Τι συμβαίνει στο ΜΙΕΤ ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ
Το δικαίωμα στο λάθος ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΟΥΤΣΑΚΗΣ
Χάικου, η αξία του ταξιδιού ΣΤΕΛΙΟΣ ΠΑΠΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ
Κρητική λογοτεχνία, αστική υπόθεση ΚΩΣΤΑΣ ΓΙΑΒΗΣ
Ο πυρετός της Έλενας Φεράντε ΤΖΩΡΤΖΙΝΑ ΚΟΥΤΡΟΥΔΙΤΣΟΥ
Ο Έλιοτ του Βλαβιανού ΟΡΦΕΑΣ ΑΠΕΡΓΗΣ
Τρόμος στον Λευκό Οίκο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΙΑΝΟΣ
Η φιλοσοφία των μαθηματικών ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΑΝΑΠΟΛΙΤΑΝΟΣ
Μια εξελικτική θεώρηση της επικοινωνίας ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΖΟΥΡΟΣ
Η κρίση των κομμάτων ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΗΣ
Η δικαστής
ΡΟΥΘ ΜΠΈΙΝΤΕΡ ΓΚΊΝΣΜΠΕΡΓΚ
78 >
ΚΑΡΟΛΙΝΑ ΜΕΡΜΗΓΚΑ, ΜΑΡΙΑΛΕΝΑ ΤΣΙΡΛΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΧΡΗΣΤΟΥ
9 770001
792587
ΣYNEPΓATEΣ.................................................. Mηνιαία Eπιθεώρηση Έτος 10ο / Tεύχος 112 / Οκτώβριος 2020 / τιμή 5€ Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, Tηλ./Fax: 210 6450006 info@booksjournal.gr www.booksjournal.gr Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά Ιδρυτικά στελέχη: Σταύρος Τσακυράκης (1951-2018) Σταύρος Καπλανίδης (1945-2019) Συντακτική Επιτροπή Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης, Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Βαγγέλης Κούμπουλης, Μυρτώ Λιαλιούτη, Kατερίνα Oικονομάκου, Γιάννης Παπαδόπουλος Μαρίλια Παπαθανασίου, Γιώργος Σιακαντάρης, Βίβιαν Στεργίου, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης Επιστημονική Eπιτροπή Nομικά: Νίκος Κ. Αλιβιζάτος Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική: Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης Ιστορία: Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Στέφανος Καβαλλιεράκης, Βίκυ Καραφουλίδου, Δημήτρης Κυρτάτας, Κωνσταντίνα Μπότσιου Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες: Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος, Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας Art Director: Aνδρέας Pεμούντης Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος Λογότυπο: Σταύρος Kούλας Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη, Νατάσσα Πασχάλη, Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006 Λογιστήριο: Ευγενία Ζιούλη - τηλ. 210 8024057 Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας Παραγωγή: Z-Axis, 210 6010758 Διανομή: Άργος A.E. Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία (Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας): Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310-237515, 2310-237463, fax 2310-285857, e-mail: puluktsi@otenet.gr Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, Tηλ./Fax: 210 6450006 Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις απόψεις των συντακτών τους ISSN: 1792-5878 Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €, φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738 ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
4 the books’ journal #112 [Οκτώβριος 2020]
Κυριάκος Αθανασιάδης. Συγγραφέας, μεταφραστής και επιμελητής εκδόσεων. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Δώδεκα (1991), Μικροί κόσμοι (1996), Το σάβανο της Χιονάτης (2000), Πανταχού απών (2007), Ζα Ζα (2012), Η Κόκκινη Μαρία (2013), Το βασίλειο του αποχαιρετισμού (νέα έκδοση 2017), Το κόκκινο μαντίλι (2020). Σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει το graphic novel, Μπερλίν (με σχέδιο Νικόλα Κούρτη). Διονύσιος Α. Αναπολιτάνος. Oμότιμος καθηγητής φιλοσοφίας και λογικής του τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Εισαγωγή στη Φιλοσοφία των Μαθηματικών (1985), Leibniz: Representation, Continuity and the Spatiotemporal (1999), Λαβύρινθοι, Γνωσιολογικά Ρήγματα, Φιλοσοφικά Σπαράγματα και Παραμυθίες (2016), Φιλοσοφικές εξεικονίσεις, αφηγήσεις και σχήματα (2019). Ορφέας Απέργης. Ποιήματα, μεταφράσεις και δοκίμιά του βρίσκονται στα περιοδικά Ποίηση, Ποιητική, Νέα Εστία. Από το 2013 γράφει κυρίως για το λογοτεχνικό περιοδικό ΦΡΜΚ. Κυκλοφορούν δύο βιβλία με ποιήματά του: η συγκεντρωτική έκδοση, Υ (2011) και Η γλώσσα τους (2019). Βασίλης Βουτσάκης. Αναπληρωτής καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Νέες τεχνολογίες και συνταγματικά δικαιώματα (2004), Η άγνωστη κοινωνία πολιτών (2004). Κώστας Γιαβής. Επίκουρος καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο του Imperios and Margarona (2019) έλαβε πρόσφατα το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Στο καινούριο βιβλίο του, Διήγησις ωραιοτάτη Ιμπερίου (υπό έκδοση), προτείνει ότι τα λαϊκά έντυπα βιβλία του 16ου αιώνα κατασκεύσαν την πρώτη «γυναικεία» λογοτεχνία στα νέα ελληνικά. Αντωνία Γουναροπούλου. Mεταφράστρια, επιμελήτρια εκδόσεων. Έχει δημοσιεύσει δύο ποιητικές συλλογές: Το άστρο του Βορρά (2010) και Το άστρο του Τίποτε (2013), κι ένα βιβλίο με πεζά, Κυνηγοί και λύκοι (2017). Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες ιστορίες (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντηση της Ελεονώρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι (2013), Νεκρός στον ήλιο του Ιουλίου (2015). Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο της νεοελληνικής φιλολογίας. Κυκλοφορεί σε δική του επιμέλεια το βιβλίο: Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ανθολογεί (2019). Λευτέρης Ζούρος. Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Βιβλία του: Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο (2009), Σε αναζήτηση σκοπού σ’ έναν κόσμο χωρίς σκοπό (2014), Όταν ο Χότζας συνάντησε τον Αϊνστάιν (2018) και Ίωνος Δελαλίδη (αποβιώσαντος). Ποιήματα που έγιναν ιστορίες (2018). Κώστας Θ. Καλφόπουλος. Δημοσιογράφος και συγγραφέας. Βιβλία του: Στην εποχή της περιπλάνησης (2000), Tilt! Δοκίμιο για το φλίππερ (2005), Far from the RAF. 30 χρόνια από το «γερμανικό φθινόπωρο»(2007), Καφέ Λούκατς. Budapest Noir (2008), Ένα παράξενο καλοκαίρι (2011), Καρέ-καρέ και άλλα διηγήματα (2013), Φλίππερ (2016). Γιάννης Κιουρτσάκης. Νομικός, συγγραφέας. Ύστερα από μια σειρά μελέτες για τον Σεφέρη, τον Καραγκιόζη, την προφορική παράδοση και τον λαϊκό πολιτισμό, δούλεψε, μεταξύ 1995-2007, την τριλογία Το ίδιο και το άλλο. Άλλα, πιο πρόσφατα βιβλία του: Το ζητούμενο του ανθρώπου (2012), Ο νεοελληνικός διχασμός και το μυστήριο της τέχνης (2014), Ελληνισμός και Δύση στο στοχασμό του Σεφέρη (2014), Γυρεύοντας στην εξορία την πατρίδα σου (2015), Ο Παπαδιαμάντης, η Ελλάδα και ο κόσμος μας (2018), Ένα αστόπαιδο στο σχολείο του Καραγκιόζη (2019). Σε λίγο κυκλοφορεί το βιβλίο του, Το θαύμα και η τραγωδία. Δημοσθένης Κόλλιας. Φοιτητής οικονομικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και φιλοσοφίας στο Deree. Ετοιμάζεται το βιβλίο του, Η μεγάλη θεωρία της ανισότητας. Βαγγέλης Κούμπουλης. Θεολόγος με ειδίκευση στην εκκλησιαστική ιστορία και το κανονικό δίκαιο, ΜΔΕ πολιτικών επιστημών και ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
Τζωρτζίνα Κουτρουδίτσου. Υποψήφια διδάκτωρ νεότερης ελληνικής ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, διαχειρίστρια του μπλογκ “Mon petit Café de Humanite”. Κωνσταντίνος Λιανός. Δημοσιογράφος-αθλητικογράφος. Εργάζεται στο Ηνωμένο Βασίλειο όπου έχει γράψει για τους Times, Daily Telegraph, Daily Mail, Independent και άλλες βρετανικές εφημερίδες. Γιάννης Μαυρής. Πολιτικός Επιστήμονας, Ph.D., πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας πολιτικών και κοινωνικών ερευνών Public Issue. Βιβλία του: Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα (2012), Δημοσκοπήσεις και πρόβλεψη των εκλογών στην Ελλάδα 2004-2015 (2016), Το 1821 στη συλλογική μνήμη (2020). Καρολίνα Μέρμηγκα. Συγγραφέας. Βιβλία της: Ερωτευμένες (2005), Σήμερα δεν θα πεθάνω (2010), Συγγενής (2013), Ο Έλληνας γιατρός (2017), Κάτι κρυφό μυστήριο (2019). Πέννυ Νουτσοπούλου. Γλύπτρια, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών Ιωαννίνων. Έλσα Παντοπούλου. Τεχνικός εργαστηρίου στο ΕΜΠ. Γράφει διηγήματα. Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος. Καθηγητής ιστορίας των θρησκευμάτων στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση στις ιαπωνικές θρησκείες και ιδιαίτερα στον ιαπωνικό βουδισμό. Βιβλία του: Δοκίμια ιστορίας των θρησκειών (1994), Ινδουισμός (2015), Βουδισμός (2015), Ανατολικές θρησκείες (2016). Έλενα Παπαλεξίου. Επίκουρος καθηγήτρια θεατρολογίας στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, εθνική εκπρόσωπος για την Ελλάδα του Time Machine Organization. Βιβλία της: La tragédie grecque sur la scène contemporaine (2005), Romeo Castellucci/Socìetas Raffaello Sanzio. Όταν ο λόγος μετατρέπεται σε ύλη (2009). Υπό έκδοση: Η Ariane Mnouchkine και το θέατρο του Ήλιου. Στέφανος Παρασκευαΐδης. Διδάκτωρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Βιβλία του, Αθήνα, πόλη των γυναικών (2017), Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης 1985-1989 (2018). Αλέξης Πολίτης. Ομότιμος καθηγητής νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Βιβλία του: Υποσημειώσεις και παραπομπές (1998), Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών (1999), Το μυθολογικό κενό (2000), Ρομαντικά χρόνια (2003), Εγχειρίδιο του νεοελληνιστή (2005), Αποτυπώματα του χρόνου (2006), Το δημοτικό τραγούδι (2010), Η ρομαντική λογοτεχνία στο έθνος κράτος 1830-1880 (2017). Γιώργος Σιακαντάρης. Διδάκτωρ κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Σόφιας, διετέλεσε επιστημονικός διευθυντής στο ΙΣΤΑΜΕ. Βιβλία του: Οι μεγάλες απουσίες. Η ελληνική δημοκρατία σε άμυνα (2011), Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: Ο φιλόσοφος της πεφωτισμένης δημοκρατίας (2012), Το πρωτείο της δημοκρατίας (2019). Μαριαλένα Τσίρλη. Από τον Δεκέμβριο θα είναι γραμματέας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγημάτων Απ’ το ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 2000. Πιο πρόσφατα βιβλία του, Κτερίσματα. Μια σπασμένη ιστορία (2012), αναθεωρημένο το μυθιστόρημά του Aegypius Monachus (2013) και το θεατρικό κείμενο Το παγκάκι του κανένα (2014), Από το πουθενά (2015), Lady Cortizol (2016), Όπως ποτέ. Κωμωδία της κούρασης (2019). Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει τα βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού (1991), Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επιμελήθηκε την ανθολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995). Τελευταίο βιβλίο του, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, 1974-2017 (2019). Βασιλική Χρήστου. Διδάκτωρ συνταγματικού δικαίου του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, επίκουρος καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία της: Από την κύρωση στη θέσπιση διοικητικών πράξεων διά τυπικού νόμου (2010), Το δικαίωμα στην προστασία από την επεξεργασία δεδομένων (2017).
28
68
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 8
ΚΥΡΙΆΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΆΔΗΣ – Kind of blue (διήγημα)
Εικονογράφηση: ΠΈΝΥ ΝΟΥΤΣΟΠΟΎΛΟΥ 12 ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΠΈΤΡΟΣ ΣΤΆΓΚΟΣ – Τι χρωστά το ΑΠΘ στον Καραθεοδωρή
76
ΒΑΣΊΛΗΣ ΚΆΛΦΑΣ – Τι συμβαίνει στο ΜΙΕΤ; ΠAPEMBAΣEIΣ 14 ΑΛΈΞΗΣ ΠΟΛΊΤΗΣ – Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης και οι δυσλειτουργίες του 16 MIET: ο απολογισμός του 2019 28 ΒΑΣΊΛΗΣ ΒΟΥΤΣΆΚΗΣ – Το δικαίωμα στο λάθος 36 ΈΛΕΝΑ ΠΑΠΑΛΕΞΊΟΥ – Ταξιδεύοντας στον χρόνο
78
72
38 ΓΙΆΝΝΗΣ ΚΙΟΥΡΤΣΆΚΗΣ – Μεταξύ καταποντισμοῦ καί ἀνάστασης 40 ΛΕΥΤΈΡΗΣ ΖΟΎΡΟΣ – Διδάγματα από μια εξελικτική θεώρηση της επικοινωνίας 47 ΑΝΤΩΝΊΑ ΓΟΥΝΑΡΟΠΟΎΛΟΥ – Χείλη απ’ το κατάρτι του Orient (Ποίημα) Ρουθ Μπέιντερ Γκίνσμπεργκ 48 ΜΑΡΙΑΛΈΝΑ ΤΣΊΡΛΗ – Notorious RBG 50 ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΧΡΉΣΤΟΥ – Η δικαστής της ισότητας 55 ΚΑΡΟΛΊΝΑ ΜΈΡΜΗΓΚΑ – Η άλλη Αμερική. Εσείς 56 ΑΝΤΩΝΊΑ ΓΟΥΝΑΡΟΠΟΎΛΟΥ – Πρωινό, 1970 (Ποίημα)
36
58 ΣΤΈΛΙΟΣ ΠΑΠΑΛΕΞΑΝΔΡΌΠΟΥΛΟΣ – Χάϊκου, ἡ ἀξία τοῦ ταξιδιοῦ 62 ΣΤΈΦΑΝΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΐΔΗΣ – Η ιστορία του πρώιμου χριστιανισμού 64 ΑΝΤ. ΓΟΥΝΑΡΟΠΟΎΛΟΥ – «Από ζαφείρι, γιατί αυτή η πέτρα φέρνει ύπνο» (Ποίημα) 65 ΚΏΣΤΑΣ ΓΙΑΒΉΣ – Κρητική λογοτεχνία, μία υπόθεση αστική 68 ΤΖΩΡΤΖΊΝΑ ΚΟΥΤΡΟΥΔΊΤΣΟΥ – Ο πυρετός της Έλενα Φερράντε 68 ΑΝΤΩΝΊΑ ΓΟΥΝΑΡΟΠΟΎΛΟΥ – Χιόνι (Ποίημα) 70 ΑΝΤΩΝΊΑ ΓΟΥΝΑΡΟΠΟΎΛΟΥ – Γιατί όχι (Ποίημα) 72 ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ ΛΙΑΝΌΣ – Τρόμος στον Λευκό Οίκο 82
92
74 ΓΙΏΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΆΡΗΣ – Από τους Οθωμανούς στην τζιχάντ 76 ΔΙΟΝΎΣΙΟΣ Α. ΑΝΑΠΟΛΙΤΆΝΟΣ – Τι είναι η φιλοσοφία των μαθηματικών 77 ΑΝΤΩΝΊΑ ΓΟΥΝΑΡΟΠΟΎΛΟΥ – Το κουβερλί (Ποίημα) 78 ΓΙΆΝΝΗΣ ΜΑΥΡΉΣ – Η κρίση των κομμάτων 80 ΒΑΓΓΈΛΗΣ ΚΟΎΜΠΟΥΛΗΣ – Ένας αριστοκράτης στην αντίσταση 82 ΟΡΦΈΑΣ ΑΠΈΡΓΗΣ – «Δώσε - Συμπόνεσε - Έλεγξε τον εαυτό σου» 90 ΚΏΣΤΑΣ Θ. ΚΑΛΦΌΠΟΥΛΟΣ – Ο Τύπος όταν ανερχόταν ο Χίτλερ Στήλες 45 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων) ΕΛΣΑ ΠΑΝΤΟΠΟΎΛΟΥ – Ξαφνική κόπωση
80
46 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ Αλή Πασάς, Λόρδος Μπάυρον και η εύμορφη Πάργα 92 ΔΙΠΛΑ ΒΙΒΛΙΑ ΔΗΜΟΣΘΈΝΗΣ ΚΌΛΛΙΑΣ – Ο Φρόυντ και η κοκαΐνη 94 ΤΟ ΜΙΚΡΌ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΓΆΛΟ ΛΆΚΗΣ ΔΌΛΓΕΡΑΣ – Μιχαήλ Μπουγκάκοφ 96 BREVIS IN LONGO, BΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ – Φως, περισσότερο φως 97 ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ – Για τον Τούρκο φίλο μου
Στο εξώφυλλο: Η Ρουθ Μπέιντερ Γκίνσμπεργκ από τον Αλέκο Παπαδάτο. 98 AΓΓEΛIEΣ 6 the books’ journal #112 [Οκτώβριος 2020]
Ταξιδεύοντας στον χρόνο
Time Machine: η τεχνολογία για την ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης Από την Έλενα Παπαλεξίου
Η
ανάγκη να διασωθεί ο πολιτισμός της γηραιάς ηπείρου έχει δημιουργήσει τα τελευταία χρόνια νέα τεχνολογικά δεδομένα αναφορικά με τους τρόπους καταγραφής και αναβίωσής του. Οι πρόοδοι στις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες, στη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη έχουν καταστήσει πλέον δυνατή τη δημιουργία μιας ευρείας υποδομής, πανευρωπαϊκής έκτασης, με αντικείμενο την ψηφιοποίηση, ανάλυση και ανασυγκρότηση της μακράς πολιτιστικής κληρονομιάς μας και έχουν συμβάλει στη γέννηση του φιλόδοξου ευρωπαϊκού έργου Η Μηχανή του Χρόνου. Tο έργο Η Μηχανή του Χρόνου είναι ένα μεγάλης κλίμακας εγχείρημα, το οποίο έχει συστρατεύσει ευρωπαϊκά επιστημονικά και τεχνολογικά ιδρύματα, ερευνητές και επιχειρήσεις σε μία καινοτόμο αποστολή που τοποθετείται στην αιχμή της υπολογιστικής επιστήμης και των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών: την ανασύνθεση της μακράς και πολυπολιτισμικής ιστορίας της Ευρώπης. Πρόκειται για το πιο εκτεταμένο έργο που έχει αναληφθεί ποτέ στο συγκεκριμένο πεδίο. Εκατό περίπου φορείς, περισσότερες από τριάντα χώρες και δεκάδες διεθνή προγράμματα υποστηρίζουν το έργο αυτό, το οποίο, αξιοποιώντας τα μεγάλα δεδομένα του παρελθόντος, φιλοδοξεί να προσφέρει στην Ευρώπη την τεχνολογία της ανανέωσής της. Οι πόλεις ως κόμβοι ιστορίας και πολιτισμού Πώς όμως γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η αρχική ιδέα; Το 2013 το Ομοσπονδιακό Πολυτεχνείο της Λωζάννης, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Βενετίας Ca’ Foscari, συμπράττουν σε ένα κοινό πρόγραμμα με απώτατο στόχο την οικοδόμηση ενός συνεργατικού πολυδιάστατου μοντέλου της Βενετίας. Για τον σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ένα ανοικτό ψηφιακό αποθετήριο, το οποίο περιείχε κάθε πτυχή της χιλιετούς πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης: μνημεία, κτίρια, μουσειακές συλλογές, τοπικά και εθνικά αρχεία, δημοτικά μητρώα, χειρόγραφα, χάρτες, έργα τέχνης. Στο έργο Η μηχανή του χρόνου οι ευρωπαϊκές πόλεις τοποθετούνται στο
επίκεντρο του ενδιαφέροντός της, καθώς αποτελούν κόμβους μιας τεράστιας πολιτιστικής, κοινωνικής, οικονομικής και τεχνολογικής κληρονομιάς που συνθέτουν την κοινή μας ιστορία. Στο πλαίσιο αυτό, εκατοντάδες πόλεις πρόκειται να μοντελοποιηθούν, επιτρέποντάς μας να πλοηγηθούμε χωροχρονικά μέσω μιας εικονικής βύθισης στο κοντινό αλλά και μακρινό μας παρελθόν. Παρόμοιες έρευνες συντονίζονται αυτή τη στιγμή σε δεκάδες πόλεις στην Ευρώπη. Για παράδειγμα, στη Γαλλία, έχει εκκινήσει η Μηχανή του χρόνου των Παρισίων με τη συμμετοχή κορυφαίων ερευνητικών ιδρυμάτων, αλλά και πολιτιστικών φορέων, μεταξύ των οποίων το Μουσείο του Λούβρου και η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Για την υλοποίηση του έργου αξιοποιείται ο πλούτος παλαιών χαρτών, με σκοπό την εξελικτική ανάλυση της ανάπτυξης της πόλης. Εργαλεία μεικτής πραγματικότητας παρέχουν τη δυνατότητα να προβάλλεται στα κτήρια του Παρισιού η παλαιά τους όψη. Με αφετηρία το φωτογραφικό αρχείο μιας περιοχής, π.χ. της περιοχής της Μονμάρτης, θα είναι δυνατή η ανακατασκευή της συνοικίας σε τρισδιάστατη απεικόνιση και η πλοήγηση μέσω εικονικής βύθισης σε αυτήν. Πυλώνα της Μηχανής του χρόνου αποτελεί η ψηφιοποίηση της χαρτογραφικής κληρονομιάς της Ευρώπης. Η τρισδιάστατη ψηφιακή απεικόνιση της ανεκτίμητης παρακαταθήκης των παλαιών χαρτών καταδηλώνει την εξέλιξη της ηπείρου μας όχι μόνο γεωγραφικά ή πολεοδομικά, αλλά και οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά. Η αθρόα ψηφιοποίηση χαρτών, η οποία εκκίνησε στις αρχές του 21ου αιώνα χάρη στην Google maps και το σύστημα GPS, έχει αποτυπώσει με ακρίβεια τη γεωγραφική πραγματικότητα του παρόντος, βάσει της οποίας η Μηχανή του χρόνου επιχειρεί να ανασυνθέσει την πολεοδομική ανάπτυξη του ιστορικού παρελθόντος. Η ταυτόχρονη αξιοποίηση αναρίθμητων ιστορικών και άλλων αρχειακών πληροφοριών συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της αστικής εξέλιξης και λειτουργίας και μάλιστα η χρήση οθονών διεπαφής (interfaces) μας επιτρέπει να εισχωρήσουμε ακόμη και στο εσωτερικό των κτιρίων.
36 the books’ journal #112 [Οκτώβριος 2020]
Η αναβίωση χαμένων πολιτισμών Όταν ένας πολιτισμός εξαφανίζεται χωρίς να αφήνει ίχνη στο παρόν, χάνεται ένα ολόκληρο σύμπαν γνώσεων, απαραίτητων για να κατανοήσουμε το σήμερα και να προβλέψουμε το αύριο. Η Μηχανή του χρόνου δύναται να συνεισφέρει στη διάσωση και την προστασία της μνημειακής πολιτιστικής κληρονομιάς που συχνά κινδυνεύει, είτε λόγω της φυσικής φθοράς, είτε λόγω πολεμικών συγκρούσεων ή δολιοφθοράς. Σε αυτό το πλαίσιο έχει επιχειρηθεί να κινηματογραφηθούν και να ψηφιοποιηθούν πολλοί αρχαιολογικοί χώροι ή μνημεία που καταστράφηκαν ή απειλούνταν, όπως για παράδειγμα συνέβη με τον αρχαιολογικό χώρο της Παλμύρας, ο οποίος, μετά την καταστροφή του, καταγράφηκε ψηφιακά με τη χρήση ΣμηΕΑ (συστημάτων μη επανδρωμένων αεροσκαφών - drones). Η εποχή μας διαθέτει πλέον την τεχνολογία ανακατασκευής ενός ολόκληρου περιβάλλοντος, το οποίο απεικονίζεται πλέον σε τρισδιάστατη αναπαράσταση με τη συνδρομή αλγορίθμων. Οι αλγόριθμοι αυτοί αντλούν ιδέες από τη φωτογραμμετρία, μία τεχνική η οποία εφαρμόστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα για τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Σήμερα εφαρμόζεται μία εξελιγμένη μορφή της φωτογραμμετρίας η οποία επεξεργάζεται εκατοντάδες χιλιάδες εικόνων, δημιουργώντας ψηφιακά περιβάλλοντα πλήρως αυτοματοποιημένα. Οι τεχνολογίες της προσομοίωσης και της εικονικής πραγματικότητας επιτρέπουν την πλήρη εμβάπτιση σε ελλείποντα μέρη. Ένα ακόμη αξιοσημείωτο επίτευγμα των τεχνολογιών αυτών είναι η δυνατότητα που παρέχουν στα διεθνή πολιτιστικά ιδρύματα να δημιουργήσουν μία απέραντη εικονική μουσειογραφία (εικονικά μουσεία) σε παγκόσμια κλίμακα, συσχετίζοντας και ενώνοντας μεταξύ τους συλλογές προερχόμενες από όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Συλλογές ή έργα από το Πράδο ή από το Ερμιτάζ ή από το Μουσείο του Βατικανού είναι δυνατόν να συγκεντρωθούν, να συσχετιστούν και να παρουσιαστούν με έναν εντελώς καινοτόμο τρόπο. Η ψηφιοποίηση των έργων τέχνης μας επιτρέ-
πει ασφαλώς να τα προστατεύσουμε, η έλευση όμως των τρισδιάστατων εκτυπωτών ανοίγει τον δρόμο για την αναπαραγωγή και απρόσκοπτη διάχυσή τους. Γεφυρώνοντας το χθες με το αύριο Τις τελευταίες δεκαετίες, είμαστε μάρτυρες της ραγδαίας ανάπτυξης του διαδικτύου, η οποία όμως συντελείται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η διάσταση του χρόνου. Το διαδίκτυο μάς προσφέρει ένα «μεγάλο τώρα», συμπυκνωμένο και συστηματικά ενημερωμένο. Κατά την οπτική μας, το γεγονός αυτό ενέχει και μία αρνητική διάσταση, καθώς τα επόμενα χρόνια το διαδίκτυο (Google, Facebook, Instagram) ενδέχεται να αποτελεί τη μοναδική πηγή καταγραφής, τροφοδότησης και τεκμηρίωσης πληροφοριών σχετικά με το ιστορικό παρελθόν. Είναι προφανές ότι η χρονική διάσταση δεν είναι πλέον δυνατόν να αγνοηθεί. Στην προσπάθειά της να επιτύχει τη χωροχρονική μετατόπιση του διαδικτύου, η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα σε ιδιαίτερα πλεονεκτική θέση: διαθέτει τον πλούτο του μακρού ιστορικού της παρελθόντος, ο οποίος αποτελεί μια δυναμική επένδυση για το μέλλον της. Μία νέα επανάσταση συντελείται στο διαδίκτυο, με το στοιχείο του χρόνου να προτάσσεται στην ευρετηρίαση των πληροφοριών. Η Μηχανή του χρόνου δεν αρχειοθετεί απλώς τις πληροφορίες, ωσάν να ήταν μία μηχανή αναζήτησης, αλλά φιλοδοξεί να γεφυρώσει το μεγάλο κενό που χωρίζει την εποχή των παγκοσμιοποιημένων πληροφοριών από τις προηγούμενες, προ υπολογιστή, περιόδους. Σε ολόκληρη την Ευρώπη ομάδες επιστημόνων εργάζονται πάνω στη δημιουργία αυτόνομων συστημάτων νοημοσύνης (automated intelligent systems) ώστε καταστεί δυνατή η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, σε ρυθμό σχεδόν βιομηχανικό. Η ανάγκη να αυτοματοποιηθεί η ψηφιοποίηση εντοπίζεται στον πυρήνα πολλών ερευνητικών έργων και προγραμμάτων. Η μέθοδος-κλειδί είναι να προωθηθεί και να συντονιστεί σε πανευρωπαϊκό επίπεδο η συνδυαστική έρευνα στα πεδία της τεχνητής νοημοσύνης, της μηχανικής μάθησης (machine learning) και των τεχνολογι-
Η αποθήκευση των δεδομένων Ένα ζήτημα που μας προβληματίζει για το εγγύς μέλλον αφορά την αποθήκευση των εκατομμυρίων δεδομένων χιλιάδων χρόνων ψηφιακής κληρονομιάς. Υπάρχουν χιλιόμετρα αρχείων υπό επεξεργασία, δισεκατομμύρια σελίδες προς ψηφιακή μεταγραφή και εκατοντάδες πόλεις εν αναμονή μοντελοποίησης. Για ποιον λόγο να ψηφιοποιηθεί ο τεράστιος αυτός όγκος υλικού, εάν δεν εξασφαλισθεί η διατήρηση και η διάρκειά του; Η κατανάλωση ενέργειας και χώρου για την αποθήκευση των δεδομένων αυτών είναι ανυπολόγιστη και αναμφίβολα τα σύγχρονα συστήματα αποθήκευσης δεν διαθέτουν τη διάρκεια και την ανθεκτικότητα παλαιότερων υλικών. Η προοπτική αποθήκευσης δεδομένων σε σκέλη DNA έχει προσελκύσει τα τελευταία χρόνια έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον, καθώς υπόσχεται να προσφέρει την πολυπόθητη λύση. Τα σκέλη DNA εγγυώνται τη διάρκεια ζωής και την ασφάλεια της αποθήκευσης των δεδομένων, διατηρώντας ταυτοχρόνως τη μορφή τους αναλλοίωτη και τη γλώσσα τους κατανοητή. Επιπλέον, το DNA είναι απολύτως ενδεδειγμένο για την αποθήκευση μεγάλου όγκου δεδομένων, η άμεση και συνεχής πρόσβαση στα οποία δεν είναι απαραίτητη. Με αυτόν τον τρόπο εξοικονομείται ενέργεια και διασφαλίζεται η υψηλή απόδοση του συστήματος. Μια μεγάλη ερευνητική κοινότητα Η Μηχανή του χρόνου προσφέρει πρωτίστως στους έλληνες ερευνητές και τα ελληνικά ερευνητικά ιδρύματα τη δυνατότητα δικτύωσης και συνέργειας με ευρωπαϊκούς επιστημονικούς φορείς, αποσκοπώντας στην ανταλλαγή εμπειριών και γνώσεων και τη σύμπραξη σε ερευνητικά έργα μεγάλης εμβέλειας. Από τις συμπράξεις αυτές έχει συγκροτηθεί μία κοινότητα ερευνητών, επαγγελματιών και ειδικών σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ήδη καταγράφονται ζυμώσεις μεταξύ ελληνικών φορέων και σημαντική εμπειρία διεπιστημονικών συνεργασιών στο πεδίο των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών και Τεχνών. Επί παραδείγματι, στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, υλοποιείται αυτήν την περίοδο, υπό την επιτημονική μου ευθύνη, το ερευνητικό έργο Γένεσις: Γενετική Έρευνα
Τime Μachine Manifesto
ών μεγάλων δεδομένων (big data) που εφαρμόζονται στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.
Η εξέλιξη μιας πόλης στο πέρασμα του χρόνου, μέσω της φωτογραφικής της τεκμηρίωσης. Εικονογράφηση που δείχνει πώς δουλεύει η Μηχανή του Χρόνου.
και Ψηφιακή Οπτικοποίηση στις Παραστατικές Τέχνες (φορέας χρηματοδότησης: Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας - ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.), το οποίο αποτελεί προϊόν ευτυχούς συγκερασμού ψηφιακής τεχνολογίας και τεχνών, καθώς και ερευνητικής συνεργασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η χώρα μας, η Ελλάδα, καλείται στο πεδίο αυτό, να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο. Γι’ αυτό και το βλέμμα των ελλήνων ερευνητών οφείλει να στρέφεται προς τα έξω, μακριά από την τροχοπέδη της εσωστρέφειας, μεμψιμοιρίας και απομόνωσης. Για να ευοδωθεί όμως αυτό, είναι επιτακτική ανάγκη να εξαλειφθούν νοοτροπίες και πρακτικές που μαστίζουν τον ελληνικό χώρο της έρευνας, με σοβαρότερες τη γραφειοκρατία, την έλλειψη κινήτρων και υποστήριξης και τις αλλεπάλληλες αλλαγές στη νομοθεσία. Στις αρχές του 2020, προτού μας προλάβει ο κορωνοϊός, πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση των ελληνικών φορέων-εταίρων που συμμετέχουν στη Μηχανή του χρόνου. Η συνάντηση διοργανώθηκε στις εγκαταστάσεις του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», υπό τον συντονισμό των εθνικών εκπροσώπων της Ελλάδας, Ελένης Γαλιώτου, καθηγήτριας (ΠΑΔΑ), Βασίλη Γάτου, Διευθυντή Ερευνών (Δημόκριτος) και της υποφαινόμενης. Κατά τη συνάντηση συζητήθηκε εκτενώς η προοπτική δημιουργίας μιας τοπικής-εθνικής Μηχανής του χρόνου, διατυπώθηκαν ενδιαφέρουσες προτάσεις και ιδέες, αλλά και προβληματισμοί σχετικά με το θεματικό εύρος ενός τέτοιου καινοτόμου εγχειρήματος. Επόμενο βήμα είναι να συγκεκριμενοποιηθούν οι προτάσεις στην κοινή προσπάθεια να δημιουργηθούν συγκλίσεις και να εδραιωθεί η συνεργασία μεταξύ των φορέων. Να σημειωθεί εδώ ότι η Μηχανή του χρόνου εκπροσωπείται στην Ελλάδα από
τουλάχιστον τριάντα συνεργαζόμενους φορείς υψηλού κύρους, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα, εποπτευόμενοι κρατικοί φορείς, αλλά και επιχειρήσεις. Η Μηχανή του χρόνου στο μέλλον Από τον Φεβρουάριο του 2020 Η μηχανή του χρόνου απέκτησε κεντρική έδρα στη Βιέννη και παραρτήματα σε τρεις ακόμη ευρωπαϊκές πόλεις (Λωζάννη, Άμστερνταμ, Βουδαπέστη). Επιπλέον, έπαψε να λειτουργεί ως ερευνητικό έργο και μετέβη σε νομικό καθεστώς οργανισμού (Time Machine Organization – TMO), με θεσμικό πλαίσιο το οποίο διασφαλίζει τη βιωσιμότητα και την οικονομική του ανεξαρτησία. Στην επόμενη τριετία (2020-2023), το TMO θα εντατικοποιήσει τις εργασίες συλλογής και συσχετισμού πληροφοριών αναφορικά με πρόσωπα και τόπους του παρελθόντος, με στόχο να καλύψει αν όχι το σύνολο, τουλάχιστον το μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαϊκού χώρου. Επί του παρόντος υλοποιούνται εργασίες ψηφιοποίησης σε περισσότερες από είκοσι τοπικές Μηχανές του χρόνου, σε πόλεις όπως η Βιέννη, το Παρίσι, το Άμστερνταμ, η Βουδαπέστη, η Αμβέρσα, η Βαρκελώνη, η Κολωνία, η Δρέσδη, η Λειψία και άλλες. Η ψηφιακή πλατφόρμα του TMO ανανεώνεται διαρκώς αξιοποιώντας τεχνολογία IIIF, πλήρως συμβατή με τα πρότυπα της Europeana, η οποία είναι βασικός εταίρος του έργου. Το ΤΜΟ θα κατασκευάσει μία τετρασδιάστατη μηχανή 4D (τρεις διαστάσεις + τη διάσταση του χρόνου) που θα «αναδημιουργεί» πόλεις του παρελθόντος. Πρόκειται για ένα επίτευγμα που βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη και φιλοδοξεί να ξεκλειδώσει θεμελιώδεις τεχνολογίες υποστήριξης των λεγομένων «Mirror Worlds» - ψηφιακά δίδυμα των πόλεών μας, επί των οποίων θα είναι δυνατόν να επισυνα-
φθούν πληροφορίες. Αυτά τα στοιχεία θα είναι προσβάσιμα από «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα ή μέσω διεπαφών επαυξημένης πραγματικότητας. Ένα απλό smartphone θα μας επιτρέψει να δούμε την κατάσταση ενός κτιρίου πριν από δεκάδες ή εκατοντάδες χρόνια και θα αναβιώνει τις δραστηριότητες εκείνης της περιοχής μέσα από μια κατάδυση in situ στο παρελθόν του κάθε τόπου. Τα μεγάλα δεδομένα υπόσχονται μία κοινωνία η οποία θα μπορεί να προβλέψει το μέλλον, χάρη στην υπολογιστική ισχύ των υπερυπολογιστών και στην μαζική συλλογή πληροφοριών. Σε μεγαλύτερη κλίμακα, η μάζα των δεδομένων από το παρελθόν θα επιτρέψει την κατασκευή νέων ερμηνευτικών μοντέλων. Όπως έχει εξηγήσει και ο Πρόεδρος του TMO, Frederic Kaplan, καθηγητής στο Ομοσπονδιακό Πoλυτεχνείο της Λωζάννης, οι επιδημιολόγοι θα κατανοήσουν εις βάθος την εξάπλωση των σοβαρών ασθενειών με βάση τα δεδομένα που περιέχονται μαζικά στα νεκρολόγια. Οι οικονομολόγοι θα ερμηνεύσουν εκ νέου τη δυναμική των πρώτων αιώνων της ιστορίας της ανάπτυξης και των κρίσεων και τη διάρθρωση των οικονομικών δυνάμεων σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Οι γλωσσολόγοι θα μελετήσουν με νέο τρόπο το εξελικτικό πλέγμα των γλωσσών μας. Τα ακριβή ίχνη των πολλαπλών μεταναστευτικών ρευμάτων, εμπορικών, καλλιτεχνικών, θα επανέλθουν σε κίνηση με τη μορφή μιας μεγάλης μοντελοποίησης των ευρωπαϊκών συγκοινωνιών. Η συνεχής εξόρυξη νέων γνώσεων θα έχει και ένα σημαντικό αντίκρισμα στην αγορά, καθώς αναμένεται να δημιουργήσει νέα επαγγέλματα, νέες υπηρεσίες και νέα προϊόντα που θα επηρεάσουν την εκπαίδευση και τις δημιουργικές βιομηχανίες. Η υποστήριξη ερευνητικών κέντρων και οργανισμών όπως η Μηχανή του χρόνου, που εστιάζει στη διάσωση, διάχυση και περαιτέρω αξιοποίηση της κοινής μας πολιτιστικής περιουσίας είναι αναγκαία, ώστε η Ευρώπη να διατηρήσει την κυρίαρχη θέση της ως κορυφαίου διεθνούς παράγοντα στον τομέα του πολιτισμού και του δημιουργικού περιεχομένου. Προσδοκούμε το έργο αυτό, το οποίο αποτελεί μία τεράστια επιστημονική και οικονομική επένδυση, να αναπτυχθεί και να ενισχυθεί περαιτέρω σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και, όπως εξυπακούεται, με την απαραίτητη συμμετοχή ελληνικών φορέων και την έμπρακτη συμβολή της ελληνικής πολιτείας. zx
the books’ journal #112 [Οκτώβριος 2020] 37