monuments, ethnic diversity, multiculturalism and other advantages are influential factors in the development of tourism industry. However, tourist destinations and tourist areas are concentrated in Baku, Ganja, Nakhchivan, Naftalan and other regions and large cities.

Mountain villages are far behind in this regard.

Geographers have found that 78% of the country is suitable for settlement; while in mountainous areas this figure is 1.5 times lower (52.9%) [1]. The stated situation is reflected both in the range of settlements and the creation of tourism businesses.

As for 2018, tourism industry accounted for 2.2% of GDP in Azerbaijan [3]. This indicator was 1.0% in 2010. The reason for the increase was the announcement of 2011 as the Year of Tourism. The

64

same year $ 828 million was invested in the tourism, which resulted in rapid development of this industry. New hotels were built in a short time, and the number of tourists visiting the country increased by 2.5 times.

The development of tourism is not limited to its high-income role. It plays an important role in addressing social problems, reducing and eliminating unemployment, economic and social development of the regions, as well as improving living standards. Tourism, with a large labor force, is not only a powerful tool in preventing migration in the regions, especially in remote mountain villages, but also opens up great opportunities for small and medium-sized businesses [11]. One of the prerequisites for increasing income from tourism services is the attraction of both domestic and foreign investments in this field, because the investment has a positive impact on the development of tourism sector, as well as the livelihoods and economic activities of the local population.

Some part of revenues from the oil sector in Azerbaijan is directed to the non-oil sector. In 2018, investment in the economy of Azerbaijan was US $ 15.3 billion or 53.8% of all foreign investments. Analysis of the structure of foreign investments shows that in 2018, only 11.7% of total funds were allocated to the non-oil sector, where

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 tourism is the leading sector [3]. The total investment in tourism in 2018 was $ 135.1 million. Comparison with 2012 year indicates to a decrease as much as more than 5.5 times. However, the share of value added in tourism within the country’s GDP increased by 0.7% to 4.3% [5].

All the above mentioned statistics are of a general nature, and the role of tourism resources in the socio-economic development of mountainous rural areas is underestimated. In order to overcome this problem, new tourist routes have been established in the country and their activities have already begun. These routes are mainly based on tourism facilities of national importance. And there are not local tourist routes that would fully reflect the country’s historical, cultural and natural monuments.

The creation of such tourist routes can play an important role in the employment of the people living in the regions. In addition to the role of guide, local people can help tourists to meet their daily food needs and stay at night as guests.

2. Materials and methods.

Materials used in this research consist of laws of the Republic of Azerbaijan, decrees signed by the President of Azerbaijan, State Programs, publications issued by the State Statistical Committee, fund materials of the Institute of Geography of Azerbaijan National Academy of Sciences and other institutions, scientific works, methodical instructions etc.

In the article, historical and comparative analysis, system approach, statistical and mathematical approaches, cartographic (GIS technologies) methods were used.

3. Analysis and discussion.

Guba and Gusar administrative districts are located in the northeast of the Republic of Azerbaijan. The territory of Guba administrative district is 2.61 thousand km2, and its population is 170.0 thousand people. The area of Gusar is 1.50 thousand km2, where the population number is 97.2 thousand people. These two districts together make up 4.7% of the country’s territory and 2.7% of the country’s population. The population density is 65 people per km2. The natural increase is 9.2-9.4 per thousand people, which is higher than the national average [8.9]. In Guba, 24.89% of the population lives in cities, 75.11% in rural areas, while in Gusar they are 21.08% and 78.92% respectively. The distance between the capital Baku and them is 168-180 km [4]. The proximity of these districts to the city of Baku as well as the climatic condition creates great opportunities for the development of tourism industry here. A tourist, first of all, is interested in the

climate of the venue, which influences the organization of leisure time more effectively depending on the type of leisure.

The territories of Guba and Gusar are characterized by the prevalence of moderate warm climate with approximately equal distributed precipitations, and cold climatic conditions of dry winter.

Due to the complex relief structure of the area, the climatic elements vary considerably from north-east to south-west. The average annual temperature here fluctuates between 0-10oC, 2-14oC in January, and between 5-23oC in July.

In the warmer seasons, the absolute maximum air temperature rises to 30-40o, while in the colder months, the absolute minimum air temperature comes down to – 30oC. The average wind speed is 1-2 m/s. Western and eastern winds blow on the territory. The annual number of strong windy days (over 15 m/s.) does not exceed 6 [8]. The climate of the region, in addition to its significant advantages for the tourism industry, can also be associated with some problems. Thus, natural disasters caused by climate change create serious obstacles to the activities of the tourism industry. Floods, landslides, heavy rains and hails in the Guba and Gusar districts are good example.

Climate is one of the important conditions for the development of tourism industry. In this regard, tourists who choose both short-term and long-term rest prefer the days and areas with most suitable weather [10]. Besides the climatic parameters of Guba and Gusar districts, because of their natural richness, they also have ancient settlements, historical and cultural monuments in the area, which makes it ideal for tours. Natural monuments in Guba include Balbulaq, Gizbanovsha, Gachrash, Tangaalti valley, Afurja waterfall, Pirbanovsha waterfall, as well as Salavat, Shahdag, Gizilgaya, Laza waterfall, Suvar waterfall, Shahnabal waterfall in Gusar region. Different ethnic groups live here: representatives of the Shahdag national ethnic group, a unique ethnic group of Khinalig, budugs, jeks, grizs, haputs and other minorities. According to this approach, Khinalig, Budug, Griz, Laza, Sudur, Jek, Haput and other rural areas are suitable for ethnographic, environmental and religious tourism. In the near future, the organization of tourism towards these villages will turn them into important tourism destinations. This, in turn, will play a positive role in the socio-economic development of them.

Khinalig is one of the most ancient villages with over 4000 years old. This village is located 65 km south-west from Guba, 225 km from Baku, and 2300 m above sea level. The village of Khinalig is 65

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 surrounded by Tufan Mount from the north, northeast and west, Khinalig Peak (“Gibla” or “Yani Gibla” Mount) in the south and Gudyalchay valley in the south-east. The village has 1972 inhabitants.

The ethnic group, which resides here, deserves attention due to speaking in a language that has no analogues in the world. The rarest sight in Khinalig is the structure of houses. The houses here have been built upon the stairs, and the roof of one house plays a role of courtyard for another house, located above it. In addition, a fortress wall and towers have been built in Khinalig against attacks of nomadic tribes. There is a fire-worshippers temple in the tower. The Khinalig people were fire-worshippers in the past, and later were converted to Islam. Khinalig is a place where religious beliefs are high.

There are 10 mosques in Khinalig. The oldest mosque is “Juma Masjid” [Friday Mosque]. The Juma Mosque, built in the 12th century, is known as the Abu Muslim Mosque. In the oldest part of the village, a Tower was built in the 7th century in the place of the Zoroastrian fire temple. This temple is visited during Muslim religious holidays only [12].

Figure 1. Mountain villages of Guba and Gusar districts

Located 5 to 6 km from the Khinalig village, near the Golden Rock, the area where the natural gas is called the “Ja yuvr jiga” (Fire place) is one of the natural temples of the local population. There is a water sacred hearth called “Girkh Abdal” [40 Abdal], located 2 km from Khinalig village. “Forty Abdal” with several sources of water under the big rock and drops of water from the rock were turned into of water cult sanctuary [13]. Apart from this, the water of spring Alkhas, Pir Jomerd monument, “Jabbar baba”, ‘Khidir Nabi”, “Gulle” sanctuaries are considered sacred places. There is also a historical and ethnographic museum in Khinalig which is very important as a tourist destination. It is possible to organize ethnographic, religious, culturaland ecotourism tours to Khinalig village.

The tourist flow to Khinalig village is very high in summer. The majority of tourists are foreigners.

66

Tourists from Russia, the UAE, Turkey, the United States of America and China are also among them.

In addition to the ancient nature of the territory, the peaks of Bazarduzu, Heydar Aliyev, Ilham Aliyev, Chingiz Mustafayev attract tourists as well, often visited by mountaineers.

Budug village is situated 38 km south-west of Guba, on the slope of the Greater Caucasus, on the left bank of Garachay, at an altitude of 1800 m above sea level. The village was founded in times of the Caucasus Albania. The oykonym Budug is given to this village by its neighboring ethnic groups. The people of the village call themselves “budad” [14].

The ethnic composition of the rural population is comprised of “budugs” as Shahdag national ethnic group [2]. By the beginning of the 20th century, the population of the Budug village was as much as 2500-3000 inhabitants, whereas today there are only 280 residents live there. The reason for the decline was due to socioeconomic conditions. At present, vast majority of budug population lives in big cities of Azerbaijan. The main occupation of the rural population is cattle-breeding and agriculture.

The advantages of the Budug village are that it has a long history and is rich in caves. These include clay milk pipes from the ancient village from Gazmalar to Budug, the “Sevens” Tower, in the opposite direction of Garachay River, a “Dakhma” or “Silent Tower” on a large rocky cliff which are examples of the Zoroastrian temple. One of the numerous caves around Budug village is located in the inaccessible cliffs of the Garachay valley, 10 km off the village. In ancient times, people in the cave were hiding their animals from sudden attacks of invaders. Inside the cave there is also a holy place called “Pir banovsha”, Gulkhana carst cave, Gasha cave [hand made], and caves in the mountains Gulkhana and Embere. Here, along with ethnographic and cultural-heritage tourism, it is possible also to develop speleotourism.

Girizdahna has been historically the area of Griz population. This village is located in the south-west of Guba. The Griz people are considered to be as aboriginal people from ancient Albanian tribes.

Some historical sources state that the Griz people were Oghuz Turks. There are 45 houses in Girizdahna village. The main occupation of the population is animal breeding. Women weave beautiful carpets and socks, while men sew sheepskin coats [9]. The settlement was formed as a result of the migration of families from Griz village headed by a man named Hajikhan. The village’s former name

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 was Hajikhan Dahna [2]. The remains of the ancient Griz village are preserved in the wood, at the foot of large cliffs, 6 km from the modern settlement. The village is very small. Residents speak the Azerbaijani language, although they remember their ethnic dialect. In ancient times, the villages of Griz and Grizdahna were associated with the “Call of stones”. These mountains are called “good” and “bad” stones. “Good and “bad” news” messages were sent by campfire.

Old traditions are partially preserved. The technical condtion of the road to the village are not satisfactory. At the beginning of the road, the natural statue created by the passage of the river Gudyalchay through the rock reaches [Minaret] 30-35 m in length, 4-5 in width, and 3-4 m in height. It is thought to have originated in the 4th century as a result of tectonic processes and erosion. The Minaret also acts as a natural bridge at a height of 10-15 m. The tourist attractions of the village can be seen as examples of Mastargah waterfall, Giriz waterfall, Gurgur waterfall as well as naturel “Buzhana” glacier in the forest.

Haput is another village in Guba districts. The Haputs of the Shahdag ethnic group say their ancestors came from a city called Hama during the Arab invasion [G. Geybullayev, 1994]. They have

native haput language. There are 90 houses in this village, but only 25 homes are inhabited by families. The population number is about 505. Population was engaged in farming until 1950, and later livestock farms were established and the population began to work in livestock farms until modern times. The population is engaged in cattle breeding using winter and summer conditions, too.

Haput village is surrounded by mountains and approximately at 2000 m above sea level. Opposite the village there is a Tayduz mountain pasture, at the right there is Chiye pasture, and to upper there are Garabulag, Tente, Patan and Gabristanlig pastures. Gurbulag pasture is located in the upper part of the village. To the west of the village of Haput, there is a mountain called “Shikhmammad baba” (grandfather) at an altitude of 3323 m. This mountain is also known as the Gibla Mountain of The Haputs. In addition, the village has a tomb of Babadilim tomb, a sanctuary and an ancient cemetery. Many of the graves are in a dilapidated state due to landslide [16]. Aghchay River, the left arm of Gudyalchay River runs nearby the village. This area having beautiful nature, and is a great place for lovers of eco-tourism.

The way to Grizdahna village

The way to Jek village

A place between the two mountains

Eol relief form

Gusar-Laza new highway

Guzun village

Laza village

Khinalig village

67

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Jek village is a historic area of one of the Shahdag peoples. This village is located on the side ridge of the Greater Caucasus, 43 km south-west of Guba, 1643 m above sea level, on the coast of Gudyalchay River [6]. The village’s population number currently is 328. In 1886, there were 7767 inhabitants here [15]. Livestock, agriculture and weaving have been the main occupation of the villagers who have historically moved. The men were mainly engaged in sheep breeding and women making various articles of wool-carpets, palaz, rugs, socks, shawls.

An ancient settlement and one kurgan [kukash or Jek Kurgan] have been discovered in the Jek village. Archaeologists believe that these finding is dated to the Bronze Age [III –II millennium BC].

There are up to 15 caves in the area where the caves are located, which is also likely to be the site of ancient people [17]. In addition, there are more than 25 pilgrimages in the village, including the “Atashgah” Mosque, which features traces of Fireworshipers and the Mosque “Abu Muslim” which has more than 1000 years old. It is possible to develop historical, ethnographic and rural tourism here.

Kuzun village is located on the banks of the Gusar River, in the foothills, at an altitude of 1300 m above sea level. The village is home to 847 people.

Their main occupations are sheep breeding and farming. The settlement called Aladash is also known as Kuzun village. The sights of the village of Kuzun include Laza fall, rare Pine trees listed in the Red Book, an ancient cemetery, and the places of pilgrimage of Bibiheybat and Seyid Baba, as well as Kuzun village mosque. The library and club of the village were collapsed during the torrential rains in 2016. The Kuzun-Sudur road [15 km] is in poor condition. People moves by foot.

Laza village was built in the northeast of the Greater Caucasus, at the “Shah Pasture” foothills of the Shahdag Mount. There are numerous waterfalls around the village of Laza. These waterfalls make the territory more beautiful. During the winter months, these waterfalls freeze and enable development of winter tourism and extreme sports.

This village is home to 160 people. However, only 60 of them live in the village permanently. Their main occupations are poultry, large and small horned livestock. The local population speaks Lezgi language, Azerbaijani and partly Russian. The interesting areas of the village include the Double Waterfall, Burbur waterfall, Suvar waterfall; the Albanian Church, the two-story graves, the ancient fortress and cemetery, and remains of an existing

68

settlement. It is possible to develop cognitive tourism and ecotourism here.

4. Conclusion.

1. Khinaliq, Budug, Grizdahna, Haput, Jek, Kuzun and Laza mountain villages of the Guba and Gusar districts are considered to be the areas that attract tourists because of their charming nature and ethnic origin. There are great potential for the development of religious, ethnographic, ecological, adventure and extreme tourism. It may also play a significant role in generating employment for local population.

2. The main occupation of the rural population is cattle breeding and part-time farming. With the development of the region, local people will have the opportunity to sell their products at the door.

This factor must serve as source of income and therefore contribute to preventing of undesirable migration from mountain villages. As the statistics shows, in recent years, the populations of above villages have declined considerably because of migration to other areas, including the cities of Baku and Sumgait.

3. In order to develop the region, new roads must be built, some areas have to be reconstructed.

This concerns works on Guba-Khinalig highway, health, education and cultural-educational facilities have to be upgraded with leading attributes of social infrastructure. Establishment of hostel in the region should begin. The types of tourism should be developed that most tourists are interested in.

REFERENCES 1. Mehraliyev E. Influence of natural conditions on the population, 206-218. Editor: B.Budagov.

Constructive geography of the Republic of Azerbaijan, 1st vol. of 3-vol., Baku, Elm, 1996, 268 p,.

2. Encyclopedic Dictionary of Azerbaijani Toponyms. East-West, Baku 2007, 427 p,.

3. Azerbaijan in numbers, 2019. ARDSK: 248, Baku 4. Regions of Azerbaijan, 2019. ARDSK: 794, Baku 5. Tourism in Azerbaijan, 2019. ARDSK: 98, Baku 6. Budagov B. Legendary stones. Baku, Elm, 1973, 85 p 7. Geybullayev G. On the ethnic history of Azerbaijanis. Azerneshr, Baku, 1994, 91 p.

8. Hajiyev G, Rahimov B.. Climate characteristics of the administrative districts of Azerbaijan. Elm, Baku, 1977, 270 p.

9. Imrani Z. Guba-Khachmaz economic district.

Elm, Baku, 2007, 172 p.

10. Imrani Z., Soltanov E, Fatullayeva M., The role of climate factors in the development of tourism in Azerbaijan.Works of the Azerbaijan Geographical Society, XX vol.: 2017, p. 505-510

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 11. Imrani Z., Zeynalova K.. Economic and geographical features of the territorial organization of the economy in Azerbaijan, Nafta-Press, Baku, 2014, 232 p.

12. Soltanova H.. Tourism and its development in the Republic of Azerbaijan. AzTU, Baku, 2015, 476 p.

13. Pashayeva M.. Ancient Land of Khinalig in Azerbaijan. Azerneshr: Baku, 2006, 60 p.

14. Piriyev, V.. Budug and the population of Budug.

Sabah: Baku, 1994, 138 p.

15. Ronald, W.. The peoples of the USSR. Armonc: 10504, 1984, New York 16. Anonym, Guba region: Khinalig, Alik and Haput villages. https://gsaz.az/articles/view/187/Quba-rayonuXinaliq-Alik-va-Haput-kandlari (2019, 27 December).

17. Anonym, Our history is our wealth: Kurgans of Jek. https://az.trend.az/azerbaijan/culture/2176833.html (2019, 27 December).

материалов Института географии, научных работ и результатов научно-исследовательских работ. В статье были использованы исторический, сравнительный анализ, системный подход, статистико-математический и картографический (ГИС-технологии) методы. Ключевые слова: Губа, Гусар, природно-туристические ресурсы, туристический потенциал, туристическая инфраструктура, горные села, социальноэкономическое развитие AZƏRBAYCANIN DAĞ KƏND YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFINDA TURİZM EHTİYATLARININ ROLU (QUBA VƏ QUSAR İNZİBATİ RAYONLARI TİMSALINDA) Z.T.İmrani, N.R.Cəfərova

РОЛЬ ТУРИЗМА В СОЦИАЛЬНОЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ ГОРНО СЕЛЬСКИХ ЗОН АЗЕРБАЙДЖАНА (НА ПРИМЕРЕ ГУБИНСКОГО И ГУСАРСКОГО АДМИНИСТРАТИВНЫХ РАЙОНОВ) З.Т.Имрани, Н.Р.Джафарова Аннотация. Обеспечение материальных и социальных потребностей населения в горных сельских районах в основном обеспечивается местными природными ресурсами и возможностями. Основная занятость населения в горных регионах ведущих стран основана на использовании туристических и рекреационных ресурсов. Из-за структурных ограничений производства сложность обеспечения занятости в горных районах в сочетании с активными демографическими процессами усугубляет ситуацию. Одним из приоритетных направлений для устранения этих проблем является создание туристических объектов с использованием местных возможностей: климатических условий, ландшафтов, лесных ресурсов, минеральных и термальных вод с лечебной ценностью и так далее. Материалы данной статьи состоят из законов Азербайджанской Республики, государственных программ, публикаций Государственного комитета по статистике, фондовых

Xülasə. Dağ kəndlərində əhalinin maddi və sosial ehtiyaclarının təmin edilməsi əsasən yerli təbii ehtiyatlar və imkanlar ilə təmin olunur. Aparıcı ölkələrin dağlıq bölgələrində əsas məşğulluq turizm və istirahət mənbələrinin istifadəsinə əsaslanır. İstehsalatdakı məhdudiyyətlər səbəbindən, dağlıq bölgələrdə məşğulluğun təmin edilməsi çətin demoqrafik proseslərlə birlikdə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır. Bu problemlərin aradan qaldırılmasının prioritet istiqamətlərindən biri yerli imkanlardan: iqlim şəraiti, landşaftlar, meşə ehtiyatları, dərman dəyəri olan mineral və termal sular və s. istifadə etməklə turizm obyektlərinin yaradılmasıdır: Bu məqalədə Azərbaycan Respublikasının qanunlarından, dövlət proqramlarından, Statistika Komitəsi və Coğrafiya İnstitutunun fond materiallarından, elmi işçilər və tədqiqatçıların əldə etdiyi nəticələrindən istifadə edilmişdir. Məqalədə tarixi, müqayisəli təhlil, sistematik yanaşma, statistik-riyazi və kartoqrafik (CİS texnologiyaları) metodlardan istifadə edilmişdir.

Açar sözlər: Quba, Qusar, təbii və turizm resursları, turizm potensialı, turizm infrastrukturu, dağ kəndləri, sosial-iqtisadi inkişaf

69

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 DEVELOPMENT OF PLANT GROWING IN ARAN ECONOMIC-GEOGRAPHICAL REGION AND IMPACT OF CLIMATE FACTORS ON IT L.F.Aliyeva Baku State University Z.Khalilov str. 23, Az 1148, Baku, Azerbaijan lela.fikrat@gmail.com _________ Article history: Received: 01 may 2019 Dispatched for revise: 04 october 2019 Accepted: 27 january 2020 __________________________ Keywords: climate agriculture plant growing impact cultivation crop cereals

Abstract The article analyzes the issues of development and territorial organization of plant growing in thee Aran economic-geographical region, as well as the role of climate factors in plant growing. Main parameters of the climate, important in terms of plant growing are shown, and the issues of area extension and increasing of the output of plantations are studied. The article examines the share of the plant-growing, as well as relevant trends typical for the studied region. There have been considered such issues as the regional structure of plant-growing, irrigated areas, increase of productivity in these areas and improvement of welfare of rural population by boosting production, as well as meeting population's demand for food through domestic manufacture and strengthening the export potential along with the above mentioned issues,.

The results of comparative and statistical analysis have shown that plant-growing has been significantly developed in the Aran (lowland) economic-geographical region in recent years but the wheat-growing areas which are of strategic importance in ensuring food security of population have decreased while paddy and cotton growing fields expanded. _________

1. Introduction.

Natural resources and particularly climate resources are taken into account in process of developing measures on the efficient placement and improvement of economic complex of any region.

This process makes necessary considering of the requirements and conditions of economic sectors, too. In Aran economic-geographical region, identifying ways of development of economic sectors, particularly plant growing would be impossible and wasteful without considering the climate resources available. In this context, the presented article explores climatic resources and development of plant growing interconnectedly on the example of Aran economic-geographical region, with showing recommendations of scientific and practical importance.

2. Materials and methodology Development and territorial distribution of plant growing, as well as the role of natural and geographical conditions and climatic resources in the development of this subsector have been the subject of studies conducted in Azerbaijan in the past.

Climate resources and climatic characteristics of Aran region as well as the positive and adverse role of climate and also climate induced disasters in the development of subsectors of agriculture were the subject of researches conducted by A.Ayyubov 70

(1981), Kh.Rahimov (1991), M.Hasanov (2003), N.Babakhanov (2013), R.T.Aliyev, V.Rahimli, Sh.I.Hajiyeva, and other scientists in different years. Main climatic characteristics, as well as their agricultural significance were assessed by A.Ayyubov who has conducted agroclimatic zoning of the territory of Azerbaijan, and provided valuable data on climatic resources of different regions [3].

Kh.Rahimov (1991) has studied both climatic features of the arid zones of Azerbaijan and agroclimatic aspects of subsectors of agriculture such as viticulture and wheat growing [4]. Jointly with A.Ayyubov and others he has studied the impact of climate change and meteorological conditions on the quality of pomegranates and other cultivated plants as well. His researches included also ecological aspects of melioration conducted in mountain areas. M.Hasanov (2003) has studied climatic resources of Azerbaijan, including of Aran region, as well as opportunities for taking of advantage of using those resources in wheat growing and other subsectors of plant growing [9].

Concerning socioeconomic context of this study, it is remarkable that different aspects of the development and territorial organization of agriculture has been studied by different authors recently, including by Z.T.Imrani (2014), K.Zeynalova

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 (2008), V.Abbasov (2008), A.Gurbanzadeh, I.Abasov, V.Javadov, K.Aliyev, R.Aliyev and others, who emphasized the influential role of socioeconomic factors of agricultural activities in the regions [1, 3, 7].

In this research we studied the development of plant growing in Aran economic-geographical region and responsible climate factors based on the analysis of the works containing valuable data mentioned above. The emphasis is made upon the analysis of recent and current situation with plant growing in Aran region, as well as dynamics and development trends going by the production of various agricultural crops. The research is conducted through historical and comparative analysis, system approach, statistical analysis etc.

3. Analysis and discussion Total area of Aran economic-geographical region is 21.15 thousand km2, which makes up 24.4% of the country’s area, and its population is 2025.0 thousand people (2019), or 20.3% of the country's total population. The population density in region is 95 per sq. km. The territory of Aran region includes 15 administrative districts, including Agdash, Aghjabadi, Beylagan, Barda, Bilasuvar, Goychay, Hajigabul, Kurdamir, Imishli, Neftchala, Saatly, Sabirabad, Salyan, Ujar and Zardab, as well as 3 territorial units of Yevlakh, Mingachevir and Shirvan cities.

The territory of Aran is composed mainly of the Kur-Aras lowland, which is distinguished by desert and semi-desert climate types. The altitude of the region’s territory in relation to sea level varies between –28 m and 400 m. The climate of Aran is characterized by the low humidity of climatic conditions and mild climate which prevails in winter. The average annual amount of precipitation in this area is about 15-50% of potential evaporation. Summer months are very warm and the temperature in these months is sometimes up to 40°. Frequently, hotwinds (Gara yel) blow in Aran. The Gara yel winds, in fact, are formed on quiet sunny days, as a result of changes in the properties of local air masses due to heating [8]. In addition, this dry and hot weather prevail in summer as a result of entering of tropical air masses into the region’s territory. In summer, movement of southern cyclones from west to east is observed, too. Dry and hot Central Asian air masses enter the territory of the Caspian Sea as well. Consequently, the territory of Azerbaijan often experiences heat and scorching weather driven by the effect of the air masses that may blow from the Central Asia. The Caspian Sea plays the role of a protective barrier against very

warm and flaming air masses coming from this region.

The average air temperature of the Aran economic-geographical region is 14.0-14.8°С, and the temperature of the soil surface is 17.0-18.0°С. There are favorable conditions for the development of agricultural areas due to the small temperature difference between administrative districts, fluctuations in relative humidity between 66-77%, rainfall at 293-503 mm, and possible evaporation at 9301156 mm [6]. However, strong winds (>15 m/s) observed in the territory of the economic-geographical region cause serious damage to agriculture.

Severe winds are observed in the administrative districts of Neftchala (30 days) and Barda (21 days) (Table 1).

Specialization in various areas of crop production, expansion of acreage and increasing production depends on the correct and efficient use of climate and land resources. The total land fund of Azerbaijan is 8.6 million hectares, of which 52.3% are agricultural lands suitable for agriculture [11]. However, in plant-growing, specialization in one type of production is not expedient, in view of the fact that according to agrotechnical rules, many plants as a rule cannot be planted every year in the same place. Biological processes in the soil require the use of a replaceable seeding system [1].

Agriculture is considered one of the leading branches of the economy in the Aran economic-geographical region. Agrarian sector accounts for 57.9% of the regional economy. The share of territories under cultivation occupies 42.1% of the region’s total area, or slightly lower than that by livestock, while it should be added also that the sown area in the region has expanded significantly.

The factor of climate plays an important role in the territorial organization, specialization and development of agriculture. Though Aran economicgeographical region has a flat relief, the warmth regime here is variable. Therefore, there are evident differences in the production data of various agricultural crops. The above shown geographical factors are responsible for the long duration of the vegetation period of plants, as well as for the differences in periods of maturation of agricultural crops [7]. The annual temperature of the soil surface in this region is suitable for the development of grain-growing.

In Aran, areas occupied by cultivation, has been increased over the past 5 years by 9.1%, making 742685 ha, or 44.6% of country’s total territory. In the region, out of the total plantations’ area, 45.5% (337668 ha) are cereals and beans, 18.3% (135567 hectares) are technical plants, 4.3% are orchards 71

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 (31502 hectares), 2,6% are vegetables (18867 ha), 2.2% are melon-growing (15818 ha) and 27.1% are other crops (188965 ha) (Figure 1). The most planted crops are wheat (168774 ha), barley (153722

ha), corn (10358 ha), rice (3888 ha), industrial crops (120181 ha), sugar beet (5596 ha), and sunflower (1818 ha) [2].

Table 1

The main climatic indicators of the Aran economic-geographical region Cities and administrative centers Yevlakh Mingachevir Shirvan Agdash Aghjabadi Beylagan Barda Bilasuvar Goychay Hajigabul Kurdəmir İmishli Neftchala Saatly Sabirabad Salyan Ujar Zardab

The average air temperature, oC 14,6 14,8 14,2 14,0 14,0 14,1 14,2 14,2 14,5 14,0 14,4 14,0 14,2 14,5 14,5 14,3

during the year Average Average Days with Temperatur The amount of Possible relative wind strong wind e of soil precipitation, evaporatio humidity of speed, (> 15 m/s), o surface, C mm n, mm air, % m/s day 17,0 68 323 1139 2,6 21 18,0 66 359 1156 3,8 17,0 71 503 930 2,1 5 18,0 73 332 980 2,2 9 18,0 72 312 990 2,2 10 17,0 68 329 1050 2,6 21 17,0 74 321 987 3,0 12 17,0 71 503 930 2,1 5 17,0 72 360 1034 2,3 15 18,0 73 302 970 2,2 7 77 294 940 4,2 30 18,0 74 293 950 2,2 4 18,0 72 309 944 2,1 5 18,0 74 283 962 3,1 12 17,0 72 360 1034 2,3 15 17,0 72 335 922 1,8 14

The table is compiled on the basis of calculations of H.A.Hajiyev and V.A.Rahimov

Source: Agriculture of Azerbaijan, State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, Baku, 2018

Figure 1. Acreages areas of agricultural crops in Aran economic-geographical region by hectare

Source: Agriculture of Azerbaijan, State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, Baku, 2018

Figure 2. The share of Aran economic region in the country for territory area of some cultivations, in percentage

72

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Table 2 Production of agricultural crops in Aran economic-geographical region, in tons Crops

2012

2013

Years 2014 2015

2016

2017

Increase and decrease, in %

wheat 592568 617755 516157 514716 573340 568724 -4,0 barley 314917 369437 356964 494429 450667 389962 23,8 corn 32098 59647 68549 69597 69289 83852 260 millet 35 316,6 692,4 rice 3314,2 4248,7 2062,9 2331,1 4279,7 11958,2 360 cotton 50474 41075 37551 33790 79671 179983 360 sugar beet 110193 112301 106221 95481 153261 165650 50,3 sunflower 4437 3546 4279 2785 2640 3827 -13,7 potato 89883 90407 77484 84200 79599 79813 -11,2 cabbage 30043 28402 19036 21090 14546 21851 -27,3 cucumber 68213 69640 69805 78432 68072 65894 -3,4 tomato 136419 145738 141003 154995 135633 157313 15,3 beet 2034 958 1274 3212 6688 4390 250 carrot 2778 1968 1076 2743 3647 4831 73,9 onion 46198 44297 52539 61229 56876 60127 30,2 garlic 7464 8403 8137 7740 6876 6513 -12,7 Source: Agriculture of Azerbaijan, State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, Baku, 2018

In recent years, the expansion of sown areas in Aran economic-geographical region has been conducted mainly at the expense of using waters of Kura and Aras rivers in irrigation. Nevertheless, the current state of the material and technical base of irrigation systems can be considered satisfactory in part. Notwithstanding, in some farms, modern irrigation systems are currently used.

Considering the above, we conducted a comparative analysis of the agricultural fields, and we identified the leading farming subsectors of the Aran economic-geographical region. In Azerbaijan, 88.1% of cotton production, 76.4% of rice, 48.3% of barley, 40.2% of sugar beet, 32.1% of cucumber and 29.4% of tomato production fall to the share of this region (Figure 2).

Harvest plays a key role in the overall increase in agricultural production, and also in displacement of one type of plant growing by another in certain territories [8]. For example, under irrigated conditions, autumn wheat fields were replaced mainly by perennial grasses, inter-row acreage crops (cotton, corn, sugar beet), vegetables, melon crops, beans and cereals. As a result, productivity remains high, and the soil available keeps fertility.

Analysis of the dynamics of production in the Aran region shows that cereals account for highest portion of the cultivated areas, despite the fact that wheat production in 2012-2017 decreased by 4.0% (23,844 tons). Meanwhile, fall was recorded by the

production of other crops, including 27.3% by cabbage, 13.7% by sunflower, 12.7% by garlic, 11.2% by potatoes and 3.4% by cucumber. However, there is a tendency of growth in the production of other products. For instance, by the same period, growth in rice and cotton production at 3.6 times, growth in corn production at 2.6 times, and growth in beet production at 2.5 times were recorded (Table 2) [10].

4. Conclusion.

Analysis, carried by the recent years, shows that in the Aran economic-geographical region, production of agricultural crops has been increased considerably, and this allowed meet the population’s demand for food products mainly at the expense of domestic output and increase the republic’s export potential. There is a tendency of increase with respect to cultivated areas as well. Over the last 20 years crop areas have been increased as much as 50% at least. However, the problem of increasing productivity remains in Aran like other regions of the country. This factor considerably impedes satisfying the needs of the population for the very important two crops – wheat and corn completely at the expense of domestic production, making necessary importing them. Lack of steadily growing tendency in the production of wheat, and even decrease observed in this field is most notable disturbing issue. Cotton cultivation, in contrast, develops recently with much higher rates in the region. As observations show, onion is a main crop often planted 73

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 rotationally by farmers. In 2012-2017 years production of rice, cotton, corn and beets in Aran economic-geographical region has increased dramatically. Vegetables are also rapidly increasing crop compared to others. Along with grain growing, cotton growing, gardening and vegetable growing can be considered specialized subsectors, taking into account recent relevant statistic data.

Too high variations observed in data by various crops cultivated in Aran region are partially related to adverse climate factors. Low rainfall and high temperatures often entails drought, negatively affects the agricultural production. Farmers, as observations show, often lack proper and complete irrigation considerably due to natural factors, such as longer duration of drought during summer season.

In this context a variety of crops in Aran can be considered as vulnerable due to climate factors.

From this view, further improving of techniques in plant growing must reduce dependency on climatic condition, at least partially. More adaptable and resistant sorts of crops, including in wheat production must be used in order to mitigate the possible negative impact of climate chnage, and lessen the related risk level faced by farmers in the plant growing. Accordingly, as we think, that deep rooting must be carried out to minimize the effect of sunlight on the roots of cereals.

REFERENCES 1. Abbasov V.H. Agrarian economy. Baku: 2017, Ecoprint. 468 p.

2. Agriculture of Azerbaijan. 2018. Baku: State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.

612 p.

3. Ayyubov A., Rahimov Kh. The impact of meteorological conditions on the quality of pomegranate.

Meteorology and Hydrology, Moscow. 1981, No. 1.

4. Ayyubov A., Rahimov Kh., Ulukhanov N.D. Agroclimatic resources of cultivation of grape in Azerbaijan. 1991. Baku.

5. Babakhanov N.A. 2013. Natural disasters: their occurrence in Azerbaijan, subjected losses, preventive measures against them. Elm, Baku.

6. Imrani Z.T., Zeynalova K.Z. Economic and geographical features of territorial organization of economy in Azerbaijan. Baku, "Nafta-Press", 2014, 232 p.

7. Geography of the Republic of Azerbaijan. Volume 3: Regional Geography. Baku: 2015, 400 p.

8. Hajiyev H.A., Rahimov V.A. Climate characteristics of the administrative regions of Azerbaijan SSR. Baku: 1977, 269 p.

9. Hasanov M. On climate resources of the KuraAras zone and using them. Proceedings of Azerbaijan Geographical Society. 2003. Vol. 8. Baku.

74

10. Regions of Azerbaijan. State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. Baku. 2018. 794 p.

11. Zeynalova K.Z. Comparative geographical analysis problems of the use and protection of natural resources (in the context of Ganja-Gazakh and Aran economic regions). Abstract of the PhD dissertation.

Baku. 2008, 155 p.

ARAN İQTİSADİ-COĞRAFİ RAYONUNDA BİTKİÇİLİYİN İNKİŞAFI VƏ İQLIM AMİLLƏRİNİN ONA TƏSIRI L.F.Əliyeva Xülasə. Məqalədə Aran iqtisadi-coğrafi rayonunda bitkiçiliyin inkişafı və ərazi təşkili, habelə əkinçilik sahəsində iqlim amillərinin təsiredici rolu təhlil edilmişdir. Bitkiçilik baxımından vacib olan əsas iqlim parametrləri göstərilir, bitkiçilik sahələrinin genişləndirilməsi və məhsul həcminin artırılması məsələləri öyrənilir. Məqalədə bitkiçilik sahəsinin ümumi məhsulda payı, eləcə də tədqiqat ərazisi üçün xarakterik olan tendensiyalar təhlil olunur. Bunlarla yanaşı, bitkiçiliyin ərazi strukturu, suvarılan sahələr və onlarda məhsuldarlığın yüksəldilməsi, məhsul istehsalının artırılması yolu ilə kənd əhalisinin maddi rifah halının yaxşılaşdırılması, eləcə də əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının daxili istehsal hesabına ödənilməsi və ixrac potensialının gücləndirilməsi kimi məsələlərə baxılmışdır. Aparılan müqayisəli və statistik təhlil nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, son illər Aran iqtisadi-coğrafi rayonunda bitkiçilik təsərrüfatları xeyli inkişaf etdirilmidir, lakin ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında strateji əhəmiyyəti olan buğdanın əkin sahəsi azalmış, çəltik və pambıq kimi bitkiçilik sahələri genişləndirilmişdir.

Açar sözlər: iqlim, bitkiçilik, əkin sahəsi, təsir, becərmə, məhsul, dənli bitkilər РАЗВИТИЕ РАСТЕНИЕВОДСТВА В АРАНСКОМ ЭКОНОМИКОГЕОГРАФИЧЕСКОМ РАЙОНЕ И ВЛИЯНИЕ КЛИМАТИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА НЕГО Л.Ф.Алиева Аннотация. В статье анализируются вопросы развития и территориальной организации растениеводства в Аранском экономико-географическом районе, а также роль климатических факторов в растениеводстве. Показаны основные климатические параметры, значимые с точки зрения развития указанной подотрасли, изучены вопросы расширения территорий выращивания урожая и увеличения объема продукции. В статье рассматривается удельный вес и другие показатели растениеводства, а также тенденции, характерные для исследуемого региона. Наряду с этими вопросами так же были рассмотрены такие вопросы, как территориальная структура растениеводства, орошаемые территории и повышение

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 плодородия этих территорий, улучшение благосостояния сельского населения с помощью увеличения производства сельскохозяйственных продуктов, обеспечение спроса населения на продукты питания за счёт внутреннего производства, а так же усиление экспортного потенциала. В результате проведённого сравнительного и статистического анализа было выявлено, что в последние годы в Аранском экономико-географическом районе растениеводство развивалось, но территория посевов зерна, которое имеет

стратегическое значение в обеспечении продовольственной безопасности населения страны уменьшилась, а территории, где развито растениеводство таких его видов, как рис и хлопок, расширились. Ключевые слова: климат, сельское хозяйство, растениеводство, воздействие, выращивание, урожай, зерновые

75

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 LƏNKƏRAN-ASTARA İQTİSADİ RAYONUNDA TƏSƏRRÜFAT STRUKTURUNUN YENİDƏN QURULMASI VƏ ƏMƏK EHTİYATLARINDAN İSTİFADƏ EDİLMƏSİ M.İ.Bağırova AMEA akad. H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Az 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 m.baghirova@gmail.com _________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 05 mart 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 03 iyun 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər iqtisadi rayon təsərrüfat strukturu sənaye kənd təsərrüfatı iqtisadi islahatlar yeni iş yerləri təbii-iqtisadi potensial

Xülasə İqtisadi rayonlarda təsərrüfat sahələrinin inkişafı və səmərəli strukturunun qurulması onların təbii-iqtisadi və demoqrafik potensialından istifadə edilməsinə imkan verir. Həmçinin, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında ayrı-ayrı regionların payının artırılması üçün bu tədbirlərin əhəmiyyəti böyükdür. Təbii ehtiyatlarla zəif təmin olunan, lakin güclü demoqrafik potensiala malik olan Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda təsərrüfat sahələrinin formalaşmasında təbiicoğrafi şərait aparıcı yeri tutur. Bol aqroiqlim ehtiyatları, məhsuldar torpaqlar kənd təsərrüfatının sitrus meyvəçiliyi, tərəvəzçilik, çayçılıq, üzümçülük sahələrinin inkişafına şərait yaradır. Sənaye də bu sahələrin məhsullarının emalına əsaslanır.

Lakin keçid dövründə yaranan iqtisadi böhran sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrində çətinliklərə səbəb olmuşdur. Aparılan iqtisadi islahatlar regionda təsərrüfat sahələrinin bərpasına, onun strukturunun yenidən qurulmasına imkan vermişdir. Bunlar əmək ehtiyatlarının işlə təminatına da öz təsirini göstərir. _________

1. Giriş.

Təsərrüfatın inkişafı və onun ayrı-ayrı sahələri arasında tarazlı nisbətin yaradılması şəhərlər və qəsəbələrin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Bunu üçün təbii şəraitin potensialı və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə müəssisələr şəbəkəsinin yaradılması, yerli tələbatı ödəyən sənaye sahələrinin yaradılması, xidmət obyektləri şəbəkəsinin müasir tələblər səviyyəsində qurulması lazım gəlir.

Lakin uzun illər ərzində ölkənin regionlarında qalıq prinsiplər üzrə investisiyaların ayrılması, regionlarda təsərrüfat strukturunun birtərəfli istiqamətdə formalaşması, regional və ölkə əhəmiyyətli obyektlərin az olması, mövcud təbii ehtiyatlardan, əmək ehtiyatları potensialından zəif istifadə edilməsi rayon mərkəzlərində və regional sənaye şəhərlərində monostruktur vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxarmışdır.

Bununla yanaşı, keçid dövrünün çətinlikləri ilə əlaqədar təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyətində ciddi problemlər yarandı. Bu zaman müəssisələrin xammallar ilə təmin edilməsi, iqtisadi əlaqələrin qurulması, istehsal edilən məhsulların satılması, texnoloji avadanlıqların yenidən qurulması və müasir standartlara cavab verən məhsullar istehsalının təşkili ciddi problemə çevrilmişdir. Onların aradan qaldırılması üçün iqtisadi islahatlar aparılmış, müəssisələrin xeyli hissəsi, xüsusilə zərərlə işləyən obyektlər özəlləşdirilmişdir.

76

Əhali və təsərrüfatın səmərəli ərazi təşkili, təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi əsasında yeni istehsal və xidmət obyektlərinin yaradılması, onların əsasında yeni iş yerlərinin açılması, göstərilən sosial-mədəni xidmətlərin səviyyəsinin yüksəlməsi, əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi məsələlərinin elmi əsaslarının işlənib hazırlanması, həyata keçirilən tədbirlərin çərçivəsində təkliflər və tövsiyələrin verilməsi vacib vəzifə kimi qarşıda durur.

2. Material və metodlar.

Tədqiqatın aparılması üçün statistik baza rolunu Dövlət Statistika Komitəsinin sənaye [6-8], kənd təsərrüfatı [34], əhalinin məşğulluğu [9, 12], regionların inkişafı haqqında illik hesabatları [4, 5], əhalinin 1999-cu və 2009-cu illər üçün olan siyahıyaalma materialları [10-12]oynayır. Bu materialların və elmi ədəbiyyatın əsasında Lənkəran –Astara iqtisadi rayonunun iqtisadi, sosial-demoqrafik təhlili aparılmış, onun perspektiv inkişafının əsas istiqamətləri müəyyən edilmişdir.

Təhlillər müqayisəli təhlil, ərazilərin tarixi-coğrafi cəhətdən öyrənilməsi, riyazi analiz, statistika metodlarının köməyi ilə yerinə yetirilmişdir.

3. Tədqiqat obyekti.

Tədqiqatın obyekti ölkənin cənubunda yerləşən Lənkəran-Astara iqtisadi rayonudur. İqtisadi rayonun tərkibinə Astara, Cəlilabad, Lerik, Lənkəran, Masallı və Yardımlı inzibati rayonları daxildir.

Onun sahəsi 6,1 min km2, əhalisinin sayı 927,7 min nəfərdir (01.01.2018). Bunlar da müvafiq olaraq

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ölkənin ərazisinin 7,01%-ni, əhalisinin 9,3%-ni, o cümlədən şəhər əhalisinin 4,8%-ni, kənd əhalisinin 14,5%-ni təşkil edir [1; 21, s. 354]. Ölkədə istehsal edilən ümumi məhsulların 2,2%-i, sənaye məhsullarının 0,2%i, kənd təsərrüfatı məhsullarının 10,6%-i iqtisadi rayonda istehsal edilir [3, 5, 8].

4. Mövzunun öyrənilməsi səviyyəsi.

Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda əhalinin və sənayenin ərazi təşkili, ölkənin sosial-iqtisadi və demoqrafik inkişafında rolunun artırılması yolları, şəhər və kənd məskunlaşmasının, təsərrüfat strukturunun yenidən qurulması istiqamətləri uzun illərdir ki, tədqiq edilir. Bu sahədə E.Q.Mehrəliyev [24-26], K.V.Məmmədov [23], N.H.Əyyubov [18, 21, 22, 24, 28, ], Z.N.Eminov [17-19, 21, 22, 27, 28], M.O.Sadıqov [24], S.Q.Əzizov [20] və b. geniş miqyaslı tədqiqatlar aparmışlar.

5. Təhlil və müzakirə.

5.1. Təbii şəraiti və təbii ehtiyatları. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu təbii-coğrafi şəraitinə görə ölkənin digər regionlarından kəskin şəkildə fərqlənir. Lənkəran ovalığında rütubətli subtropik iqlimin formalaşması burada sitrus meyvələrinin yetişməsinə imkan verir. Əlverişli relyef və iqlim şəraiti, məhsuldar torpaqlar burada sıx məskunlaşma areallarının formalaşmasına imkan vermişdir. Şəhərlər və kəndlər çox sıx yerləşir, davamlı olaraq kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar təsərrüfat obyektləri, nəqliyyat-kommunikasiya şəbəkəsi altında qalır. Ona görə mövcud ərazilərdən səmərəli istifadə edilməsi çox vacibdir [18].

Talış dağlarının ətəkləri və dağlararası çökəkliklərdə də məskunlaşma üçün əlverişli yerlər kifayət qədərdir. Çaylara yaxın sahələrdə çoxsaylı kənd məntəqələri salınmışdır. Bununla yanaşı, iqtisadi rayon faydalı qazıntı yataqları ilə kasıbdır,

demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Ona görə iri istehsal və emal obyektləri yaradılmasında çətinliklər yaranır. Regionda meşə ehtiyatları, mineral və termal bulaqlar, sahilboyu ərazilərdə turizm-rekreasiya imkanları mövcuddur.

Mövcud təbii-coğrafi şərait, endemik və relikt bitkilərin geniş arealları, onların müxtəlif növ tərkibi, tarixi-memarlıq və arxeoloji abidələr, dənizsahili mövqe, mineral bulaqlar regionda turizmrekreasiya təsərrüfatına aid obyektlər şəbəkəsinin yaradılması üçün təbii bazalardır. Onlardan hələlik zəif istifadə edilir. Ona görə ki, regionda infrastruktur şəbəkəsi zəifdir və müasir tələblərdən geri qalır.

5.2. Müasir iqtisadi bazanın formalaşması.

Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda təsərrüfatın əsasını kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi təşkil edir. Ölkənin digər regionlarına nisbətən fərqli təbii-coğrafi şəraitin olması kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma istiqamətinin də fərqlənməsinə səbəb olur. İqtisadi rayonda 2017-ci ildə dənli və dənli-paxlalı bitkilərin əkin sahəsinin əsas hissəsini buğda sahəsi tutur. Kartof, tərəvəz məhsulları, meyvə və giləmeyvənin də əkin sahəsi çoxdur. Regionda bostan məhsulları, üzüm və çay əkinləri də 1000,0 ha-dan çox sahə tutur. 2000-ci ildən sonra dənli və dənli-paxlalı bitkilərin, şəkər çuğundurunun, kartofun, meyvə və giləmeyvənin əkin sahəsi genişlənmişdir. Əvvəllər kənd təsərrüfatının əkin sahələrində əhəmiyyətli yer tutan çay əkinləri bir neçə dəfə azalmışdır. Son vaxtlarda Cəlilabad rayonunda pambıq əkilir. Əkin sahələri genişləndirilən məhsulların toplanması da xeyli artmışdır.

Cədvəl 1 İqtisadi rayonda kənd təsərrüfatı məhsullarının əkin sahəsi və məhsul istehsalı Məhsullar Dənli və dənli-paxlalı Buğda Pambıq Tütün Şəkər çuğunduru Günəbaxan Kartof Tərəvəz Bostan məhsulları Meyvə və giləmeyvə Üzüm Çay Cəmi

2000 85509 76124 198 856 5973 8558 1412 3865 387 5309 102666

Əkin sahələri, ha 2010 2015 87321 87287 72839 66213 64 6 150 110 556 988 11281 9324 11410 10965 1674 1365 5108 5690 1732 1736 527 949 116301 113686

2017 92042 69428 500 102 634 818 9240 9983 1114 7656 1718 1054 120880

2000 194385 162549 93 804 111981 198848 15985 42701 1266 1076

Toplanan məhsul, t 2010 2015 121822 241990 99406 186725 128 14 4500 1705 601 1282 148979 146309 255747 236806 19255 15614 41088 63259 5395 11528 479 525

2017 237974 188508 1000 102 9254 1584 176696 176088 12804 71482 14653 721

Mənbə: Azərbaycanın kənd təsərrüfatı 2012. Bakı, DSK, 2013. 636 s. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı 2017. Bakı, DSK, 2018. S. 171.

Azərbaycanın regionları 2017. Bakı, DSK, 2018. S. 304. Azərbaycanın regionları 2017. Bakı, DSK, 2018. S. 304.

77

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 5.3. Sənaye. İqtisadi rayonda sənayenin əsasını becərilən kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı təşkil edir. Burada 76 sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Lakin, keçid dövrünün çətinlikləri ilə əlaqədar kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının azalması iqtisadi rayonda müəssisələrin fəaliyyətinə ciddi təsir göstərmişdir. Ona görə 2000-ci illərdə iqtisadi rayonda sənaye obyektlərinin çoxunun fəaliyyəti pozulmuşdur. Bu proseslər regionda əmək ehtiyatlarından istifadə edilməsində ciddi çətinliklərə səbəb olmuşdur.

2000-ci ildə Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu ölkənin ümumi sənaye məhsullarının 0,2%-ni vermişdir [6, 18]. Bu isə o deməkdir ki, regionda sənaye məhsulları istehsalı çox aşağı səviyyədə olmuşdur. Şəhərlər və qəsəbələrin iqtisadi bazasını təşkil edən tütün, çay, sitrus meyvələri, üzüm, meyvə-tərəvəz məhsullarını emal edən yeyinti sənayesi müəssisələrinin çoxu dayanmışdır, Balıq emalı müəssisələrində məhsul istehsal edilməmişdir və ya istehsal çox aşağı səviyyədə olmuşdur. İqtisadi rayonda bu dövrdə az da olsa, yeyinti sənayesi müəssisələri fəaliyyət göstərdiyinə görə regionun emal məhsulları istehsalında payı 0,3%, onun tərkibində yeyinti sənayesinin payı 2,6% təşkil etmişdir. Masallıda fəaliyyət göstərən Ağac emalı müəssisəsində mebellər istehsal edilmişdir (“Embawood”).

Sonrakı dövrlərdə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar regionlarda yeni istehsal və xidmət obyektlərinin qurulmasına, mövcud müəssisələrin fəaliyyətinin bərpa edilməsinə imkan vermişdir. Lakin, ölkənin cənub bölgəsində bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər hələlik istehsal edilən məhsulların həcminin artırılmasına, sənaye məhsulları istehsalında regionun payının artırılmasına az təsir göstərmişdir.

Məhz buna görə 2005-ci ilə qədər keçən dövrdə iqtisadi rayonun sənaye məhsulları istehsalında payı artmamışdır. Yeni istehsal sahələrinin istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar yüngül və yeyinti sənayesi sahələrində məhsul istehsalında müəyyən qədər artım müşahidə edilir. Lakin bunlar regionda sənayenin inkişafına əsaslı təsir göstərməmişdir.

Bu dövrdə iqtisadi rayonun təsərrüfat strukturu da birtərəfli istiqamətdə formalaşmışdır. Regionun məhsul istehsalının 57,0%-ni emal sənayesi vermiş, onun tərkibində yeyinti sənayesi 55,4% paya malik olmuşdur. Sənaye məhsullarının qalan hissəsi (43,0%) elektrik enerjisi istehsalı, təbii qazın və suyun bölüşdürülməsi sahələrinə aid edilir [6, 18, 28].

2005-ci ilə qədər keçən dövrdə emal sənayesinin payı qismən yüksəlmiş olsa da (69,8%), yeyinti sənayesinin xüsusi çəkisində azalmalar müşahidə 78

olunur [7]. Bu dövrdə regionda sənayenin digər sahələrinin fəaliyyəti, bu sahələr üzrə yeni obyektlər şəbəkəsi yaradılması üçün zəruri tədbirlər zəif templə həyata keçirilmişdir və nəticələr zəif nəzərə çarpır.

2012-ci ilə qədər keçən dövrdə Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun ölkənin sənaye məhsulları istehsal payında dəyişiklik olmamış, emal sənayesi məhsullarının cəmi 0,6%-i burada istehsal edilmişdir. Ölkənin digər regionlarında iri yeyinti sənayesi obyektlərinin istifadəyə verilməsi Lənkəran-Astaranın payını xeyli azaltmış və burada cəmi onun 1,0%-i istehsal edilmişdir. Yalnız Masallı rayonunda fəaliyyət göstərən mebel məhsulları istehsal 15,3% paya malikdir. 2006-cı ildə Astarada Modul İES-in istifadəyə verilməsinə baxmayaraq elektrik enerjisi istehsalı, təbii qaz və istiliyin paylanması sahələri 3,1% xüsusi çəkiyə malikdir [7, 18, 28].

Bu dövrdə iqtisadi rayonun təsərrüfatında monostruktur xarakter özünü saxlamışdır. Belə ki, 2012-ci ildə regionun sənaye məhsulları istehsalının 57,7%-i emal sənayesinin, o cümlədən 21,2%i yeyinti sənayesinin payına düşmüşdür. Elektrik enerjisi istehsalı, təbii qaz və istiliyin paylanması sahələri 39,0% paya malik olmuşdur. Emal sənayesində meşə və ağac emalı, mebel istehsalı sahələri öz aparıcı mövqeyini saxlayır və sənaye məhsullarının 32,98%-ni verimişdir [7, 18]. Ölkədə aparılan iqtisadi islahatlar çərçivəsində regionların iqtisadi inkişafı təsərrüfat strukturunun yenidən qurulması istiqamətində görülən tədbirlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təbii-coğrafi şəraitin potensialından istifadə edilməsi, bunun əsasında kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasının dərinləşdirilməsi, turizm-rekreasiya təsərrüfatının yaradılması, yerli əhəmiyyətli təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi əsasında istehsal təyinatlı obyektlər istifadəyə verilmişdir.

Eyni zamanda son vaxtlarda regionlarda, o cümlədən cənub regionunda sosial-mədəni xidmət obyektləri, nəqliyyat-kommunikasiya şəbəkəsi yenidən qurulur, inzibati rayon mərkəzlərini və regional sənaye şəhərlərini paytaxt regionu ilə birləşdirən magistral yolların yük buraxma qabiliyyəti artırılır. Bu tədbirlər regionlarda ölkə əhəmiyyətli sənaye obyektləri yaradılması üçün əsasdır. Ölkədə xalçaçılığın inkişafı üçün həyata keçirilən tədbirlər, aqroparkların təşkili, onların tərkibində kənd təsərrüfatı məhsullarının emal edilməsi müəssisələrinin yaradılması, əhalinin ərzaq təminatının yüksəldilməsi üçün yeyinti sənayesi müəssisələrinin sayının artırılması, energetika təsərrüfatının yenidən qurulması Modul İES-lər tikilməsi, alternativ

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 enerji mənbələrindən istifadə edilməsi üçün görülən işlər regionlarda sənayenin inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunlar Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda da son vaxtlarda təsərrüfat strukturunda sənayenin payını xeyli artırmışdır.

Görülən tədbirlər, açılan yeni iş yerləri əmək ehtiyatlarının işlə təminatına xidmət edir.

Cəlilabad rayonunda Şərab zavodu, Lənkəranda xalça sexi, Lerik rayonunda Modul İES və s. qeyd etmək olar. 2010-2012-ci illərdən sonra keçən dövrlər ərzində iqtisadi rayonun təsərrüfat strukturunda əsaslı dəyişiklik olmamışdır. Ona görə 2018ci ilin əvvəllərində də regionun sənaye məhsullarının 59,1%-i emal sənayesinın, 38,6%-i elektrik enerjisi istehsalı, təbii qaz və istiliyin paylanması sahələrinin, 2,1%-i suyun təchizatı və təmizlənməsi sahələrinin payına düşür (Cədvəl 2, Şəkil 1).

Hazırda Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda fəaliyyət göstərən 86 sənaye obyekti qeydə alınmışdır. 2017-ci ildə bu müəssisələrdə 128,0 mln. manatlıq sənaye məhsulu istehsal edilmişdir. Bu isə ölkə üzrə istehsal edilən sənaye məhsullarının 0,46%-nə bərabərdir. Respublikada mövcud olan sənaye fondlarının 0,4%-i, sənaye işçilərinin 3,0%i iqtisadi rayonun payına düşür [8].

Emal sənayesinin strukturunda meşə və ağac emalı, mebel istehsalı əvvəlki illərdə olduğu kimi yenə də aparıcı mövqeyini saxlayır və sənaye məhsullarının 32,1%-i bu sahələrin payına düşür. İkinci yeri yeyinti sənayesi obyektləri tutur və 22,2% xüsusi çəkiyə malikdir. Regionda az miqdarda tikinti materialları hasilatı aparılır və bəzi məhsullar istehsal edilir [8].

Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda təsərrüfatın mövcud strukturu şəhərlərin iqtisadi bazasının davamlı inkişafına, əhalinin iş yerləri ilə təminatına, mövcud müəssisələrin genişləndirilməsinə tam olaraq imkan vermir. Ona görə ki, fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələri az əmək tutumludur, onlarda istehsal sahələrinin genişləndirilməsi və işçilərin sayının artırılması imkanları məhduddur.

Şəkil 1. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonun sənayesi (2018)

Son dövrlərdə iqtisadi rayonda çoxsaylı sənaye obyektləri istifadəyə verilmişdir. Onlar arasında

Cədvəl 2 İqtisadi rayonda sənayenin strukturu Göstəricilər Cəmi Hasilat sənayesi Daş, qum, çınqıl hasilatı Emal sənayesi Yüngül sənaye Yeyinti sənayesi Meşə və ağac email Kimya sənayesi Tikinti materialları istehsalı Metallurgiya sənayesi Maşınqayırma sənayesi Digər sahələr Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı Su təchizatı və satışı

2000 100 57,0 0,0 55,4 0,5 0,7 0,1 0,3

2005 100 0,6 0,6 69,8 3,7 24,6 0,7 0,2 3,4 0,5 0,0 36,7

43,0

29,6

İllər 2010 100 0,3 0,3 52,7 15,8 33,9 0,6 2,4 0,1 0,0 29,1 43,9 3,1

2015 100 0,2 0,2 59,8 18,6 33,3 0,7 7,1 0,1 37,2 2,8

2017 100 0,2 0,2 59,1 22,2 32,1 0,3 3,5 1,0 38,6 2,1

Mənbə: Azərbaycanın sənayesi 2006. Bakı, DSK, 2007, s. 134-153. Azərbaycanın sənayesi 2012. Bakı, DSK, 2013, s. 207-208.

Azərbaycanın sənayesi 2017. Bakı, DSK, 2018, s. 202-203.

79

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Regionda sənayenin inkişaf etdirilməsi, onun ölkə üzrə məhsul istehsalında payının artırılması üçün ilk növbədə kənd təsərrüfatı məhsullarının emal edilməsinə əsaslanan yeyinti və yüngül sənayesi sahələri üzrə yeni obyektlər şəbəkəsi təşkil edilməsi zəruridir. İqtisadi rayonun ixtisaslaşmış kənd təsərrüfatı sahələrinə uyğun olaraq çay, sitrus meyvələri, üzüm, meyvə-tərəvəz konservi istehsalı üzrə emal müəssisələrinin təşkili şəhərlərdə və qəsəbələrdə iqtisadi bazanın möhkəmləndirilməsinə xidmət etmiş olar.

Sənayenin mühüm əməktutumlu sahələri sırasına daxil olan toxuculuq, tikiş, gön-dəri məmulatları istehsalının təşkili əhalinin bu məhsullara olan tələbatını ödəməklə yanaşı, yerlərdə olan xammallardan istifadə edilməsi üçün də çox vacibdir.

Regionun çoxsaylı və ucuz işçi qüvvəsi olduğunu nəzərə alaraq yüngül və yeyinti sənayesi müəssisələrinin yaradılması onlardan istifadə edilməsinə şərait yaratmış olar.

5.4. Əhalinin məşğulluğu Əhalinin məşğulluğu sosial-iqtisadi inkişaf, demoqrafik şəraitin nizamlanması, yaşayış məntəqələrinin təsərrüfat strukturunun təkmilləşdirilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əhalinin əmək qabiliyyətli hissəsinin işləməsi təsərrüfat və insanların müxtəlif tələbatını ödəyən məhsulların istehsalı, təbii ehtiyatların və kənd təsərrüfatı məhsullarının emal edilməsi, əhalinin gəlirlərinin artması, həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə şərait yaradır. Əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi vacib vəzifələr sırasındadır. Bunun üçün davamlı olaraq regionlarda tədbirlər görülür, yeni istehsal və xidmət obyektləri qurulur, mövcud olan müəssisələrin texniki-texnoloji yenidənqurması aparılır. Bununla yanaşı, mövcud iş yerləri hələlik əmək ehtiyatlarını tam olaraq iş yerləri ilə təmin edə bilmir [27, 28].

Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda yerləşən şəhərlər və qəsəbələrin iqtisadi bazasının zəif olması, onların əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının

emal edilməsi əsasında fəaliyyət göstərməsi və bu sahədə olan problemlər, uzun illər ərzində regionda təbii artımın yüksək səviyyədə olması və əhalinin əmək qabiliyyətli olan hissəsinin artımı işsizlik probleminin həllində çətinliklər yaratmışdır.

Regionda əhalinin təsərrüfat sahələri üzrə məşğulluğunun mövcud vəziyyəti 2009-cu ilin siyahıyaalma materialları əsasında təhlil edilir [12]. Aparılan siyahıyaalmanın nəticələrinə görə iqtisadi rayonda 403,4 min nəfər məşğul əhali olmuşdur. Onların inzibati rayonlar üzrə paylanması əhalinin ümumi sayına uyğun olaraq dəyişir. Buna uyğun olaraq iqtisadi rayonda məşğul əhalinin 101,2 min nəfəri (25,1%-i) Lənkəran inzibati rayonunda, 100,0 min nəfəri (24,8%-i) Masallı rayonunda cəmlənir, 94,1min nəfəri (25,1%-i) Cəlilabad inzibati rayonunun payına düşür. Əhalisinin sayı az olan, zəif sosial-iqtisadi potensiala malik olan Lerik və Yardımlı rayonlarında məşğul olan əhalinin sayı nisbətən azdır: Lerik rayonunda iqtisadi rayonun məşğul əhalisinin 9,9%-i, Yardımlıda 6,0%-i yaşayır [18].

Cənub regionu ölkənin ən mühüm kənd təsərrüfatı bölgələrindən biridir. Bura sitrus meyvəçiliyi, tərəvəzçilik, taxılçılıq, üzümçülük, çayçılıq, kartofçuluq sahələrinin inkişaf etdiyi, heyvandarlığın mühüm yer tutduğu ərazilər sırasına daxildir.

Ona görə iqtisadi rayon üzrə, bura daxil olan bütün inzibati rayonlarda kənd təsərrüfatı əhalinin məşğulluq strukturunda aparıcı yer tutur və onun xüsusi çəkisi 61,8% təşkil edir. Bu isə ölkə üzrə olan orta göstəricidən (41%) xeyli yuxarıdır [12]. İqtisadi rayonlar arasında Lənkəran-Astara kənd təsərrüfatında məşğul olanların xüsusi çəkisinə görə yalnız Dağlıq Şirvandan (63,1%) geri qalır.

Regiona daxil olan inzibati rayonlarda da kənd təsərrüfat aparıcı məşğulluq sahəsidir.

Cədvəl 3 İqtisadi rayonda əhalinin məşğulluq quruluşu Kənd və meşə təsSənaye Tikinti Nəqliyyat tı, ov-luq Astara 100,0 64,0 1,5 7,1 3,6 Cəlilabad 100,0 72,0 1,1 8,6 2,9 Lerik 100,0 73,1 1,1 9,1 1,7 Lənkəran 100,0 43,3 3,1 14,2 6,3 Masallı 100,0 64,0 2,5 10,4 4,0 Yardımlı 100,0 67,4 0,9 12,0 1,6 İqtisadi r-n 100,0 61,8 2,0 10,5 3,9 Azərbaycan Res. 100,0 41,0 6,0 10,9 5,7 Mənbə: Cədvəl 2009-cu ilin siyahıyaalma materialları əsasında tərtib edilmişdir. İnzibati ərazilər

80

Ümumi sayı

Xidmət

Digər

21,8 14,2 14,4 30,7 17,5 17,6 20,2 32,4

2,0 1,2 0,6 2,4 1,6 0,5 1,6 4,0

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Regionun əsas iqtisadi mərkəzi olan Lənkəran rayonunda inzibati mərkəzlə yanaşı, Liman şəhəri, 6 qəsəbənin mövcud olması təsərrüfatın digər sahələrinin də inkişafına şərait yaradır. Bu amil rayonda şəhər həyat tərzinin geniş yayılmasına, urbanizasiya səviyyəsinin yüksəlməsinə, əhalinin məşğulluq strukturunun təkmilləşməsinə imkan verir.

Ona görə kənd təsərrüfatında məşğulluq səviyyəsi nisbətən aşağıdır və 43,3%-ə qədər enir.

Digər inzibati rayonlarda kənd təsərrüfatının aparıcı sahə olmasını, kənd əhalisinin çoxluğunu və yüksək xüsusi çəkiyə malik olmasını nəzərə alaraq bu sahədə məşğulluq 64-65%-dən yuxarıdır. O cümlədən, Lerik və Cəlilabad rayonlarında kənd təsərrüfatında məşğulluğun səviyyəsi 72-73%-dən yuxarı qalxır.

Regionda kənd təsərrüfatının məşğulluqda yüksək paya malik olmasına əl əməyinin geniş tətbiqi, məhsuldarlığın aşağı olması, maşın, avadanlıq və texniki vasitələrdən aşağı səviyyədə istifadə edilməsi amilləri də təsir göstərir. Eyni zamanda burada əsas sahələr olan meyvəçilik, tərəvəzçilik, çayçılıq, kartofçuluq əməktutumlu sahələrdir. Bu sahədə becərmə işləri aparılması və məhsul toplanması işləri üçün çoxsaylı işçi qüvvəsinə ehtiyac vardır. İqtisadi rayonda kənd təsərrüfatının aparıcı mövqeyə malik olmasını nəzərə alaraq əvvəllər əkinləri xeyli azalmış çayçılıq, tərəvəzçilik, meyvəçilik təsərrüfatları bərpa edilir, əkin sahələri genişləndirilir. Ona görə kənd təsərrüfatında açılan daimi iş yerlərinin sayı nisbətən çoxdur və ikinci sırada durur. Onlar ümumi iş yerlərinin 26,6%-ni təşkil edir [27].

Lənkəran-Astara regionunda ölkə əhəmiyyətli sənaye obyektləri azdır. Onların yenilərinin yaradılması imkanları məhduddur. Bu səbəbdən regionda əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının emalını həyata keçirən yüngül və yeyinti sənayesi obyektləri yaradıla bilər. Bu istiqamətdə aparılan işlərin nəticəsi olaraq 2003-2008-ci illərdə iqtisadi rayonda olan sənaye obyektlərində 3,4 min iş yeri açılmışdır ki, bu da 8,0% xüsusi çəkiyə malikdir. Onların əsas hissəsi emal sənayesi obyektlərinin payına düşür. İqtisadi rayonda sənayenin zəif inkişafı bu sahədə məşğulluğun da aşağı göstəricilərinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Regionun sənaye obyektlərində 8,0 min nəfərə yaxın işçi çalışır ki, bu da 2,0% xüsusi çəkiyə malikdir. İnzibati rayonların iqtisadi potensialına uyğun olaraq sənayedə məşğul olanların əsas hissəsi Lənkəran rayonunun payına düşür (3,1 min nəfər). Masallı rayonunda da mebel istehsalı müəssisəsinin fəaliyyəti sənayedə məşğul

olanların sayının artmasına şərait yaradır. Ona görə regionda sənayenin əhalinin məşğulluğunda payının artırılması vacib vəzifə kimi müəyyən edilməlidir. İqtisadi islahatlar çərçivəsində aparılan tikintiquruculuq işləri, bu sahədə də xeyli sayda insanın (1,0 min nəfərdən çox) məşğulluğu üçün şərait yaradır. Lakin regionda bu sahədə açılan iş yerləri ölkənin digər iqtisadi rayonlarına nisbətən azdır və sonuncu yeri tutur. Bunları nəzərə alaraq iqtisadi rayonda yeni istehsal və xidmət obyektlərinin tikilməsi zəruridir. İqtisadi rayonda əhalinin məşğulluğunda ikinci yeri xidmət sahələri tutur. Ölkə üzrə olan orta göstəricidən (32,4%) aşağı olsa da, Lənkəran-Astarada bu sahənin yüksək paya malik olması sənayenin zəif inkişafı, təhsil, səhiyyə ilə yanaşı, ticarət, ictimai-iaşə obyektləri, məişət və digər sosial-mədəni obyektlərin geniş yayılması ilə əlaqədardır. Şəhər həyat tərzinin və şəhər mühitinin inkişafı xidmət sahələrinin də inkişaf səviyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Buna görə Lənkəran rayonunda xidmət sahələrində məşğulluq daha yüksək xüsusi çəkiyə malikdir və 30,7%-ə qədər yüksəlir. İnzibati rayonda bu sahələr 31,1 min nəfərin işlə təminatını müəyyən edir.

Astara rayonunda xidmət sahələrində məşğulluğun payı (21,8%) yüksək göstəricilərə malikdir.

Digər inzibati rayonlarda məşğul əhalinin 14-18%i xidmət sahələrinin payına düşür. İqtisadi rayonda təsərrüfatın digər sahələrinin zəif templə inkişafı yaxın vaxtlarda da bu sahələrdə məşğulluğun yüksək səviyyədə qalmasına şərait yaradacaqdır. Eyni zamanda xidmət sahələrinin inkişafına əhalinin gəlirlərinin səviyyəsi və həyat şəraiti, şəhərlər və ya kəndlərdə məskunlaşması əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Tikinti iqtisadi rayonda əhalinin məşğulluq strukturunda əhəmiyyətli yer tutur və 10,5% paya malikdir. Regionlarda həyata keçirilən təmir-tikinti işləri, yeni istehsal və xidmət obyektləri tikilməsi bu sahəy6ə cəlb edilən işçilərin sayının artırılmasına imkan verir. Hazırda onların sayı region üzrə 42,5 min nəfərdən çoxdur. Bu sahədə məşğulluq Lənkəran rayonunda 14,2%, Masallı və Yardımlı rayonlarında 10-12%-dir. Digər inzibati rayonlarda onun kəmiyyəti nisbətən aşağıdır.

5.5. Yeni iş yerləri. Ölkədə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar çərçivəsində regionlarda istehsal və xidmət sahələrinə aid çoxsaylı təsərrüfat obyektləri qurulmuşdur. Eyni zamanda əvvəllər mövcud olmuş müəssisələrin xeyli hissəsi yenidən qurulmuş, fəaliyyəti bərpa edilmiş və genişləndirilmişdir

81

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Cədvəl 4 İqtisadi rayonda təsərrüfat sahələri üzrə yeni açılmış daimi iş yerləri Sahələr

2003-2008 nəfər faiz 3413 8,0 4 2924 6,9

2009-2013 nəfər faiz 1486 7,6 1 0,0 1301 6,7 116 0,6

Sənaye, o cümlədən Hasilat Emal E.enerjisi istehsalı, qaz hasilatı və 1,1 bölünməsi 485 Su hasilatı və bölünməsi 68 0,3 K.təsərrüfatı, ovçuluq, meşə, balıqçılıq 11273 26,6 221 1,1 Tikinti 1013 2,4 278 1,4 Nəqliyyat və rabitə 239 0,6 118 0,6 Fiziki şəxslər 22039 51,9 15522 79,8 Nazirlik və Komitələr Xidmət sahələri 1736 9,0 Digər sahələr 4466 10,5 93 0,5 Cəmi 42443 100 19454 100 Mənbə: “Yeni iş yerləri. Statistik məcmuə. Bakı: ДSК, Yanvar 2009 və yanvar 2014” statistik bülleteni əsasında hesablanmışdır

Bu tədbirlər çoxsaylı iş yerlərinin açılmasına imkan vermişdir. Onların xeyli hissəsi daimidir və yerlərdə əhalinin iş yerləri ilə təmin edilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Yeni iş yerlərinin açılması istiqamətində tədbirlər iqtisadi rayonda da həyata keçirilmişdir. 20032008-ci illərdə olan birinci Dövlət Proqramı çərçivəsində iqtisadi rayonda 42,4 min daimi iş yeri açılmışdır [13, 31]. Onlar ölkədə bu dövrdə açılmış daimi iş yerlərinin 7,8%-nə bərabərdir. Ölkənin digər regionlarında olduğu kimi, cənub regionunda da bu dövrdə açılan daimi iş yerləri təsərrüfat sahələri üzrə qeyri-bərabər paylanır.

Daimi iş yerlərinin 51,9%-i fiziki şəxslərə məxsus olan obyektlər və müəssisələrin payına düşür. Bunlar isə əsasən şəxsi mülkiyyət sahiblərinin maliyyətexniki vəsaitləri hesabına əldə edilmişdir. Bu qrupa ticarət, tədarük, sosial-mədəni və məişət xidməti, kənd təsərrüfatına maddi-texniki yardım sahələrində yaradılan iş yerlərini aid etmək olar.

“Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın ikinci mərhələsində (2009-2013) genişmiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi davam etdirilmişdir. Bu dövrdə də regionlarda, o cümlədən Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda istehsal və xidmət obyektlərinin tikilməsi, nəqliyyat-kommunikasiya şəbəkəsinin, sosial-mədəni xidmət obyektlərinin yenidən qurulması, müasir tələblərə uyğun təşkili istiqamətində tədbirlər görülmüşdür.

Onlar eyni zamanda regionlarda yeni iş yerlərinin açılmasına, əhalinin gəlirlərinin artırılmasına və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə şərait yaratmışdır [14, 32].

82

2009-2013-cü illərdə Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda 19454 daimi iş yeri açılmışdır. Onlar təsərrüfat sahələri üzrə qeyri-bərabər paylanır. Ona görə daimi iş yerlərinin 85%-ə qədəri (15,5 min) fiziki şəxslər tərəfindən açılmışdır. Yəni burada şəxsi mülkiyyətə əsaslanan müəssisələr və obyektlər əsas yer tutur [32]. İkinci yerdə duran xidmət obyektlərinin genişləndirilməsi də şəxsi vəsaitlər hesabına olmuşdur.

Yeni iş yerlərinin açılmasında xidmət sahələri 9,0% paya malikdir (1736 nəfər). Bu sahəyə aid olan obyektlər şəbəkəsi əsasən şəhərlər və qəsəbələrdə təşkil edilir.

Bunu nəzərə alaraq kənd yaşayış məntəqələrində bu sahəyə aid yeni xidmət müəssisələrinin yaradılması əhaliyə göstərilən sosial-mədəni xidmətlərin səviyyəsini yüksəltməklə yanaşı, iş yerləri ilə təminatına da əlverişli şərait yaratmış olar. İqtisadi rayonun təsərrüfat strukturunda əhəmiyyətli yer tutmasına baxmayaraq kənd təsərrüfatında açılan iş yerlərinin sayı nisbətən azdır və onların ümumi sayının cəmi 1,1%-ni təşkil edir (221 nəfər). İqtisadi rayonun ənənəvi ixtisaslaşma sahələri olan çayçılıq, sitrus meyvəçiliyi, taxılçılıq, üzümçülük, tərəvəzçiliyin əkinlərini genişləndirməklə kəndlərin iqtisadi bazasını möhkəmləndirmək, əhalinin məşğulluq səviyyəsini yüksəltmək olar. Bu tədbirlər eyni zamanda mövcud emal müəssisələrinin xammallar ilə təminatı, onların yeni mərkəzlərinin yaradılması üçün mühüm addımlardır.

Yeni emal müəssisələrinin təşkil edilməsi, mövcud olan istehsal sahələrinin yenidən qurulması, bura daxil olan obyektlərin açılan iş yerlərində payının artmasına imkan vermışdır. Ona görə ikinci

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Dövlət Proqramının yerinə yetirildiyi müddətdə iqtisadi rayonun sənaye obyektlərində 1486 daimi iş yerləri açılmışdır. Bu da ümumi iş yerlərinin 7,6%ni təşkil edir. Onların da 6,7%-i (1,3 min) emal sənayesi müəssisələrinin payına düşür. İqtisadi rayonda Modul İES-lərin istifadəyə verilməsi, rayonlarda energetika təsərrüfatının yenidən qurulması, nəqliyyat-kommunikasiya şəbəkəsinin, o cümlədən rabitənin inkişafı (118 nəfər və ya 0,6%), tikinti işlərinin genişləndirilməsi ilə də (278 nəfər və ya 1,4%) xeyli sayda iş yeri açılmışdır.

6. Nəticə.

Həyata keçirilən tədbirlər yaşayış məntəqələrinin iqtisadi bazasının möhkəmləndirilməsi, təsərrüfat strukturunun təkmilləşdirilməsi, əhalinin gəlirlərinin artırılması və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün mühüm addımlardır. Bunlar əhalinin miqrasiyasının nizamlanması, davamlı sosial-iqtisadi və demoqrafik inkişafın təmin edilməsi üçün mühüm amillərdir. Ona görə hesab etmək olar ki, bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər yaxın gələcəkdə ölkənin sosial-iqtisadi potensialında, sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun rolunun yüksəldilməsinə və xüsusi çəkisinin artırılmasına imkan verəcəkdir. ƏDƏBİYYAT: 1. Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri 2016. Bakı, DSK, 2017, 472 s.

2. Azərbaycanın əhalisi - 2017, Bаkı, DSК, 2016, 138 s.

3. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı - 2016. Bакı, ДSК, 2017, 608 с.

4. Azərbaycanın regionları - 2015. Bаkı: DSК, 2016.

5. Azərbaycanın regionları - 2016. Bаkı, DSК, 2017.

806 s.

6. Azərbaycanın sənayesi. Bаkı, DSК, 2008, 574 s.

7. Azərbaycanın sənayesi. Bаkı, DSК, 2013, 332 s.

8. Azərbaycanın sənayesi 2017. Bаkı, DSК, 2018, 327 s.

9. Azərbaycanın statistik göstəriciləri - 2016. Bakı, DSK, 2017, 814 s.

10. Azərbaycan Respublikası əhalisinin 1999-cu il siyahıyaalmasının yekunları. VII hissə. Əhalinin məşğulluq vəziyyəti. Bакı: ДSК, 2001, 820 с.

11. Azərbaycan Respublikası əhalisinin 2009-cu il siyahıyaalmasının yekunları. I hissə. Əhalinin sayı, yerləşməsi, cins, yaş tərkibi və nikah vəziyyəti. Bакı: ДSК, 2010, 629 с.

12. Azərbaycan Respublikası əhalisinin 2009-cu ilin siyahıyaalma materialları. Məşğul əhalinin iqtisadiyyat sahələri üzrə bölgüsü. XIII cild. Bакı: ДSК, 2010.

13. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər). “Azərbaycan” qəz, Bakı, 2004, 13 fevral.

14. Azərbaycan Respublikası regionlarının 20092013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı.

“Respublika” qəz, Bakı, 2009, 16 aprel.

15. Azərbaycan Respublikası regionlarının 20142018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı.

“Respublika” qəz, Bakı, 2014, 28 fevral.

16. Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatına dair Dövlət Proqramı (2008-2015).

Bakı, 2008, 51 s.

17. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. II cild. İqtisadi, sosial və siyasi coğrafiya. Bakı, 2015, 327 s.

18. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. III cild.

Regional coğrafiya. Bakı, 2015, 400 s.

19. Eminov Z.N. Azərbaycanın əhalisi. Bakı: Çıraq, 2005, 560 s.

20. Əzizov S.Q. Lənkəran iqtisadi rayonunda yaşayış məntəqələrinin formalaşması və inkişafının sosial-iqtisadi əsasları. Azərbaycan CC-nin əsərləri. XIV cild. Bakı, 2009.

S. 239-244.

21. İnsan və ətraf mühit. Azərbaycan CC əsərləri, XX cild, Bakı, 2017, 544 s.

22. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda demoqrafik inkişaf problemləri və əhalinin məskunlaşması. Bakı, 2019, 216 s.

23. Мамедов К.В. Население Азербайджанской ССР за 60 лет. Баку: Азернешр, 1982, 112 с.

24. Mehrəliyev E.Q., Əyyubov N.H., Sadıqov M.O. Azərbaycan SSR-də əhalinin məskunlaşması məsələləri.

Bakı: Elm, 1988, 196 s.

25. Mehrəliyev E.Q. Azərbaycan Respublikasında demoqrafik proseslərin regional təhlili. Bakı: Elm, 2003, 236 s.

26. Мехралиев Э.К. Географические проблемы формирования и размещения населения в Азербайджанской ССР. Баку: Элм, 1984, 196 с.

27. Müstəqillik yollarında – 25. AMEA. Bakı, 2016. s. 382-486.

28. Paşayev N.Ə., Əyyubov N.H., Eminov Z.N. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi, sosial və siyasi coğrafiyası. Bakı: Çıraq, 2010, 416 s.

29. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı (2009-2013cü illər). Bakı, DSK. Yanvar 2014, 507 с.

30. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı (2014-2018-ci illər). Bakı, DSK. Yanvar 2016, 594 с.

31. Yeni iş yerləri. Statistik məcmuə. Bаkı, DSК.

Yanvar, 2009. 294 s.

32. Yeni iş yerləri. Statistik məcmuə. Bаkı, DSК.

Yanvar, 2014.

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОТРАСЛЕВОЙ СТРУКТУРЫ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТРУДОВЫХ РЕСУРСОВ В ЛЯНКЯРАНАСТАРИНСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЙОНЕ М.И.Багирова Аннотация. Развитие отраслей хозяйства и их рациональная структура в экономических районах позволяет использовать их природно-экономический и демографический потенциал. Также эти меры

83

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 имеют особое значение для увеличения удельного веса отдельных регионов в социально-экономическом развитии страны. В Лянкяран-Астаринском экономическом районе, который слабо обеспечен природными ресурсами, но имеет мощный демографический потенциал, при формировании отраслевой структуры хозяйства ведущее место принадлежит природно-географическому условию. Богатые агроклиматические ресурсы, плодородные почвы благоприятствуют развитию цитрусового плодоводства, овощеводства, чаеводства, виноградарства и других отраслей сельского хозяйства. Промышленные объекты функционируют на основе переработки продукции этих отраслей. Но, в переходный период наблюдавшийся экономический кризис привел к трудности в функционировании отраслей промышленности и сельского хозяйства. Проведенные аграрные реформы в регионе позволили восстановлению отраслей хозяйства и совершенствованию их структуры. Они положительно влияют на обеспечение трудовых ресурсов рабочими местами. Ключевые слова: экономический район, хозяйственная структура, промышленность, сельское хозяйство, экономические реформы, новые рабочие места, природно-экономический потенциал IMPROVEMENT OF ECONOMIC STRUCTURE AND USE OF LABOUR RESOURCES IN LANKARAN-ASTARA ECONOMIC REGION M.I.Baghirova Abstract. The development of economic sectors and their rational structure in economic regions allows the use of their natural, economic, and demographic potential. Also, these measures are of particular importance for increasing the specific weight of individual regions

84

in the socio-economic and economic development of the country. In the Lankaran-Astara economic region, which is poorly provided with natural resources, but has a high demographic potential, formation of the secondary sector of the economy is considerably conditioned by its natural and geographical condition. The rich agro-climatic resources, fertile soils favor the development of citrus fruit growing, vegetable growing, tea growing, wine-growing and other agricultural sectors. Industrial objects operate on the basis of the processing of these industries. However, during the transition period, economic and economic crisis observed in the territory has been reflected in difficulties in the establishment of the industrial and agrarian sectors. The conducted agricultural reforms in the region allowed re-establish economic areas and improve their structure. This postivley affected ensuring of employment.

Keywords: economic region, economic structure, industry, agriculture, economic reforms, new jobs, natural-economical potential.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 XƏZƏR DƏNİZİ XƏZƏR DƏNİZİNDƏ GƏMİÇİLİYİN HİDROMETEOROLOJİ TƏMİNATININ ƏSAS SAHƏLƏRİ F.Ə.Mirzəyev Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası AZ 1110, Baki ş, Z.Əliyeva pr.18 _________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 10 dekabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 08 yanvar 2020 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər: Xəzər dənizi, hidrometeoroloji informasiyalar fəaliyyət növləri gəmiçilik balıq ovu

Xülasə Məqalədə dəniz hidrometeoroloji məlumatlardan Xəzər dənizində müxtəlif fəaliyyət sahələrində istifadəsi məsələlərinə baxılır. Hər bir fəaliyyət növünə müvafiq hidrometeoroloji amillər və onların dənizdə təhlükəsizliyin təminatında rolu şərh edilir. Əsas fəaliyyət növləri olaraq dənizdə gəmiçilk, balıq ovu, elmi – tədqiqat işlərinin aparılması, dənizin açıq ərazilərində karbohidrogen resurslarının axtarışı və istismarı, qəzalar zaman xilasetmə-axtarış əməliyyatlarının aparılması və digər fəaliyyət növləri təhlil edilir. Qeyd edilir ki, Xəzər dənizində gəmilərin hərəkətinə, xüsusilə, yükdaşıma zamanı təsir edən hidrometeoroloji parametrlər içərisində küləklər, dalğalar, axınlar, su səviyyəsinin dəyişmələri əsas rol oynayır. Açıq dənizdə və sahillərində balıq ovu əməliyyatlarının aparılmasında ən mühüm okeanoloji amil dəniz suyunun temperaturu və havanın temperaturudur. Xəzərdə elmi – tədqiqat işləri aparılan zamanı isə əsas amil külək və onun yaratdığı dalğalardır. Dənizdə və şelf zonasında faydalı qazıntıların çıxarılması işlərində lokal ərazilərdə baş verən və proqnozlaşdırılan kompleks parametrlər nəzərə alınmalıdır. _________

1. Giriş.

Xəzər dənizində hidrometeoroloji məlumatlardan əsasən dənizdə aşağıdakı fəaliyyət sahələri zamanı geniş istifadə edilir: 1. Xəzər dənizin açıq sahələrində gəmilərin hərəkəti (yükdaşıması) ilə əlaqədar əməliyyatlarının aparılması 2. Balıq ovu əməliyyatlarının aparılması 3. Xəzər dənizində elmi - tədqiqat işlərinin aparılması 4. Şelf zonasında karbohidrogen ehtiyyatlarının çıxarılması və istismarı ilə əlaqədar işlərin yerinə yetirilməsi.

5. Xəzər dənizində qəzalar zamanı xilasetmə-axtarış əməliyyatlarının aparılması Okean və dəniz gəmiləri hazırlanan zaman onların küləyə, dalğaya və tufanlara qarşı davamlığı nəzərə alınır. Buna baxmayaraq gəmilər istənilən hidrometeoroloji şəraitlərdə sürətlərini və kurslarını saxlaya bilmirlər. Gəmiləri ona təsir edən güclü dalğa zərbələrindən və güclü əyilmələrdən (kren) qorumaq üçün onların sürətinin azaldılması və yekun kursunun dəyişdirilməsi lazım gəlir.

Gəmilər qitələrarası ticarət yüklərinin təqribən 90 faizini daşıyır. Gəmi sürücüsü üçün daşıdığı yüklərin qiymətinin minimuma endirilməsi və

həmçinin yüklərə ziyan vura biləcək tufanlardan sovuşması çox vacib məsələdir.

2. Təhlil və müzakirə.

Qeyri-əlverişli hidrometeoroloji şəraitlərdə gəminin optimal kursu onun konstruksiyasından, ölçülərindən, daşıdığı yüklərdən və yükləmə xarakterindən asılıdır. Ağır göyərtə yükləri olan gəminin idarə edilməsi, tankerlərin idarə edilməsindən fərqlidir. Sərnişin gəmilərinin kapitanları sərnişinlərin komfortluluğu haqqında düşünürlər və çalışırlar ki, yırğalanmaların tezliyini azaltsınlar. Bütün hallarda gəmilərin limana gözlənilən gəlmə vaxtı çox mühümdür və hidrometeoroloji şəraitdən çox asılıdır. Dənizçiliyin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə kapitan gəminin üzmə yolu boyunca müntəzəm və vaxtlı-vaxtında külək rejimi haqqında məlumatlar almalıdır. Burada çox vacibdir ki, tufanların inkişafı haqqında 3 sutkadan 5 sutkaya qədər müddətlər üçün informasiyalar əldə edilsin. Bu məlumatlar kapitan üçün çox vacibdir, belə ki, kapitana müvafiq təhlükəsizlik tədbirləri görməyə və limana daxil olma vaxtını düzgün qiymətləndirməyə imkan verir.

Gəmilər üçün hava haqqında məlumatlar, okean axınları, buz şəraitləri, tropik siklonlar və gəminin sürəti nəzərə alınaraq tövsiyyə edilən marşrut tərtib edilir. Bu marşruta gəmi sahiblərinin məsləhəti ilə 85

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 düzəlişlər də əlavə edilə bilər. Amma heç də həmişə gəmiyə ünvanlanan tövsiyyə edilmiş marşrutu vermək olmur. Dəniz səthində və dalğalanma haqqında meteoroloji şəraitin analizi və proqnozu müxtəlif rabitə sistemlərindən daxil olur.

Bunlara bilavasitə radiofaksimal, radiotelefon və peykdən alınan məlumatlar daxildir. Bu məlumatlar əsasında gəmi kapitanları marşrutun xarakterini bilavasitə gəmidə özləri tərtib edirlər. Müəyyən edilib ki, hidrometeoroloji şərait nəzərə alınmaqla kursun optimallaşdırılması nəticəsində 15%-ə qədər yanacağa qənaət etmək olar [3, 4, 5].

1. Gəmiçilikdə aşağıdakı hidrometeoroloji faktorlar: dalğalanma, görünüş məsafəsi, dəniz suyunun və havanın temperaturu, dəniz axınları və dəniz buzları haqqındakı məlumatlar çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir Dalğalanma - Gəmilər üçün dalğalanma haqqında informasiyalar çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Adətən hündürlüyü 2 m-dən az olan dalğaların müasir gəminin hərəkətinə təsirləri az olduğundan onlar nəzərə alınmır. Gəmilər üçün əsasən dənizdə hündürlüyü 2 m-dən böyük müşahidə edilən və ya proqnoz edilən dalğalar haqqında informasiyalar mühümdür, çünki bu dalğalar əksər gəmilərin hərəkətinə neqativ təsir göstərir. Hidrometeoroloji proqnozlar və xəbərdarlıqlar proqnoz edilən geniş dəniz ərazilərini əhatə etməli və dalğanın istiqaməti və periodu haqqında informasiyalar da buraya daxil edilməlidir. Həmçinin zıb dalğaları haqqında informasiyalar da vacibdir. Belə ki, bu dalğalar külək dalğalarına əlavə edilərək daha güclü və xaotik dalğalar sistemi yaradırlar. Bu informasiyaların xəritələr şəklində coğrafi informasiya sistemi (CİS) texnologiyaları əsasında hazırlanması daha effektli olur. Hal-hazırda bəzi ölkələrdə bu texnologiyalar əsasında xəritələr hazırlanır [5].

Xəzər dənizində dalğalanma əsasən küləyin təsirindən baş verir və çox geniş diapazonda dəyişir.

Dalğanin hündürlüyü dənizin müxtəlif rayonlarında fərqlidir. Dənizdə maksimal dalğanın hündürlüyü 12 m müşahidə edilmişdir. Xəzərdə ən təlatumlu ərazilər Abşeron yarımadası dəniz rayonu və Maxaçqala dəniz rayonudur [1, 2].

Dalğalanma proqnozları haqqında informasiyaların iqtisadi effektivliyi (səmərəliliyi) gəmilərin tövsiyyə edilmiş kurslar üzrə üzmələri zamanı daha yüksək olur. Bu zaman gəminin təhlükəsizliyi və maksimal zaman uduşu (limana gəlmə müddətinə nisbətdə) birbaşa dənizin akvatoriyasının dalğa proqnozu və onun təhlilinin (gəmi sürücüsü tərəfindən) keyfiyyətindən asılı olur. Bu səbəbdən gəmilərin tövsiyyə edilmiş marşrutlar üzrə üzmələri zamanı iqtisadi səmərəliliyi dalğalanma proqnoz-

86

larının effektivliyinin qiymətləndirilməsi ilə müəyyən edilir. Əgər tövsiyyə edilmiş üzmə yolları üzrə zaman uduşu (qazancı) nə qədər çox olarsa bu dalğa proqnozunun bir o qədər daha etibarlılığına dəlalət edir .

Məhdud görünüş məsafəsi. Bu parametr bütün gəmilər üçün böyük təhlükə yaradır, belə ki, gəmilərin toqquşma təhlükəsi bu parametrin qiymətinin azalması ilə xeyli artır. Hidrometeorolji xidmətin tərkibinə görünüş məsafəsi haqqında informasiyalar mütləq daxil edilməlidir. Xüsusilə də görünüş məsafəsi 6 mildən (10 km) az olan dəniz rayonları haqqında informasiyalar ətraflı təqdim edilməlidir. (həm müşahidə edilən həm də gözlənilən) Məhdud görünüş barədə informasiyalar onlar baş verə biləcəyi rayonlar üzrə gözlənilən vaxtdan ən azı 6 saat əvvəl verilməlidir. Bu məlumatlar həmin zonalara daxil olmağa hazırlaşan gəmilər üçün çox mühümdür.

Görünüş məsafəsinin böyük qiymətləri haqqında məlumatlar da (10 km-dən böyük) hidrometeoroloji təminat xidmətində vacibdir. Bu məlumatlar sürətlə hərəkət edən gəmilərin dənizdə hərəkətləri zamanı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu gəmilərə aiddirlər: hava yastıqlı gəmilər, sualtı qanadlı gəmilər, sürətli yük gəmiləri, həmçinin yüklənmiş supertankerlər və qalama yüklər daşıyan gəmilər.

Axırıncı gəmilər böyük inersiyalı olduqlarına görə qısa müddətdə sürətlərini azalda bilmirlər [1,5].

Dəniz suyunun və havanın temperaturu. Bu hidrometeoroloji parametrlərin qiymətləri hakim küləklərin proqnozu ilə birlikdə gəmilər üçün buzbağlama təhlükəsi yarandıqda çox vacibdir. Gəminin üst hissələrində və göyərtə avadanlıqlarında buz qatının yaranması hətta böyük tonnajlı gəmilərdə də insanların təhlükəsizliyinə və işlərin yerinə yetirilməsinin effektivliyinə böyük təhlükə yaradır. Kiçik tonnajlı gəmilər üçün buzbağlama daha təhlükəlidir. Buzun qalınlığı (çəkisi) gəminin dayanıqlılığını və bortunun hündürlüyünü azaldır ki, bu da tufanlı hava şəraitlərində onun aşması təhlükəsi ilə nəticələnə bilər. Xüsusilə qütb rayonlarında işləyən balıqçı gəmiləri buzbağlamaya çox həssasdırlar.

Dəniz axınları - Bu okeanoloji parametr haqqında informasiyalar ən çox balıq-vətəqə əməliyyatlarında geniş istifadə edilir. Dəniz səth axınları haqqında çoxillik iqlim məlumatları verilmiş dəniz rayonunda axınların sürət və istiqamətlərinin və təkrarlanmasının ümumi mənzərəsini səciyyələndirir. Bu məlumatlar faktiki müşahidə müddətində müəyyən edilən axın məlumatları ilə birgə istifadə edildikdə daha çox iqtisadi səmərə verir.

Dəniz buzları - Bunlar bütün gəmiçilik fəaliyyət növləri üçün təhlükə yaradır. Üzmə rayonundan və

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ilin vaxtından asılı olaraq uzunmüddətli period üçün buzların paylanma xarakteri və hərəkətləri haqqında məsləhət xarakterli məlumatlara malik olmaq lazımdır. Ümumiyyətlə gəminin dəniz buzları zonasından üzüb keçməsi üçün xüsusiləşdirilmiş xidmət növü tələb edilir. Bu xidmətə buz şəraitinin təhlili və proqnoz xəritələri, faktiki hava şəraitini və dəniz səthinin vəziyyəti haqqında ətraflı informasiyalar lazımdır.

2. Balıq ovu əməliyyatlarının aparılması. Balıqçılar üçün hidrometeoroloji informasiyalar əsasən onların 3 fəaliyyət növündə istifadə edilmək üçün vacibdir: dənizin balıq ovu rayonlarına gəminin daxil olması və oradan geriyə qayıtması, balıq sürülərinin yerinin təyin edilməsi və ovlanması. Ovlanan balıqların saxlanması və onların sahilə nəql edilməsi.

Meteoroloji informasiyalarının vacibliyi əsas etibarı ilə ovlanan balıqların növ tərkibindən, ov rayonundan, ov metodundan, gəminin ölçülərindən və həmçinin ov alət - vasitələrindən asılıdır. Bu əməliyyatlar üçün ən əhəmiyyətli hidrometeoroloji parametrlər bunlardır: külək dalğaları və həmçinin zıb dalğaları, küləyin sürəti və istiqaməti, dəniz səthinin və havanın temperaturu və dəniz buzları.

Meteoroloji şəraitin təsirinə məruz qalan və balıqçılıq üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən okeanoqrafık faktordan biri də dəniz suyunun temperaturu və onun zaman - məkan dəyişmələridir. Balıq ovu ilə əlaqədar hidrometeoroloji xidmət növlərini müasir səviyyədə hidrometeorologiyanın nailiyyətlərinə əsaslanaraq yüksək səviyyədə aparılması vacibdir.

3. Xəzər dənizində elmi - tədqiqi ilə əlaqədar əməliyyatların aparılması. Dəniz və okeanlarda tədqiqat işlərinin aparılması ətraf mühit elementlərinin kritik qiymətlərində çoxsaylı fəaliyyət növlərini əhatə edir. Ümumi halda tədqiqat işlərinin planlaşdırılması zamanı əsası faktor kimi külək və dalğa qəbul edilir. Lakin digər parametrlər də müəyyən rol oynayırlar. Bu işlər zamanı digər əməliyyatla müqayisədə daha dəqiq və ətraflı proqnozlar tələb edilir.

4. Şelf ərazilərində faydalı qazıntıların çıxarılması ilə əlaqədar əməliyyatlar. Bu rayonlarda dəniz əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi verilmiş lokal ərazilərdə görüləcək işlərin növündən asılı olaraq yüksək dərəcəli tərtib edilmiş xüsusiləşdirilmiş informasiyaların olmasını tələb edir.

Xəzər dənizində neft – qaz çıxarılması ilə əlaqədar əməliyyatların 3 mərhələsində külək və dalğa çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu mərhələlər aşağıdakılardır: xüsusi konstruksiya edilmiş özül-

dən qazma işləri aparılan zamanı, dəniz platformasının tikilməsi (quraşdırılması) zamanı, platformanın istismarı zamanı Qazma gəmisinin yan (bort) və burun üzrə yırğalanma periodları kritik faktorlardır. Əgər dalğanın periodu bu periodlara bərabər və ya yaxın olsa, onda rezonans hadisəsi baş verər və bu da gəminin çox təhlükəli əyilməsinə gətirib çıxara bilər. Dəniz platformalarının konstruksiyaları xüsusilə küləyə və dalğaya qarşı çox həssasdır.

Faydalı qazıntıların çıxarılmasının bütün mərhələlərində buzlaşma və bu prosesin sürəti haqqında xəbərdarlıqlar çox mühümdür. Bəzi dəniz rayonlarında qazma işlərinin aparılmasında və həmçinin platformaların əraziyə gətirilməsi zamanı verilmiş lokal nöqtələrdə səthdə və dərinliklərdə dəniz axınları haqqında informasiyalar da çox mühüm rol oynayır. Axınların təsiri bu əməliyyatların aparılmasına birbaşa təsir etməsi nəticəsində xeyli böyük ziyanlar ola bilir. Bəzi hallarda qruntun (süxurun) növündən və dibin meylliliyindən asılı olaraq yaranan axınlar haqqında informasiyalar da zəruridir. Verilmiş dəniz rayonunda suqovma-gətirmə üzrə informasiyaların olması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

5. Dənizdə qəzalar zamanı axtarış-xilasetmə əməliyyatlarının aparılması Gəminin batması və yaxud qəzalı vəziyyətdə olması haqqında məlumat daxil olan kimi xilasetmə xidməti dərhal xilasetmə işlərinə başlayır. İri gəmilər qəzaya uğrayan zaman sağ qalan insanlar çox da böyük olmayan xilasedici qayıqlarda yerləşdirilir. Külək dalğalarının təsiri altında kiçik gəmilər dreyf etməyə başlayırlar. Bu səbəbdən axtarış-xilasetmə işləri aparan zaman külək və dalğa proqnozundan əlavə dreyfin istiqaməti və sürəti haqqında informasiyalar da vacibdir.

Həmçinin bu işlərdə dəniz səthinin temperaturu haqqında məlumatlar da lazımdır, çünki çox da böyük olmayan xilasedici qayıqlar çevrilə bilər və insanlar dənizə düşə bilərlər. Bu informasiyalar dənizdə insanların qalma-yaşama müddətinin təyin edilməsində çox vacibdir.

3. Nəticə.

Yuxarıda təqdim edilən dənizçilik fəaliyyəti sahələri, xüsusiylə, Xəzər dənizində çeşidli fəaliyyətlərində hidrometeoroloji faktorların nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstər. Müasir dövrdə hidrometeoroloji xidmətin əsas vacib məsələlərindən biri dəniz iqtisadi sahələrinin getdikcə artan tələbatını ödəmək üçün diaqnostik və proqnostik hidrometeoroloji informasiyaların getdikcə təkmilləşdirilməsidir. Bu sahədə yeni metodlardan, aerokosmik informasiyalardan, qabaqcıl təcrübədən, elmitədqiqatların nəticələrindən və yeni texniki vasitələrdən geniş istifadə edilməlidir.

87

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 ƏDƏBİYYAT 1. Əliyev Ə.S. Gəmi sürücülüyü hidrometeorologiyası Bakı. Elm 2007. 337 c 2. Водный баланс и колебания уровня Каспийского моря. Моделирование и прогноз. - Под ред. Е.С. Нестерова М. Триада лтд. 2016 – 378 с.

3. Гордиенко А.И., Дремлюг В.В. Гидрометеорологическое обеспечение судовождение. – М.Транспорт, 1989. – 239 с.

4. Гордиенко А.И., Захарьян Р.Г. Плавание судов в особо тяжелых погодных условиях. Учебное пособие, СПб. 2004, 97с.

5. Козрь Л.А., Аксютин Л.Р. Управление судами в шторм. Одесса , Фенике. 2006.197 с. ОСНОВНЫЕ ОТРАСЛИ ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ СУДОХОДСТВA НА КАСПИЙСКОМ МОРЕ Ф.А.Мирзаев Аннотация. В статье рассматривается использование морской гидрометеорологической информации в различных сферах деятельности на Каспии. Объясняются гидрометеорологические факторы, относящиеся к каждому виду деятельности, и их роль в безопасности на море. Основными видами деятельности являются морская навигация, рыболовство, исследования, поиск и эксплуатация углеводородных ресурсов в открытом море, поисковоспасательные работы и другие виды деятельности. Ветры, волны, течения и изменения уровня воды играют важную роль в гидрометеорологических параметрах, влияющих на движение судов, особенно во время судоходства. Наиболее важным океаническим фактором для проведения промысловых операций в открытом море и на побережье являются температура морской воды и температура воздуха. Ветер и создаваемые им волны являются основным фактором в выполнении научно-исследовательских

88

работ на Каспийском море. Комплесные параметры, возникающие и прогнозируемые на локальных участках, должны приниматься во внимание при проведении морских добычных работ. Ключевые слова: Каспийское море, гидрометеорологическая информация, деятельность, навигация, рыбалка THE MAIN BRANCHES OF HYDROMETEOROLOGICAL SUPPORT FOR SHIPPING IN THE CASPIAN SEA F.A.Mirzayev Abstract. The article discusses the use of marine hydrometeorological information in various fields of activity in the Caspian. Hydrometeorological factors related to each type of activity and their role in maritime safety are explained. The main activities are marine navigation, fishing, research, search and exploitation of hydrocarbon resources on the high seas, search and rescue operations and other activities. Winds, waves, currents and changes in water level play an important role in hydrometeorological parameters that affect the movement of ships, especially during navigation. The most important oceanic factor for fishing operations on the high seas and at seaside is the temperature of sea water and air temperature. Wind and the waves it creates are the main factor in the implementation of research work on the Caspian Sea. Complex parameters arising and predicted at local sites should be taken into account when conducting offshore mining operations.

Keywords: Caspian Sea, hydrometeorological information, activity, navigation, fishing

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 RESEARCH OF THE OIL POLLUTION IN THE CASPIAN SEA B.A.Agharzayeva Institute of Ecology of NASA 1Е, S.S.Akhundov street, Binagadi district, Baku, Azerbaydjan _________ Article history: Received: 01 december 2019 Dispatched for revise: 25 december 2019 Accepted: 27 january 2020 __________________________ Keywords: remote sensing monitoring satellite map pollution

Abstract The main objective of the study was to develop methodological foundations for processing Earth remote sensing data and create contaminant distribution maps for monitoring the Caspian Sea, the choice fell on the data of ERS1 (European Remote-Sensing Satellite) and ERS-2 radar satellites. As the initial data, low-resolution radar images were used. The last map shows how great pollution of the Caspian Sea is with oil products. Given the current trends in the development of oil production in the Caspian, we can conclude that the scale of pollution, if not taken appropriate measures, will only increase.

_________

1. Introduction.

It is well known that the extent of pollution of the seas with oil products is constantly increasing, however, quantitative estimates of this process are clearly not enough. This state of affairs is also characteristic of the Caspian Sea, the development of energy resources of which has noticeably intensified in recent years.

The inland Caspian Sea, washing the shores of Russia, Azerbaijan, Iran, Turkmenistan and Kazakhstan, is one of the important areas of oil production. This sea has developed ecosystems with rich flora and fauna, including populations of Caspian sturgeon and seal. Oil exploration started in the Caspian at the end of the 19th century left extensive traces of past pollution, and the real problems are the result of an ill-conceived approach to environmental protection during the period of active development of sea resources. In this regard, fears have repeatedly been expressed both regarding the further development of intensive oil production projects in the Caspian Sea, and about the threat of an environmental catastrophe on a regional scale.

2. Analysis and discussion Full-scale monitoring of oil spills in the sea by traditional land-based (or rather, waterborne) means of control is very laborious. Remote surveillance from space is a real alternative, providing coverage of large areas at an immeasurably lower cost.

Aerospace monitoring of water areas allows for the diagnosis of pollution, to monitor their movements and transformation from onboard spacecraft and aircraft carriers.

The main scientific and practical task that the monitoring system poses is fixing and localizing

with the greatest possible accuracy the fact and place of the accident (oil spill) at offshore facilities of the oil and gas complex, including the disturbances that are observed on the water surface (smoothing areas - slicks) . In this case, a number of indicative signs are used that can be detected remotely.

These include heterogeneities associated with the effect of the oil film on the small-scale components of the waves on the sea surface.

The most effective tool for monitoring oil pollution is radar sensing, recording variations in surface roughness (wave). For this purpose, synthetic aperture radar (SAR) is used. At the moment, the most promising use of radar on satellites ERS, Radarsat and Envisat. So, in fig. Figure 1 shows a halftone radar image for the region of the Absheron peninsula and the village of Oil Rocks, received by the ERS1 satellite on May 10, 1996. Near the Rocks, an extensive spot is visible on the sea surface (indicated by a rectangle). With great certainty, we can say that this is a slick formed by petroleum products as a result of their leakage during production.

Currently, a prototype system for monitoring the environmental situation in the Caspian Sea is being developed at the Caspian Center of the IO RAS. Within the framework of this project, the author completed a thesis on the study of methods for mapping the dynamics of oil pollution in the Caspian Sea based on computer decoding of radar images and the use of GIS technologies for data processing and the creation of digital maps of sea pollution with oil products. The following tasks were set in the work: development of methods for analyzing Earth remote sensing data; analysis of the 89

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 existing stock of radar data suitable for creating a regional environmental monitoring system; creation on their basis of a map of the distribution of oil films on the surface of the Caspian Sea.

Fig. 1. Sea pollution near the Baku Since the main purpose of the study was to develop methodological foundations for processing Earth remote sensing data and create contaminant distribution maps for monitoring the Caspian Sea, the choice fell on the data of ERS-1 and ERS-2 radar satellites. The low-resolution radar images (RLI), the so-called Quick Look (with ten times lower resolution), which are in the archives of the European Space Agency (ESA) in the public domain, were used as initial data. Data was searched in the ESA Internet catalog according to the criteria of spatial position, time (period of active operation of satellites ERS1 (1991-1995) and ERS2 (since 1996)) and their qualities.

For the indicated time period to the Caspian Sea region, the ERS system received 1015 images - 228 by satellite ERS1 and 787 with ERS2. 139 frames were selected for work, each of them was accompanied by a metadata file containing descriptive information for each picture. Primary processing and analysis of images was carried out taking into account the data contained in these files.

To process remote sensing data, the ERDAS IMAGINE software package was used. The first stage of processing radar survey data was their geometric comparison, that is, reduction to a single coordinate system. The radar data were referenced based on the coordinates of the four corners and the central point of each frame contained in the metadata files. For the corner pixels of each of 139 frames, the values of the geographical coordinates (latitude / longitude) were entered. In the case when the central pixel of the image could be determined with a high probability, the fifth reference point was introduced into the transformation model.

Almost all the surveys over the Caspian Sea from ERS satellites in the archive consisted of 90

more than one frame. The average number of frames received from the archive for each turn was 45. After each frame was transformed, individual frames were stitched into strips to achieve the highest possible accuracy of data coordinate alignment.

Since the images had low spatial resolution, semi-automated processing and classification of detected spots were considered inappropriate. And the only acceptable method for separating the oil pollution of the Caspian Sea was the expert assessment carried out by specialists from the Institute of Oceanology. Previously, the brightness and contrast of grayscale images were aligned using the ERDAS IMAGINE tools for more accurate recognition of oil and oil products films on the sea surface and their separation from other similar structures (slicks).

First, on all radar data for 1996, areas were noted that were different in texture and image brightness (dark spots) from the background sea surface.

Then these sites were analyzed for their origin, since in addition to oil product films, most of which were displayed relatively clearly, other oceanographic phenomena on the sea surface, primarily related to the wind (areas of wind smoothing), could be displayed during radar imaging.

As a result of expert analysis, which took into account the size and shape of the spots, their position, texture and border features, as well as other available information, including wind speed, slicks of film pollution on the sea surface were identified on all available radar data. Using the Imagine Vector module of the ERDAS IMAGINE package, a vector layer was created with information on oil pollution of the sea. The resulting layer was checked for correct display of the contours by superimposing it on the radar image and was prepared as the main information layer for the vector map of the distribution of oil films in the Caspian Sea. Other information was also taken into account that helps to more accurately identify areas of sea pollution and the main directions of migration and transformation of oil spills. So, in fig. 2. shows the temperature field averaged over May 1996 for the Caspian Sea, obtained from the NOAA satellite.

This image was used in the work as an additional data source for revealing the spatiotemporal trends in the transfer of films of oil products and other surface-active substances (surfactants). Based on the distribution of the temperature field, the directions of movement of water masses were distinguished.

The layout of the cartographic base and the imposition of special content on it in a vector format were carried out using ArcGIS 8. In addition to the

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 standard functions for displaying data, the functions of the spatial operations wizard were used.

The cartographic basis for the map of the distribution of oil pollution was the GIS shell of the Caspian Environmental Program, consisting of the following information layers (general geographic content): Coastline of the Caspian Sea, Hydrographic network (rivers and lakes), Settlements, State and administrative borders, Places of oil production on the shelf and the coast, The most important oil pipelines of the region, Integrated flow pattern, Digital model of underwater topography.

After preparing the cartographic basis, an information layer was added to the map containing data on the distribution of films of oil and oil products.

This layer contains data only for the Middle and South Caspian, as the radar data for the Northern part of the sea were not available. Then the automatic combination of layers and the final design of the map were carried out.

Fig. 3. Integrated distribution map of films of oil, oil products and surfactants for May 1996

The map shows how great pollution of the Caspian Sea is with oil products. Given the current trends in the development of oil production in the Caspian, we can conclude that the scale of pollution, if not taken appropriate measures, will only increase. In this regard, the need to create an international oil pollution monitoring system based on periodically updated distribution maps integrated with geodatabases is quite obvious.

LİTERATURE

Fig. 2. The average monthly temperature of the sea surface and the direction of transfer of oil films

Oil pollution map. The obtained map of the distribution of oil and oil product films in the Caspian Sea describes the situation in the first half of May 1996 (Fig. 3, original scale 1: 1,500,000). The general picture of the distribution and transfer of films of oil and oil products is tied to the places of active exploitation of oil fields on the shelf and coast and is consistent with the global system of currents of the Caspian Sea. The latter is confirmed by satellite data, for example, Sea WiFS sensor data on the content of passive impurities - suspended matter and phytoplankton - in the surface layer of the sea.

1. Berkelieva, F. Shakirova and others. The Caspian: yesterday and today. ” A lecture course on the state and problems of the Caspian Sea for high school students and university students interested in ecology.

Yashyl, 2000 2. Report of the corresponding member of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Doctor of Geological and Mineralogical Sciences Diarov MD "The impact of the oil and gas complex on the natural environment of the Northern Caspian. ИССЛЕДОВАНИЕ ЗАГРЯЗНЕНИЯ КАСПИЙСКОГО МОРЯ НЕФТЬЮ Б.А.Агарзаева Аннотация. Основная цель исследования заключалась в разработке методологических основ обработки данных дистанционного зондирования Земли

91

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 и создании карт распределения загрязняющих веществ для мониторинга Каспийского моря, выбор пал на данные радарных спутников ERS-1 и ERS-2. В качестве исходных данных использовались радиолокационные изображения низкого разрешения (RLI). Последняя карта показывает, насколько велико загрязнение Каспийского моря нефтепродуктами. Учитывая современные тенденции развития добычи нефти на Каспии, можно сделать вывод, что масштабы загрязнения, если не будут приняты соответствующие меры, будут только увеличиваться. Ключевые слова: дистанционное зондирование, мониторинг, спутник, карта, загрязнение XƏZƏR DƏNİZİNDƏ NEFTLƏ ÇİRKLƏNMƏNİN TƏDQİQİ B.A.Ağarzayeva Xülasə. Tədqiqat işinin əsas məqsədi Yerin məsafədən zondlanması məlumatlarının emalı üçün metodoloji əsasların hazırlanması və Xəzər dənizinin monitorinqi üçün çirklənmələrin paylama xəritələrinin yaradılması olmuşdur. Kosmik təsvirlər kimi, ERS-1 və ERS-2 radar

92

peyklərinin məlumatlarından istifadə edilmişdir. İlkin məlumatlar olaraq, aşağı ayırdetməli radar təsvirlərdən (RLI) istifadə edilmişdir. Son xəritə Xəzər dənizinin neft məhsulları ilə hansı dərəcədə çirklənməsini göstərir. Xəzərdə neft hasilatının inkişafındakı mövcud tendensiyaları nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, müvafiq tədbirlər görülməsə, çirklənmənin miqyası arta bilər.

Açar sözlər: məsafədən zondlama, monitorinq, peyk, xəritə, çirklənmə

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 TOPONİMİKA QOBUSTANIN QƏDİM TOPONİMLƏRİNƏ DAİR Ş.A.Həmzəyev, M.Ə.Abbasova AMEA akad.H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı ş., H.Cavid pr., 115 _________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 07 noyabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 11 dekabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər:

Qobustan Muğ atəşpərəst gəvr zənd

Xülasə Məqalədə Qobustan ərazisində toponimlərin qədim olması haqqında yeni fikirlər irəli sürülür. Eramızdan əvvəlki dövrlərdən orta əsrlərə qədər dünyanın müxtəlif yerlərindən ali qüdrətli fatehlər buraya gəlmişlər. Qobustan qayalarında XII legion, yunanlar, romalılar və ərəblərin qeyd etdikləri yazı və işarələr bunların sübutudur. Təbii ki, bununla yanaşı qədim toponimlər də, olmuşdur və bu toponimlər məqalədə işıqlandırılır.

Bu baxımdan burada Qobustan toponimləri yeni prizmadan araşdırılıb, tarixi mənbələr əsasında mahiyyətləri izah edilir. Elmə məlum olmayan yeni toponimlərə xüsusi yer verməklə, onların tarixi mahiyyətləri üzə çıxarılır. Belə ki, Qobustan qayaüstü petroqlifləri və onların təbii davamı olan Qobustan xalça işarələri yeni mübahisələrlə bəşəriyyətin başlanğıc nöqtəsinin Azərbaycan ərazisi olması zəruriyyətini önə çıxarır. Rəsmlərin yeni fikirlərlə sistemli şəkildə oxunması bu fikirlərin reallığını sübut edir. Apardığımız araşdırmalar nəticəsində bizdə belə qənaət yaranmışdır ki, Qobustanın abidələri Şumer və Orxon yenisey abidələrindən daha qədimdir. _________

1.Giriş.

Bəşəriyyətin başlanğıc nöqtəsi haqqında alimlər, xüsusilə tarixçi alimlər müxtəlif mülahizələr söyləsələr də, bu məsələ haqqında İngilis alimi Popper öz fikirlərini belə ifadə etmişdir: ”Tarixçilər bəşəriyyətin başlağıc nöqtəsini müxtəlif yerlərə yozsalar da, bəşəriyyətin başlanğıc nöqtəsi hələ tapılmamışdır.” Bu fikirə əsasən Qobustan qayaüstü rəsmlərinin mifoloji fəlsəfi mahiyyətlərinin önə çıxarılması zərurətini yaranmasını demək mümkündür.

Qobustan qayaüstü işarə, rəsm yazı və onların təbii davamı olan yeddi min işarəyə əsasən göstərməliyik ki, bəşəriyyət başlanğıcını buradan götürmüş yeddi iqlim boyunca dünyaya yayılmışdır. Çox güman ki, bu işarələr indiyə qədər oxunmadığından Şumer və Orxon abidələrindəki bilgilərdə də bu sualın cavabı tapılmamışdır. Mifoloji tədqiqatlar göstərir ki, Qobustan qayaüstü işarələri Şumer və Orxon Yenisey abidələrindən min illər qabaq mövcud olmuşdur. Orxon Yenisey və Şumer yazıları Qobustan işarələrindən həm də ona görə fərqlidir ki, Qobustan qayaüstü və xalça işarələri yazı deyil, işarə, rəsm predmet yazıları kimi öz əksini tapmışdır ki, bu işarələr bəşəriyyətin ilk predmet yazılarıdır. Araşdırmalara görə, bu yazıların məntiqi nəticəsi də ondan ibarətdir ki, bu yazılarda bəşəriyyətin antik tərcümeyi halı əks olunur.

Fikrimizcə, Qobustan qayaüstü yazılarında olan bəzi işarələrin təhlil edilməsi yeni fikirlərin, məlumatların aşkar edilməsinə zəmin yaradar. Onu aşağıdakı kimi izah etmək olar: 1) Əyri qayığ (qatlama qayığ); 2) Qayığın uc hissəsində olan günəş şəkili, (Misirdə günəş şəkili uc hissədə deyil dordadır. T.Heyerdal); 3) Qayığın mərkəzində və ya alt hissəsində olan səkkiz xətt; 4) Ağac və mərkəzdə olan xərçəng şəkili; 5) Qayaüstü rəsmlərdə Romalıların (XII legion) yazıları; 6) Xaç şəkili xüsusi olaraq XII legionun çəkdiyi xaç şəkili; 7) Dünyanın və bəşəriyyətin ilk təqviminin şəkili; 8) Adəm və Həvvanın qoşa şəkili. İkinci bir tərəfdən məqalədə əks olunan toponimlərin arealları cədvəlində göstərilir ki, Qobustan toponimlərinin dünya ölkələri ilə sıx bağlılığı vardır. Bu toponimlərin etimoloji mahiyyətlərinin bizə məxsus olması, yayılmanın buradan başlanmasına əminlik gətirir. Qobustan qayaüstü rəsmlərinin, işarələrin məna və mahiyyətləri, paralellik cədvəli ilə vəhdət təşkil edir.

93

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 2. Material və metod.

Tədqiqat zamanı klassik ədəbiyyatlardan, Azərbaycanın görkəmli şairləri Ə.Xaqani, N.Gəncəvi, A.A.Bakıxanovun əsərlərindən, xalq mahnılarında aparılmış təhlillərdən, qayaüstü rəsm, xalçalarda olan tarixi qaynaqlardan və bu qaynaqların bağlılığlarından istifadə edilmişdir. Bunlarla yanaşı müasir alimlərdən, C.Rüstəmov, İsak Cəfərzadə və İlhami Cəfərovun tədqiqat əsərlərindən; Avesta, Qabusnamə, Kitabi Dədə Qorqud kimi qədim mənbələrdən istifadə edimişdir.

3.Təhlil və müzakirə.

Tədqiqat zamanı klassik ədəbiyyatlarda, folklor materiallarında, xalq mahnılarında olan toponimik adlardan, qayaüstü rəsm və xalçalarda olan tarixi işarələrdən və bu işarələrin bir-biri ilə bağlılığından istifadə edilmişdir. Bununla yanaşı, Cəfərqulu Rüstəmov, İsak Cəfərzadə, İlhami Cəfərov və s. alimlərin əsərlərindən, o, cümlədən Avesta, Qabusnamə, Kitabi Dədə Qorquddan istifadə edilmişdir.

Şəkil 1. Qobustan qayalarında Adəm və Həvvanın əksi (dini)

Qobustan qayaüstü abidələrindəki işarələrin kod açarları sübut edir ki, bəşəriyyət öz başlanğıcını məhz bu ərazidən (Azərbaycandan) götürmüş və dünyaya yayılmışdır. İlk olaraq bütün bunları sübut etmək üçün toponimlərdən başlayıb mifoloji folklor nümunələrini də əlavə etməklə məntiqi nəticə əldə etmək mümkündür. Giriş olaraq bir xalq mahnısına müraciət edək. Bu qədim mahnı hal-hazırda oxunmasa da, lakin başlanğıc toponim haqqında aydın təsəvvür yaradır. Mahnının misraları belədir [2, s.110]: Pinəçi mənəm, pinəçi mənəm, İşləmişəm mədarım keçmir, ay aman Bu qışı burada, bu qışı burada Qışlamışam, mədarım keçmiş, ay aman.

Fikrimizcə, mahnıya görə söhbət qışlaq həyatından bəhs edir. Yəni qışlaq həyatı aşiqin həyat şəraitini məhdudlaşdırır. Mədar buna imkan vermir.

94

Mədar yaşadığı məkanın mahiyyətinə işarə verir.

Yəni başlanğıc məkan mənasında.

Mədar - 1) Mərkəz; 2) Özül, təməl; 3) Coğrafi qütb dairəsi; 4) Coğrafi xərçəng tropiki [3 səh.

339].

Tarixi baxımdan məsələyə yanaşdıqda, söhbət Qobustan qışlaqlarına bağlanır. Toponimik və etnoqrafik yanaşmadan aydın olur ki, Qobustan qışlaqları nəinki Azərbaycanın, hətta dünyanın ən qədim qışlaqlarından olmuşdur (Sədəf, Sündi, Şamlı, İbrahimli, Qaragöz, Qönçu və Bərdaş qışlaqları və s.). Daha güclü arqument kimi qeyd etdiyimiz səkkiz ana işarədən birini, Qobustan xalçalarında olan ağac və mərkəzində olan xərçəng şəkilini göstərə bilərik. Xalçalarda öz əksini tapan bu şəkilli ilkin yazı göstərir ki, ilk başlanğıc buradan götürülmüş xərçəng kimi müxtəlif istiqamətlərə yayılmışdır.

Mifik təsəvvürlərə, folklor materiallarına görə Qobustan qayaüstü rəsmlərində olan Şamanın başındakı papaq, papağın bir tərəfində yeddi, digər tərəfindəki altı xətt də göstərir ki, bəşəriyyət yeddi iqlim boyunca, altı istiqamətdə buradan dünyaya yayılmışdır (şəkil 2).

Şəkil 2. Bəşəriyyətin ağacla bağlı şəcərə xətti.

Ağac və xərçəng

Ehtimal ki, göstərilən ağac və mərkəzində olan xərçəng şəkli şəcərə işarəsidir.

Yeddi iqlim, altı cəhəti isə N.Gəncəvi özünün İskəndərnamə əsərində daha bariz şəkildə göstərir ki, bu da fikirlərimizi təsdiq edir.

Bu yeddi bulaqlı, altı cəhətli Çöhrəsi, meydanı, yeri vüsətli [4, s. 578].

Yaxud Ə.Xaqaninin dili ilə desək; Bu yeddi çəmənə yaşıllıq verən, Ey altı gəlini al bəzəndirən [5, s. 2140].

Təbii ki, bu misalların sayını artırmaq olar, lakin digər dəlil və sübutlar daha maraqlıdır.

Bu baxımdan kitabi Dədə Qorqud dastanına müraciət etmək daha maraqlıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən qiymətli dastanlarından olan bu kitabda dünyanın ilk toponimlərinə, daha doğrusu ilk bəşəri toponimlərə rast gəlinir ki, bu da Azərbaycanda, Azərbaycanın ulu məkanı Qobustanda olan toponimlərdir. Hansıdır bu toponimlər? Dastana

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 görə Bayandur xanın, Qazan xanın vətəni “Şam”dır. Dastanda yazılır ki, “Bir gün Qamğan oğlu Bayandur xan yerindən durmuşdur. Şamı günlüyü üstünə tikdirmişdir” [6, s. 16]. Əslində bu cümlə belə yazılmalıdır “Qaimməqam oğlu”, yəni bütün bir qəzanı idarə edən rəis, məmur, Şamı kü “hü”, yəni bir şeyin son nöqtəsi. Ümumi məna Bayandur xanın Şamı nəsli dünyanın son nöqtəsinə qədər yayılmışdır [3, səh. 103, 295], 2-ci təsdiqedici amil isə dəli Domrulun deyimi, “Mənim ərliyim, bahadırlığım igidliyim Rum və Şama bəllidir” [6, s. 84].

Dastanda olan bir sıra toponimlər məhz bu baxımdan təsdiq edir ki, əsas hadisələr Qobustan, Xızı, Quba və Dərbənd arasında cərəyan edir [7, s. 22, 27]. Bu faktlar təsdiq edir ki, dastanda qeyd edilən Şam toponimi bu əraziyə aiddir. Daş oğuz, yəni qışlaqlar Qobustanda, iç oğuz isə yaylaqlar Xızı, Quba ərazisinə aid olan işarədir. Rum isə-Vizantiya, Anadolu [3, s. 527]. Şamın ilkin olaraq Azərbaycana bağlı olmasını təsdiq etmək və Rumla əlaqəsini (yəni indiki Türkiyə, xüsusilə Trabzon və İstanbul) müəyyənləşdirmək üçün ikinci xətt folklor nümunələrinə istinad edək. Əzizim damda mələr, Urumda, Şamda mələr, Aşiqin göz yaşları, Mərmərə axsa dələr. Əzizim Şama gəl, Pərvanə tək Şama gəl, Günorta vədəliyəm, Get dolan axşama gəl. Və ya Əzizim hara gəlsin, Şama nahara gəlsin, Qışı zəhlə tökəndi, Deyin bahara gəlsin [8, s. 49, 55, 63].

Suriyanın zəhlə tökən qışı yoxdur. Zəhlə tökən qış qeyd etdiyimiz Bayandur xanın Şam vətənidir. Şam toponimi Azərbaycana, Qobustana məxsusluğunun 3-cü xətti isə Caminin Yusif və Züleyxa əsərində görmək olar. İsak da aləmi tərk edən zaman, Yaqub səs qaldırdı Hüda dağından, O daha bir geniş süfrə açaraq, Şamdan Kəyanadək qaldırdı bayraq [9, s. 21]. Ə.Cami yazır: “Kəyandan Şama qədər qarışqanı saymaq olar, Yaqub nəslinin qoyun sürülərini sayıb qurtarmaq olmaz və ya kim Şamda bir ay qalardısa, bir il ona baş əyərdilər. Son istinad təsdiq edir ki, Şam eyni zamanda ziyarətgah məkanı olmuşdur.

Bəli Qobustan qayaüstü rəsmləri, od məbədi və başqa maddi, mənəvi nümunələri göstərir ki, Qobustan dünyanın ilk ziyarətgah məkanı olmuşdur.

Romalılar, finikiyalılar hətta ərəblər eramızdan əv-

vəl və ya eramızın VIII-XIII əsrlərində buraya ziyarətə gəlmişdir. Romalıların XII legionun xatirə yazısı ərəblərin “dua qoftə rəft” (yəni dua etdim getdim) yazıları yazdığlarımızın bariz nümunələri və sübutlarıdır [1, s. 116-119].

Şəkil 3. Qobustan qayalarında XII legionun xatirə yazısı

Fikrimizin təsdiqi üçün, Bilal Şirvaninin “Leyli və Məcnun” əsərində qeydlərə nəzər yetirək: Şəmin ocağıdır isinin burda, Ocaq Qabıssandır külliyatı var, Özü yaratmışdır bağ baratını, Adın şöləsində əslin zatı var. İbrətamiz söhbət nur çırağıdır, Yanır Qabussanda şəm hümməti var, Şəm bir Şirvandı, övliyadı o, Qabussan söyləyir şəhadəti var [10, s. 48].

Qeyd etdiyimiz mənbələr, klassik şairlər göstərir ki, Şəm, (Şam) həqiqətən dünyanın ilk ziyarətgah məkanı olmuşdur. Külliyatı var dedikdə Qobustan qayaüstü rəsmləri və yazılar (7 min) nəzərdə tutulur. Bütün bunlar bizi bütpərəstlik dövrünün tarixinə aparır ki, lüğəti sözlər də bunları təsdiq edir.

1. Büt-bütpərəstlərin ibadət etdikləri rəsm və ya heykəl, sənəm (günəş).

2. Bütpərəst- bütlərə sitayiş edənlər.

3. Bütxanə-bütpərəstlərin ibadətgahı, məbədi [3, s. 82].

Bütün bunlar sübut edir ki, bütpərəstlər heç də evlərdə deyil, zamanında dini ayinlərə rəsmlər çəkilən qayaüstü rəsmlərə sitayiş etmişlər ki, bunlara da predmet yazıları deyilmişdir (işarə, rəsm) və ya qəbul edilmişdir. Romalılar, yunanlar və çinlilər hətta VIII-XIII əsrlərdə ərəblər də buralara sitayişə gəlmişlər. Ə.Cami də əsərində vurğulayır ki, “kim Şamda bir ay qalarsa bir il ona baş əyərdilər”. Şam toponimi dörd forma və istiqamətdə tarixi qaynaqlarda öz əksini tapır.

2-ci Şam. Şaməxi, e.ə.dövrə məxsus toponim.

3-cü Ərseyi Şam yəni uzaq Suriyaya məxsus Şam.

95

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 4-cü Şərqdə doğulan Şam, qərbdə şamanlarda öz sonluğunu tapır. Şamanlar isə mayalılara bağlanır ki, buda əsil, zat, bünövrə mənası ilə Qobustanda başlanğıc nöqtə ilə əlaqəli olduğuna təsəvvür yaradır.

Son olaraq, dünyanın dahi şairi N.Gəncəvi də İskəndərnamə əsərində bütün bunlara yer verir. Bununla da yazdıqlarımıza təsdiq gətirir. İskəndərin Azərbaycana gəlməsinə xüsusi və özünəməxsus dəyər verir. N.Gəncəvi yazır: Zəndin əfsunlar atılsın suya, Alınsın yaxu bir dəftərxanaya, İbrahim dinini doğru yol bildi, Aqillər məsləhət gördülər ona, Oradan tərpənsin Azərbaycana [4, s. 174].

Quran ayələri də İskəndərin Azərbaycanda olmasını təsdiq edir. N.Gəncəvi bu beytləri şair təxəyyülü ilə deyil, tarixi mənbələrə söykənərək nəzmə çəkmişdir. Təsadüfi deyildir ki, atəşpərəstlərə, muğlara və zərdüştlərə məxsus dünyanın ilk təqvimi, Şəmə-Azər təqvimi Qobustan qayaüstü və rəsmlərdə, eyni zamanda Qobustan xalçalarında həkk olunmuşdur. İkinci bir tərəfdən bu təqvim həm də Amerikada mayalılara məxsus təsvirlərdə də qeydə alınmışdır. Sual olunur ki, bu təqvim buradan mayalılara getmiş və ya onlardan bizlərə gətirilmişdir. Təbii ki, təqvim buradan bir çox

yerlərə, o cümlədən mayalılara, şamanlar tərəfindən aparılmışdır. Ona görə ki, “Şam”ın beşiyi toponim kimi Azərbaycana məxsus olmuşdur.

Toponimin buradan aparılmasını lüğəti sözlər bizə işarə verir.

1) Azər-od; 2) Atəşgədə, atəşgah; 3) Günəş ilinin 9-cu ayı 22 noyabr-21 dekabr [3, s. 15].

Həmin təqvimi önə çəkirik. İki eyni şəkil, qövs uc hissədə günəş şəkili. Qövslər qoşa şəkildə çəkilib. Şəklin kod açmaları isə qövsün içərisindəki xətlərin sayındadır. Şəkilin birində 22 digərində 21 xətt vardır. Şəkil 5-də göstərilmiş hər iki qoşa qövslərdə 2221 xətləri təqvimin təsdiqinə sübut gətirir.

Tədqiq olunan müddəalar Şam, Qobustan vəhdətində günəş, günəşə, oda sitayiş məkanı kimi aydın görünür.

Buna görə də Azərbaycan od, odlar diyarı kimi yerini tapıb. Belə olan halda odlar diyarı adlanmasının daxili şifrələrini açmağa çalışaq. Hansı adlardı bunlar, nə üçün bu məkana, ölkəyə odlar ölkəsi adı verilmişdir. Bu fikri açmaq üçün Avestaya istinad etməli oluruq. Əslində bu kitabın adı Avesta deyil, Zənd-Əvəstadır, yəni ilkin od və ya ilkin odlar. Zərdüşt dininin müddəalarında deyilir: “ilk yaranışda od yarandı və üç hissəyə bölündü” [11, s.

9].

Şəkil 4. Qövsün birində 21 xətt, digərində 22 xətt

Şəkil 5. Qobustan xalçalarında təqvim

96

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Tədqiqatçılar bu üç odu müxtəlif yerlərə aparsalar da, bu odların əlamətlərini görmək olmur.

Yalnız Strabon bu odları Azərbaycanla bağlayır [11, s. 9]. Həqiqətən bu üç od Azərbaycandadır.

Zamanında və indi də dünya ölkələrindən buraya həm səyahətə həm də, ziyarətə gəlib və gəlirlər.

Məsələn: Hindistanın baş naziri İndira Qandi və başqaları.

1-ci od Pirallahı (1991-ci ildə neftə görə söndürülüb).

2-ci od Məhəmmədli kəndində olan Yanar dağ.

3-cü od isə Atəşgah Suraxanı rayonunda.

1) Sur-toy, büsat [3, s. 573] 2) Xanə-ev [3, s. 684] Sasani şahları tac qoyarkən buraya ziyarətə gəlmişlər. Sasanilərin bayrağında öküz şəkili olmuşdur ki, bunun da əzəli atəşpərəstlərə, zərdüştlərə məxsus olmuşdur [11, s. 9]. Bütün bunlar təsdiqedici amil kimi Azərbaycan toponimlərində əks olunmuşdur.

Qobustan qayaüstü rəsmləri və od məbədi qədim Umbakı, Səngəçal, Divannı (Duvannı) ərazisində olmuş, ana toponimlər kimi bu adları daşımışlar. Bu toponimlərin etimologiyalarını açdıqda, məhz bütün yazdıqlarımızı, dediklərimizi inkar etmədən təsdiq edir. Məsələn, Umbaki, Baki (Bakı) ilə vəhdətdə. Bakı-ağlayan, ağıçı, ağı deyən, hüzr yeri Ələm yeri. Baki (r)-saf, təmiz, ləkəsiz [3, s.

34]. Ümm-ana [3, s. 659]. Lüğəti mənalara görə Baki (Bakı) hüzn ələm yeri kimi atəşgaha bağlanan bir toponimdir. Umbaki isə ağlayan hüzn yeri kimi təbii olaraq Qobustana və orada olan qayaüstü rəsmlərə sonda isə od məbədinə bağlanan addır. 2ci Duvannı-Duannı, dua-çağırış, 2) Allaha və ya müqəddəs adamlara yolvarma [3, s. 157]. Bu söz birləşmələrə görə Duannı-Duvannı vəhdətində dua olunan yer kimi öz əksini tapır. İkinci bir tərəfdən bu ad Divanni kimi də, səslənir ki, bu da haqqədalət məhkəməsi olan yer mənasını verir. 3) Divanni-divanələr, dərvişlər məkanı kimi öz əksini tapır. Üçüncü ad isə Səngəçaldır.

1) Səngə-daş; 2) Sınaq daşı.

2) Çal-çalınan daş. Təbii ki, bu lüğəti söz və mənalar qaval daşına bağlanır. Belə olan halda qaval daşının məna çalarlarına üz tutaq.

3) dərd daşı [3, s. 551].

4) Çeyl, əslində çehr olmalıdır. Çehr-üzə çıxan yer mənasındadır. [3, s. 744].

Sual olunur haradan doğuldu oda sitayiş, atəşpərəstlik? Cavabı isə Ə.Xaqaninin beytlərində axtarmalı oluruq.

Deyirəm ki, od nə idi, haradan yarandı zənd, Ki, onların ikisindən ad aldı zənd-pazənd, Nə kül idi yerdə qalan o oddan ki, bir zaman, Alışaraq yandı, etdi Xəlilullaha heyran,

Əgər zərdüşt dini ilə maraqlanarsa qeysər, Əlim ilə Zənd-Əvasta ayinləri dirilər [12, s.

103].

N.Gəncəvi şah beytləri ilə, İskəndəri İbrahim dini ilə bağlı Azərbaycana gətirirsə, Ə.Xaqani beytləri odun, oda sitayişin İbrahim Xəlilullaha bağlılığını önə çəkir. İbrahimin Yəhudi olmasını iddia edənlərə isə Quran ayyələri cavab verir. ƏlBəqərə-140.

1) Deyirsiniz ki, İbrahim, İsmayıl İsak Yəqub (Yəqubun nəvələri olan) əsbat yəhudi və ya xaçpərəst olublar.

2) De siz daha çox bilirsiz yoxsa Allah (ki onların yəhudilik və xaçpərəstlikdən uzaq olduğuna şəhadət vermişdir, və siz bunu bilir və gizlədirsiz)?.

Allah tərəfindən yanında olan (hər hansı) bir şəhadət gizlədəndən daha çox zalım kim ola bilər? Allah etdiyiniz əməllərdən əsla qafil deyildir. Əl-Bəqərə-130.

3) İbrahim dinindən öz qədir-qiymətini bilməyən və özünü nadanlığa vurandan başqa kim üz döndərər? (sual olunur hanı bu din) Yaxud Ə.Xaqaniyə görə: Qibləmiz olmuş iki baxma təəcüblə buna, O edibdir Şamaxı içrə yeni kəbə bina, Əvvəl o kəbə idi doğruçu yol göstərənim, Əbədi qibləm ola kaş bu təzə kəbə mənim.

Dahi şairlərimizdən gətirdiyimiz misallar əsasında bu qənaətə gələ bilərik ki, Azərbaycana məxsus bir sıra toponimlər mənbələrdən kənarda qalmışdır. O toponimlər ki, dünyanın qədim və bəşəri toponimləridir. İlkin olaraq Azərbaycan adına qədər olan Azərbaycanla bağlı toponimlər sistemli şəkildə önə çıxacaq. Hansı ki, bu adlar klassik ədəbiyyat və mənbələrdə özünəməxsus dəsti-xəttlə verilmişdir.

O, mənbələr ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz səhifələrdə işıqlandırmışıq.

1) Şam-Şəm- günəşə sitayiş, atəşpərəstlər, şamanların ilkin toponimik adı.

2) Zənd-qədim od və ya odlar yurdu, vətəni.

3) Gərd-Gərdman (Girdman) yəni fələk evi, dünya evi dini mənada.

N.Gəncəvinin İskəndərnamə əsərində qeyd edildiyi kimi: Çindən Zəndə qədər, Nildən Gərdə qədər, Elçilər axışdı gəlməyə, Taxtına tacına alqışlar deyə.

4) Ə.Xaqaninin əsərində qeyd edilən Ziyarilər.

Ziyarətgah evi, vətəni.

5) Azərsani Ə.Xaqaniyə görə Allah evi mənasında.

6) Qobustan, yəni dünyanın ilk ziyarət məkanı, axirət evi, dünya evi (dini).

97

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Bütün bunları nəzərə alıb Qabıssan toponimini təhrif olunmuş Qobustan adı ilə müqayisəli şəkildə təhlil edək. Qobustan coğrafi adı bu günümüzə qədər mənbələrdə müxtəlif formalarda hallanmışdır, nəhayyət 1947-50-ci illərdən sonra Qobustan kimi təhrif olaraq qeyd edilmişdir.

Gavstan, Kabristan, Kabıstan, Qəbristan, Qabrostan, Qabıssan, (Qabıssan Qabusnamə ilə vəhdətdə) 1) Gavıstan-zamanında atəşpərəstlər öküzə sitayiş etdiyi üçün təbii olaraq adın bu formasını qəbul etmişlər. Hətta Sasanilərin bayrağında (saviyan) öküz şəkili olmuşdur [3, s. 296].

A.Bakıxanovun təbirincə desək: Allahı seçə bilən gözün yoxsa, Barı öküzpərəst olmayıb günəşpərəst ol.

Və ya atəşpərəstlər öküzə sitayiş etdilər, lakin Nuhun peyğəmbər olmasına inanmadılar [14, s.

83].

2) Gəvrıstan-Gəvr-atəşpərəst, günəşə sitayiş edənlər vətəni [3, s. 297].

3) Kabrıstan. əslində Qabir (stan) formasında olmalıdır.

Qabir-Gavir-keçmiş, keçmiş zaman, qədimlik mənasında [3, s. 101].

4) Qəbristan-əslində Kəbiristan olmalıdır. Qəbir-məzar, kəbir isə ulu, ulu məkan mənasındadır.

5) Qarbostan, guya qışı xoş keçdiyi üçün burada bostan əkmək olur [1, s. 10].

6) Qobustan-yarğan, dərə mənasındadır.

7) Qobussan - Qa-məkan, yer bağ-bağça. Yeryurd. [15, s. 104].

Bus, görüş, öpüş, yəni ziyarət öpüşü mənasında [3, s. 79]. Tarixi baxımdan Qabussan görüş, öpüş yəni, təzim mənasında, Qobussan qayaüstü rəsmlərə (bütlərə sitayişetmə, ziyarətgah yeri mənasında). Onu da, qeyd edək ki, Bertelts özü Qabusnamə

sözünü və adını aça bilməmişdir. Baxmayaraq əsəri tərcümə edib.

8) Qabıssan-Qabili atıram, qəbul edilən yer, ziyarətgah məkanı. Zamanında dünyanın ziyarətgah məkanı. San-ad-san, şan-şöhrət mənasında. Sanesani - 3-cü məna Allah, Allaha yaxın müqəddəs məkan mənasındadır. Belə olan halda stan sözü şübhə altına düşür. Orta əsrlərdən üzü bəri Azərbaycanın müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adları olub, lakin heç birində “stan” sözü olmayıb. Sasanilər, Kəsrani, Şəddadilər, Səlcuqilər, Səfəvilər və s).

Qabıssan və ya Qabussan eyni vəhdətdə və eyni mənada qəbul edilməlidir. (Qabusnamə ilə bağlı).

Qabusnamə əsərinin 23-cü səhifəsində qeyd edilir.

Kim xar olsa Qabusa, Hökmən batacaq yasa.

Bu beyt də fikirlərimizə tam təsdiq gətirir. Qabıssan və ya Qabussan müxtəlif formalarda qəbul edilsə də eyni tarixi mahiyyətə bağlanan adlardır.

Sonda bunların birini yəni Qabıssan kimi qəbul etmək məqbul olar. 1960-cı illərdə Amerikadan, Kanadadan, Fransadan, Niderlanddan Azərbaycan MEA-a müxtəlif məktublar gəlmiş, Qabıssanın Qobustanla əvəzlənməsinə dair cavablar istənilmişdir. Lakin bu haqda lazımi cavablar verilməmişdir. Halbuki, bu cavablar bəşəri bir tarixin dərinliklərindən xəbər verə bilərdi. [16, s. 9-21].

Araşdırmalar göstərir ki, qədim tarixi dövrlərdə dünya ölkələrinin dini baxımdan Qabıssanla sıx əlaqələri olmuşdur ki, bütün bunlar qayaüstü rəsmlərdə əyani şəkildə öz əksini tapmaqdadır. Yekun olaraq onu qeyd etmək olar ki, Qobustan toponimi haqqında aparılan toponimik təhlillər, xalqımızın tarixi mənşəyi ilə bağlı bəzi qaranlıq və mübahisəli məsələlərin üzə çıxarılmasına kömək edə bilər. Bütün bunları nəzərə almaqla Qobustan toponimlərinin dünya ölkələrindəki paralellərinin cədvəlini göstərmək səmərəli və təsdiqedici amil ola bilər.

Cədvəl 1 Qobustan inzibati rayonunda yaşayış məntəqə adlarının dünyada yayılma arealları

1 2 3

Qobustan inzibati rayonunda kənd adları Qaradağ Nabur Mərəzə

4

Təklə

5 6 7 8 9 10 11

Nardaran Ərəbqədim İlanlı Sündi Çuxanlı Qaracüzlü Təsi

№

98

Ölkə, şəhər, region Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Rusiya, Sibir, Qobustan Ərəbistan, İran, Türkiyə, İsrail İran, Xızı, Naxçıvan, Sibir Orta Asiya, Türkmənistan, Qazaxıstan, İran, Gürcüstan, Qərbi Azərbaycan, Cəlilabad, Masallı Orta Asiya, İran Gürcüstan, Naxçıvan, İrəvan Orta Asiya, Türkmənistan Hindistan, Estoniya, Gürcüstan, Tacikistan Özbəkistan, Dağıstan, Çuvaşiya İran (Həmədan) Monqolustan

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Azərbaycan Respublikasının ərazisi doğma Azərbaycan dilində olan coğrafi adlarla zəngindir.

Bu coğrafi adların əksəriyyəti məna və mənşə etibarı ilə aydın və konkret, tarixən formalaşmış dildə özünə möhkəm yer tutmuşdur. Belə adların bir çoxu antik xalqların, dillərin, eləcə də müəyyən tarixi hadisələrin soraqçısı olaraq qalır.

Həmin adların müəyyən hissəsi ictimai-iqtisadi həyat şəraiti ilə əlaqədar dəyişsə və biri digəri ilə əvəz olunsa da, böyük bir hissəsi konkret ərazidə tarixən mövcud olmuş və hazırda orada məskunlaşan xalqların tarixi keçmişini, mədəniyyətini, iqtisadiyyatını, ictimai və sosial vəziyyətini, adət ənənəsini eləcə də dillərini əks etdirən abidələr kimi yaşamaqdadır. Onların bəziləri hətta yad və ölü dillərində elementlərini özündə mühafizə edir [17, s.

267]. Ərazimizdə Azərbaycan mənşəli adlarla yanaşı müxtəlif dillərə və xalqlara aid toponimlərə rast gəlinir. Toponimik arealların və paralellərin eyni dilli coğrafi adların yayılmasıdır. Azərbaycanın Qobustan ərazisi bu ərazinin toponimləri dünyanın ən qədim ərazisi və toponimləridir.

Dünyanın xüsusən də, şərqin qədim ölkə və şəhərləri öz adlarını bu tarixi əraziyə görə alması ehtimal edilir. Bunlara lüğəti adlar və onların mənaları təsdiq gətirir.

1) Misir-böyük şəhər, ölkə [3, s. 389].

2) İraq-uzaq diyar.

3) Surya-su-tərəf [3, s. 571]; Riya-ikiüzlü, yəni ulduza sitayiş edənlərin ikinci tərəfi [3, s. 523].

4) Yəmən-sağ-sol tərəf. [3, s. 170].

5) Məqduniyyə (Makedoniya)-qüdrətli yer. [3, s. 338].

6) Latın Amerikası-lat-büt, bütpərəst, Amirabadan yer, adam yaşadan [3, s. 21].

7) Şamanlar-şam, şəm (günəş), an-zaman mənasında. Hindu-hin-zaman, du-ikinci yol. Mayalılar-muğamda Maya-Zat, təməl, bünövrə. Bunların sayını artırmaq olar. Dədə Qorqud dastanında da bu təsdiqedici amilləri görmək olar. 1) Ulaş oğlu Qazan xan-Ula əslində Ulu, yəni ilkin nəsl oğlu Ol Osman nəsliyəm, Üssman-zat, təməl, bünövrə, ilkin. Bu baxımdan toponimlərin yeni prizmadan araşdırılması tarixi zərurət tələb edir.

4. Nəticə.

1. Qobustan toponimlərinin qədimliyi. Mifoloji, dini mənaları yeni baxışlarla işıqlandırılır.

2. Qobustan qayaüstü rəsmlərlə və onların sivil davamı olan xalça işarələrinin tarixi bağlılığı ilə toponimlərin vəhdəti önə çəkilir.

3. Qobustan qayaüstü toponimlər vəhdəti, bağlılığı yeni prizmadan işıqlandırılır.

4. Toponimlərin dini, mifoloji aspektləri əvvəlki tədqiqatlarla müqayisəli, fərqli cəhətləri önə çıxarılmaqla yeni coğrafi-tarixi baxışlar irəli sürülür.

5. Qobustan toponimlərinin dünya ölkələri ilə paralellik əlaqələri irəli sürülməklə fikirlərimizə təsdiq gətirilir. Fatehlərin buraya gəlişi yeni tarixi fikirlərlə irəli sürülür. Qobustanın təhrif olunmuş toponimlərinə yeni baxışlar gətirilir. ƏDƏBİYYAT 1. Rüstəmov C. Qobustan dünyası Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. Bakı, 1994. 174 s.

2. Azərbaycan xalq mahnısı. ll cild səh.110. Öndər nəşriyyatı Bakı, 2005, 127 s.

3. Ərəb və Fars lüğəti. Yazıçı nəşriyyatı 1985, 1030 səh.

4. Gəncəvi N. İskəndərnamə. Yazıçı nəşriyyatı, Bakı, 1982, 689 s.

5. Qabıssanlı Ş. Azərbaycan xalçalarının açılmamış sirləri. Təhsil, 2014, 231 s.

6. Araslı. H. Kitabi Dədə Qorqud dastanı. Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı Bakı, 1962, 175 s.

7. Qabıssanlı Ş. (Həmzəyev). Xabarşi Vestnik Bülleten Almatı-2017 8. Bayatılar Bakı yazıçı, 1985, 197 s.

9. Cami Ə. Seçilmiş əsərləri. Öndər nəşriyyatı, 2004, 317 s.

10. Şirvani Bilal. Leyli və Məcnun Azərnəşr, 2003, 463 s.

11. Avesta. Azərnəşr, 1995, səh. 103.

12. Xaqani Ş. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərnəşr, 2003, 321 s.

13. Cəfərov Ə.S. redaktəsi ilə Qabusnamə. Bakı, Altun kitab, 2005, 240 s.

14. Bakıxanov. A.A.Seçilmiş əsərləri. Bakı, yazıçı 1984, 474 s.

15. Udincə Azərbaycanca-Rusca lüğət. Elm nəşriyyatı, Bakı, 1974, 297 s.

16. Kerimov L. Azerbaydjanskiy kover. Baku, Qjandjlik, 1993 17. Məşədiyev Q.İ. Azərbaycan toponimlərinin tarixi-Linqivistik təhlili. Bakı, Elm və təhsil, 2010, 231 s.

18. Qurani-Kərim. Nurlan nəşriyyatı. 2003, 640 s.

ABOUT ANCIENT TOPONYMS OF GOBUSTAN Sh.A.Hamzayev, M.A.Abbasova Abstract. In the article, the ancientness of the toponyms in Gobustan region is being underlined. Starting from B.C., up to middle ages Gobustan had been visited by many high ranking conquerors from all over the world. Writings and marks by 12th Roman Legion, Greeks, and Arabs provide evidences for this fact. Of course, in this regard, there are some historical toponyms which have been illuminated in this writing.

99

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Here Gobustan’s toponyms are studied from new viewpoint, and their historical sources as well as meanings are explained. Especially essence of some new unknown toponyms are studied. Namely, Gobustan petroglyphs and its follow-up Gobustan carpet figures necessitate the acceptance of a fact that Azerbaijan was the cradle of the humanity. Systematic analyses of the images substantiate this statement, and researches state that these monuments are more ancient than Sumerian and Orkhon-Yenisey monuments.

Keywords: Gabissan, Mugh, fire worshiper, grave, Zoroaster. О ТОПОНИМАХ ДРЕВНЕГО ГОБУСТАНА Ш.А.Хамзаев, М.А.Аббасова Аннотация. В статье говорится о древности топонимов Гобустана. С древных времен до нашей эры по средневекове со всего мира сюда приходили отважные завоеватели. Росписи и знаки отмеченные XII легионом, греками, римлянами и арабами являются доказательством всего этого. Естественно,

100

на ряду с ними были и исторические топонимы и они освещены в статье. Так же здесь, топонимы Гобустана исследованы с новой призмы, объяснены исторические источники и сущности. Раскрыты исторические ценности и уделено особое место новым топонимам, которые неизвестны науке. Итак, наскальные петроглифы Гобустана и ковровые знаки являющиеся их естественным продолжением подверждают то, что территория Азербайджана являлась колыбелью зарождения человечества. Систематическое чтение картин с новой призмы доказывает правдивость этих идей. В результате проведенного нами исследования, мы пришли к такому выводу что эти исторические памятники опережают Шумерские и Орхон Енисейские памятники. Ключевые слова: Габыссан, Муг, огнепоклонник, могила, Заратуштра.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 COĞRAFİ TƏHSİL AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ YAZILMIŞ İLK COĞRAFİYA KİTABLARI: DƏRSLİKLƏRİN MƏZMUNUNUN TƏHLİLİ M.İ.Verdiyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Bakı ş., Ü.Hacıbəyov küç., 68 mirvari.verdiyeva@gmail.com _________ Məqalənin tarixi: Daxil olub: 05 dekabr 2019 Təkrar işlənməyə göndərilib: 25 dekabr 2019 Çapa qəbul olunub 27 yanvar 2020 __________________________ Açar sözlər:

ilk coğrafiya dərsliyi dərslik siyasəti dərsliyin məzmunu Q.R.Mirzəzadə illüstrativ materiallar dərsliyin strukturu

Xülasə Azərbaycanda ana dilində nəşr edilmiş ilk coğrafiya kitabları və dərslikləri haqqında məlumat əldə etmək məqsədi ilə tədqiqatlar aparılmışdır. Tədqiqat 1900-1926-cı illəri əhatə etmişdir. Arxiv araşdırmaları nəticəsində o dövrdə nəşr edilmiş kitablar əldə edilərək surəti götürülmüşdür. Kitabın hər biri diqqətlə oxunaraq təhlil edilmişdir. İstifadə edilməsi və məzmun etibarı ilə coğrafiya kitabları dörd qrupa bölünmüşdür. Azərbaycan dilində çap edilmiş coğrafiya kitabları və dərsliklərinin Q.R.Mirzəzadədən əvvəl, onun dövründə və sonralar da yazılması qeyd edilmişdir. Nümunələr əsasında bəzilərinin məzmunu haqqında qısa təhlil verilmişdir. Əvvəllərdə yazılmış coğrafiya kitablarının tədqiqatdan kənarda qalmasının əsas səbəbi kimi ərəb və köhnə latın qrafikası ilə yazılması göstərilmişdir. Əvvəllər Azərbaycanca yazılmış coğrafiya kitablarında illüstrativ materiallar verilməmişdir. Yalnız ilk dəfə olaraq Q.R.Mirzəzadənin “Qafqazın coğrafiyası” kitabında rast gəlindiyi qeyd edilmişdir. Məqalənin sonunda tədqiqatın nəticələri konkret olaraq göstərilmişdir. _________

1. Giriş.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra dünya təhsilinə inteqrasiya prosesi başlamış və çoxlu sayda islahatların aparılması həyata keçirilmişdi. Yeni-yeni sənədlər qəbul olunmuşdu. O cümlədən, dərsliklərin müasir tələblərə uyğun yenidən yazılması, müasir məzmuna malik olması tələbi qoyulmuşdu. 23 yanvar 2006-cı ildə “Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədi qəbul edilmişdi. Sənəddə dərslik siyasətinin prinsipləri ilə yanaşı, dərsliklərin məzmununa verilən əsas tələblər də göstərilmişdi. Dərsliklərdə şagirdlərin Azərbaycan xalqının milli, mənəvi və mədəni dəyərləri ruhunda tərbiyə olunmasına, onların öz ailəsini, xalqını, Vətənini sevməsinə, insan haqlarına və bəşəri dəyərlərə hörmət etməsinə yönələn ideyaların olması, şagirdlərin yaş psixologiyası və fizioloji xüsusiyyətlərin nəzərə alınması və dünyəvilik prinsipinə riayət edilməsi əsas tələblərdəndir. [10] Nəticədə ümumtəhsil orta məktəbləri üçün yeni məzmunda, yeni struktura malik coğrafiya dərslikləri də yazılmağa başlandı. Yazılmış bu yeni dərsliklər əvvəlki mövcud olmuş dərsliklərin bazası üzərində formalaşdı. Bir növ elmi məzmun varislik prinsipini qoruyub saxlamış oldu.

Təhsil islahatlarının aparılması dərsliyin “coğrafiya” adlandırılması və mövzuların sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru verilməsini tələb etdiyindən, VI-XI siniflərdə verilmiş coğrafi bilik və bacarıqların coğrafiya elminin məzmun xətlərinə uyğunlaşdırıldı. Coğrafi məkan, bu məkanda baş verən təbii hadisələr və məskunlaşmış əhalinincəmiyyətin təsərrüfat fəaliyyətinə aid coğrafi bilik və bacarıqlar öz əksini tapmış oldu. Hal-hazırda Azərbaycanda coğrafi bilik və bacarıqların mənimsənilməsi üçün siniflər üzrə istifadə edilən dərslik “Coğrafiya” adı altında verilmişdir.

Tarixi dövrlərdə Azərbaycanda istifadə edilmiş coğrafiya dərslikləri ilə müasir dərsliklərin strukturu və məzmunundakı fərqləri müəyyən etmək üçün əldə edilmiş bəzi dərsliklərin tarixi ardıcıllıqla təhlilini vermək daha məqsədə müvafiqdir. Bu səbəbdən də, arxivdən əldə edilmiş bir sıra coğrafiya kitablarının məzmununun təhlilinin belə verilməsi ildən-ilə coğrafi məzmunda və strukturda baş vermiş dəyişikliyi görməyi asanlaşdırmış olar.

2.Təhlil və müzakirə.

Azərbaycanda coğrafiyaya aid elmi əsərlərdə ana dilində yazılmış ilk coğrafiya dərsliyi birmənalı olaraq Qafur Rəşad Mirzəzadənin adı ilə bağlıdır. Rəmzi Yüzbaşov “Məşhur coğrafiyaşünas Q.R.Mirzəzadə”adlı kitabında yazırdı: - “Qafur 101

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 Rəşad bizim mədəniyyət tariximizdə ana dilində ilk coğrafiya kitablarının banisi kimi tanınır” (Kitabın elmi redaktoru c.e.d., prof. Q.K.Güldür). [11, səh. 20, 32] Doğrudur, Q.R.Mirzəzadənin coğrafiya dərsliklərinin yazılmasında əvəzolunmaz dərəcədə böyük xidmətləri olmuşdur. 1910-1943-cü illər arasında Q.R.Mirzəzadənin V-IX siniflər üçün yazdığı 20-dən çox coğrafiya dərsliyi nəşr edilmişdir. Onlardan 14-ü dərslik, 3-ü metodik vəsaitdir.

1923-cü ildə çap edilmiş kitabı “Coğrafi terminlər lüğəti” və 1943-cü ildə isə “Meteorologiya elementləri” adlanır. 1932-ci ildə isə B.Əsgərovla birlikdə yazmış olduğu “Coğrafiyadan iş kitabı” 4-cü qrup üçün” 78 səhifədən ibarət metodik vəsaiti K.M.Q. Tədris Metod sektoru tərəfindən təsdiq edilərək nəşr olunmuşdur.

Tədqiqatın əsas məqsədi Q.R.Mirzəzadədən əvvəllər ana dilində yazılmış coğrafiya dərsliyinin olub-olmaması, nə kimi məzmun və struktur kəsb etməsi idi. Tədqiqat zamanı qismən axtarış, nəzəri təhlil və müqayisə metodlarından istifadə edilmişdir. İlk öncə Q.R.Mirzəzadənin coğrafiya kitabları əldə edilmişdi. Axtarış zamanı digər müəlliflər tərəfindən azərbaycan dilində yazılmış və müxtəlif illərdə çap edilmiş coğrafiya kitablarını da əldə etmək mümkün olmuşdur. Bu kitabların əksəriyyətinin surəti çıxarılmışdır və məzmunu təhlil edilmişdir. Coğrafiya kitablarının məzmunu və strukturu müqayisə edilmişdir.

Axtarışlar nəticəsində məlum olmuşdu ki, 1926-cı ilə qədər Azərbaycanda yazılmış və nəşr edilmiş kitab və dərsliklər birmənalı olaraq ərəb əlifbası ilə nəşr edilib. 26 fevral-6 mart 1926-cı il tarixində Bakıda I Beynəlxalq Türkoloji Qurultay çağrılıb və latın qrafikalı əlifbaya keçid haqqında qərar qəbul olunub. İyul 1928-ci ildə Azərbaycanda əlifba islahatı keçirilib, 1 yanvar 1929-cu ildən yeni Azərbaycan əlifbasına keçidlə bağlı hökumət qərarı rəsmən elan edilib və məktəblərdə tədris latın əlifbası ilə başlanıb. 11 iyul 1939-cu ildə latın əlifbası ləğv edilib və 1 yanvar 1940-cı ildə kiril (rus) qrafikalı Azərbaycan əlifbası tətbiq edilib.

Müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif əlifbalarla yazılmış elmi ədəbiyyatlar tədqiqatçıların elmi axtarışlarını çətinləşdirmişdi. Nəticədə lazım olan informasiyanı elmi kitabxanalardan və arxivlərdən almaq məsələsi problemə çevrilmişdir. Kitabların yazıldığı ərəb qrafikası müasir əlifbadan xeyli fərqlənir və köhnə fars qrafikası ilə qarışıq istifadə edilmişdir.

Bu qarışıqlıq azərbaycan dilində o dövrlərdə istifadə edilən rus, türk, ərəb və fars sözləri ilə yanaşı, unudulmuş arxaiq sözlərlə müşayyət olunduğundan dərsliklərin məzmununun oxunmasında problem yaratmışdır.

102

Tədqiqat nəticəsində əldə edilmiş, müxtəlif dövrlərdə fərqli əlifba ilə yazılmış coğrafiya kitablarını təyinatı və məzmunu etibarı ilə dörd qrupa bölmək olar: -müəllimlərin elmi-nəzəri biliyinin artırılması üçün yazılmış elmi ədəbiyyatlar; -şagirdlərin coğrafi biliklərinin genişlənməsinə xidmət edən elmi ədəbiyyatlar; -coğrafiya fənninin tədrisi üçün tərtib edilmiş coğrafiya dərslikləri; -müəllim və şagirdlərin təlim prosesində istifadə edəcəkləri iş kitabları.

Müəllimlərin elmi-nəzəri biliyinin artırılması üçün nəzərdə tutularaq yazılmış elmi ədəbiyyatlar müxtəlif müəlliflər tərəfindən, müxtəlif məzmunda yazılmışdır. Bu kitablar kompleks bilik vermir, sadəcə müxtəlif mövzuya aid məzmuna və struktura malikdirlər. Bəzilərində məzmuna uyğun illüstrativ materiallar verilmişdir. 1924-cü ilə qədər yazılmış kitablarda elmi-coğrafi biliklərin mənbələri, hansı dildən tərcümə edilməsi, mündəricatı, neçənci siniflərə aid olması verilməmişdir. Əldə edilmiş elmi kitabların əksəriyyəti müxtəlif müəlliflər tərəfindən yazılmışdır və azərbaycan dilinə tərcümə edilərək müxtəlif şəhərlərdə çap olunmuşdur. Bəzi kitablarda tərcümə edənin və kitabın çapı üçün vəsaiti verənin kimliyi göstərilmişdir. 1900-1940cı illər arası dövrlərdə coğrafi biliklərin elmi məzmununun ildən-ilə zənginləşməsinin, sistemləşməsinin, ardıcıllığın gözlənilməsinin və təkmilləşməsinin baş verməsi aydın hiss olunur. Deyilənləri müxtəlif müəlliflər tərəfindən müxtəlif illərdə tərtib edilmiş bəzi coğrafiya kitablarının məzmununun təhlili ilə vermək daha məqsədə müvafiq olar.

1989-cu ildə “Ziya” qəzetinin 27 dekabr 1879cu il tarixli dördüncü nömrəsinin “Məmləkət əhvalatları” xəbər bölməsində kiçik bir məlumatda deyilir:-Darülfünunda rus təhsilindən qurtarmış və Gəncədə sledovatel olan Əsgər bəy Adıgözəlzadə bizim Azərbaycan dilində bir coğrafiya kitabını tərcümə və tərtibinə hümmət etmişdir.” [12] Əsgər Ağa Adıgözəlzadənin-Goraninin hələ 1879-cu ildə Coğrafiya dərsliyi yazmış olduğu və “Ziya” mətbəəsində nəşr edilməsi haqqında məlumatı verilmişdir. Çox təəssüf ki, Ə.A.Adıgözəlzadənin bu coğrafiya dərsliyini hələki əldə etmək mümkün olmamışdır. Şəmsəddin Saminin tərtib etdiyi “Qamusülaləm: tarix və coğrafiya lüğəti 6 cilddə İstanbulda, “Mehran” mətbəəsində nəşr edilmişdir (redaktoru Mehrandır) [9]. Mətn ərəb və köhnə latın qrafikası ilə yazılmışdır. Kitablar 1889-1898-ci ildə çap olub.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 I cildin üzərində ərəb əlifbası ilə yanaşı fransızca “Tarix və coğrafiyanın universal lüğəti. Birinci cild” sözləri ilə yanaşı, müəllifin və mətbəənin adı yazılıb. Kitab redaktoru Mehranın “Sahib və tabe kitabın ifadəsi” adlanan ön sözlə başlayır. Ardınca “İfadə məramı” adı ilə “tarix zamandır, coğrafiya məkandır, zaman ilə məkanın bərabərinə münasibəti isə zahirdir” deyərək, insanların tarixi dövrlərdə yaşadıqları yerin necə olması, digər ərazilərdə hansı xalqların yaşaması barədə daima düşünmələri qeyd edilir. O cümlədən, qərbdə bu barədə çoxlu elmi kitabların yazıldığı diqqətə çatdırılır. Kitabların hamısında səhifələr iki sütundan ibarətdir və qara həriflərlə yazılmış sözlərin qarşısında mənasının izahı verilib. (Coğrafi adların-ərazi, ölkə, dağ, çay, şəxslər, ölçü vahidləri və s.) Fransızca olan sözlərin qarşısında mötərizədə latınca yazılışı verilib. Digər cildlərin hər biri eyni struktura malikdir. Bu kitabı bir növ terminlər lüğəti də adlandırmaq olar.

1904-cü ildə Həsən Nəsuhun yazmış olduğu Coğrafiya kitabının I cildi 372 səhifədən ibarət olub, “Tərcümə töhfə nəsuhiyyə” adlanır. Kitabın titul vərəqində ərəb dilindəki qeydlərdə deyilir:“Yer kürəsinin hakimiyyəti şəraitində dünya ölkələrinin ümumi coğrafiyası.” Dövlət və səxavəti ilə məşhur cənab Hacı Zeynəlabdin Tağıyevin tamamilə müsəlmanların arasında intişar verilmək üçün Bakıda çap olunubdur. Müəllif Həsən Nəsuh. Sünni dairəsinin istifadəçiləri, müəllif hüquqları qorunur. Tərcümə edəni Məhəmməd Həsən Mövlazadə.

Tiflis quberniyasının sədri Qoburniski, Tiflis və Kutaisi qazisinin icazəsi ilə. 21 may 1904-cü ildə Tiflis şəhərində senzuradan keçmişdir” [2].

Coğrafiya kitabının ilk səhifəsində naxışlı çərçivədə verilmiş ərəb dilində “Allahın xeyirli gözəl adları ilə” sözləri yazılmışdır və birbaşa yerin, onun üzərində olanların yaradılmasının geniş elmi izahı şərh edilmişdir (cəmi 22 səhifə). Bu hissədə insanların yer haqqındakı təsəvvürləri, dini kitablarda yer və onun üzərindəkilərin yaradılması barədə olan biliklər və insanların nəzəriyyələrindən bəhs edilir. Sonra gəmilər haqqında məlumat verilir və gəmilər təyinatına görə qruplara bölünür.

“Suda istəaməl olunan istilahələr” mövzusunda okeanlar da öz növbəsində 5 qrupa bölünür: 1.Məhyət kəbir (Sakit okean) Asiya ilə Ameriqa arasında, 2. Məhyət Atlantiq Amriqa, Afriqa, Avropa arasında, 3. Məhyət Hindi Afriqa ilə Asiya arasında, 4. Məhyət Məncəməd şimali (Şimal buzlu okean) Avropa, Asiya, Amriqa arasında, 5. Məhyət Mənciməd cənubi Afrika, Amriqa okyanusun cənubu [2, səh.10].

“Tərifi coğrafiyə” mövzusunda deyilir:-“Coğrafiya yunan sözüdür, bir elmdir ki, onda olunar ki, kürey ərzin vaqe olan iqlimlərin əhvalı, iqlimlərin

ərz-tulu, şəhərlərin, dağların, səhraların, dəryaların, nəhrlərin, sakinə məmləkət-hökumətlərin ədədləri [2, səh. 12]. Bunun ardınca “Ərz”, “Su”, “Quru”ya aid mövzularda qısa məlumat verilib.

Sonra hərəsi yarım səhifədən ibarət fəsillər ayrılır: I Fəsil:-“Əvvəlimci fəsil dünyanın sakinləri və növü bəşərin bəyanındadır”-adlanır. Dünya əhalisinin irqi tərkibini və zahiri fərqlərini izah edir. II Fəsil-“İkiminci fəsil lüğətlər bəyanındadır”-adlanır və dünya əhalisinin dil tərkibini izah edir. III Fəsil“Üçümüncü fəsil dinlər bəyanındadir”- adlanır və dinlərin və hər birinin tərkibində olan növlərindən bəhs edir. IV Fəsil-“Dördümüncü fəsil hökumətlər bəyanındadır”-adlanır və hökumət-cümhuriyyət və s. sözlərin izahı verilir. “Əqsəm dünya” mövzusu Avropanın sərhədlərini, sahil xətləri, əhalisi, təbiəti, dəryaları, sərvətləri, təqsim siyasiyə haqqında qısa məlumat verildikdən sonra, dünya ölkələri barədə elmi izahat şərh edilmişdir. Dünyanın ölkələri əsasən 3 qrupa bölünüb. “Avropanın böyük dövlətləri” (Britaniya ingilis, “İmperator Rusiya”, “Cümhuriyyəti Fransa”, “İmperator İlməniyə (Kermaniya)”, “Alman”, “İmperator Nemsə və Əlməcra (Avstra-Vinkiya)”, “Məmləkət İtaliya”, “Məmləkət Osmaniyyə (Türkiyə)”), İkinci təbəqənin dövlətləri (“Məmləkət İspaniya”, “Məmləkət Svid Norvic (Şvetsiyə Norvikiyə)”, “Məmləkət Rumanyə”, “Məmləkət Yunan”, “Asılı dövlətlər təbəqəsi”- “Məmləkət Serbiya”, “İmarət Cil İsud (Çornağoriya)”), Üçüncü təbəqə dövlətləri (“Məmləkət Danimarka Danya”, “Cümhuriyə Svisirə ilmata hədiyə (Şvedsariya)”, “Məmləkət Rumanyə”, “Məmləkət Yunan”, “Asılı dövlətlər təbəqəsi”- “Məmləkət Serbiya”, “İmarət Cil İsud (Çornağoriya)”).

“Kuçek və müstəqil hökumətlər” də öz növbəsində 3 qismə bölünür:- “Birinci qisim ölkələr” “Cümhuriyə San Madniyo”, “İmarət Monako”dur. “İkiminci qisim Asiya qitəsidir-Məmləkət dövlət müstəqlə:-Əvvəlminci təbəqə dövlətlər:-“İmperator Yapan (Yaponya) Japun” və “İmperator Çin Xəta (Kitay)” adlanır. “Üçüncü təbəqə ölkələr” kimi “Məmləkət Siam”, “Məmləkət Korya”, “Məmləkət Fars-İran (Pərsiya)”, “Məmləkət Əfğanıstan”, “Məqataə Sibirya”, “Türkistan Risiyə” və “Qafqasiya məmləkəti” (Qafqaz ölkəsinin paytaxtı kimi Tiflis şəhəri göstərilib).

“Müstəamərat Rusiyə dər Çin (Çində Rusiya kaloniyaları)”-bu mövzunun başlığı ərəb dilində yazılıb və kiçik mətndə deyilir:-Rusiya hökuməti 27 mart 1897-ci ildə Çin hökuməti ilə müqavilə bağlayıb ki, Talyn van adası sərhəddindən 99 il müddətinə bu yerləri icarə edib qalalar tərtib və Sibirya sərhəddinədək dəmir yolları bina edib.

Rusiyanın əlində qalsın [2, səh. 349].

103

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 “Məmalük dövlət Osmaniyyə”-tərkibi-mövzusunda dövlətin sahəsi, əhalisi və təbiəti haqqında elmi məlumatlar yer alıb. Sonra Osmaniyyənin tərkibində olan ərazilərin adları və hər birinin sahəsi, sərhədləri, əhalisi və təbiəti haqqında izahat verilib:-“Qism əvvəl Türkiyə Asyə”, “Arməniyə Osmaniyə”, “Kürdistan”, “İraq ərəb ya Cəzirətul ərəb” və “Suriya (Şamat)”.

“Qisim səni bələdi ərəb (İkinci hissə ərəb ölkələri)-Hüdudları” mövzusunda deyilir:-cənub qərb tərəfdə şimala və şərqə Sorsə (Suriya) İraq və Xəlic Fars, cənuba Bəhr Oman, qərbə Qırmızı dərya və Suviş qanalı [2, səh. 367]. Mətn ərazinin təsviri ilə tamamlanır.

Kitabın sonunda mündəricat verilmişdir, lakin istifadə edilmiş ədəbiyyat göstərilməmişdir. Dərsliyin mətnində azərbaycanca, türkcə terminlərlə yanaşı bəzi terminlərin ərəb dilində ifadəsi dilimizə tərcümə edilmədən verilmişdir.

1904-cü ildə Həsən Nəsuh tərəfindən yazılmış II cild “Coğrafiyayi-töhfeyi nəsuhiyyənin tərcüməsi” kitabı ərəb qrafikası ilə Axund Hacı Məhəmməd Həsən Mövlazadə tərəfindən tərcümə edilmişdir. Kitab 16 dekabr 1904-cü ildə Tiflisdə rəsmi senzuradan keçdikdən sonra, Tiflis quberniyasının sədri, məclis və qazisinin icazəsi ilə Bakı şəhərində, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsaiti əsasında, “Kaspiy” qəzetinin “Buxariyyə” mətbəəsində çap olunmuşdur və 218 səhifədən ibarətdir. Dərslik “Müqəddimə” ilə başlayır və burada əhalini cəhalətdən xilas etməyin yeganə yolunun təhsilli olması göstərilmişdir və mətnin hansı dildən tərcümə edilməsi naməlumdur. Dərslikdə “Asiyada olan qeyri-müstəqil məmləkətlər. Əvvəla müstəamərati ingilis” mövzusu ilə başlayır və Hindistan, Birma haqqında geniş məlumat verilir. Sonra yarım-mövzularla müxtəlif materiklərdə yerləşən ölkələr haqqında-təbiəti, sahəsi, əhalisi, təsərrüfatı və s. təsvir edilib. Ölkələrin-məmləkətlərin verilməsi pərakəndə halında olub, bəziləri haqqında geniş, bəziləri haqqında çox qısa məlumatlardan ibarətdir. 31 mövzunun olmasına baxmayaraq, heç birinə aid şəkil və ya xəritə-sxem yoxdur. Haqqında məlumat verilən ölkələr materiklərdə və ya adalarda yerləşir. Ölkələr arasında İngilis, İspaniya, Portuqaliya, Almaniya, Yaponiya və s. ölkələrin müstəmləkələri barədə də məlumat verilib. Məmləkət adları o dövrdə indikindən fərqli yazıldığından, bəzi ölkələrin müasir dövrdəki adları ilə üst-üstə düşmür.

Məsələn, Cənubi Fənəzviyla, Səltənəti Zəncibar, Məmləkəti Nicra, Qismi Buluneziya və s. Dərslikdə mündəricat və ədəbiyyat siyahısı verilməmişdir.

[3] 1908-ci ildə Gəncədə ruhani məktəbinin riyaziyyat və coğrafiya müəllimi Akif Səfvət “Tarixi104

cahan, yaxud dünya nə olmuş, nə olacaq” adlı 80 səhifəlik coğrafiya dərsliyi yazmışdır. [8] Dərsliyin əvvəlində verilmiş “mündəricat”da 16 mövzu göstərilmişdir. Mövzular sütunvari deyil, ardıcıl olaraq, aralarında defis qoymaqla yazılmişdir və səhifələri göstərilməmişdir. Kitabın naşiri və mühərriri Akif Səfvətin “Ön sözdə”-“İfadə məramı” hissəsində, həyatın dərk edilməsində kitabın əhəmiyyətindən bəhs edən kiçik mətndə deyilir:-“Kitab elmin orağıdır”. Mətnin sonunda “Gəncə məktəb ruhaniyyəsi, elim riyaziyyat və təbiyət müəllimi Akif Səfvət” sözləri yazılıb və kitabın 1908-ci il miladidə Gəncədə Haqverdiyevin şirkətində çap olunduğu göstərilib.

Mövzu göstərilmədən birbaşa yerin kürə şəklinə düşməsinin səbəbləri izah edilmişdir. Sonra “Bidəyəti xilqət”, “Aləmi şəms”, “Səma, yaxud fəza nədir”, “Həkimayi və Mutəqdəmin Bitaxirinin səma haqqındakı nəzəriyyələri”, “Aləmi ərz”, “Dövrü qədim və ya ərzi nəbatət”, “dövrü qədim və ya heyvanat”, “Yerin dövrləri” və s. kimi mövzular yer almışdır. Mövzuların mətnində çoxsaylı ərəb sözlərindən də istifadə edilmişdir. Dərslikdə heç bir illüstrativ materiallar verilməmişdir. “Yerin dövrləri” mövzusunda:-Ərz (Yer) dövrləri verilmişdir və Yer qabığının əmələ gəlməsinin bir neçə dövrə bölündüyü qeyd edilərək, adları əvvəlcə fransızca, sonra isə ana dilində verilib. Birinci dövrdə ibtidai torpaqların, ikinci dövrdə silisiumlu torpaqların yaranması dövrü, devon dövrü, kömürün əmələ gəlməsi və perm dövrünün olması göstərilib. Mətnlərin əsasını geoloji biliklər təşkil edir.

Mövzularda elmin mövhumatla qarışdırılmaması da oxucuların diqqətinə çatdırılır.

1910-cu ildə Q.R.Mirzəzadənin “Qafqazın coğrafiyası” kitabı Bakıda, Orucov qardaşları nəşriyyatında çap edilmişdi və 118 səhifədən ibarətdir [4]. Dərslik ərəb qrafikası ilə yazılmışdır, lakin neçənci sinif üçün nəzərdə tutulması qeyd edilməmişdir. Mətnlər çox qısa məlumatları əhatə edir.

Elə mətnlər var ki, 2-3 cümlədən ibarətdir. Mətnlərin sonunda “sual və tapşırıqlar” bölməsi verilməmişdir. “Coğrafiyayi-töhfeyi nəsuhiyyənin tərcüməsi” coğrafiya kitabından fərqli olaraq, yalnız Böyük Qafqazın təbiətini əks edən bir qrafik təsvir və milli geyimdə olan 3 kişi şəkilləri (şəkillərin ikisi tək, birində isə 3 kişi təsviri var) verilmişdir. Şəkillərin ikisi “Əhalisi” mövzusunda verilmişdir və kimə məxsus olması məlum deyil. Şəkillərdən biri “Şeyx Şamil” mövzusunda verilmişdir və bununla da bu şəkildəkinin məhz Şeyx Şamil olmasını iddia etmək olar. Dərslikdə deyilir: -Şeyx Şamil 1797-ci ildə təvəllüd etmişdir.

Uşaqlıq zamanını özündən dörd yaş böyük olan qazi, molla ilə birlikdə keçirmişdir. Bunlar vəqtlərini

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 çox məhəbbət və mehriban keçirmişlər. Şeyx Şamil uşaqlıqdan rəfiqi Məhəmməddən dərs alırmış. Sonra tamam on dörd il Dağıstanın məşhur alimlərindən dərs oxumuşdur [4, səh. 31].

Dərslikdə Qafqaz haqqında qısa məlumat verilir:- sərhədləri, Qara dənizindən Xəzərə qədər uzunluğu (verstlə), əhalisi (qadın və kişilərin sayı), orta silsilədən və silsilə tərəfdən iki hissəyə bölünməsindən bəhs edilir. Şimali Qafqaz, Cənubi Qafqaz, Qafqaz tağları, C.Qafqazdakı tağlar, Suları, Nəhrləri, Gölləri, Havası, Maarif işi, Ziraət işi, Sənaye və ticarəti, Əhalisi, Qafqazdakı yollar, Məşhur şosse yolları, Voyenni-usətin yolu, Voyenni-Suxumi yolu, Məşhur “Suram” tuneli, Mədən suları yarım mövzularında qısa məlumatlar verilir. Mətnlər olduqca sadə dildə yazılmış elmi məlumatlardan, əsasən də nomenklaturadan ibarətdir.

Dərsliyin sonunda çoxlu sayda cədvəllər verilmişdir ki, bu cədvəllər su və quru ticarət yollarını, məsafəsini və biletin qiymətini əks edir. Səh. 118-də Orucov qardaşları nəşriyyatının elanı verilib. Çapdan çıxıb satılan kitabların adlarının siyahısı və qiymətləri yazılıb. Bu siyahıda çoğrafiya kitablarının adı yoxdur.

1912-ci ildə 60 səhifəlik şəkilli, Rüşdü məktəbləri üçün nəzərdə tutulmuş “Coğrafiyyayi-riyazi, yaxud aləmi-şəms” adlı dərslik Kazanda, ərəb qrafikası ilə nəşr edilmişdir. Məhəmməd Rəfiqi tərəfindən yazılmışdır və “Bəradərən Kərimovlar” mətbəəsində çap olunmuşdur. Kitabın titul vərəqindəki qeyddə deyilir:- Məhəmməd Rəfiqi (Qarğalıda mədrase Osmaniyyədə adadi sinif müəllimi), birinci cüz (hissə) [7]. Dərslikdə 32 sxem, 1 şəkil (dənizdə sahilə yaxınlaşan gəminin müxtəlif məsafələrdə görünüşünün şəkli-yerin kürəvari olmasının sübutu kimi) verilmişdir. Mətn əsasən 8 mövzudan ibarətdir. Mövzular rum rəqəmləri ilə göstərilib və “Səma-gök yüzü”, “Yerin hərəkəti”, “Yerin üstündə nöqtə və dairələr”, “Ərz tul”, “Hərəkət zahiriyyə, hərəkət məhvəriyyə”, “Yerin hərəkət məhvəriyyəsi-yuğariyyə (Təqvim, Fərc və Şəfəq)”, “Kəvakib səyyarə”, “Kəvakib səbtə tərix məcriyə qəməriyə. Təqvim qəməri. Xüsuf və Kusuf (Ay və günəş tutulması)” adlanır. Mövzularda üfiq, planet və ulduzlar, yerin hərəkətləri, meridianlar, paralellər, yerin kürə formasının sübutu, qütb dairələri, coğrafi enlik və uzunluq, onlara aid hesablamalar, fəsillərin, gecə və gündüzün əmələ gəlməsi, günəş və ay təqvimi, gün və ay tutulmaları və s. coğrafi məsələlərin elmi izahı verilmişdir.

1912-ci ildə Həsən bəy Məlikzadənin-Zərdabinin “Torpaq, su və hava” adlı coğrafiya kitabı Bakıda A.B.Aşurbəylinin “Kaspiy” mətbəəsində ərəb qrafikası ilə çap olunub. Kitabın üz qabığında “Kiyev islam tələbələri nəşriyyatı 4 ədəd” sözləri də

qeyd edilmişdir. Dərslikdə mündəricat, illüstrativ materiallar verilməmişdir. İstifadə edilmiş elmi mənbə, hansı dildən tərcümə edilməsi göstərilməyib. Mətn “Torpaq, su və hava” mövzusu ilə başlayır:-Ülamə və hakimanələrə görə küreyi-ərz əmələ gələndən artıq istidən ərimiş şeylərdən mürəkkəbləşmiş...[6] yazılaraq, yer qabığının-torpağın əmələ gəlməsi izah edilmişdir. Quru və su olan ərazilərmateriklər və okeanlar haqqında ümumi məlumat verilərək, “Yerin içinin istisi”, “Zəlzələ”, “Yanar dağ” yarımmövzular olmaqla kitabın 36 səhifəsini əhatə etmişdir. 37-ci səhifədə “Su” mövzusunda suyun qaz tərkibi, təbiətdə rast gəlinən üç halı barədə məlumat verilib. Okean səviyyəsi, onun tərəddüdləri “Dərya səviyyəsinin qalxıb düşməsi” yarım mövzusunda izah edilir. Günəş və Ayın cazibəsi zamanı qabarma və çəkilmənin baş verməsinin izahı göstərilib. Küləklərin təsirindən cərəyanların əmələ gəlməsi öz əksini tapıb. Səhifə 62-də “Hava” mövzusu havanın qaz tərkibi haqqında məlumatla başlayır, havadakı su buxarının miqdarı, hava axınları, küləklər və s. barədə elmi izahat verilib. Kitabın sonuncu vərəqində mətbəəyə yardım edən Hacı Zeynalabdin Tağıyevə təşəkkür edilərək, bütün imkanlı şəxslərə müraciət edilir ki, kitabların çapı üçün vəsait ayırsınlar. Mətbəə nəfis şəkildə kitabların çapını həyata keçirir.

Dərsliyin məzmunu bəzi yerlərdə uzun-uzadı cümlələrdən ibarətdir. Oxuduqca cümlənin harada bitməsi aydın olmur, nöqtə, vergül çox yerdə qoyulmayıb. Əlbəttə bu çap səhvi ola bilər. Lakin bəzən hiss olunur ki, hərfi tərcümənin elmi izahında qüsurlar vardır, ancaq hansı mənbədən tərcümə edildiyi verilməmişdir.

Müəllifi göstərilməyən və 1914-cü ildə Kazan şəhərində “Millət” Elektro-Tipoqrafiyasında ərəb qrafikası ilə nəşr edilmiş coğrafiya dərsliyi 32 səhifədən ibarətdir. Sonunda mündəricatı yoxdur.

Bəzi mətnlərə uyğun qrafik təsvirdən ibarət 24 təbiət və insan təsvirləri əlavə edilmişdir. Dərslik “Bissmilləhi-irrəhmani-irrahim” kəlməsi ilə başlayır. İlk öncə “Coğrafiyanın əhəmiyyəti” izah olunur:- “Kişi nə qədər uzaq yaşasa da, nə qədər bəy olsa da, onun bitər. Amma elmi coğrafiya bitməz.” və Coğrafiya elminə belə bir tərif verilir:-“Üstündə durub yaşadığımız yeri bildirən elmə coğrafiya deyilir”.-Ardınca coğrafiya elminin iki hissədən ibarət olması qeyd edilir: “Coğrafiya elmi iki cürdür:-Coğrafiya təbii:-Yer üzünün təbiətini, sularını və s. öyrədər. Coğrafiya politiki-siyasi:-Yer üzünün padşahlıqlarını, ordakı kişilərini, necə yaşadıqlarını söylər”. [1] Dərslikdə qitələr fərqli sahəyə bölünmüşdür. Avropa, Asiya, Afrika (Ağ dəngiz, Şab dəngizi, Hind dəngizi, Atlas dağları çuğlamışdır), Misir (bura Afrikanın şimal hissəsinin daxil 105

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 olduğu bildirilir), Amerika, Avstraliya qitələrinə bölünmüşdür. Antarktika haqqında məlumat yazılmamışdır. Təbiətə aid ümumi məlumatın ardınca, qitələr üzrə ölkələr (padişahlıqlar) haqqında qısa və bəsit məlumatlar verilmişdir. Ölkələr sayına və bəziləri müasir adlarına görə fərqli şəkildə yazılmışdır, dərslik olduqca bəsit elmi məzmuna malikdir. Dərslikdə mündəricat yoxdur.

Q.R.Mirzəzadənin 1920-ci ildə ərəb qrafikası ilə nəşr olunmuş I hissə coğrafiya dərsliyi Azərnəşr tərəfindən çap edilmişdir və 190 səhifədən ibarətdir. Dərsliyinin titul vərəqində göstərildiyi kimi birinci dərəcənin 4-cü sinfinə məxsusdur. Dərslik “Diqqət” başlığı altında verilmiş oxuculara müraciətlə başlayır. Bu siyahıda 9 kitabın adı verilmişdir. Şərifovun “Cənubi Qafqazın coğrafiyası”, Q.R.Mirzəzadənin II hissə coğrafiyası, Əli Nadirin “Heyvanlar aləmi” adlı coğrafiya, digərləri isə ədəbiyyat və fizikaya aid kitablardır. Kitabları Azərnəşrin göstərilən ünvandakı mağazalarından almağın mümkün olduğu diqqətə çatdırılıb.

Dərsliyin sonunda “fəhrisət”-mündəricat verilmişdir. Cəhət, Sıra dağlar, Yerin şəkli, Nəbatət, Bəzi hökumətlər, Coğrafiya hekayələri başlıqları altında 100 mövzu verilmişdir. Sonda “Yanlış doğru cədvəli” verilmişdir, 4 sütundan ibarət bu cədvəldə bəzi səhifələrdə gedən yanlış ifadələr və düzgün oxunuş qaydası göstərilmişdir.

Dərslikdə 111 şəkil və sxemlər mövzuların məzmununa müvafiq olub, əyaniliyi təmin edir. Şagirdlər öz diyarında rast gəlinməyən bitki və heyvanların, coğrafi obyektlərin və fərqli irqə mənsub insanların həyat tərzi ilə şəkillərin köməyi ilə tanış olurlar. Verilmiş 4 xəritə-sxem dəniz cərəyanlarını, istilik qurşaqlarını, passat küləklərinin axınlarını və ingilis müstəmləkələrini təsvir edir. Mövzuların mətinləri sadə dildə yazılmışdır və müxtəlif həcmdə verilmişdir. Bəziləri səhifənin yarısını tutduğu halda, bəziləri 2-3 cümlədən ibarətdir.

“Bəzi hökumətlər” mövzusunda yarımbaşlıqlar şəklində Azərbaycan Cümhuriyyəti, Gürcüstan Cümhuriyyəti, Ermənistan Cümhuriyyəti, Rusiya Qoşma Şura Cümhuriyyəti, Buxara Şura Cümhuriyyəti, Xivə Şura Cümhuriyyəti, Türkiyə, İran, Əfqanıstan, Bəlucistan, Çin məmləkəti, Japoniya, İngilis, Fransa hökuməti, Almaniya, İtaliya haqqında qısa məlumatlar verilmişdir. Əsasən təbiəti və əhalinin məşğuliyyəti, idarə üsulu haqqında məlumatlardır. Məsələn, “Ermənistan Qafqaz cümhuriyyəti olmaqla yanaşı, Rusiya Qoşma Şura Cümhuriyyətinin tərkibinə daxildir”-kimi informasiyalar verilib [5, səh. 139].

“Coğrafi hekayələr”in hər biri “Hekayə-1”, “Hekayə-2” və s. kimi verilməklə sıralanmışdır və 43 hekayədən ibarətdir. Hekayələrin məzmunu 106

müxtəlif təbiət hadisələrinə, ölkələrə, materiklərə aiddir. Məsələn:-“Azərbaycanın xəritəsi”, “Okyanus”, “Xortum (tornado)”, “Asiya”, “Amriqa” kimi kiçik məzmunlu hekayələr vardır. Əslində bunlar hekayə deyil, sadəcə bəzi mövzuların izahından ibarətdir.

Dərslikdə hansı elmi ədəbiyyatdan istifadə olunması və ya hansı dildən tərcümə edilməsi verilməmişdir. Mövzuların sonunda sual və tapşırıqlar göstərilməmişdir.

3. Nəticə 1. Q.R.Mirzəzadəyə qədər bir sıra müəlliflər tərəfindən yazılmış coğrafiya kitablarının və dərsliklərinin bəziləri azərbaycanlı ziyalılar tərəfindən ana dilinə tərcümə edilmiş, bəziləri isə tərtib edilərək dərslik şəklində çap olunmuşdur.

2. Yuxarıda göstərilmiş coğrafiya kitablarının və dərsliklərinin heç birində neçənci sinif şagirdləri və ya müəllim üçün yazılması barədə məlumat verilməmişdir.

3. Ana dilində yazılmış ilk coğrafiya dərsliyinin Əsgər Ağa Adıgözəlzadəyə-Goraniyə məxsus olması “Ziya” qəzetində getmiş elanda göstərilmişdir.

4. Elmi kitabların və dərsliklərin məzmunu əvvəllər bəsit, əsasən nomenklaturadan ibarət və ticari xarakterli olsa da, sonralar tədricən elmi səviyyəsi yüksəlmişdir. Məzmunun keyfiyyətinin yüksəlməsi ölkələr və bölgələr arasında əlaqələrin genişlənməsindən, insanların coğrafi dünyagoruşünün artmasından və təhsilin səviyyəsinin elmi məzmun almasından irəli gəlmişdir.

5. Coğrafiya kitabı və dərsliklərinin elmi məzmunu və strukturu bir-brindən kəskin fərqliliyi ilə seçilir. Yerin böyük quru və su sahələrinin bölgüsü, dövlətlərin təsnifatı və adları müasir dövrdəkindən xeyli fərqli xarakterə malikdir.

6. Q.R.Mirzəzadədən əvvəl yazılmış coğrafiya kitablarında illüstrativ materiallar göstərilməmişdir. İllüstrativ materiallar ilk dəfə olaraq Q.R.Mirzəzadənin “Qafqazın coğrafiyası” dərsliyində (təbiət təsviri və kişi şəkilləri) verilmişdir. Sonrakı illərdəki dərsliklərində isə illüstrativ materialların sayı artmış və növ etibarı ilə qrafik təsvir, şəkil, sxem, xəritə-sxem, cədvəl və s. ibarət olmuşdur.

7. Müasir dövrdə bu dərsliklərin tədqiqatdan kənarda qalmasının yeganə səbəbi ərəb qrafikası ilə yazılması olmuşdur. ƏDƏBİYYAT 1. Coğrafiya. Kazan, Elektro-Tipoqrafiya-“Millət”, 1914, 32 s.

2. Həsən N., Tərcümə töhfə nəsuhiyyə, I cild, Bakı, “Birinci şirkət mətbəəsi”, 1904, 372 s.

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 3. Həsən N., Coğrafiyayi-töhfeyi nəsuhiyyənin tərcüməsi, II cild, Bakı, “Buxariyyə”, 1904, 218 s.

4. Mirzəzadə Q.R., Qafqazın coğrafiyası, Bakı, Orucov qardaşları nəşriyyatı, 1910, 118 səh.

5. Mirzəzadə Q.R., Coğrafiya, birinci dərəcənin 4cü sinfinə məxsusdur, I qisim, Bakı, Azərnəşr, 1920, 190s.

6. Məlikzadə-Zərdabi H.B., Torpaq, su, hava, Bakı, “Kaspiy”, 1912, 75 s.

7. Rəfiqi M., Coğrafiyyayi-riyazi, yaxud aləmişəms, Kazan, “Bəradəran Kərimovlar”, 1912, 60 s.

8. Səfvət A., Tarixi-cahan, yaxud dünya nə olmuş, nə olacaq, Gəncə, 1908, 80s.

9. Şəmsəddin S., Qamusül-aləm. Tarix və coğrafiya lüğəti, 6 cilddə, İstanbul, Mehran nəşriyyatı, 1989-1898 illər.

10. “Ümumi təhsil sistemində dərsik siyasəti” Qanunu, Bakı, 23 yanvar 2006-cı il.

11. Yüzbaşov R., Məşhur coğrafiyaşünas Qafur Rəşad Mirzəzadə, Bakı, 1968, 31 s.

12. “Ziya” qəzeti, Bakı, 27 dekabr 1879, № 4, səh.

8. ПЕРВЫЕ ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ КНИГИ, НАПИСАННЫЕ НА АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ: АНАЛИЗ СОДЕРЖАНИЯ УЧЕБНИКOB М.И.Вердиева Аннотация. Были проведены исследования для получения информации о первых географических книгах и учебниках, изданных на родном языке в Азербайджане. Исследование охватилo 1900-1926 года. В результате архивных исследований были найдены и скопированы книги, изданные в то время. С точки зрения использования и содержания книги по географии были поделены на четыре группы. Была отмечена публикация книг и учебников на азербайджанском языке до, во время и после Г.Р.Мирзазаде. Был приведен краткий анализ содержания некоторых образцов. Как причина почему ранее написанные географические книги были исключены из исследования было указано использование араб-

ского и древне-латинского алфавитов. Книги по географии, написанные ранее в Азербайджане, не имели иллюстративных материалов. Было отмечено что первые иллюстративные материалы встречаются в книге Мирзазаде Г.Р. «География Кавказа». В конце статьи четко изложены результаты исследования. Ключевые слова: первый учебник по географии, политика по учебникам, содержание учебника, Мирзазаде Г.Р., иллюстративные материалы, структура учебника.

FIRST GEOGRAPHIC BOOKS WRITTEN IN THE AZERBAIJANI LANGUAGE: ANALYSIS OF THE TEXTBOOK CONTENT M.I.Verdiyeva Abstract. Studies were conducted to obtain information on the first geographical books and textbooks published in the native language in Azerbaijan. The study covered 1900-1926. As a result of archival research, books published at that time were found and copied. In terms of use and content, books on geography were divided into four groups. The publication of books and textbooks in the Azerbaijani language was noted before, during and after G.R. Mirzazade. A brief analysis of the content of some samples was given. As a reason why previously written geographic books were excluded from the study, was indicated the use of Arabic and ancient Latin alphabets. Books on geography, written earlier in Azerbaijan, did not have illustrative materials. It was noted that the first illustrative materials are found in the book of Mirzazade G.R. "Geography of the Caucasus." At the end of the article, the results of the study are clearly stated.

Keywords: the first textbook of geography, textbook policy, textbook’s content, Mirzazade G.R., illustrative materials, textbook structure.

107

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 COĞRAFİYA TARİXİ НАУЧНАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ИСТОРИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИХ КАРТ КАСПИЙСКОГО МОРЯ В ТВОРЧЕСТВЕ УЧЕНОГО-КАРТОГРАФА ШИРБЕКА АЛИЕВА Ш.К.Азизов Институт географии им. акад. Г.А. Алиева НАНА, AZ 1143, г. Баку,пр.Г.Джавида,115 azizov.samil@mail.ru ________________________________________________________________________________________________ История статьи: Дата поступления: 4 ноября 2019 Отправлена на доработку: 24 декабря 2019 Принята к публикации: 27 января 2020 __________________________

Ключевые слова: карты Каспийского моря историко-географические карты картографический метод колебания уровня моря трансгрессия регрессия

Аннотация Статья посвящена творчеству ученого-картографа Ширбека Алиева (1907-1975), который в 1935 году окончил Московский Межевой (позже Геодезический) институт и получил картографо-геодезическое образование. В 1946 г. он начал работать в отделе картографии Института географии АН Азербайджана, где избрал научной темой изменение уровня Каспийского моря по историко-географическим картам разных времен. Для специалистов по историческим картам Каспийского моря и изменениям его уровня научная работа Ш.Алиева осталась малоизвестной. Публикация части материалов в 1973 г. в монографии на азербайджанском языке привела к тому, что за рубежом эта книга для большинства исследователей Каспия оказалась недоступной. В целях лучшего представления общественности научных трудов Ш.Д.Алиева по Каспийскому морю в статье дана краткая характеристика его научного творчества и вклада в развитие науки как ученого-картографа.

______________________________________________________________________________ 1. Введение. Геологическая и историческая эволюция Каспийского озера-моря, проблемы Каспия, хозяйственное использование, сохранение природы, экологии, биологических, курортно-рекреационных ресурсов, изменения уровня моря и их последствия – это небольшой перечень связанных с Каспием вопросов, на которые уже давно пытаются найти ответ. Тем не менее можно констатировать, что многие проблемы уникального бессточного бассейна остаются открытыми, а связанные с трансгрессиями и регрессиями колебания уровня моря и сегодня представляют собой большую экологическую и социально-экономическую проблему. Жизненный путь ученого-картографа Ш.Д.Алиева. Очень много известных, даже с мировым именем исследователей занимались изучением проблем Каспийского моря. Среди них особое место занимает Ширбек Джафар оглы Алиев (1907-1975).Он родился 22 марта 1907г. в поселке Раманы вблизи Баку. В 19291935 годах Ширбек Алиев учился в Московском Межевом институте, который был преобразован в Московский Геодезический институт, 108

____

получил высшее картографо-геодезическое образование с присвоением квалификации инженера-картографа. Вернувшись с фронта, Ширбек Алиев в 1942 г. поступил на работу в Сектор экономики и географии Азербайджанского филиала Академии наук СССР (АзФАН), который в 1945 г. был преобразован в Институт географии АН Азербайджанской ССР, а в 1946 году переходит в отдел картографии Института географии, где работал до конца жизни. Примерно в это же время он становится диссертантом, избрав научной темой изменения уровня Каспийского моря по историко-географическим картам разных времен. Актуальность такой темы диссертации была связана с резким и быстрым падением уровня Каспия за 16 лет (с 1929 по 1945 годы) на 2 м. В результате понижения уровня моря его площадь уменьшается от 424,3

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 тыс. км2 в 1930 году до 371 тыс. км2 в 1970 году. В эти годы внимание многих исследователей было обращено к Каспийскому морю. Для выяснения причин изменения уровня моря в историческом и более дальнем прошлом наряду с анализом данных инструментальных наблюдений, стали более тщательно изучаться и картографические источники информации. Среди последних важное место занимали историкогеографические карты, составленные в разные исторические эпохи. Ш.Алиев пришел к мысли, что необходим квалифицированный анализ профессионального картографа, который при выявлении уровня Каспия в прошлые эпохи по географическим картам исходил бы из самих карт. В результате название диссертационной работы Ш.Алиева получило формулировку: «Исторический обзор и анализ карт Каспийского моря до начала ХIХ в.», а защита состоялась в 1951г. А в 1958г. Ширбек Алиев становится заведующим отделом картографии Института географии Академии наук Азербайджанской ССР. Можно отметить, что ценная и оригинальная работа Ш.Алиева осталась для специалистов по историческим картам Каспийского моря и изменениям его уровня малоизвестной. В 1973 г. Ш.Алиев опубликовал часть материалов своей диссертации в виде монографии под названием «Каспийское море на исторических картах» («Xəzər dənizi tarixi xəritələrdə ») на азербайджанском языке в Баку, издательстве «Элм» в объеме 130 с. Но издание этой книги на азербайджанском языке привело к тому, что за пределами Азербайджана она для большинства исследователей Каспийского моря оказалась недоступной.

Рис. 1. Монографии Ш. Дж. Алиева

С целью лучшего представления общественности научных трудов Ш.Д.Алиева, посвященных теме Каспийского моря, ниже дается крат-

кая характеристика его диссертационной работы, что было выполнено на основе двух монографий [1, 2], изданных в 1973 г. и 2007 г. (рис. 1).

2. Анализ и обсуждения. Методика исследования карт. Ш.Д.Алиев пишет, что изучение исторических карт Каспия, начатое в свое время Л.С.Бергом (1834), должно помочь сужению тех больших расхождений, которые имеются в работах ученых по вопросу изменения уровня моря. Как ученыйкартограф он видел возможности достижения этой цели путем еще более углубленного исследования карт. Ширбек Алиев составил свою методику для оценки историко-географических карт, которая предусматривала изучение не только всех элементов географического содержания карты, но также факторов, способствующих их созданию. Его методика [2, с. 16-17] включает 20 различных характеристик (признаков) для всестороннего детального анализа карт. К двадцати характеристикам историко-географических карт Каспия он отдельно добавляет еще семь элементов содержания карт, на которые обращал особое внимание: 1 – появление и исчезновение островов, 2 – когда острова превращались в полуострова, 3 – как во времени менялись очертания заливов и бухт и их размеры, 4 – когда на картах заливы исчезали и вновь появлялись, 5 – как перемещались устья рек, 6 – как менялась ширина проливов, 7 – как менялись глубины. Таковы общие черты методики Ш.Д.Алиева для анализа историко-географических карт, согласно которой оценивались все без исключения элементы содержания карты. Обзор названий Каспийского моря за историческое время. В своем исследовании Ш.Д.Алиев приводит большой список названий моря. Он пишет, что поскольку Каспий известен с глубокой древности, в разных картах и описаниях можно найти около 50 названий Каспийского моря. Обычно эти названия давались по именам омываемых ими стран, провинций или населявших их народов. Ш.Д.Алиев в своей диссертации приводит 45 наименований, а в монографии [1, с.25-30] добавляет в этот список еще 20 названий моря. Здесь необходимо отметить еще одну важную черту его диссертационной работы: в ней он помещает обширное приложение-таблицу – она, по мнению С.С.Велиева [2], является первой и последней таблицей, в которой собраны названия всех географических объектов, когда-либо нанесенных на карты Каспийского моря, и их изменения во 109

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 времени. Список из 65 наименований моря, а также список многочисленных названий географических объектов (частей света, стран, провинций, океанов, морей, гор, рек, островов, полуостровов, заливов и др.) представляет большой исторический и топонимический интерес. Картография Каспийского моря и исследования его карт нашли свое отражение в четвертой главе (часть II) диссертации Ш.Д.Алиева, где он пишет: «Первые карты Каспийского моря относятся ко II в.н.э. и принадлежат знаменитому картографу Клавдию Птолемею. Далее мы имеем карты арабского периода, карты генуэзцев и других. На всех картах этого периода изображения Каспия далеко не соответствуют его действительным очертаниям. Каспий чаще вытянут по параллели, чем по меридиану. В карты вносилось много фантастического. Море соединяли проливом то с Северным полярным морем, то с Персидским заливом. Первые карты Каспийского моря, основанные на инструментальных съемках, принадлежат Петровской эпохе - это карты Ван-Вердена (1715-1721 гг.) и Соймонова (1731 г.)» [ 2, с.20]. Обзор историко-географических карт автор начинает с эпохи Гомера (VIIв. до н.э.), то есть с карт древнегреческих авторов, и последовательно рассматривает большинство карт, на которых было нанесено Каспийское море. В число этих карт вошли 8 карт, составленных по данным древних авторов (начиная с Гомера и заканчивая Птолемеем), 9 средневековых карт (три арабских и шесть западноевропейских) и 17 карт нового времени (одна арабская, восемь западноевропейских и восемь российских). Не ограничившись этими 34 картами, наряду с ними Ш.Д.Алиев упоминает в приложении к диссертации 8 карт (две средних веков и шесть нового времени), в «Атласе Азербайджанской ССР» (1963) – 2 карты (одна раннего средневековья и одна ХVIII в.) и в своей книге [1] – 4 арабские средневековые карты. Ширбек Алиев дает описание этих карт, выполняет сравнительный анализ всех элементов содержания, приводит список всех географических названий (топонимов), связанных с Каспийским морем. На основании этих данных он по каждой карте выявлял новую по сравнении с предыдущими картами информацию, определяя ее достоверность и возможности использования для восстановления уровня моря. Например, характеризуя арабского путешественника и географа А.М.Идриси (1099-1165), 110

автор отмечает составленный им в 1154г. атлас, дошедший до нас в подлиннике, его карты «Mappae Arabicae», изданные К.Миллером в Штутгарте в 1926 г. с передачей арабских названий латинскими буквами. Идриси участвовал при составлении атласа Ислама, состоящего из 21 карты. Кроме этого в 1154г. он составил обзорную карту мира круглой формы. Подлинная карта Идриси составлена на арабском языке, ориентирована на юг, сетки меридианов и параллелей не имеет. На ней Каспийское море названо Табаристанским и размещено вытянутым с севера на юг, по меридиану. Несмотря на сравнительную точность, на карте Идриси есть ошибки: Волга впадает одним рукавом в Каспийское море, а другим - в Азовское; Балтийское море соединяется с Черным морем и др. Ш.Д.Алиев пишет, что в 1459 году картограф Фра Мауро на итальянском языке составил круглую карту мира размером 1,96м в диаметре в двух рукописных оригиналах, которые сохранились до наших дней. Она представляет очень большой интерес, так как отличается подробностью и ясностью изображения Каспия, конфигурация моря близко подходит к современной, наглядно изображены полуострова Мангышлак, Апшерон и Красноводская коса, сближение Волги и Дона, почти правильно дается передача географических названий. От р.Волга отделяется рукав – река (вероятно, Маныч), которая протекает в юго-западном направлении и соединяется с рекой Терек. Кура впадает в Каспий двумя рукавами. Также ясно показано впадение Аму-Дарьи и СырДарьи. Но впадение Сыр-Дарьи в море показано тонкой (слабой) линией. Можно предположить, что автор к впадению этой реки в море относился с подозрением. Несмотря на отсутствие градусной сетки и масштаба, карта Фра Мауро была высоко оценена современниками. Относительно этой карты Ш.Д.Алиев по ряду характерных признаков пришел к следующему выводу: «судя по вытянутости моря в северо-восточном и северо-западном (по Манычской впадине) направлениях, а также по многочисленным большим и малым рекам, впадающим в Каспий, можно сделать вывод, что Каспий в то время был полноводнее и его уровень стоял на отметке -23, -24м» [2, с.33]. В своей диссертации Ш.Д.Алиев упоминает карту Вальдземюллера (1516 г.). Немецкий космограф и картограф Мартин Вальдземюллер (1470-1518) известен как автор предложения, согласно которому Америка была названа в честь Америго Веспуччи. В 1901 году были

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 найдены составленные им две большие карты. Одна из них гравирована в 1516г. на дереве, состоит из 12 листов. На этой карте Каспийское море называется Mare Abakus sive mare de Sala, а с севера в море впадает река Rha (Волга). Ш.Д.Алиев отмечает, что карта Вальдземюллера почти не отличается от Каталонской карты (1375г.). Названия населенных пунктов тоже сходятся. Все перечисленное показывает, что эта карта заимствована с Каталонской карты и лишь кое-где изменена. В 1720г. лейтенантом Ван-Верденом была составлена и издана в Петербурге первая морская карта Каспийского моря. Ш.Алиев пишет, что «эта карта является первой русской печатной картой Каспийского моря, основанной на инструментальных съемках. История составления карты сопровождалась важными географическими открытиями. Впервые были установлены действительные очертания моря, доказано, что Аму-Дарья и Сыр-Дарья, которые на всех западноевропейских картах значились в качестве притоков Каспия, на самом деле не впадают в это море. На этой карте впервые появляется залив Кара-Богаз-Гол» (Ш.Д.Алиев, 2007, с.44). Автор по указанным на карте ВанВердена отметкам глубин в саженях приходит к выводу, что уровень Каспийского моря в 1720 г. был примерно на 100-120см выше 1925 г., т.е.

-25,0м. Кроме этого на карте Ван-Вердена имеются заливы Мёртвый Култук и Кайдак, а северо-восточный угол Каспия искажен и сильно вытянут в северо-восточном направлении в сторону реки Эмбы. Из почти 50 использованных Ш.Д.Алиевым карт мы коснулись только нескольких историко-географических карт, сравнительный и картографический анализ которых выполнил автор. Приведенные выше примеры в какой-то мере раскрывают методику Ш.Д.Алиева по извлечению разнообразной явной и скрытой информации, содержащейся в исторических картах. Обзор прошлых уровней Каспия по историческим картам. По мнению Ш.Д.Алиева, научный анализ карт в исторической последовательности открывает возможности более надежной оценки уровня моря прошлых периодов. Если колебания уровня моря за период с 1830-1947 гг. достигали более 2,6 м, то, как считает автор, естественно допустить мысль, что при исследовании историко-географических карт, охватывающих тысячелетия, эти колебания уровня моря могли быть еще больше. Тем самым и форма Каспия могла бы иметь еще большую

разницу для отдельных периодов, как, например, формы моря в 1836г. и в 1945г. В качестве другого примера автор приводит падение уровня Каспия в 1930-1941гг. За 11 лет уровень моря упал почти на 1,8 м. В связи с этим береговая линия на северном побережье Каспия отошла вглубь моря примерно на 30км, площадь моря сократилась до 32000 км2, сток моря в залив Кара-Богаз-Гол уменьшился в 4 раза. В пятой главе диссертации Ш.Д.Алиева дается сводная характеистика прошлых уровней Каспия по историческим картам. Но прежде чем перейти к обзору карт автор отмечает важную особенность исследования: «рассмотренные нами карты позволяют сделать ряд заключений о прошлых стояниях уровней Каспийского моря и, конечно, не все выводы будут одинаково достоверны, точны и бесспорны» [2, с.49]. Конечным обобщающим итогом стал график изменения этих уровней, реконструированный Ширбеком Алиевым. Он характеризует прошлые уровни моря по четырем историческим периодам: 1) уровень до нашей эры, 2) уровень от начала нашей эры до 1000 гг., 3) уровень от 1000 до 1600 гг., 4) уровень 1600-1830 гг. Можно согласиться с высказыванием С.С.Велиева по поводу того, что «конечно, этот график к настоящему времени устарел» [2, с.208]. Но здесь мы не должны упускать из виду важную деталь: главная цель автора по определению уровня Каспия именно по историческим картам, поставленная в 40-ые годы прошлого века, была достигнута. Использованные карты (точнее их реставрации) до нашей эры позволяют предполагать, что уровень Каспия поднимался до уровня Мирового океана и даже выше. В 60-70-ых годах ХХ в. было установлено, что такой высокой отметки уровень Каспийского моря в последний раз достигал только 8 тысяч лет назад, а после не превышал отметки -15м ниже уровня океана. Сам Ш.Д.Алиев к высоким уровням моря относился сомнительно. Может быть поэтому он на графике линию изменения уровня моря до нашей эры показал прерывистой. Для характеристики хода уровня Каспийского моря Ширбек Алиев составил сводную таблицу колебания уровня моря, начиная с ХIV века до н.э.

(3400-2500 лет до наших дней) по 1830 г. В этой таблице уровень Каспийского моря, определенный по результатам исследований разных ученых, дается в сравнении с результатами авторских исследований. Ш.Д.Алиев имел больше оснований для более точного определения уровня Каспия за 111

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 период с начала нашей эры до 1830 г. Несмотря даже на отсутствие многих данных по уровню моря, полученных позже, на его графике хорошо видна ритмика колебаний уровня моря, смена эпох повышения и понижения уровня. Не учитывая данные до начала нашей эры, Ш.Д.Алиев приходит к такому выводу: с начала нашей эры до 1830 года, т.е. за 1830 лет, наиболее низким уровнем была отметка -31,5м, наиболее высоким -24,0м, то есть амплитуда колебаний уровня Каспийского моря достигала 7,5м. О причинах колебаний уровня Каспийского моря и возможных изменениях береговой линии. Рассматривая взгляды ученых на причины колебаний уровня Каспийского моря, Ш.Д.Алиев приводит гипотезы 16 исследователей, в том числе Д.Ж.Ханвея (1753-1754г.), П.С.Палласа (1769г.), В.В.Татищева (1793г.), А.Ф.Гумбольдта (1829г.), Э.Х.Ленца (1830г.), Н.В.Ханыкова (1853г.), Г.В.Абиха (1874г.), Ю.М.Шокальского и др. По результатам современных исследований автор приходит к выводу, что падение уровня Каспия до 1932г. Зависело от изменений климата, а после 1932г. к климатическому фактору добавилась и деятельность человека. Факторы, влияющие на колебание уровня моря, по их значимости Ширбек Алиев расположил в таком порядке: 1.Изменение климата в бассейне Каспийского моря (уменьшение зимних осадков).

2.Изменение ландшафтов бассейнов человеком: а) испарение с поверхности водохранилищ в бассейне Каспия, б) увеличение потребления речной воды на различные нужды.

3.Геологические процессы: а) тектонические явления, б) землетрясения.

3. Заключение В диссертационной работе «Исторический обзор и анализ карт Каспийского моря до начала XIX в.» (1948) Ш.Алиевым тщательно проанализировано около 50 карт Каспия, составленных в разные исторические эпохи. В итоге им реконструированы уровни Каспия за последние 3 тысячи лет, дан прогноз их изменений и определены возможные последствия этих изменений. Рассматривая карты в исторической последовательности, Ш.Алиеву удалось получить представление о развитии картографии и географии Каспия с далеких времен до начала XIX века. Для таких исследований необходима была особая методика, учитывающая и несовершенство карт прошлого, и недостоверность

112

сведений об уровне Каспия в прошлых источниках. С этой целью Ш.Алиевым разработана и успешно применена особая схема анализа исторических карт, согласно которой оценивались все без исключения элементы карты. Изучение научных работ Ш.Д.Алиева показало, что он был не только составителем карт, но и крупным ученым-картографом, чьи труды не потеряли своей научной ценности и актуальности до сих пор. Обращает на себя внимание оригинальность выбора тематики проблем, методики анализа огромного картографического материала. Такая работа посильна только ученому-картографу самой высокой квалификации, наделенному большим талантом. Для исследователей Каспийского моря научные работы Ш.Д.Алиева по изучению историко-географических карт Каспия долгое время оставались малодоступными по причине публикации первой монографии Ш.Д.Алиева на азербайджанском языке [1] и малым тиражом второй книги [2, 3]. По этим причинам за пределами Азербайджана результаты работ Ш.Д.Алиева для многих исследователей Каспийского моря оказались малоизвестными. Настоящая статья в какой-то мере преследует цель привлечь внимание более широкого круга специалистов к исследованиям талантливого ученого-картографа. ЛИТЕРАТУРА 1. Алиев Ш.Дж. 1973. Каспийское море на исторических картах. Баку, Изд-во «Элм», 130с. (на азерб. языке) 2. Алиев Ш.Дж. 2007. Исторический обзор и анализ карт Каспийского моря до начала XIX в. Административные карты территории Азербайджана и их изменения за период 1813-1970 гг. Статьи. Баку: МВМ, 224 с.

3. Азизов Ш.К. 2009. Крупный вклад в картографию Азербайджана (о книге Ширбека Алиева). «Известия» НАНА, науки о Земле, №1, с.105-106.

XƏRİTƏŞÜNAS-ALİM ŞİRBƏY ƏLİYEVİN YARADICILIĞINDA XƏZƏR DƏNİZİNİN TARİXİ-COĞRAFİ XƏRİTƏLƏRİNİN ELMİ İNTERPRETASİYASI Ş.K.Əzizov Xülasə. Məqalə xəritəşünas-alim Şirbəy Əliyevin (1907-1975) yaradıcılığına həsr olunmuşdur. O, 1935-ci ildə Moskva Mərz (sonra Geodeziya) İnstitutunu bitirmiş və geodeziya-kartoqrafiya təhsili almışdır. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunda onun əmək fəaliyyəti 1946-cı ildən başlayır. Namizədlik

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 dissertasiyası üçün elmi mövzu seçimini aparan Ş.Əliyev müxtəlif dovrlərə aid tarixi-coğrafi xəritələr əsasında Xəzər dənizinin səviyyə dəyişməsi mövzusu üzərində dayanmışdır. O, 1958-1975-ci illərdə xətitəçəkmə şöbəsinə rəhbərlik etmiş, həmin illərdə Coğrafiya İnstitutunda nəşr edilmiş əksər xəritələrin müəllifi, məsləhətçisi və ya redaktoru olmuşdur.

Xəzər dənizinin səviyyə dəyişməsini və tarixi xəritələrini tədqiq edən mütəxəssislər üçün Ş.Əliyevin elmi tədqiqatları haqqında məlumat əldə etmək imkanları az olmuşdur. Xüsusilə, onun tədqiqat materiallarının bir hissəsinin “Xəzər dənizi tarixi xəritələrdə” (1973) monoqrafiyasında Azərbaycan dilində nəşr edilməsi ona gətirib çıxardı ki, qonşu ölkədərdə bu kitabdan istifadə Xəzər tədqiqatçılarının bir çoxu üçün çətinlik yaratdı.

Məqalədə Ş.C.Əliyevin elmi əsərlərinin geniş ictimaiyyətə təqdim edilməsi məqsədi ilə onun elmi yaradıcılığının qısa səciyyəsi verilmiş, elmin inkişafına verdiyi nəticələr və töhfələr göstərilmişdir.

sic education. In 1946, he began working in the cartography department of the Institute of Geography of the Academy of Sciences of Azerbaijan, where he chosed as a scientific theme the change in the level of the Caspian Sea based on historical and geographical maps of different times.

For specialists on historical maps of the Caspian Sea and changes in its level, the scientific work of Sh. Aliyev remained little known. The publication of part of the materials in a monograph in the Azerbaijani language in 1973 led to the fact that this book was not available to most Caspian researchers abroad. In order to better present to the public the scientific works of Sh.D.Aliyev on the Caspian Sea, the article gives a brief description of his scientific work and his contribution to the development of science as a scientist-cartographer.

Keywords: maps of the Caspian Sea, historical and geographical maps, cartographic method of research, sea level fluctuations, transgression, regression.

Açar sözlər: Xəzər dənizinin xəritələri, tarixi və coğrafi xəritələr, kartoqrafik tədqiqat metodu, dəniz səviyyəsindəki dəyişiklik, transqressiya, reqressiya.

SCIENTIFIC INTERPRETATION OF HISTORICAL-GEOGRAPHIC MAPS OF THE CASPIAN SEA IN THE WORKS OF A SCIENTIST-MAPPOINTER SHIRBEK ALIYEV Sh.K.Azizov Abstract. The article is dedicated to the work of the scientist-cartographer Shirbek Aliyev (1907-1975), who in 1935 graduated from the Moscow boundary (later geodesic) institute and received a cartographic and geode-

113

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 MÜNDƏRİCAT Akademik Ramiz Məmmədov – 70 R.M.Məmmədov Azərbaycanda landşaft planlaşdırılmasının banisidir.............................................................3 «Xəzərin xanı» - tituluna aparan yol.................................................................................................................6 Akademik Ramiz Məmmədov - Xəzərə bağlanmış ömür...................................................................................9 Akademik R.M.Məmmədov və Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti..................................................................13 Fiziki coğrafiya Məmmədov R.M., İmanov F.Ə. - Azərbaycanda hidroloji tədqiqatların müasir vəziyyəti.............................15 Məmmədov R.M., Rüstəmov Q.İ., İsmayılov M.C., İsayev A.N., Rüstəmova A.M. - Kür dağarası çökəkliyinin landşaft – geokimyəvi şəraiti və onun insan sağlamlığına təsiri..............................................27 Məmmədov M.Ə., Yunusov M.İ., Hacıyeva G.N. - Naxçıvan Muxtar Respublikasında dağ-şabalıdı torpaqlarının müasir vəziyyəti və onlardan səmərəli istifadə edilməsi.........................................................34 Xəlilov M.Y. - Lənkəran ovalığı meşələrinin müasir vəziyyəti və antropogen transformasiyası.....................40 Bahari B.M. - İran İslam Respublikası Ərdəbil ostanlığı ərazisində bitkilərin qışlama şəraiti.......................46 İnsan coğrafiyası Paşayev N.Ə., Ərtünov N.B. - Şəki rayonunun sənaye sahələri və onun ərazi təşkili...................................49 Kərimov R.N. - Dağlıq ərazilərdə demoqrafik inkişafın davamlılığının qiymətləndirilməsi (Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun timsalında).............................................................................................54 İmrani Z.T., Cəfərova N.R. - Azərbaycanın dağ kənd yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi inkişafında turizm ehtiyatlarının rolu (Quba və Qusar inzibati rayonları timsalında)...................................64 Əliyeva L.F. - Aran iqtisadi-coğrafi rayonunda bitkiçiliyin inkişafı və iqlım amillərinin ona təsiri...............70 Bağırova M.İ. - Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda təsərrüfat strukturunun yenidən qurulması və əmək ehtiyatlarından istifadə edilməsi....................................................................................................76 Xəzər dənizi Mirzəyev F.Ə. - Xəzər dənizində gəmiçiliyin hidrometeoroloji təminatının əsas sahələri...............................85 Ağarzayeva B.A. - Xəzər dənizində neftlə çirklənmənin tədqiqi.....................................................................89 Toponimika Həmzəyev Ş.A., Abbasova M.Ə. - Qobustanın qədim toponimlərinə dair.......................................................93 Coğrafi təhsil Verdiyeva M.İ. - Azərbaycan dilində yazılmış ilk coğrafiya kitabları: dərsliklərin məzmununun təhlili.......101 Coğrafiya tarixi Əzizov Ş.K. - Xəritəşünas-alim Şirbəy Əliyevin yaradıcılığında Xəzər dənizinin tarixi-coğrafi xəritələrinin elmi interpretasiyası.........................................................................................108

114

Coğrafiya və təbii resurslar, №1 (11), 2020 CONTENTS Academician Ramiz Mammadov - 70 R.M.Mammadov is the founder of Landscape Planning in Azerbaijan..............................................................3 The "Khan of the Caspian" - the path leading to the title...................................................................................6 Academician Ramiz Mammadov - a life connected with the Caspian Sea.........................................................9 Academician R.M.Mammadov and Azerbaijan Geographical Society............................................................13 Physical geography Mammadov R.M., Imanov F.A. - Current state of hydrological researches in Azerbaijan..............................15 Mammadov R.M., Rustamov G.I., Ismayilov M.J., Isayev A.N., Rustamova A.M. - Landscapegeochemical condition of the Kura intermountain depression and its impact on human health...................27 Mammadov M.A., Yunusov M.İ., Hajiyeva G.N. - Current state and rational utilazation of mountain-chestnut soils in the Nakhchivan AR........................................................................................34 Khalilov M.Y. - Modern condition and anthropogenic transformation of the forests in the Lankaran lowland...............................................................................................................................40 Bahari B.M. - The wintering situation of plants of Ardabil province of Islamıc Republic of Iran.................46 Human geography Pashayev N.A., Artunov N.B. - Industrial zones of Sheki region and their planning.......................................49 Karimov R.N. - Assessment of sustainability of demographic development of mountain areas (on the example of the Upland Shirvan economic region)...........................................................................54 Imrani Z.T., Jafarova N.R. - The role of tourısm ın socıoeconomıc development of mountaın rural areas of Azerbaıjan (on the example of Guba and Gusar dıstrıcts)......................................................64 Aliyeva L.F. - Development of plant growing in Aran economic-geographical region and impact of climate factors on it................................................................................................................70 Baghirova M.I. - Improvement of economic structure and use of labour resources in Lankaran-Astara economic region............................................................................................................76 Caspian sea Mirzayev F.A. - The main branches of hydrometeorological support for shipping in the Caspian Sea...........85 Agharzayeva B.A. - Research of the oil pollution in the Caspıan Sea.............................................................89 Toponymy Hamzayev Sh.A., Abbasova M.A. - About ancient toponyms of Gobustan....................................................93 Geographical education Verdiyeva M.I. - First geographic books written in the Azerbaijani language: analysis of the textbook content …………………………………………………………………………...…...…101 History of geography Azizov Sh.K. - Scientific interpretation of historical-geographic maps of the Caspian Sea in the works of a scientist-mappointer Shirbek Aliyev...............................................................................108

115