Historia opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

Historia opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

Autor metody: Edward Skubisz Rozwinięcie: trenerzy i animatorzy Fundacji Dom Pokoju Opracowanie tekstu: Agata Janus, Dorota Whitten, Karolina Mróz

SPIS TREŚCI

Powitanie

5

Zacznij od siebie

7

Wstęp 9 Historia Opowiedziana jako metoda edukacyjna Fundacji Dom Pokoju 9 Główne zasady Historii Opowiedzianej 10 Historia Opowiedziana 15 Praca z wystawą 15 Wystawa Historia Opowiedziana a inne wystawy 15 Skracanie dystansu 15 Język 15 Podążanie za uczniami 16 Własne poszukiwania 16 Czas trwania ćwiczeń 17 Materiały do ćwiczeń 17 Przygotowanie edukatora 17 Pytania 18 Komunikacja 18 Aktywizacja 19 Peer Education

21

System kozła ofiarnego 23 Trening antydyskryminacyjny

24

Warsztaty w oparciu o wystawę 25 1. Przywitanie 25 2. Ćwiczenie MAPA 25 3. Ćwiczenie LINIA 26 4. Wystawa Anny Frank 27 5. Janusz Korczak 29 Prawa dziecka 29 Nasza wystawa o prawach dziecka 30 6. Zakończenie 30 7. Ewaluacja 30 Wystawa 31 1. Oglądanie wystawy i wybór zdjęcia 31 2. Prezentowanie wybranego zdjęcia 32 3. Opowieść historyczna 32 Metodologia prowadzenia warsztatów Polecaj swoje drogi. Materiał edukacyjny

33 37

POWITANIE

DZIEŃ DOBRY,

Nazywam się Edward Skubisz. Od trzydziestu lat prowadzę warsztaty oparte na metodzie dramy, która jest aktywną formą pracy warsztatowej, mającą skłaniać do myślenia. To umiejętne zadawanie pytań i kierowanie rozmowy tak, by uczestnicy umieli przemyśleć swoje poglądy i postawę. To forma angażująca ciało i zmysły uczestników, dlatego jest metodą atrakcyjną dla uczniów i pozwala wzbudzać ich kreatywność.

fot. Agata Janus

Celem prowadzonych zajęć jest wyjście poza stereotypy w nauczaniu, pokazanie innych sposobów, w jaki można mówić o historii. Zarówno historia mówiona, jak i wystawy, warsztaty i spotkania prowadzone w oparciu o nią, pozwalają dzieciom poznać, doświadczyć i spróbować zrozumieć skomplikowane losy poprzednich pokoleń, a kontakt ze świadkami historii bywa dla uczniów niezwykle istotnym wydarzeniem, które może pomóc kształtować ich charakter i otworzyć na doświadczenia innych ludzi.

Jestem Holendrem, synem Polaka, który urodził się w wielokulturowym Drohobyczu i działał na rzecz dialogu między Polakami i Ukraińcami.

Mój ojciec walczył w trakcie wojny w dywizjonie generała Maczka. Potem nie mógł już wrócić do Polski, ponieważ nie była niepodległa. Pozostał wiec w Bredzie, ożenił się z moja matką i tam przyszedłem na świat…

Sam musiałem zmierzyć się z historią mojego ojca, historią Polski, Europy i wspomnieniami świadków historii. Dopiero ta refleksja pozwoliła mi podjąć działania na rzecz edukacji pokoju i dlatego tak bardzo podkreślam fakt, że każdy z nas musi skonfrontować się z własną historią — musi postawić sobie pytania o rzeczy najważniejsze, zanim zacznie pytać o nie innych.

Właśnie dlatego, przed przystąpieniem do pracy z uczniami, pytam sam siebie o to, jakie emocje i uczucia budzą we mnie treści, które są przedmiotem zajęć. Muszę zastanowić się nad tym, co czuje, gdy myślę o historycznych wydarzeniach, jak zachowałbym się w danej sytuacji, czy jestem sobie w stanie wyobrazić, że np. ktoś nagle, niespodziewanie wkracza do mojego domu i zmusza mnie do opuszczenia go?

Zatem zanim przystąpisz do przeglądania proponowanych materiałów i nim zaczniesz pytać uczniów o historię ich i ich rodzin, spróbuj odpowiedzieć sobie na pytanie o stosunek do tych treści. Pamiętaj, że wszystko zaczyna się od Ciebie!

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

5

ZACZNIJ OD SIEBIE

Tu możesz wkleić swoje zdjęcie lub narysować siebie. Zachęcamy do tego, byś realnie umieścił się w tym podręczniku. By móc dobrze przygotować się do prowadzenia warsztatów Historii Opowiedzianej niezbędny jest rodzaj autorefleksji, zastanowienia się nad sobą i swoim otoczeniem. Mogą pomóc Ci w tym poniższe pytania.

Nie musisz odpowiadać na nie pisemnie, choć zapisanie pozwala uporządkować myśli i sugeruję, by tak postąpić. Odpowiedzi mają posłużyć Tobie w przemyśleniu Twojej sytuacji czy ról, w jakie wchodzisz w społeczeństwie, wpływów i zależności, jakim podlegasz i relacji, jakie budujesz. Poniższe pytania są oczywiście jedynie stworzonymi przez nas przykładami, możesz sformułować je zupełnie inaczej.

Zapytaj sam siebie i spróbuj szczerze odpowiedzieć na pytania:

Kim jestem?

Jakie role społeczne pełnię?

W jakie relacje wchodzę w związku z pełnionymi rolami?

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

7

Wstęp HISTORIA OPOWIEDZIANA JAKO METODA EDUKACYJNA FUNDACJI DOM POKOJU

Historia Opowiedziana jest metodą edukacji pokoju i stanowi fundament Fundacji Dom Pokoju, założonej dziesięć lat temu przez Edwarda Skubisza. Od momentu powstania koncepcja edukacji pokoju jest stale rozwijana przez wiele osób — edukatorów, animatorów czy koordynatorów projektów. W latach 2006-2007 realizowaliśmy w Fundacji Dom Pokoju projekt pod nazwą Zmieniające się perspektywy, który poprzedził wiele innych działań związanych z oral history, zbieraniem i odkrywaniem lokalnej pamięci, by wymienić tylko Ginące zawody śródmieścia, Specjały Nadodrza, Nadodrze z Pamięci, Bibliotekę Sąsiedzką czy Przepis na pokój.

Historia Opowiedziana do dziś stanowi model, wzorzec cyklu działań podejmowanych w przypadku zbierania historii świadków. Istotą tego modelu jest ciągłe rozwijanie go poprzez powtarzanie cyklu. Pierwotne funkcje opowiadania, takie jak budowanie wspólnoty, tożsamości, poczucia wspólnej świadomości, sensu, czy tzw. DNA Wspólnotowego, są w metodzie Historii Opowiedzianej przeznaczone do działań, których celami są: • rozwijanie dialogu międzypokoleniowego i łączności między pokoleniami; • budowanie, pogłębianie i podtrzymywanie relacji między ludźmi, w kulturze relacji i komunikacji oraz kulturze pamiętania – szacunku, otwartości; • pogłębianie refleksji o doświadczeniach przeszłości w kontekście „mojego życia tu i teraz, mojej historii” oraz refleksji na temat wyzwań współczesnej i przyszłej Europy.

Czym jest metoda Historii Opowiedzianej: • pracą z uczniami, której celem jest przygotowanie ich do spotkania ze świadkiem historii, rozbudzanie czy rozwijanie ich poczucia tożsamości w oparciu o historię rodziny i historię lokalną, budowanie postaw szacunku i współpracy; • spotkaniem, moderowanym wywiadem ze świadkiem historii, którego istotą nie jest uzyskanie relacji tego świadka, ale sam proces rozmowy, współdziałania i dzielenia się swoim osobistym przeżyciem; • procesem budowania relacji, w którym osoba przeprowadzająca wywiad wychodzi poza rolę badacza i jest uczestnikiem wspólnego przeżywania opowiadanych wydarzeń, których osią są osobiste przeżycia, doświadczenia świadka historii; emocje, zmysły, uczucia stanowią uniwersalny wymiar budujący porozumienie między uczestnikiem a świadkiem historii; w tym procesie relacja rozwija

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

9

WSTĘP

się poprzez recepcję wydarzeń, ich wpływu na życie świadka oraz empatię; • wszystkim tym, co dzieje się późnej i jest działaniem upowszechniającym otrzymaną relację, a służy edukacji pokoju — połączeniu kultury relacji i komunikacji z kulturą pamiętania.

Czym nie jest Historia Opowiedziana: • metodą uczenia historii i nie jest tożsama z (jakkolwiek pojmowaną) obiektywną prawdą historyczną; • storytellingiem — uczestnicy warsztatów Historii Opowiedzianej nie są biernym odbiorcami opowiadania świadka, ale są moderatorami i podmiotami procesu edukacji pokoju; • „żywą biblioteką” — Historia Opowiedziana ma zastosowanie w relacjach ze świadkami historii, którzy nie są gotowi do publicznych wystąpień, radykalnych reakcji, osądów ze strony uczestników spotkania; ma wymiar intymny, bezpieczny, a świadek historii nie jest narażony na ocenę z czyjejkolwiek strony.

Historia mówiona (ang. oral history) jest interdyscyplinarną metodą badawczą, polegającą na nagrywaniu, archiwizowaniu oraz interpretowaniu relacji świadków bądź uczestników wydarzeń historycznych. Badania z kręgu historii mówionej nie skupiają się jedynie na doniosłych wydarzeniach i znanych ludziach, lecz w centrum ich zainteresowania znajduje się zwykły człowiek i jego punkt widzenia.

W Polsce badania nad historią mówioną prowadzone są m. in. w Lublinie. Jednostkami zajmującymi się tą tematyką są: Teatr NN, Radio Lublin i Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. Duże zasługi na polu badań nad historią mówioną ma także Ośrodek „Karta".

Powstają archiwa historii mówionej, dostępne także w Internecie np. e-historie.pl, PragaGada.pl, ahm.1944.pl.*

* Definicja historii mówionej pochodzi z leksykonu stworzonego przez Teatr NN-Ośrodek Brama Grodzka w Lublinie: Historia mówiona (hasło), http://teatrnn.pl/leksykon/node/3537/ historia_m%C3%B3wiona _metoda_badawcza, dostęp: 16.07.2015.

Materiały do pracy edukacyjnej z historią mówioną można znaleźć m. in. na stronie internetowej Euroclio i w Muzeum Anny Frank, a także na innych portalach (np. cytowanej stronie Teatru NN-Ośrodka Brama Grodzka – warto tam sięgnąć po materiały dydaktyczne i informacyjne oraz wskazówki, jak samemu zrobić wystawę.

Historia Opowiedziana jako metoda edukacyjna odwołuje się do metody badawczej historii mówionej, czyli oral history. To znaczy, że w procesie edukacyjnym uczestniczą świadkowie historii.

Natomiast jej celem nie jest wyłącznie badanie i utrwalenie relacji świadka, ale sam proces aktywnego, empatycznego uczestnictwa w opowiadaniu. Bardzo ważne jest także to, co się dzieje przed spotkaniem z historią mówioną — przygotowanie uczestników-uczniów w odniesieniu do ich własnej tożsamości, idei edukacji pokoju, ale także to, co się dzieje po wywiadzie — wykorzystanie zebranych materiałów do dalszych działań w społeczności lokalnej, wystaw, warsztatów itp.

W tym miejscu cykl zaczyna się od nowa, gdyż wyjście na zewnątrz i włączenie kolejnych osób stanowi moment przygotowania ich do spotkania z innymi świadkami historii — na przykład własnymi dziadkami.

GŁÓWNE ZASADY HISTORII OPOWIEDZIANEJ 1. Bądź przygotowany • poznaj kontekst historyczny wydarzeń, w których uczestniczył świadek historii; • spisz pytania, które chcesz mu zadać; • dostosuj miejsce spotkania do potrzeb świadka historii (neutralne lub w domu świadka); • przygotuj rejestrator dźwięku i kamerę; • określ i przedstaw świadkowi historii propozycje zasad spotkania oraz dalszego wykorzystania zarejestrowanego materiału, uzgodnij jego zakres i uwzględnij zastrzeżenia co do upowszechniania.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

10

WSTĘP

Etapy cyklu metody Historii Opowiedzianej. Szare elementy bazują na metodologii historii mówionej (oral history)

2. Nawiąż relację i zbuduj atmosferę zaufania i życzliwości ze świadkiem historii • nie zachowuj się zbyt formalnie (jak badacz); • nie oceniaj i nie komentuj opowiadania świadka, szczególnie w kontekście jego uczuć i emocji; • bądź cierpliwy.

3. Podążaj za historią, podążaj za emocjami!

• pozwól wybrzmieć wspomnieniom, które być może nie interesują ciebie, ale są ważne dla świadka historii; • zadawaj otwarte pytania: W jaki sposób…?, Co Pani czuła…?, Jak określiłby Pan…?, Jaka była wtedy pogoda?

4. Zarejestruj i upowszechniaj!

• naszym moralnym obowiązkiem jest utrwalanie i upowszechnianie relacji świadków, aby móc — o ile oni na to wyrażą zgodę — przekazać je dalej, jako pamięć naszej wspólnoty; • pamiętaj, aby pominąć upowszechnianie tych fragmentów, które nawołują do nienawiści lub ich upublicznienie naruszałoby czyjąś prywatność, dobre imię czy też generowało konflikty lub inne zagrożenia dla osób, które są wymienione w opowiadaniu;

— Pamiętaj, aby udostępniać relację świadka wyłącznie za zgodą świadka, z poszanowaniem jego prywatności i dobrego imienia — nie wolno upowszechniać nagrania bez zgody, nie wolno podawać w publikacjach danych wrażliwych (danych osobowych) świadka bez jego zgody.

—

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

11

WSTĘP

• pełny materiał ze spotkania należy zachować i można go zdeponować w jednym z otwartych archiwów lub utworzyć własne; jest pełna treść jest bardzo cenna w ujęciu badań nad historią i może stanowić przedmiot badań historyków; • zastanówcie się w grupie, w jaki sposób wykorzystać zebraną relację; może to być wystawa, spotkanie otwarte, ale także działania aktywnie angażujące uczestników — wspólne odtwarzanie przepisów i gotowanie, warsztaty śpiewu na bazie wspominanych przez świadka piosenek, spacery po miejscowości opowiadające historię miejsc itp.

Metodologia 1: Zacznij od Siebie Sami dajmy się ponieść historii opowiedzianej i bądźmy inspiracją dla młodzieży, z którą pracujemy!

— Metodologia 5: Czujność Weź odpowiedzialność za to co mówisz i jakie to może wywołać w kimś uczucia. Pamiętaj o tym, że bardzo łatwo jest przekroczyć granice i często nie jesteśmy świadomi tego, co i jak mówimy. Jako edukator staram się być nieustannie czujny i wiem, że moje zachowanie i słowa wywołują w innych emocje. To szczególnie ważne w przypadku, gdy mówię o trudnych i ważnych kwestiach takich jak holokaust czy wojna. Pamiętaj, że język jest bronią obosieczną – może Ci pomoc, ale może tez stanowić przeszkodę, jeśli używany jest bez należytej uwagi i zrozumienia.

— Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu Nie tylko język wymaga dużej uważności. Tematy, które poruszasz wzbudzą w uczniach emocje, a te nie znikną nagle po zakończeniu lekcji. Rolą edukatora jest umiejętne pokierowanie uczniem i wskazanie mu sposobów radzenia sobie z tymi emocjami. Dlatego sam bardzo bacznie obserwuję młodzież podczas warsztatów. Jestem cały czas czujny, uważny i obserwuję zachowanie (mowę, gesty lub ich brak) wszystkich uczniów, zarówno tych aktywnych, jak i biernych. Wiem, że to niełatwe zadanie, ale tylko tak możemy być otwarci na to, co dzieje się w grupie, z którą pracujemy.

Zwróć uwagę na wszystkich uczestników warsztatów – pamiętaj o ich emocjach i dostosuj język do grupy, dla której przeznaczone są zajęcia.

Zadbaj zarówno o język werbalny, jak i pozawerbalny (nie tylko słowa mają znaczenie, ale i gesty).

Co ważne, cykl ten można zacząć w dowolnym momencie, co staramy się uwypuklić i zaprezentować w niniejszym podręczniku. Na przykład: startując od etapu E można zaproponować uczniom wizytę w muzeum regionalnym lub wykorzystać którąś z wystaw z zasobów Fundacji Dom Pokoju — Na przykład: startując od etapu E można zaproponować uczniom wizytę w muzeum regionalnym lub wykorzystać którąś z wystaw z zasobów Fundacji Dom Pokoju — Anne Frank. Opowieść współczesna, Ginące Zawody Śródmieścia czy Historia Opowiedziana.

Jeśli nie masz takiej możliwości podpowiadamy, jak sobie poradzić samemu — przygotować prezentację, wystawę w oparciu zdjęcia rodzinne (tu służymy pomocą podając przykład projektu Polecaj swoje drogi).

Natomiast o tym, jak przygotować uczniów na etapach A do C opowiemy omawiając szczegółowo metodę edukacyjną Historia Opowiedziana, gdzie wskażemy również źródła z informacjami niezbędnymi do działania w etapach B i C. Niniejszy podręcznik powstał właśnie po to, by opowiedzieć o sposobach, w jaki wykorzystujemy Historię Opowiedzianą w naszej Fundacji. Ten handbook ma stanowić nie tyle gotowy materiał do pracy, ile inspirację do podejmowania samodzielnych działań i poszukiwań. Nie ukrywamy, że rozpoczynając pracę nad podręcznikiem sądziliśmy, iż uda się w zwartej i przystępnej formie zawrzeć w nim wszystko, co jest potrzebne do zrozumienia naszych działań. Częściowo okazało się to jednak niemożliwe, bowiem podstawami metodologii, której w tym podręczniku patronuje założyciel Fundacji Dom Pokoju, Edward Skubisz, są takie wartości jak: inwencja, kreatywność, aktywność i dynamika. Bardzo dużo zatem zależy od Ciebie, edukatora. My chcemy opowiedzieć o pracy i doświadczeniu Edwarda Skubisza, do Ciebie należy decyzja, co i w jakim stopniu zrealizujesz. Gorąco zachęcamy do podążania za własną intuicją, łamania schematów myślenia o nauczaniu i zaufaniu we własne umiejętności.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

12

WSTĘP

Mamy nadzieję, że osobisty ton, w jakim spisujemy słowa Edwarda nie będzie stanowił przeszkody w przyjęciu i przemyśleniu proponowanych treści i zagadnień. Bardzo wyraźnie chcemy podkreślić fakt, iż przed rozpoczęciem pracy nad materiałami i pracy z młodzieżą konieczne jest dokładne przemyślenie treści warsztatów i przefiltrowanie ich przez swoje doświadczenie. Bardzo wiele zależy od postawy i świadomości edukatora, dlatego tak duży nacisk kładziemy na wykorzystanie Twoich doświadczeń i intuicji. Wszakże opisywane przez nas przypadki i metoda pracy Edwarda Skubisza stanowią jedynie propozycje, które możesz wykorzystać w pracy ze swoimi uczniami. Gorąco do tego zachęcamy!

Uwagi organizacyjne: • w ramkach zawarto szczególnie istotne myśli i wskazówki, które odsyłają również do kluczowych punktów metodologii prowadzenia warsztatów w Fundacji Dom Pokoju; • praca na proponowanych warsztatach nie wymaga przygotowania wielu dodatkowych materiałów, ale jeśli to konieczne, to również zostaje zaznaczone w ramkach.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

13

Historia Opowiedziana PRACA Z WYSTAWĄ Chciałbym od razu zaznaczyć, że inaczej prowadzę warsztaty, gdy uczniowie jedynie oglądają wystawę, a inaczej gdy przygotowuje uczniów do tego, że sami będą oprowadzać po wystawie kolejnych uczniów, czyli działam metodą peer education, którą szczegółowo opiszę poniżej. Zupełnie różnie można też prowadzić takie lekcje, gdy nie pracujemy na żadnym konkretnym materiale, ale chcemy, by warsztaty były wprowadzeniem i zachętą dla młodzieży do zbierania własnych historii. Odmiennie planuje się warsztaty mając do dyspozycji jedynie jeden warsztat, a inaczej, gdy trenujemy uczniów do tego, by przedstawiali wystawę kolejnym uczniom.

WYSTAWA HISTORIA OPOWIEDZIANA A INNE WYSTAWY

* Patrz rozdziały: Polecaj swoje drogi – materiał edukacyjny, O zasadach metody edukacyjnej historia opowiedziana w niniejszej publikacji.

Metody pracy, o których piszę stosuję nie tylko do Historii Opowiedzianej, ale szeroko wykorzystuje podczas wszystkich warsztatów, czyli do realizacji metody, którą nazwaliśmy w Fundacji Dom Pokoju Historią Opowiedzianą właśnie. W poniższym tekście staram się zebrać moje doświadczenia i sformułować je w formie uniwersalnych wskazówek do pracy z wystawami i historią mówioną. Wystawa może dotyczyć losów Anny Frank, nastoletniej Żydówki, która ukrywała się z rodziną w Amsterdamie podczas wojny i po której pozostał Dziennik (wystawa Anna Frank. Historia na dzień dzisiejszy). Podobnie postępuję w przypadku prezentacji wystawy Historii Opowiedzianej, ale zawarte w niniejszym podręczniku wskazówki możesz wykorzystać również do własnych pomysłów bądź w innych momentach pracy z dziećmi i młodzieżą*.

SKRACANIE DYSTANSU Kiedy prowadzę warsztaty staram się możliwie szybko zapamiętać imiona uczniów, gdy o coś pytam zawsze poprzedzam to najpierw przedstawieniem się: Witaj, nazywam się Edward, a Ty? Metodologia 2: Skracanie dystansu Każdy ma własny sposób na skracanie dystansu, znajdź swój sposób. Ja pozwalam uczniom mówić po imieniu, ale Ty nie musisz tego robić. Sam wypracuj sposoby, które pozwolą uczniom rozmawiać z Tobą szczerze i otwarcie.

Nauczycielom, którzy znają swoich uczniów jest łatwiej zwracać się do nich po imieniu. To ważne, ponieważ pytamy uczestników warsztatów często o osobiste, intymne rzeczy, dlatego warto, byśmy zwracali się do siebie po imieniu.

JĘZYK To niezwykle istotne, jakiego języka używamy. Zwracam się do uczniów bardzo otwarcie i bezpośrednio i również ciebie zachęcam, byś starał się mówić do uczniów szczerze, językiem prostym i jak najbardziej naturalnym. Nic nie udaję, staram się rozmawiać z uczestnikami warsztatów swobodnie i prosto, a to wszystko po to, by dobrze, komfortowo się czuli. Tylko tak możemy mówić o kwestiach trudnych i dotykających bardzo mocno naszych uczuć.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

15

HISTORIA OPOWIEDZIANA

W tym podręczniku podaje wiele przykładów pytań i zdań, za pomocą których komunikujemy się Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu na warsztatach. Pamiętaj jednak, że są to tylko Dostosuj język do grupy uczniów, z którą pracujesz. propozycje, które weryfikuję i dostosowuję do możliwości i potrzeb grupy, z którą pracuje.

Miej również na uwadze, że naszym językiem jest nie tylko mowa, ale i język ciała – gesty, mimika i postawa. Ona również może stanowić pomoc, ale i przeszkodę w kontakcie z uczniami – zadbaj więc o wszystkie elementy języka, którym komunikujesz się z uczniami.

Ponadto cały czas podczas rozmowy z konkretnymi uczniami pamiętam o utrzymywaniu kontaktu z grupą. Ważna jest przy tym postawa moja i rozmówcy, nasze gesty, a także to, że jesteśmy zwróceni w stronę publiczności.

Nie zamykamy się w rozmowie tylko twarzą w twarz, ale prowadzimy konwersację otwartą na pozostałych uczestników warsztatów.

PODĄŻANIE ZA UCZNIAMI Mam pewną trudność w zapisaniu tego, czym chciałbym się z wami podzielić, ponieważ praca metodą dramy wymaga wiele spontaniczności Towarzyszenie uczniom to jednak nie tylko umiejęti kreatywności i za każdym razem może, a naność wykorzystania ich potencjału, ale praca eduwet powinna wyglądać inaczej. Dostosowuję katora wymaga również nieustannego skupienia ją do młodzieży, z którą pracuję, uwzględniam i zaangażowania. Wiem, że to trudne, ale podczas ich umiejętności i zaangażowanie, wiedzę, miejprowadzenia warsztatów zawsze muszę być czujny sce zamieszkania, sytuację rodzinną itp. Bardzo i obserwuje każdego ucznia. ważna jest umiejętność improwizacji, nie zawsze liczy się doświadczenie, choć jest ono cenne, ale na pewno równie ważne są odwaga i umiejętność reagowania na pracę grupy. Z mojego doświadczenia wynika, że również ludzie młodzi, bez doświadczenia mogą z powodzeniem pracować proponowanymi metodami warsztatowymi. Serdecznie was do tego zachęcam!

Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Metodologia 5: Czujność

WŁASNE POSZUKIWANIA Wielokrotnie zauważyłem, że po warsztatach uczniowie poczuli się zainspirowani i zaczęli sami poszukiwać historii – w swoich domach, wśród rodziny, w swojej miejscowości. Mogę zaproponować im realizację własnych historii opowiedzianych, na przykład w formie prezentacji drzewa genealogicznego, przedstawienia historii rodziny na tle historii przedwojennej albo poszukiwania świadków historii i niezwykłych zdarzeń w najbliższej okolicy. * Zob.: Na tropie historii, czyli jak opracować relację świadka historii, tekst i oprac. W. Kucharski, Wrocław 2007. Cytowany poradnik został opublikowany przez wrocławski Ośrodek Pamięć i Przyszłość i może stanowić inspirację czy wskazówkę do pracy z relacjami świadków.

Warto sięgać po takie pomoce, których coraz więcej pojawia się również w Internecie. Najważniejsze z nich wymienione zostały na stronie www Polskiego Towarzystwa Historii Mówionej. Zob.: Niezbędnik: historia mówiona w Polsce, http://pthm.pl/ publikacje, dostęp: 16.07.2015.

Jesteśmy teraz w szkole, poszukajmy, jak przed wojną nazywała się ta szkoła.

Czy nazwa była taka sama, czy zmieniała się w historii? Spróbujmy zapytać o to dyrektora, poszperajmy w archiwum, w urzędzie, porozmawiajmy ze starszymi osobami. Może pamiętają, jak wyglądały nasze ulice, jak się nazywały? Co ciekawego znajdowało się w okolicy?

Jeśli proponujemy uczniom stworzenie własnej wystawy czy samodzielne opracowanie historii warto to zadanie osadzić w specyfice miejscowości, w której żyjemy. Może przed wojną mieszkali tu Żydzi albo nadal obecna jest jakaś mniejszość? Po źródła historyczne warto udać się do archiwum, a inspiracji można poszukać chociażby w lokalnej prasie*. Warto sprawić,

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

16

HISTORIA OPOWIEDZIANA

by uczniowie odnaleźli dużo radości w zgłębianiu tematu i by mogli poczuć się jak poszukiwacze niezwykłych historii!

CZAS TRWANIA ĆWICZEŃ Nie określam ściśle czasu trwania ćwiczeń.

Zawsze wypełniam cały czas warsztatów, a jeśli widzę, że grupa jest zaangażowana w dane zadanie to nie staram się na siłę go kończyć — lepiej wówczas zrealizować jedno ćwiczenie, a nie dwa. Jeśli czasu nie jest za dużo, robię krótszą ewaluację na koniec, a jeśli mam go wystarczająco — mogę wykonać wiele zadań i dłuższe podsumowanie. Tobie również polecam dostosować czas do potrzeb i możliwości grupy, ponieważ takie elastyczne zarządzanie czasem Materiały: Toolbox/skrzynka z pomysłami przekłada się na jakość prowadzonego warsztatu.

Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność

Ciekawym pomysłem jest stworzenie w szkole miejsca, w którym nauczyciele będą mogli gromadzić materiały i wzajemnie się nimi wymieniać. Jeden nauczyciel może przecież korzystać z pomysłów innego.

Warto udostępniać innym wycinki z gazet, rozwiązania i czerpać pomysły od innych czy dyskutować o stosowanych narzędziach pracy. Taki TOOLBOX, czyli skrzynka na narzędzia, które ułatwią nam prace może być umieszczona w bibliotece, pokoju nauczycielskim czy gabinecie dyrektora, a może to też być internetowa platforma czy grupa dyskusyjna, za pomocą której będziecie wymieniać się spostrzeżeniami i pomysłami. Warto wyznaczyć osobę odpowiedzialną za utrzymanie porządku w tej skrzynce i zamieszczanie tam nowych materiałów.

MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ Proponowane warsztaty opierają się na wystawie Historia Opowiedziana Fundacji Dom Pokoju i nie wymagają właściwie żadnych dodatkowych materiałów, ale pamiętaj o tym, że historie opowiedziane możesz tworzyć z uczniami również sam — możecie je wspólnie zbierać i badać. Wystawa jest przydatna, ale nie jest niezbędna, by mówić o historii oraz o nas, by uczyć szacunku, tolerancji i zrozumienia.

PRZYGOTOWANIE EDUKATORA

Jeżeli temat dotyczy jakiś wydarzeń historycznych (np. przy wystawie Anny Frank — kwestie nazistowskie i wojenne, czy temat przesiedleń w Historii Opowiedzianej), bardzo dobrze jest wcześniej samemu przypomnieć sobie najważniejsze wydarzenia z nimi związane

Metodologia 1: Zacznij od siebie Jeżeli będziesz pracować na wystawie to oczywiście ważne jest, byś sam wcześniej zapoznał się z jej treściami. Obejrzyj zdjęcia, przeczytaj teksty i sam zastanów się nad pytaniami, które zadasz dzieciom. Przemyśl też, jakie kwestie będą dla nich najważniejsze i dostosuj do ich wieku i umiejętności polecenia, które będziesz realizować na warsztacie.

—

Metodologia 12: Jakość a nie ilość W proponowanej metodzie niezwykle ważne jest skupienie się na konkretnym ćwiczeniu. Lepiej omówić dokładnie jedno zagadnienie niż realizować wszystko w pośpiechu. Nie mam nigdy aspiracji, by za wszelką cenę przeprowadzić cały program.

—

Metodologia 9: Pozytywność Bardzo ważne dla mnie jest również podkreślanie pozytywów w edukacji. Chciałbym, by podejście do nauczania opierało się na wspólnym budowaniu wiedzy, na tworzeniu, a nie negowaniu. Do tego zachęcam wszystkich edukatorów i nauczycieli.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

17

HISTORIA OPOWIEDZIANA

i umieć w sposób przystępny opowiedzieć o nich dzieciom. Nie musi to być oczywiście wykład zawierający wiele dat i faktów, staram się, by była to opowieść, która pozwoli zbudować tło historyczne do podejmowanego tematu.

PYTANIA Pytając dzieci o ich odczucia wobec tekstu, fotografii czy konkretnych słów za każdym razem staram się zmieniać słowo w pytaniu: dlaczego to jest ważne? Możesz użyć przymiotnika: ciekawe, intrygujące, denerwujące, frapujące…

Ponadto prowadząc warsztaty staram się być bardzo delikatny. Nie naciskam i nie zmuszam uczniów do wypowiedzi, bo wiem, że pytam o kwestie niezwykle drażliwe. Sugeruję, by szybko omijać tematy, jeśli widzimy, że są one dla uczniów bolesne (np. pytanie o pochodzenia ojca w przypadku, gdy dziecko nie zna swojego ojca). Odpowiedzi uczniów mogą być czasem bardzo trudne, dzieci mogą chcieć nawzajem się oceniać, dlatego ważne jest, byśmy budowali atMetodologia 5: Szacunek mosferę szacunku i zaufania. Jest to związane również z czujnością i uważnością w podejściu do uczniów.

Podkreślam ogromne znacznie zaangażowania zmysłów i percepcji osób biorących udział w warsztacie, ponieważ tylko dzięki temu uczestnicy warsztatów są w stanie wczuć się w opowiadane i czytane historie. Gdy rozmawiamy o konkretnej fotografii pytam mojego rozmówcę np.: Co widzisz na tym obrazku?

Zastanów się, proszę, jaki zapach czujesz patrząc na tę scenę?

Co ona ci przypomina czy wywołuje w twojej pamięci jakieś wspomnienie?

Pomyśl o tym, jak może czuć się osoba na fotografii? Co może myśleć? Jaka jest jej/jego sytuacja?

Mogę też zapytać o zapach kojarzony z domem babci albo smak ulubionej zupy, co pozwala odwołać się do osobistego doświadczenia każdego dziecka i sprawia, że słuchane historie czy oglądane fotografie nie są jedynie suchymi faktami z historii, ale zostają powiązane z osobistymi doświadczeniami uczniów.

Zaangażowaniu zmysłów sprzyja również aktywna postawa podczas warsztatów. Dlatego sam cały czas jestem w ruchu i do tego zachęcam uczestników — sprzyja temu dobór ćwiczeń czy aranżacja przestrzeni. W proponowanej przeze mnie metodzie niezwykle istotne jest to, by uczniowie autentycznie zaangażowali się w prezentowane treści i swoje zadania. Uczeń skulony, siedzący bezczynnie w ławce może łatwo „schować się w sobie”. Dlatego moje ćwiczenia polegają na przechodzeniu z miejsca na miejsce, spacerowaniu i oglądaniu wystawy, czyli opierają się na aktywnym uczestnictwie.

Oczywiście nie można popadać w skrajności i od czasu do czasu możemy usiąść w ławkach lub na podłodze – dzieci powinny czuć się swobodnie i komfortowo.

Metodologia 7: Zaangażowanie zmysłów

KOMUNIKACJA Uważam, że bardzo ważny jest komunikat zwrotny. Jako edukator staram się powiedzieć o tym swoim uczniom. Ważne, by zdawali sobie sprawę

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

18

HISTORIA OPOWIEDZIANA

z tego, jak się zachowywać, jak zwracać, jak pytać, jak stać… Kiedy obserwuję ich potem podczas pracy, na przykład gdy w ramach edukacji rówieśniczej to oni wcielają się w moją rolę, to jeśli widzę, że robią coś nieprawidłowo staram się ich nie upominać, ale mówię im o moich wrażeniach po zakończeniu warsztatów. Nie chcę ich deprymować czy przeszkadzać, gdy prowadzą warsztat, ale taki komunikat z mojej strony, po skończonym ćwiczeniu, jest niezbędny do tego, by uczniowie mogli świadomie rozwijać swoje umiejętności.

AKTYWIZACJA Nieodłącznym elementem opisywanej metody jest aktywowanie uczniów do myślenia i działania — nie są oni konsumentami, ale producentami, a to oznacza, że aktywnie biorą udział zarówno w warsztatach, które prowadzę, jak i sami potem przekazują treści młodszym kolegom i koleżankom.

Aktywizacja ma na celu skłonienie uczniów do refleksji i pójście dalej — podpowiedzenie uczniom, jak treści, które poznali i które przefiltrowali przez swoje doświadczenie mogą przekazać dalej i jak o nich opowiedzieć.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

19

Peer Education Kilka razy wspominałem już o peer education. Metoda ta zwana jest w Polsce edukacją rówieśniczą i, zgodnie z nazwą, zakłada wzajemne uczenie się dzieci i młodzieży. Praca tą techniką edukacyjną polega na poinstruowaniu i poproszeniu uczniów o przekazanie zdobytej wiedzy innym (niekoniecznie młodszym). Pozwala to pracować z treściami w odmienny, niestandardowy sposób i buduje zupełnie nowe relacje między uczestnikami takich ćwiczeń. Łatwo wyobrazić sobie, że między uczniami występuje zupełnie inny poziom relacji, inaczej przebiega budowanie komunikacji czy przekazywanie wiedzy. Jedni uczniowie opowiadają drugim o danym zagadnieniu swoim językiem, na poziomie który jest niemożliwy do osiągnięcia na linii nauczyciel-uczeń. Dlatego ta nieformalna metoda jest taka istotna i efektywna.

Mówiąc o tej metodzie często przytaczam przykład wystawy Anny Frank, która dotyczy przeOczywiście takie ćwiczenie musi być poprzedzone cież bardzo trudnych kwestii prześladowania wyjaśnieniem i zakończone rozmową, ewaluacją, wyŻydów przed i w trakcie drugiej wojny światowej. mianą spostrzeżeń – to ważne, by nie zostawić dzieci Gimnazjaliści, którzy sami zapoznali się wczez tymi trudnymi, nierzadko dziwnymi i nieznanymi im śniej z wystawą w ramach peer education zaprosili emocjami. Im dłużej i obszerniej o tym rozmawiamy, do jej obejrzenia maluszki — kilkuletnie dzieci tym bardziej dostrzegam pracę, jaką uczniowie saz przedszkola, które nie mogły przeczytać jej modzielnie wykonują nad treścią warsztatów i to, jak treści, a często również odbiór obrazków stanooswajają nieznane dotąd historie i zagadnienia. wił dla nich pewną trudność. Uczniowie prowadzący warsztaty wpadli na prosty, ale niezwykle inspirujący pomysł — poprosili maluszki o ciszę, opowiedzieli o tym, że od teraz muszą zachowywać się bardzo spokojnie i cicho, bo inaczej może stać się coś złego, przyjdzie ktoś, kto może ich skrzywdzić — pozwolili tym samym, by dzieci wczuły się w rolę prześladowanych i ukrywających się Żydów. Po tym warsztacie widziałem, że dzieci były naprawdę przejęte i, mimo młodego wieku, bardzo dużo zrozumiały.

Byłem dumny z gimnazjalistów, którzy przygotowali to ćwiczenie!

Metodologia 11: Ewaluacja

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

21

System kozła ofiarnego Mechanizm kozła ofiarnego jest bardzo szeroko opisany przez badaczy historii, a odwołuje się do uniwersalnych ludzkich cech, ponieważ każdy z nas przejawia skłonności do obciążania winą za klęski czy niepowodzenia innych, a nie samego siebie. Właśnie dlatego, w czasach kryzysów społeczeństwa szukają takich „kozłów ofiarnych” — grup czy osób, które można obarczyć winą za zaistniały stan. Ku takim grupom kieruje się wówczas nienawiść ogółu (danej grupy czy narodu), który sam mocno konsoliduje się — bowiem niepowodzenia i wspólny wróg jednoczą. Przykładem owego kozła ofiarnego w historii powszechnej mogą być Żydzi — prześladowani i eksterminowani pod pretekstem winy za kryzys gospodarczy w Niemczech lat 30.

Niejednokrotnie podczas prowadzenia warsztatów, mówiąc o nacjonalizmie, czy prowadząc treningi tolerancji, wyjaśniam działania systemu To, co robię, jest bardzo delikatne, może zaboleć kozła ofiarnego na przykładzie osoby z grupy. ucznia, dlatego ważne jest, by odpowiednio dobrać Szukam kogoś, kto w jakiś sposób jest inny. Na osobę, na przykładzie której wyjaśniam działanie meprzykład ma dziś czerwone buty, albo jest innego chanizmu kozła ofiarnego i dokładnie opisać uczniom wyznania, ma nietypowe nazwisko itp. prowadzone ćwiczenie. Pozwalam sobie na przeproWybranie tej osoby i przeciwstawienie jej pozowadzenie tej prowokacji tylko w momencie, gdy jestałych członków grupy pozwala stworzyć sytuację, stem pewien, że nikogo nie skrzywdzę i moje intencje w której jednostka jest odpowiedzialna np. za to, że zostaną dobrze zrozumiane. Gdy mam do czynienia zaistniały w naszej grupie jakieś niepowodzenia. z mniej dojrzałą młodzieżą, opowiadam jedynie o tym My jesteśmy lepsi, a ta osoba jest gorsza i winna mechanizmie i podaje przykłady z historii czy współ— jest kozłem ofiarnym — eliminujemy ją z naczesne przykłady z otoczenia uczniów. szej społeczności i wówczas konieczne staje się — znalezienie nowego kozła ofiarnego. Prowadząc to Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność ćwiczenie staram się bardzo precyzyjnie i dokładnie Metodologia 6: Czujność wyjaśnić ten mechanizm psychologiczny, by ucznioDobre poznanie grupy, z którą pracuję pozwala na wie dobrze mnie zrozumieli, a dzięki temu mogli dostrzeżenie mechanizmów, jakie w niej działają. zastanowić się nad tym, czy sami nie zachowują się czasem podobnie — wyznaczając w grupie osoby lepsze i gorsze. A może ktoś w ich grupie jest kozłem ofiarnym? Czasem pracując w grupie łatwo to zauważyć.

Proponując taki warsztat odnoszę mechanizm kozła ofiarnego do sytuacji Żydów z pierwszej połowy XX wieku. Chcę, żeby uczniowie dobrze zrozumieli, co doprowadziło do antysemityzmu i prześladowań i dlaczego one nie powinny się nigdy powtórzyć.

Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu Metodologia 6: Czujność

Czy wiecie, ile procent ludności stanowili w przedwojennych Niemczech Żydzi?

Gdy uzmysłowię uczniom, że Żydzi w Niemczech przed wojną stanowili zaledwie 1% społeczeństwa, byli zasymilowani i czuli się obywatelami tego kraju, to wielu z nich pyta, dlaczego zatem dokonano na nich takich zbrodni. Myślą o tym i dochodzą do własnych wniosków, z czego jestem bardzo zadowolony.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

23

SYSTEM KOZŁA OFIARNEGO

TRENING ANTYDYSKRYMINACYJNY

* Fundacja „Dzieci niczyje”, Film Na zawsze, http://fdn.pl/film-na-zawsze, dostęp: 11.07.2015.

Pisząc o systemie kozła ofiarnego i prowadząc z uczniami trening tolerancji odwołuję się jednak nie tylko do historii i własnych doświadczeń uczniów, ale również do aktualnej sytuacji w naszym kraju, w ich bezpośrednim otoczeniu. Czy można bowiem mówić o dyskryminacji pomijając doniesienia w problemach nastolatków, takich jak bullyling? Tym angielskim terminem określa się zjawisko przemocy rówieśniczej w szkołach, nękania, zastraszania, wyśmiewania innych osób. Bullying może przybierać zarówno formę znieważania, dokuczania, jak i fizycznego znęcania się czy grożenia. Może również kryć się pod pozorem zwykłego plotkowania lub unikania kontaktu z pewnymi dziećmi, a obecnie ogromne pole rozwoju tego zjawiska znajduje się w Internecie.

Już samo nazwanie tego mechanizmu pozwala go określić, a gdy pytam o nie uczniów to okazuje się, że często albo sami mają z nim do czynienia albo też w ich otoczeniu jest ktoś, kto jest w klasie, grupie czy szkole kozłem ofiarnym*. Dlatego tak ważne jest, by o nim mówić i obnażać mechanizmy dyskryminacji, niezależnie od tego, czy to mniej lub bardziej odległa przeszłość, czy to aktualne zjawisko, a odwołanie do osobistych doświadczeń uczniów i ich rówieśników pozwala lepiej zrozumieć również wydarzenia z przeszłości.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

24

Warsztaty w oparciu o wystawę 1. PRZYWITANIE Na początku serdecznie witam uczniów i zapraszam do obejrzenia wystawy. Jak wspomniałem, nauczyciel zna imiona swoich podopiecznych, a ja nierzadko muszę się ich dopiero uczyć i jak najszybciej staram się je zapamiętać. To pozwala mi pokonać dystans i przybliżyć się do uczestników warsztatów.

Metodologia 3: Skracanie dystansu

2. ĆWICZENIE MAPA Oglądanie wystawy nie jest elementem koniecznym. Czasem po przywitaniu od razu przechodzę do ćwiczenia MAPA lub LINIA (które przedstawię później).

Możesz zacząć na przykład tak: Jesteśmy w tym pomieszczeniu. Ta przestrzeń to świat (może to być pusta klasa), umawiamy się, gdzie jest centrum świata. Czy możemy wyznaczyć je tutaj?

Gdzie jesteśmy? Gdzie się znajdujemy?

Czy możemy przyjąć, że tu jest nasze centrum świata?

Jeśli mamy czas to orientujemy północ.

Czy ktoś lubi geografię i może mi pomóc określić północ? Jakie są metody określania północy?

Może ktoś żegluje albo uczył się tego w harcerstwie?

Dzięki takim pytaniom nawiązuję kontakt z uczestnikami warsztatów.

Wspólnie działamy i aktywizuję uczniów. Ustalamy północ.

To co, zgadzamy się, że tam jest północ? Zatem południe jest tam? A tam zachód i wschód?

Dalej proszę uczniów o to, by określili miejsce swojego urodzenia.

Pierwsze pytanie dotyczy tego, gdzie się urodziłeś – zlokalizuj to miejsce względem środka naszej mapy. Na przykład Szczecin będzie na Północ od Wrocławia itd.

Pytanie o miejsce urodzenia już buduje kolejną więź, zachodzi między nami interakcja — poznajemy się i dowiadujemy istotnych rzeczy o sobie.

Ja urodziłem się w Drohobyczu, dlatego stoję tu, a Ty, Tomku?

Zadaję drugie pytanie.

Gdzie urodziła się twoja mama lub tata?

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

25

WARSZTATY W OPARCIU O WYSTAWĘ

Oczywiście dziecko może wybrać, czy chce stanąć w miejscu urodzenia mamy czy taty. Jeśli jest to inne miejsce niż to, w którym obecnie stoją dzieci to zmieniają to miejsce — znowu staram się aktywizować uczniów do wykonania ruchu — na naszej mapie pojawiają się niewielkie zmiany.

Podchodzę do kolejnej osoby.

Możesz przypomnieć mi swoje imię? Ty urodziłeś się tu, a gdzie urodzili się Twoi rodzice?

Stoisz w miejscu urodzenia mamy? Gdzie to jest?

Dalej pytam kolejno kilka dzieci i gdy uznam za stosowne, przechodzę do kolejnego pytania o dziadków — i znowu przemieszczamy się na mapie i zmieniamy jej wygląd.

Teraz mam kolejne pytanie: gdzie urodziła się twoja babcia lub twój dziadek?

Metodologia 5: Szacunek Metodologia 6: Czujność

Jeśli są uczniowie, którzy tego nie wiedza wystarczy skupić się na jednym z tych dziadków. W trakcie ćwiczenia cały czas chodzę miedzy uczniami i pytam, odważnie, szczerze, ale i z szacunkiem, delikatnie.

Dalej staram się pogłębić pytania, które zadaję uczniom.

Jeśli twoja babcia/dziadek jeszcze żyje to gdzie mieszka?

Czy babcia mieszka tam gdzie się urodziła?

Kiedy się urodziła? Czy pamięta jeszcze wojnę?

Czy jeździsz do niej? A jeśli jeździsz do babci, to co lubisz u niej jeść?

Czy babcia ma w domu jakieś zwierzę? Lubisz się z nim bawić?

Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu Metodologia 7: Zaangażowanie zmysłów Pamiętaj, że to tylko przykładowe pytania — możesz poruszyć zupełnie inne kwestie i inaczej sformułować zwroty do uczniów. Wariancji pytań może być wiele, może to być np. pytanie o dom, w którym mieszka babcia albo rodzinne święta. Niezwykle ważna jest tu intencja.

Ty też prowadząc warsztaty możesz zapytać o dziadka, a kolejny zestaw pytań może dotyczyć pradziadków, jeśli dzieci wiedzą, kim są (byli) i skąd pochodzą. Takie pytania stanowią bardzo ważne narzędzie, bo uczniowie otwierają się i zaczynają rozmawiać — pytając o potrawy, zapach domu babci, jej dotyk czy dźwięk głosu przechodzimy też na poziom zmysłów — do realnego doświadczenia dzieci, czyli czegoś, co są w stanie doskonale zrozumieć i o czym mogą opowiedzieć. Dzięki temu wkraczamy w sferę historii mówionej gdyż wszystko, o czym możemy opowiedzieć i co stanowi nasze doświadczenie jest już historią mówioną.

3. ĆWICZENIE LINIA Ćwiczenie to wykonuję szczególnie często, kiedy pracuję z wystawą Anna Frank. Historia na dzień dzisiejszy. Równie dobrze jednak linia może dotyczyć historii Polski, konkretnego bohatera, a nawet każdego z nas…

Gdy dzieci przychodzą do klasy przedstawiam się, ale jeśli jesteś ich nauczycielem nie musisz tego robić. Wystarczy powitać dzieci, bo je znasz.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

26

WARSZTATY W OPARCIU O WYSTAWĘ

Wyznaczenie linii Wyznaczamy linię. Tu jest jeden jej koniec, a tu drugi. Tu jest 0, a tu – 10. Między tymi punktami jest oczywiście cała skala: 1, 2, 3, 4, 5… i tak dalej. Zastanówcie się proszę, co wiecie o Annie Frank i ustawcie się w miejscu, które określi waszą wiedzę. Jeśli nie wiecie o Annie nic to wybierzcie zero, a jeśli wiecie wszystko – stańcie tutaj.

Z mojego doświadczenia wynika, że większość dzieci ustawia się na skali w punktach 1 lub 0. Zaraz jednak ulegnie to zmianie, bowiem kolejne pytania, jakie zadaję mają zwiększyć wiedzę uczestników warsztatów i spowodować ruch.

Dobrze, Marku, widzę, że stanąłeś na skali w punkcie 0, czyli nie wiesz nic o Annie.

A może potrafisz odpowiedzieć na pytanie, czy to kobieta czy mężczyzna?

Kobieta? A więc coś o niej wiesz i nie możesz stać na tym miejscu.

Tym sposobem kolejne osoby zmieniają swoje położenie — nie pytam każdego po kolei o to samo, ale zadaję różne pytania, a ponieważ uczestnicy warsztatów odpowiadają na nie na forum to odpowiedzi poznają od razu wszyscy. Dzięki temu po warsztatach zwiększa się wiedza każdego ucznia.

Czy ktoś z was wie, gdzie urodziła się Anna Frank? Kiedy?

Jakie miała obywatelstwo?

Anna była Niemką — jeśli dzieci to wiedza już mogą przemieścić się dalej na wyznaczonej linii. Jeśli nikt nie zna odpowiedzi na pytania, zachęcam uczestników podpowiedziami i wspólnie zastanawiamy się nad odpowiedziami albo krótko opowiadam o jej życiu. Jeśli w gronie jest uczeń, który wie coś więcej to proszę, by on opowiedział pozostałym o tym, co wie. Zdaję sobie sprawę z tego, że zadaję uczniom trudne pytania, ale dzięki zastosowaniu pytań pomocniczych, odwołaniu do wiedzy ogólnej albo po prostu metodą eliminacji, dzieci same mogą dojść do konkretnych rozwiązań.

Czy Anna urodziła się w Australii? Nie? To już cos wiecie…

Może w Europie?…

Kiedy? Pięć wieków temu? Nie… W XX wieku?

(Anna Frank urodziła się w 1924 roku w Frankfurcie nad Menem) Gdzie zginęła?

Jeśli ktoś wie, że w obozie to w jakim?

(Anna zginęła w obozie w Bergen-Belsen) Dlaczego jest znana? Może ktoś wie, ze pisała dziennik?

W jakim języku Anna napisała swój Dziennik? Gdzie mieszkała?

4. WYSTAWA ANNY FRANK Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Taki przegląd paneli trwa zazwyczaj 20-30 min, można go wykonywać parami, a czas oczywiście powinien być dostosowany do potrzeb uczestników.

Gdy proponuję ćwiczenie LINIA jako wstęp do wystawy poświęconej Annie Frank to po jego wykonaniu polecam uczniom obejrzenie wystawy, co pozwoli pogłębić ich wiedzę. Możemy wówczas obejrzeć wszystkie panele i omówić je wspólnie, ale zazwyczaj proszę uczniów o wybranie z wystawy jednego zdjęcia, które najbardziej im się

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

27

WARSZTATY W OPARCIU O WYSTAWĘ

podoba i zaznaczenie go za pomocą karteczki samoprzylepnej. Tak, by wiadomo było, że dane zdjęcie jest już przez kogoś wybrane. Wówczas proszę o przeczytane tekstu dołączonego do zdjęcia i dokładne obejrzenie go.

Po przejrzeniu paneli zbieramy się i pytam, czy uczniowie maja jakieś pytania. Czasem od razu chcą o coś zapytać, a jeśli nie, to proszę konkretne osoby o opowiedzenie o wybranym zdjęciu, podobnie jak opisywałem to wyżej.

Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu Metodologia 7: Zaangażowanie zmysłów To oczywiście tylko przykładowe pytania, które pozwalają odwołać się do doświadczenia i odczuć konkretnych uczniów.

Co widzisz, co słyszysz na tym zdjęciu? Jaki głos można na nim usłyszeć? Jaki zapach tam panuje?

Lubisz taki zapach? Kto zrobił to zdjęcie? Może wiesz? Dlaczego mógł zrobić to zdjęcie? (np. stare zdjęcie Anny mógł zrobić ojciec) Może na pamiątkę?

Jak wyglądają osoby na zdjęciu?

Nawet jeśli uczestnicy warsztatów nie wiedzą, co jest przedstawione na fotografii, to możemy się nad tym wspólnie zastanowić — jeśli to zdjęcie tłumu oddającego cześć Hitlerowi, o którym już mówiłem, można poprosić, by dziecko wyobraziło sobie, że jednym z tych żołnierzy w tłumie na defiladzie jest jego ojciec. Wiem, że to trudne polecenie, ale niektóre zdjęcia będą niełatwe i tylko w taki sposób możemy wzbudzić w dzieciach empatię i osadzić trudne historyczne wydarzenia w ich doświadczeniu. To sprawa skomplikowana, ale w moim mniemaniu, bardzo ważna.

Wyobraź sobie co czują żołnierze na defiladzie. Może wiesz, jakie wydarzenia historyczną związane są z tym zdjęciem? Co o tym sądzisz? A co jeśli jednym z tych żołnierzy byłbym ja, Edward?

Jeśli ćwiczenie z mapą prowadzę w oparciu o wystawę Anny Frank to często pytam też o to, kiedy urodzili się ich dziadkowe czy pradziadkowie i proszę uczniów o policzenie ich lat.

W którym roku urodził się twój dziadek? W 1930?

To znaczy, że jest 6 lat młodszy od Anny Frank. Ona urodziła się w 1924.

Również po ćwiczeniu MAPA można płynie przejść do pytań o to, co uczniowie wiedzą na temat Anny Frank.

Czy wiecie, gdzie urodziła się Anna Frank? Może ustawimy w tym miejscu krzesło?

Mam przy sobie jej Dziennik, połóżmy go na tym krześle.

Jeśli dzieci nie wiedzą nic na temat miejsca urodzenia Anny staram się wówczas nakierować je pytaniami pomocniczymi.

Czy była Polką, a może ktoś wie w jakim języku pisała swój dziennik?

(Anna Frank napisała Dziennik w języku holenderskim) Proszę dzieci, byśmy ustawili tam np. krzesło, tak by jej obecność pojawiła się na naszej mapie — my tu jesteśmy, ona jest obok nas. Podobnie pytam o inne rzeczy:

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

28

WARSZTATY W OPARCIU O WYSTAWĘ

Gdzie urodziła się Anna? Jakie miała obywatelstwo? Czy może wiecie dlaczego ona jest znana? Znacie jej Dziennik? Wiecie gdzie go pisała i w jakich okolicznościach? Czy ktoś z was był w jej muzeum w Amsterdamie? A może w Holandii?

Gdzie zginęła Anna?

(Anna Frank zginęła w Bergen-Belsen, w południowo-zachodnich Niemczech) Inne możliwości Naturalnie jest bardzo dużo innych możliwości działania z wystawą — Muzeum Anny Frank przygotowało specjalne materiały i przewodniki i gorąco zachęcam do sięgania po nie i inspirowania się w swojej pracy. Tak jak już wielokrotnie Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność podkreślałem, warto również na własną rękę poszukiwać ciekawych historii — w naszym otoczeniu znajduje się ich mnóstwo.

5. JANUSZ KORCZAK Podobnie jak w przypadku Anny Frank postępuję prowadząc warsztaty dotyczące Janusza Korczaka. Po powitaniu mogę zaproponować ćwiczenie LINIA, potem proszę o wybór któregoś ze zdjęć Janusza Korczaka z albumu poświęconemu tej postaci. W przypadku Anny Frank mam do dyspozycji panele z tekstami i fotografiami, a teraz, gdy rozmawiamy o Januszu Korczaku sam przygotowuję te fotografie. Proszę dzieci, by wybrały jedno, dowolne zdjęcie i proszę potem, by wyjaśniły, dlaczego zdecydowały się na to, a nie inne. Jeśli dzieci jest więcej to dzielę grupę na mniejsze podgrupy, tak by każdy uczeń mógł aktywnie pracować i miał do wykonania zadanie. Po jego zakończeniu proszę uczniów/grupy o przedstawienie zdjęcia i opowiedzenie o tym, co było w nim takiego szczególnego.

Materiały: na przykład gotowa do druku wystawa

przygotowana przez Rzecznika Praw Dziecka oraz Muzeum Harcerstwa: Nie ma dzieci — są ludzie. Prawa człowieka zaczynają się od praw dziecka, www.2012korczak.pl/wystawa, dostęp: 16.07.2015.

— W przypadku historii Janusza Korczaka czy omawiania historii innego bohatera — może to być powszechnie znana postać lub jakiś lokalny bohater — należy wcześniej przygotować takie zdjęcia. Można wydrukować je na potrzeby zajęć z Internetu lub przynieść album z fotografiami — wówczas lepiej skserować zdjęcia, by dzieci mogły obejrzeć i wybrać je w luźniej formie.

—

Prawa dziecka Przy postaci Janusza Korczaka, jeśli czas warszMateriały: wydrukowane, wypisane na kartkach tatów mi na to pozwala, ich drugą część poświęprawa dziecka.. cam rozmowie o prawach dziecka. Nieustanna aktywność i ruch, na które zwracam uwagę są bardzo istotne, a ulubiona przeze mnie metoda pracy warsztatowej — czyli drama — może zostać wykorzystana do omawiania tego zagadnienia.

Dzielę uczniów na cztero- lub pięcioosobowe grupy (w zależności od wielkości klasy) i proszę o wybranie jednego z praw i pracę nad nim w tych

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

29

WARSZTATY W OPARCIU O WYSTAWĘ

Metodologia 10: Pozytywność Mimo, iż mówimy również o przypadkach łamania praw dziecka i odwołujemy się do różnych doświadczeń uczniów, niezwykle ważne jest dla mnie podkreślenie pozytywów — odniesienie do sytuacji poprawnych i dobrych wzorców.

—

Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Znowu nie podaję również określonego czasu przygotowania scenek — wszystko uzależnione jest od wielkości i dynamiki grupy — zdaję się na twoją kreatywność — reaguj na bieżąco i dostosuj się do zastanej sytuacji.

Materiały: aparat cyfrowy, drukarka, taśma, klej nożyczki, karton, guma do przylepiania papieru do ścian itp.

Do tego potrzebny jest cyfrowy aparat fotograficzny.

Dobrze również mieć pod ręką drukarkę, która pozwoli na bieżąco drukować fotografie, oraz taśmę i nożyczki do przyczepiania wystawy. Przydadzą się również kartony, a nawet ramy czy antyramy, jeśli chcemy by wystawa wyglądała jak w prawdziwej galerii. W przypadku, gdy nie masz takich możliwości, to nic – możesz wymyślić swoje własne rozwiązania.

grupach. Polecam, by uczniowie chwilę o nim porozmawiali, wybrali to, co i jak chcą przekazać pozostałym i by spróbowali zinterpretować to prawo za pomocą przedstawienia teatralnego.

Może ono dotyczyć zarówno jego przestrzegania, jak i doświadczeń negatywnych — łamania praw dziecka. Proszę przy tym, by uczniowie pomyśleli jak można chronić dane prawo i by opowiedzieli o swoich doświadczeniach.

Nasza wystawa o prawach dziecka Przy braku wystawy, z którą pracujemy na danym warsztacie, tak jak w przypadku Janusza Korczaka, dobrym sposobem jest fotografowanie scenek i działań prowadzonych przez uczniów — można wówczas samemu stworzyć wystawę.

Uczniowie nie tylko będą wówczas jej twórcami, ale i bohaterami. W tym celu, gdy uczniowie skończą pracę nad scenkami i odgrywają je przed pozostałymi, robię zdjęcia, i drukuję je potem, a z przygotowanych fotografii wspólnie aranżujemy wystawę.

6. ZAKOŃCZENIE Tak jak pisałem, czas trwania warsztatu zawsze dostosowuję do warunków — podobnie ilość pytań i ich charakter. Kiedy trenuję uczniów do tego, by oni później realizowali takie warsztaty, czyli działam wspólnie z uczniami metodą peer education, to zawsze przeprowadzam krótką ewaluację, pytając:

Czy wiecie to teraz zrobiliśmy? Co udało nam się stworzyć?

Jak wygląda mapa, którą stworzyliśmy? Co na niej znajdziemy?

7. EWALUACJA Jeśli mam wystarczająco dużo czasu to, oprócz standardowego pytania o to, czego dziś się nauczyliśmy, szerzej rozmawiam z uczniami o ich odbiorze warsztatów. Nawet jeśli do końca zajęć pozostała tylko minuta to warto przeprowadzić taką krótką ewaluację.

Dziękuję wam za udział w warsztatach. Za chwilę wrócicie do domu.

Co powiecie mamie, bratu czy koledze, jeśli zapytają was o to, co dziś robiliście?

Tomku, jeśli twój brat cię zapyta, to co mu powiesz?

Gdy nie mam możliwości zapytania każdego ucznia, to proszę, by uczniowie w myślach odpowiedzieli na to pytanie i czekam choć 30 sekund, by każdy mógł się nad tym zastanowić.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

30

Wystawa 1. OGLĄDANIE WYSTAWY I WYBÓR ZDJĘCIA. Metodologia 7: Zaangażowanie zmysłów Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Nie jestem w stanie powiedzieć dokładnie, z iloma uczniami rozmawiam. To wszystko zależy od dynamiki warsztatu, odpowiedzi i wielkości grupy. Czasem, gdy zapytam jedną osobę to może być za mało, a gdy poproszę o odpowiedź trzydzieści osób to będzie dla grupy nudne, więc staram się dostosować do jej warunków i reaguję na bieżąco.

— Metodologia 6: Czujność Prowadzący warsztaty powinien posiadać umiejętność otwarcia się na wszystkich uczestników warsztatów, również tych biernych — nawet, gdy rozmawiam z kimś innym, gdy jakieś jedno dziecko opowiada mi historię, inni mogą w tym momencie przeżywać równie silne emocje, dlatego muszę wykazać się dużą czujnością i zwrócić uwagę również na nich.

Gdy rozkładam z uczniami wystawę i oglądamy ją wspólnie zazwyczaj proszę, by każdy z nich wybrał zdjęcie, które szczególnie mu się podoba, w jakiś sposób go ujmuje, drażni czy ciekawi.

Może to nastąpić bezpośrednio po przywitaniu albo, gdy mam więcej czasu, najpierw robię ćwiczenie z MAPĄ czy LINIĄ, a dopiero potem wspólnie z uczniami rozkładamy wystawę.

Jeśli skupiłbym się za bardzo na rozmowie z jedną osobą to inni mogą zacząć przeszkadzać, dlatego staram się zawsze pamiętać o zmianie adresatów pytań. Rozmawiam, wysłuchuję odpowiedzi, dziękuję za rozmowę i przechodzę do kolejnej osoby. Staram się przy tym pytać tak, by wszyscy uczestnicy słyszeliodpowiedź i mogli aktywnie uczestniczyć w tych pytaniach — wiem, że muszę głośno, doniośle mówić i zwracać się do wszystkich uczniów. Podczas prowadzenia warsztatu zwracam też uwagę na to, by uczeń, z którym rozmawiam nie był odwrócony plecami do innych, by nie mówił cicho i tylko do ciebie.

Jesteśmy otoczeni przez podwójne plansze — są na nich zdjęcia i teksty.

Proszę dzieci o obejrzenie zdjęć i wybranie jednego, które najbardziej im się spodoba, poruszy je lub wywoła jakąś reakcję. Jeśli dzieci są mniejsze mogą to robić w parach, a starsi - indywidualnie. Jedno zdjęcie powinno być wybrane tylko przez jedną osobę — by uniknąć powtórzeń.

Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Metodologia 6: Czujność Czas ćwiczenia nie jest określony – zarówno oglądanie zdjęć, jak i rozmowa o nich za każdym razem wychodzą inaczej – wszystko zależy od grupy, z którą prowadzę warsztaty. Czasem na obejrzenie zdjęcia wystarczy 10 minut, a czasem potrzeba więcej czasu. Zachęcam do obserwowania reakcji dzieci i dostosowania do nich.

Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu Pytania obok to tylko przykłady — ja pytam uczniów w tak, ale Ty możesz to zrobić zupełnie inaczej. Znajdź swój sposób na kontakt z dziećmi. Czasem wystarczy jedno pytanie, ale niejednokrotnie konieczne jest postawienie wielu pytań, które zobrazują mojemu młodszemu rozmówcy dane kwestie. Pamiętam, że język powinien być prosty, szczery i naturalny.

Proszę uczniów o przeczytanie tekstu, który towarzyszy obrazkowi, a czasem, gdy mamy więcej czasu i chcę dokładniej omówić dany temat, polecam również wybranie z tekstu jednego słowa, które szczególnie dotyka ucznia — porusza, ciekawi, drażni…

Aniu, jakie zdjęcie wybrałaś? Dlaczego akurat to zdjęcie Ci się spodobało? Co na nim widzisz? Jakie głosy/ zapachy pojawiają się na tym miejscu? Jaki tekst towarzyszył tej fotografii? Które słowo na planszy wybrałaś? O czym myślałaś oglądając tę fotografię?

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

31

WYSTAWA

2. PREZENTOWANIE WYBRANEGO ZDJĘCIA Następnie proszę uczniów o przedstawienie tego, co wybrali i wytłumaczenie, dlaczego zdecydowali Poprzez zmysły kontaktujemy się ze światem — w ten się akurat na to zdjęcie — co jest w nim takiego, co sam sposób rozumiemy, doświadczamy świata, nieje poruszyło, może wywołuje jakieś wspomnienie, zależnie od wieku, pochodzenia i kompetencji. albo po prostu jest ładne czy brzydkie?

Zaangażowanie zmysłów w proponowanych ćwiUczniowie mogą siedzieć w kręgu i kolejno opoczeniach niezwykle ułatwia uczniom przyjęcie omawiadają o wybranych panelach (zdjęciu, tekście, wianych tematów. podpisach, swoich refleksjach). Poprzez pytania o zmysły (smaki, zapachy, odczucia) można dotrzeć do wiedzy i doświadczenia uczniów, a to pozwala osadzić ich indywidualną historię w doświadczeniu zbiorowym — tak najpewniej poznają historię ogólną.

Metodologia 7: Zaangażowanie zmysłów

3. OPOWIEŚĆ HISTORYCZNA Czasem w tym momencie warsztatu pozwalam sobie opowiedzieć uczniom o pewnych faktach historycznych. Na przykład jeśli ktoś wybrał fotografię przedstawiającą Adolfa Hitlera przemawiającego z trybuny do tłumu żołnierzy, mogę opowiedzieć pokrótce o historii rozwoju ruchu nazistowskiego w Niemczech, o dojściu Hitlera do władzy czy przyczynach niepokojących nastrojów społecznych w latach trzydziestych w Niemczech.

Oczywiście nie jest to nudny wykład ex catedra, ale chcę zawsze wyjaśnić uczniom szerszy kontekst oglądanych fotografii, co pozwala im wyciągać własne wnioski i ułatwia rozumienie proponowanych treści.

Własną narrację mogę również zamienić na rozmowę z uczniem — jeśli ma jakaś wiedzę na temat fotografii, o której opowiada to może podzielić się nią z pozostałymi uczniami w grupie. Tym sposobem działam metodą peer education, bo to rówieśnicy wzajemnie dzielą się wiedzą i jedni drugim przekazują to, co umieją.

Metodologia 3: Prosty i naturalny język przekazu Metodologia 4: Spontaniczność i kreatywność Warto uzupełnić wiedzę uczniów o te fakty historyczne, ponieważ pozwalają one zrozumieć daną historię, ale też nie można zanudzić nią uczniów i zamienić w długi wykład. Dużo ważniejsze jest dla mnie to, co poczują i co ich poruszy, niż suche daty i fakty, które mogą szybko zapomnieć.

—

Metodologia 7: Zaangażowanie zmysłów

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

32

Metodologia prowadzenia warsztatów * Chętnie wysłuchamy też Państwa uwag i spostrzeżeń i zachęcamy do dzielenia się refleksjami po lekturze publikacji.

Kontakt: dompokoju@dompokoju.org oraz www.dompokoju.org.

Poniżej prezentujemy Państwu najważniejsze założenia proponowanej i praktykowanej w Fundacji Dom Pokoju metodologii.

Uwzględniają one personalistyczne podejście do każdego uczestnika warsztatów, kładą nacisk na wzajemny szacunek, tolerancję i empatię. Są efektem studiów i lat doświadczeń edukatorów i trenerów naszej Fundacji i budują spójną wizję edukacji pokoju. Mamy nadzieje, że posłużą jako wskazówki i inspiracje w Państwa pracy*.

Najważniejsze hasła metodologii prowadzenia warsztatów Historii Opowiedzianej: 1.

Zacznij od siebie.

Najpierw sobie zadaj pytania, które będziesz kierował do uczniów: Kim jestem?

Jakie role społeczne pełnię?

W jakie relacje wchodzę w związku z pełnionymi rolami?

Jaka jest moja historia, historia mojej rodziny?

2.

Skracanie dystansu Każdy ma swój sposób na skracanie dystansu. Wypracuj własne sposoby, które pozwolą na szczerą i otwartą rozmowę z uczniami.

3.

Prosty i naturalny język przekazu Dostosuj język do grupy, z którą prowadzisz zajęcia. Zadbaj zarówno o przekaz werbalny, jak i pozawerbalny (gesty, mimikę, postawę, ton głosu).

4.

Spontaniczność i kreatywność Nie ma gotowych, kompletnych recept prowadzenia warsztatów.

Każda grupa i każde zajęcia są inne. Wszyscy również zmieniamy się, dlatego odmiennie reagujemy na proponowane treści. Pamiętaj o tym, staraj się na bieżąco reagować na zmiany w grupie, podążaj za swoją intuicją, bądź kreatywny i pomysłowy. Poszukuj inspiracji, daj się ponieść historiom i zarażaj innych swoją pasją!

5.

Szacunek Podchodź z szacunkiem do tego, co mówią uczestnicy warsztatów.

Zadbaj o wzajemny szacunek w grupie. Prowadzący warsztat musi być bardzo delikatny, nie może naciskać, bo pyta o kwestie drażliwe.

Warto szybko pomijać tematy, jeśli widzisz, że są one dla uczniów drażliwe (np. pytanie o pochodzenia ojca, jeśli dziecko nie zna swojego ojca). Odpowiedzi uczniów mogą być czasem bardzo trudne, dzieci mogą chcieć nawzajem się oceniać, dlatego ważne jest budowanie atmosfery wzajemnego szacunku i zaufania.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

33

METODOLOGIA PROWADZENIA WARSZTATÓW

6.

Czujność i obserwacja Bądź uważny i wrażliwy. Weź odpowiedzialność za to, co mówisz i jakie to może wywołać w kimś uczucia. Pamiętaj o tym, że bardzo łatwo jest przekroczyć granice i miej na uwadze, że pracujesz na bardzo delikatnej materii emocji – nie ucinaj nagle warsztatów i rozpoczętych wątków, nie zostawiaj dzieci z tymi trudnymi uczuciami – doprowadź każdy temat do końca. Czujność wymaga też wnikliwej obserwacji wszystkich uczestników warsztatów, również tych biernych – choć pozornie nie angażują się w warsztaty, to emocje, które przeżywają mogą być ogromne. Dobre poznanie grupy pozwala na dostrzeżenie mechanizmów, jakie w niej działają.

7.

Zaangażowanie zmysłów Angażuj zmysły i percepcję osób biorących udział w warsztacie, ponieważ tylko dzięki temu uczestnicy warsztatów są w stanie wczuć się w opowiadane i czytane historie. Pytaj o wygląd, smak, zapach, wspomnienia i odczucia związane z fizycznością i zmysłami, czyli sferami bliskimi każdemu z nas, bowiem poprzez zmysły kontaktujemy się ze światem – w ten sam sposób rozumiemy, doświadczamy świata, niezależnie od wieku, pochodzenia i kompetencji.

Co czujesz/słyszysz/widzisz patrząc na te fotografie?

8.

Aktywizacja Skłoń uczniów do aktywności, twórczej refleksji i pokaż, że sami również mogą badać historie i przekazywać je dalej. Aktywna postawa to także dosłownie – zaangażowanie całego ciała, które pozwala uniknąć bierności – wymaga zajęcia stanowiska, przechodzenia z miejsca na miejsce, spacerowania, oglądania wystawy.

9.

Pozytywność Buduj wiedzę i relację z uczniami na tworzeniu, a nie negowaniu.

Podkreślaj pozytywy, bądź afirmatywny i twórczy. Odnoś się do sytuacji poprawnych i dobrych wzorców.

10. Wyjaśnienie i ewaluacja.

Wszystkie ćwiczenia powinny być poprzedzone wyjaśnieniem i zakończone rozmową, ewaluacją, wymianą spostrzeżeń. To ważna informacja zwrotna dla Ciebie, ale również dla uczniów. Pozwala na stały kontakt z grupą, wskazuje na to, że opinia uczniów jest dla Ciebie ważna i zachęca do wyrażania własnego zdania.

11. Jakość, a nie ilość Lepiej zrealizować mniej ćwiczeń dokładniej niż silić się na wykonanie wszystkich powierzchownie.

Trójkąt Aktywizacji Proponowana metoda zakłada działanie na trzech przenikających się polach: historii powszechnej, historii jednostki (mówionej, oral history) oraz indywidualnej historii każdego uczestnika warsztatu (jego rodziny i bliskich). Każdy z tych elementów jest niezwykle istotny i ważne jest,

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

34

METODOLOGIA PROWADZENIA WARSZTATÓW

by uświadomić uczestnikom warsztatów integralność tych sfer. Poznanie historii bohaterów wystaw albo świadków historii może pomóc im bowiem poznać historię powszechną, a odniesienia do uczuć i emocji oraz zmysłów uczniów pozwalają osadzić te opowieści w ich własnych losach.

Duży nacisk prezentowanej metodologii położony jest na zrozumienie powiązań zobrazowanych za pomocą trójkąta, czyli naszych związków z historią. Sobie i innym stawiamy pytania o to, dlaczego badamy Historie Opowiedziane, co one nam mówią i co ich odbiór (emocje, które czujemy i wspomnienia, które w nas wywołują) mówi o nas, czego możemy się z nich nauczyć. Ta refleksja, odniesienie do własnych doświadczeń i zmysłów stanowią bardzo istotny, a zarazem trudny element pracy z uczuciami i zmysłami.

Metody edukacyjne stosowane w Fundacji Dom Pokoju :

Peer education, czyli uczenie uczenia

Drama, czyli wykorzystanie potencjału uczniów

—

—

przygotowanie uczniów do tego, że po obejrzeniu wystawy sami będą oprowadzać kolejnych;

drama wykorzystuje spontaniczną, właściwą naturze człowieka, ekspresję aktorską oraz skłonność do naśladownictwa i zabawy;

— opieka starszych dzieci nad młodszymi;

— dzielenie się wiedzą i doświadczeniem;

— wzbudzanie kreatywności i poczucia obowiązku.

— może być zarówno metodą samodzielną, wychowawczą, służącą rozwijaniu osobowości dzieci i młodzieży, jak i pomocniczą, dydaktyczną, wykorzystywaną wszkole na lekcjach języków obcych, historii, geografii i literatury, a także na zajęciach artystycznych, takich jak plastyka i muzyka, czy nawet w przedmiotach przyrodniczo-matematycznych;

— Wystawy, na bazie których organizujemy warsztaty: 1. Historia Opowiedziana 2. Anna Frank. Historia na dzień dzisiejszy 3. Życiorys Janusza Korczaka

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

uczestnicy dramy nie muszą mieć zdolności aktorskich, ale powinni głęboko się zaangażować i uwierzyć w fikcyjną sytuację;

35

POLECAJ SWOJE DROGI. MATERIAŁ EDUKACYJNY

Polecaj swoje drogi.

Materiał edukacyjny Poniżej pragniemy zaprezentować Państwu przykład realizacji metody Historii Opowiedzianej — lekcję Polecaj swoje drogi, realizowaną na podstawie wystawy Zmieniające się perspektywy, stworzonej przez Fundację Dom Pokoju (projekt poprzedził realizację Historii Opowiedzianej). Wystawa ta prezentuje mieszkańców Wrocławia i okolic, trzech narodowości: polskiej, niemieckiej i łemkowskiej. Fotografie przedstawiają dziadków i ich wnuki, a towarzyszące im opowieści traktują o losach ich rodzin po 1945 roku, kiedy to, na mocy Traktatu Jałtańskiego, granice przedwojennej Polski zostały przesunięte na zachód, a miliony ludzi zostało przesiedlonych. Na podstawie materiałów z wystawy prowadzone są zajęcia w szkołach, przybliżające tematykę wypędzeń.

Zmieniające się perspektywy powstały dzięki zaangażowaniu Jael Frankel — studentki, której dziadek urodził się w przedwojennym Breslau i wyniósł się do Amsterdamu, po dojściu do władzy Hitlera. Jael chciała zrobić zdjęcia przedstawicieli różnych narodowości i mniejszości, którzy zostali wysiedleni lub przesiedleni i którzy zechcieli opowiedzieć o swoich doświadczeniach młodym ludziom, studentom Filologii Niderlandzkiej. W taki sposób powstała seria zdjęć Łemków, Polaków i Niemców. Twórcy wystawy byli jednak świadomi, że przedstawiciele tych trzech grup nie obejmują wszystkich, którzy ucierpieli w wyniku działań wojennych i powojennych przesiedleń czy deportacji…

WYSTAWA Na wystawie opublikowanych jest sześć portretów. Dwa z nich przedstawiają starsze osoby z dawnych regionów przedwojennej Polski, które obecnie należą do Ukrainy. Dwa kolejne prezentują niemieckojęzycznych dziadków, którzy pozostali na Dolnym Śląsku po drugiej wojnie światowej. Kolejne postaci to Łemkowie, którzy w 1947 roku, nakazem rządu polskiego, zostali przesiedleni ze wschodniej Polski m. in. na Dolny Śląsk.

Wszystkie zdjęcia zostały zrobione na Dolnym Śląsku, w czasie podróży, którą Jael Frankel odbyła do bohaterów wystawy z założycielem Fundacji Dom Pokoju, Edwardem Skubiszem. Podczas gdy Jael robiła zdjęcia, Edward rozmawiał z przesiedlonymi i ich rodzinami. Na podstawie tych wypraw napisał opowiadania, które zostały dołączone do wystawy oraz posłużyły jako materiały edukacyjne w prowadzonych przez Fundację warsztatach.

Wystawa była pokazywana m. in. w Ośrodku Kultury Niderlandzkiej we Wrocławiu, w Kościele Pokoju w Świdnicy czy Sanatorium Biały Orzeł w Sokołowsku. Towarzyszy jej materiał scenariuszy warsztatów dla młodzieży. Tematem przewodnim jest niezmiennie historia ludzi z Polski, Niemiec i Ukrainy, którzy po zakończeniu II wojny światowej musieli opuścić

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

37

POLECAJ SWOJE DROGI. MATERIAŁ EDUKACYJNY

swoje domy, wyjechać i zamieszkać gdzie indziej. Warsztaty poprzedza gra integracyjna, a część właściwa opiera się na pracy uczniów z historiami ich własnych rodzin oraz dyskusji o tradycjach, zwyczajach kultywowanych w rodzinnych domach uczniów, które są przecież wyrazem i efektem historii ich rodzin. Motorem do tych refleksji mają być ślubne zdjęcia dziadków uczniów. Innego rodzaju refleksję mają wywołać opowieści i zajęcia realizowane przy pomniku Dietricha Bonhoeffera. Przedstawienie postaci tego wrocławskiego teologa ma skłonić do rozmowy o sytuacji mieszkańców Breslau. Dzięki praktycznym ćwiczeniom z mapą uczniowie mogą rozważyć, ile dni wymagało pokonanie odległości między miejscami zamieszkania i wypędzenia, a przedstawienie konkretnej osoby, która opowie uczniom swoją historię i przybliży wydarzenia tamtych lat oraz sprawi że przestaną one być pustymi słowami z podręcznika, a staną się opowiadaniem o życiu człowieka, który mógłby być ich dziadkiem.

WARSZTATY Przykładowe warsztaty Zmieniających się perspektyw składają się z czterech części: * Fundacja Dom Pokoju, http://dompokoju.org, dostęp: 25.07.2015.

1. Lekcja przybliżająca historię powojenną, a w szczególności tematykę wypędzeń. Prowadzący może przygotować zajęcia samodzielnie lub skorzystać z opowiadań i materiałów edukacyjnych znajdujących się na naszej stronie internetowej*.

2. W nawiązaniu do lekcji uczniowie przeprowadzają wywiady ze swoimi dziadkami (lub innymi starszymi osobami ze swojego otoczenia).

Podczas rozmowy młodzież może pytać o kwestie, które ją szczególnie interesują. Pytania mogą również zostać przygotowane wspólnie w klasie.

3. Lekcja, podczas której uczniowie zdają relację z przeprowadzonych rozmów, odczytują fragmenty wywiadów, pokazują zdjęcia lub pamiątki rodzinne. Prowadzący objaśnia znaczenie pojęć tożsamość, własne korzenie. Umieszczenie historii w prywatnej perspektywie ucznia przybliża i czyni bardziej zrozumiałą historię ludzi wypędzonych.

4. Warsztaty można zakończyć wystawą zdjęć, pamiątek rodzinnych i tekstów, opracowanych na podstawie wywiadów przeprowadzonych przez uczniów. Dzięki wystawie większa liczba młodszych osób będzie mogła poznać tematykę wypędzeń i wpływu, jaki pochodzenie wywiera na nasze życie.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

38

POLECAJ SWOJE DROGI. MATERIAŁ EDUKACYJNY

POLECAJ SWOJE DROGI

Fot. Jael Fraenkel

Zostaliśmy poczęstowani ciastem, pysznym polskim ciastem. A może niemieckim?

Pani Iwańska urodziła się w 1924 roku w Pabianicach, koło Łodzi, w niemieckiej rodzinie, należącej do kościoła luterańskiego. Język i wiara to jej korzenie. Często mawiała: mówienie po niemiecku jest ważne, nie dlatego, że to jest po niemiecku, ale dlatego, że jest to język mojego dzieciństwa, mojej rodziny. Niewielu Niemców mieszkało w ich okolicy, tylko dwie rodziny, sześć kilometrów dalej. Mieszkali w Polsce.

Opowiada o swoim bierzmowaniu, konfirmation.

W tym czasie mieszkali koło Kazimierzowa, przy drodze z Łodzi do Częstochowy.

Niedaleko Bełchatowa znajdował się kościół luterański. Chodzili tam na lekcje katechezy. Przez cały rok pokonywali piechotą dwanaście kilometrów do kościoła i tyle samo z powrotem do domu, drogą przez las. Dlatego kościół pozostał dla niej bezcennym wspomnieniem. Ojciec powtarzał zawsze, iż nie wolno zapomnieć języka kościoła, czyli języka niemieckiego. Byli dumni z tego języka, z tej tradycji. Pani Iwańska pielęgnuje ją do dziś.

Pani Iwańska pokazuje nam starą książkę z psalmami i pieśniami. Po niemiecku.

Przypominają pieśni z języka niderlandzkiego, które poznałem dzięki mojej „protestanckiej” edukacji w Holandii. Razem zaśpiewaliśmy Beveel gerust uw wegen…, Befiehl du deine Wege Wege… Tak, Polecaj swoje drogi…

Losy niemieckie i holenderskie, tutaj w Polsce. Tradycja. Zrozumiałem, jak ważne jest, żeby śpiewać takie pieśni w swoim języku. Jak ważne było to dla mojego ojca, który chętnie śpiewał po polsku. Po wojnie zostali wypędzeni.

W 1947 roku, z mamą i bratem, piechotą przyszli do Wrocławia. Był tam kościół luterański, gdzie ludzie modlili się po niemiecku. Dlatego postanowili zostać we Wrocławiu. Nie mieli ochoty iść dalej, tutaj było dobrze. Zostali w Polsce, w kraju, w którym pani Iwańska mieszkała od zawsze. W 1949 roku wyszła za mąż za Polaka. Jej dzieci mówią po polsku, ale też trochę po niemiecku. Jest tutaj szczęśliwa. Ale nie przestała być dumna z języka swojego dzieciństwa, niemieckiego…

Tekst opowiadania — Edward Skubisz

WARSZTATY POLECAJ SWOJE DROGI 1.

Przywitanie i wprowadzenie do zajęć Krótko opowiedz, czego będzie dotyczyć lekcja. Tematem przewodnim będzie historia ludzi z Polski, Niemiec i Ukrainy, którzy po zakończeniu II wojny światowej musieli opuścić swoje domy, wyjechać i zamieszkać gdzie indziej. Podczas tej lekcji uczniowie nie muszą robić notatek. Celem jest luźna wymiana spostrzeżeń i opinii.

2.

Gra integracyjna — palec do budki Poproś, by uczniowie utworzyli koło — każda lewa ręka ucznia powinna mieć wyciągnięty do góry palec, a prawa ręka tworzy budkę.

Wszyscy stworzą łańcuch, tzn. budki przykrywają palce. Na sygnał każdy stara się uciec ze swoim palcem i równocześnie drugą ręką złapać palec, dla którego tworzyli budkę. Robimy dwie próby.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

39

POLECAJ SWOJE DROGI. MATERIAŁ EDUKACYJNY

3.

Część właściwa warsztatu — pamiątka rodzinna Zachęć uczniów do przyniesienia na zajęcia jakiejś pamiątki rodzinnej, przedmiotu, który w ich rodzinie ma wartość sentymentalną.

Każdy ma szansę krótko przedstawić swoją pamiątkę i opowiedzieć historię z nim związaną.

4.

Przedstawienie opowiadania pani Iwańskiej.

Przeczytaj uczniom historię pani Iwańskiej. Ukaże inny sposób patrzenia na pamiątkę rodzinną, ukaże jak może być ważna.

5.

Dyskusja Wywołaj dyskusję pytając o to, czym jest dla nich pamiątka rodzinna.

Czy ważny jest dany przedmiot, a może wspomnienia z nim związane? Dlaczego te wspomnienia są ważne? Prowadzący mogą wprowadzić tutaj pojęcie tożsamości kulturowej i narodowej.

6.

Zaprezentowanie tła historycznego Przedstaw tło historyczne, które pozwoli zrozumieć uczniom, że za każdą lekcją historii kryją się losy konkretnych osób. Opowiadanie pani Iwańskiej uzmysłowi, iż posługiwanie się językiem dzieciństwa nie jest wyrazem niechęci do języka większości, lecz ma związek ze wspomnieniami i emocjami wynikającymi z tradycji i wspomnień.

Możesz nawiązać tutaj również do pojęcia mniejszości narodowych i ich praw.

7.

Zakończenie Warsztat ten może być wstępem do lekcji o mniejszościach narodowych i tożsamości narodowej i kulturowej. Uczniowie wypełniają ankietę ewaluacyjną, oceniają zajęcia. Na koniec następuje zaproszenie do obejrzenia wystawy Jael Fraenkel.

E/ P — Historia Opowiedziana jako metoda Edukacji Pokoju

40