Βέβαια, απαιτούνται τουλάχιστον δύο διευκρινήσεις ενάντια σε πιθανές παρερμηνείες: Πρώτον, πολλά σημαντικά έργα θεωρητικών των κοινωνικών κινημάτων βρίσκονται σε έναν απευθείας διάλογο με τη μαρξιστική ανάλυση. Η δουλειά του Tilly κατά τις δεκαετίες του 1970 και 19804 είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ή πιο πρόσφατα η έρευνα των McAdam et al. (2001) που κατανοεί πλέον τα κινήματα ως μια μορφή συνειδητής και συγκρουσιακής πολιτικής πράξης, ενώ αναγνωρίζει τις ειδικές (τοπικές) εκφάνσεις τους ως μέρος της συνολικότερης πολιτικής πρακτικής. Δεύτερον, η μερική παραγνώριση του μαρξισμού στη θεωρία των κοινωνικών κινημάτων δε σημαίνει ότι οπτικές του είναι απούσες από τα ίδια τα κοινωνικά κινήματα. Αντιθέτως, εμφανίζεται υπό μορφή λεξιλογίου, αιτημάτων, διαδικασιών και σχέσεων συνεχώς εντός της ίδιας της κοινωνικής πρακτικής. Ποιες όμως είναι εκείνες οι κατηγορίες και σχέσεις που ο μαρξισμός μελετάει και είναι απολύτως χρήσιμες σε μια θεωρία για τα κοινωνικά κινήματα; Με άλλα λόγια τί πιθανώς θα πρέπει να συμπεριλάβουμε πιο εμφατικά στις μελέτες μας στο πλαίσιο των περιβαλλοντικών κινημάτων και της πολιτικής οικολογίας; Εντελώς συνοπτικά σημειώνω τα εξής: α) Το γεγονός ότι, οι περιβαλλοντικές συγκρούσεις είναι αποτέλεσμα ιστορικών διαδικασιών συγκρότησης της παραγωγής και των κοινωνικών σχέσεων εντός αυτών, οι οποίες «εξειδικεύονται» τελικά στον κάθε τόπο και στην κάθε πιθανή σύγκρουση. β) Η ανάγκη ένταξης στον προβληματισμό μας μελετών για το κράτος, την ταξική πάλη και ιδιαίτερα την εργασία ως κομβικά στοιχεία, τόσο των συγκρούσεων, όσο και των κινημάτων. γ) Η προσπάθεια αντίληψης των περιβαλλοντικών κινημάτων, όχι αυτόνομα, αλλά σε σχέση με άλλα κοινωνικά κινήματα, και η ένταξη τους σε μια πάντοτε ευρύτερη περίοδο και σε έναν «χώρο» πέρα των εκάστοτε τοπικών ιδιαιτεροτήτων, χωρίς βέβαια αυτές να υποτιμούνται. δ) Η δυνατότητα κατανόησής τους, ως κομβικά πεδία της κοινωνικής κίνησης για την επαναπολιτικοποίηση των σχέσεων κοινωνίαςφύσης, και η άμεση συμβολή τους στο συνεχή μετασχηματισμό αυτών των σχέσεων. ε) Η μελέτη των περιβαλλοντικών κινημάτων (ως κοινωνικά κινήματα των «από κάτω») ως διαδικασίες σύγκρουσης με τις κυρίαρχες αντιλήψεις (οι οποίες αντιλήψεις είναι προϊόντα των κοινωνικών κινημάτων «από τα πάνω») για τη φύση και τους όρους κοινωνικής αναπαραγωγής. 266
4. Βλ. χαρακτηριστικά Tilly (1978· 1986).