Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022 by F Williams

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

PROGRAMM

WERREJ

Festi Solenni f’Ìie˙ Il-Patrijarka Missierna SAN DUMINKU li jinΩammu fl-Insinji BaΩilika, Parroçça Matriçi u Prinçipali ta’ Sidtna Marija ta’ Portu Salvu u San Duminku Il-Belt Valletta - 2022

Messa©© mill-Provinçjal - P. Vince Micallef O.P....................................5 Messa©© mill-Pirjol/Kappillan - P. Patri Michael Camilleri O.P.............7 Inti Sqejtna b’xejn mill-Ilma tal-G˙erf - P. Pawl Gatt O.P...................11 Messa©© mill-President Onorarju - Alfred P. Camenzuli F.L.I.A. (UK).13 Messa©© mill-President G˙aqda Festi Esterni San Duminku - Joseph Zammit.....................................................................................15

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Predikatur tal-Grazzja! - Alfred Zammit - Sindku tal-Belt Valletta......17 Ûmien li ˙alla l-frott... - Isaac Delmar - Segretarju Ìenerali...............19 Messa©© mid-Direttur tal-Kummissjoni Palk - Carlos Cachia.............21 Messa©© mill-Kummissjoni Armar..........................................................23 Ûmien ta’ Óidma Intensiva fil-Parroçça - Anthony Polidano - President tal-Kunsill Pastorali Parrokkjali..........28 “Kemm nistennew....?” U din id-darba veru stennejna! Festi Solenni San Duminku Il-Belt Valletta 2022

- Perit Ivan Piccinino - President Soçjetà Filarmonika King’s Own....29 1

Stampa tal-Faççata:

Il-Kwadru tal-Predikazzjoni ta’ Missierna San Duminku li jinsab fis-Sagristija tal-Knisja Xog˙ol ta’ Tommaso Madiona 1840. Ritratt: Mario Mintoff - Photocity

Is-Sehem tal-Banda Çittadina King’s Own u baned o˙ra fil-Festi Çentinarji tal-1921 li fakkru g˙eluq is-seba’ mitt sena mill-mewt ta’ Missierna San Duminku - Vince Galea.........................30 San Piju V Dumnikan u Benefattur tal-Belt Valletta u tal-Parroçça

Pubblikazzjoni Bord Editorjali Rev. Patri Michael Camilleri O.P.

- Vince Zammit.......................................................................................33

Kordinatur programm: Matthew Carbonaro Ass. Kordinatur: Luca Domenico Carbonaro

Kunçert MuΩikali mill-Filarmonika King’s Own.....................................43

Qari tal-Provi Vince Galea BA Hons. Artikli: Vincent Zammit

BA (Mediterranean Studies), MA (Baroque Studies)

Riklamar: Joseph Zammit Matthew Carbonaro Óajr: Fotografija Sebio Aquilina Mario Mintoff - Photocity Domenic Camilleri Agatha Grima Conservators

Programm tal-Festa..........................................................................40-41

Programm tan-Nar.................................................................................43 Ìrajjet id-Dumnikani fil-Belt Valletta - Vincent Zammit.....................45 San Domenico in Soriano Oasi Dumnikana fin-Nofsinhar tal-Italja - Fabian Mangion B.A., S.Th.Lic............................................................53 Restoration and conservation of wall paintings in the Basilica of Our Lady of Porto Salvo - Agatha Grima.........................67 Apprezzament Victor Scerri..................................................................85

Disinn u Stampar

36, Triq San Pawl, Valletta Tel:21224607, 21228138 e-mail: emibonnici@gmail.com Óajr lil dawk kollha li kkontribwew permezz ta’ artikli u dawk kollha li rreklamaw f’din ilpubblikazzjoni

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

G˙aqda Festi Esterni San Duminku Valletta 2022 DIRETTUR ÌENERALI U PROKURATUR Rev. Patri Michael Camilleri O.P. PRESIDENT Joseph Zammit SEGRETARJU ÌENERALI Isaac Delmar UFFIÇJAL AMMINISTRATTIV Chris John Grima P.R.O. Fredrick Williams BORD AMMINISTRATTIV Joseph Zammit (President) Isaac Delmar (Segretarju) Chris John Grima (Uffiçjal Amministrattiv) Fredrick Williams (P.R.O.) Alfred Bonnici (Dir. Kumm. Armar/Restawr) Mario Celeste (Dir. Armar) Carlos Cachia (Dir. Kumm. Teatrali) Paul Attard ( Dir. Palk) Kurt Celeste (Dir. Kumm. Ûg˙aΩag˙) Philip Galdes (Dir. Kumm. Banda) Alexander Micallef (Dir. Sala San Duminku) Jeshua Bonnici (Dir. Ma˙Ωen) PRESIDENTI ONORARJI Is-Sur Alfred Camenzuli F.L.I.A. (UK) Is-Sur Dominic Polidano Is-Sur Vince Frendo Is-Sur Dominic Grima Is-Sur Alfred Williams Is-Sur Frank Micallef Is-Sur Alfred Grixti MEMBRI ONORARJU Mro. Sandro Camilleri KUMMISSJONI SEGRETARJAT Joseph Zammit Chris John Grima Isaac Delmar Federick Williams Alexander Micallef

Deemer Micallef, Isaac Delmar Malcolm Ciantar, Mario German Joseph Ellul, Norbert Edgar Preca Thomas Theuma, Fredrick Williams Kurt Celeste, Adolf Cini, Norbert Muscat Preca Deemer Tabone, Roderick Mifsud Clayton Mifsud, Chalie Mizzi Kevin Zammit, Mel Zammit Luke Bezzina, Luca Domenico Carbonaro Jayden Bonnici, Owen Mizzi, Jeshua Bonnici, Daniel Attard, Jesmond Farrugia, Gianluca Borg GRAFIC DESIGNERS Simon Pisani Chris John Grima Justin Borg MAKE-UP ARTIST Marvic Fenech Claudio Speranza

SEZZJONI ÛGÓAÛAGÓ Kurt Celeste (Direttur) Luca Domenico Carbonaro (Media Officer) Mario German, Thomas Theuma Joseph Ellul, Deemer Micallef Vince Spagnol, Justin Borg Daniel Attard, Gianluca Borg Norbert Muscat Preca, Luke Bezzina Ian Celeste, Jeshua Bonnici, Jayden Bonnici BORD EDITORJALI Rev. Patri Michael Camilleri O.P. Matthew Carbonaro Vincent Zammit BA (Mediterranean Studies), MA (Baroque Studies) Vince Galea BA Hons.

KUMMISSJONI PALK Carlos Cachia (Direttur) Keith Micallef Paul Attard Frank Micallef Thomas Theuma Jennifer Micallef Mario Celeste KUMMISSJONI BANDA Philip Galdes (Direttur) Jeshua Bonnici Alfred Williams Luke Bezzina KUMMISSJONI ARMAR/RESTAWR Alfred Bonnici (Direttur) Mario Celeste (Direttur) Clifford Curmi, Matthew Mizzi Alexander Micallef, Ivan Mifsud George Schembri, Vince Spagnol

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Messa©© tal-Provinçjal P. Vince Micallef OP

Wara sentejn ming˙ajr festi esterni, kul˙add jistenna bil-qerqa biex jiççelebra. Kienet waqfa li g˙al ˙afna sehret twila. Imma mill-mitluf tie˙u li tista’, jg˙id il-Malti. Niftakru li l-festa tal-Patrun tag˙na xorta ©iet iççelebrata litur©ikament u g˙alina dan hu essenzjali. Barra mill-festa prinçipali, a˙na kellna ukoll okkaΩjoni li niççelebraw il-©ublew tat-800 sena mit-twelid fis-sema ta’ Missierna San Duminku. Il-festa externa hija mag˙quda ma’ dik li ssir ©ewwa l-knisja, inkella ma g˙andhiex sens/ g˙alhekk ejjew nifir˙u iva billi niççelebraw u nuru l-qima u d-devozzjoni lejn il-qaddis tag˙na. Niftakru li barra l-litur©ija, il-Parroçça offriet ukoll sensiela ta’ konferenzi biex napprezzaw aktar il˙ajja ta’ Missierna San Duminku. Minkejja s-sbu˙ija tal-arti li nsibu fl-istatwa li ndawru mat-toroq tal-parrroçça tag˙na, hemm xi ˙a©a aktar prezzjuΩa li ta’ min jirrifletti fuqha. San Duminku ˙allielna wirt kbir lilna u lill-Knisja universali. Il-wirt mhuwiex materjali, flus jew beni, iΩda huwa l-istess Ordni tal-Predikaturi li kien u g˙adu ˙aj sal©urnata tal-lum. B’dan li ghandna nifir˙u. Imma dan il-wirt jifta’ ukoll responsabbiltà fuqna lkoll li

nsej˙u lilna nfusna dumnikani. Il-kura©© li bih issielet San Duminku kontra l-ereΩiji ta’ Ωµienu, it-tama li ˙e©©itu u ma ˙alletux jaqta’ qalbu quddiem id-diffikultajiet, u l-fidi kbira li kellu biex ixandar ilKelma ta’ Alla, g˙andhom ikunu wkoll l-g˙odod tag˙na biex inkunu vera dumnikani fis-soçjetà tag˙na llum. Din hija l-missjoni tag˙na duminkana llum. Jekk napprezzaw dan il-wirt u inwettquh filprattika, allura, iva, ejjew nifir˙u u ng˙ajtu Viva San Duminku. G˙alhekk, ejjew ning˙aqdu flimkien g˙allfesta litur©ika u nag˙tu qima lil Missierna San Duminku, imbag˙ad ming˙ajr esa©erazzjonijiet u fanatiΩmu nifir˙u flimkien soçjalment u nferr˙u lil ˙addie˙or. Nawguralkom li din is-sena tkun sena ta’ radd il-˙ajr lil Alla illi Ωammna ˙ajjien minkejja id-diffikultajiet ta’ sa˙˙a li ©abet il-pandemija u niftakru wkoll f’dawk li, minkejja kull sforz li sar, temmew il-missjoni tag˙hom f’din id-dinja u li llum jinsabu ma’ Missierna San Duminku jgawdu lil Alla, il-Óallieq tag˙na. Viva San Duminku.

Il-Majjistru tal-Ordni Dumnikan, Fr Gerard Timoner, flimkien ma’ xi uffiççjali tal-Kurja Dumnikana, iltaqg˙u ma’ 18-il provinçjal ©did fosthom Il-Provincjal Patri Vince Micall O.P. f’Caleruega, Spanja, il-villa©© tat-twelid ta’ Missierna San Duminku.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Republic Street, Valletta 6

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Messa©© tal-Pirjol/Kappillan P. Michael M. Camilleri O.P.

San Duminku u l-Ktieb Imqaddes Kont wa˙di bil-knisja mag˙luqa, u waqaft in˙ares lejn l-istatwa ta’ Missierna San Duminku, u bejni u bejn ru˙i bdejt ng˙id x’kien jew x’kienet l-aktar ˙a©a importanti li ghan˙du jkun hemm mal-figura tieg˙u. Bdejt nifli ˙a©a ˙a©a...il-kelb bit-torça f’˙alqu jdur mad-dinja, li jfakkarna fil-viΩΩjoni li kellha il-Bejata Gwanna d’Aza, omm San Duminku lejliet li welditu ˙dejn il-bir fil-kantina tal-palazz tag˙hom. B’din il-viΩΩjoni a˙na dejjem fhimna li hu kellu jkun dak li jdawwal id-dinja bil-˙idma teig˙u. Ir-ra©©iera fuq rasu, li tfakkarna fil-qdusija tieg˙u. Tajjeb ng˙idu li ftit huma l-qaddisin li g˙andhom ra©©iera qisha xemx, b˙al dik ta’ Ìesu’ Kristu. Dawn huma San GuΩepp, San Fran©isk u San Duminku. Il-Madonna jkollha ra©©iera b˙alhom pero bi tnax il-kewkba fit-tuf tar-ra©©i jew b’sebg˙a fil-kaΩ tad-Duluri. L-istilla fuq mo˙˙u, li tfakkarna f’dak li gara fil-jum tal-mag˙mudija tieg˙u fil-Parroçça ta’ San Sebastjan, f’Caleruega. Waqt li s-saçerdot waddab l-ilma mbierek fuq ras it-tarbija, jg˙idilna l-Bejatu Giordan ta’ Sassonja, deher ˙iere© minn mo˙˙u dawl b˙al globu tad-dawl jew kewkba tghammex bid-dija. Il-kuruna tar-ruΩarju, simbolu tat-talb, anzi tat-talba tant g˙aΩiΩa tar-RuΩarju Imqaddes li San Duminku flimkien ma’ wliedu f’kull rokna tad-dinja xerrdu, b’devozzjoni lejn

il-Ver©ni Imbierka Marija, Sultana talOrdni tal-Predikaturi. Iç-çurkett jew irruzetta li jkollhu f’subaj˙, simbolu ta’ paternita’ spiritwali fuq uliedu kollha, bniet u subien. A˙na nsej˙ulu missierna u mexxej tag˙na. Il-parçmina li l-an©li ta’ quddiem bil-qeg˙da fuq ilpedestal iΩommu, bil-kliem tad-deheb “Lumen Ecclesiae”, titlu li kif qieg˙ed juri wie˙ed mill-an©li b’subaj˙ il-werrej, li San Duminku hu dawl tal-Knisja, mhux biss hu iΩda dawk kollha li jistkennu ghad-dell tas-salib abjad u iswed. U fl-a˙˙ar...il-Ktieb Imqaddes, li jfakkarna fil-Ktieb tal-Kelma ta’ Alla, il-Bibbja, l-Iskrittura Imqaddsa, il-Kotba Imqaddsa, li San Duminku dejjem iΩomm miftu˙ f’idejh, u jxandar b’fommu miftu˙ dak kollu li jaqra f’dan il-ktieb, waqt li jg˙ix dak li huwa jistudja u jikkontempla f’dan il-Ktieb Imqaddes, li jΩomm f’idejh il-wa˙da u jghallem bl-id l-o˙ra merfug˙a ‘il fuq.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Statwa grida li tirrapreΩenta il-mewt glorjuΩa ta’ Missierna San Duminku

Ritratt: Darren Agius / Valletta Cultural Agency Wa˙da mill-kupletti laterali restawrati

Sett fjuretti ©odda tal-ganutell u vaΩuni tal-fidda g˙all-artal tas- SS. Sagrament

L-istoriçi jg˙idulna li fil-vja©©i tieg˙u hu kien iggorr l-Evan©elju skont San Mattew u l-Epistolarju ta’ San Pawl, l-Appostlu tal-Ìnus. hemm storiçi o˙ra li jsostnu li San Duminku ma kien i©©or l-ebda ktieb mieg˙u, ghax kein jafhom bl-amment, kelma b’kelma. G˙alhekk fil-prietki tieg˙u hu kien jikkwota l-˙in kollu dawn it-testi, u fl-istess ˙in bixxhieda ta’ ˙ajtu kien jipprietka bl-eΩempju u b’dak kollu li kien jag˙mel. Hu g˙ex madwar ˙amsin sena, u b˙ala sacerdot zelanti li kien ma waqafx ji©ri minn belt g˙al o˙ra jxandar il-Kelma t’Alla. Mhux l-ewwel darba li kien ji©i msejja˙ jipprietka f’kattidrali u pjazzez kbar iffullati bin-nies. Kemm-il darba ©ie ikkonfrontat mill-eretiçi. Kienu jag˙mlu b˙al im˙atra, msej˙a “disputa”. L-eretiçi kienu jesponu s-su©©ett li jkun g˙aΩlu skont kif jemmnu huma u Duminku kien jirribbatti l-ar©umenti bittag˙lim tal-Evan©elju. Xena li nistg˙u nammiraw fil-kwadru tal-altar ta’ San Duminku, impitter minn Giuseppe Cali’, fejn darba minnhom tant sa˙net id-disputa li fthemu li jifghu l-kotba fin-nar. Il-kotba tal-eretiçi bdew jin˙arqu fil-˙u©©ieg tan-nar, waqt

li “il-Ktieb Imqaddes” jghola miftu˙ ‘l fuq min-nar. Kieku kelna nistaqsu lil Missierna San Duminku, liema o©©ett irid iΩomm mal-fi©ura tieg˙u, jiena çert li hu jag˙Ωel il-Ktieb Imqaddes. A˙na ulied qaddis hekk kbir, ejjew nag˙Ωlu ilKelma ta’ Alla! Ejjew nisimg˙u, naqraw u nixtarru l-Kelma ta’ Alla, ˙alli nikbru fil-fidi g˙ax bit-twemmin tag˙na f’Ìesu’ Kristu a˙na nsalva u naslu fil-˙ajja ta’ dejjem. Din kienet il-vokazzjoni ta’ Missierna San Duminku, u ta’ wliedu mxerrda fid-dinja matul dawn l-a˙˙ar tminn mitt sena. Inti u jiena nistg˙u nkunu wlied denji tieg˙u meta a˙na nag˙mlu b˙ali u nimxu fuq l-eΩempji tieg˙u. Mela ejjew nitolbuh iΩΩomm kelmtu u jkomplijitlob g˙alina mis-sema fejn qieg˙ed jistenniena. Fil-knisja tag˙na b˙alissa ghaddej pro©ett kbir iffinanzjat mill-Fondi tal-Ewropa. Grazzi talghajnuna li dejjem sibna mis-Sur Mario Cutajar. Dan il-pro©ett jinkludi fih tlitt partijiet: (i) ir-restawr u bdil fejn hemm bzonn tal-paviment l-ir˙am tal-

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

knisja tag˙na; (ii) ir-restawr u l-estenssjoni tal-or©ni tal-knisja, li g˙andu jibda jitpo©©a postu fl-ewwel xhur tas-sena 2023; (iii) u l-muΩew tal-knisja li se jkollu l-ewwel parti fl-entratura tal-kunvent b’vetrini b’vestwarji antik u xi manuskritti tal-kunvent taghna. It-tieni parti ser tkun fis-sa©ristija l-kbira fejn se jkunu esebiti numru ta’ pitturi antiki u fissa©ristija l-qadima ser ikun hemm u˙ud mill-fidded li g˙andna fil-knisja tag˙na. Matul dawn l-a˙˙ar sentejn tal-pandemija sar ˙afna xog˙ol ta’ restawr, manutenzzjoni, Ωebgha u tindif fil-knisja tag˙na. Sar ir-restwr tat-tminn kupletti Ω-Ωg˙ar minn barra u minn gewwa, it-twieqi kollha godda, tindif tad-deheb, Ωebgha, u sistema ta’ dawl gdid li jsebba˙ ix-xog˙ol kollu li twettaq. Dan kollu grazzi lis-sinjuri Frank Micallef, Mario Celeste, Vincent Spagnol u Duminku Micallef. Ma dawn hemm hafna volontiera li jg˙atu daqq t’id matul issena kollha. nghid grazzi lis-Sur Pio Borg li ghal snin ˙allielna l-iscofolding biex nuΩaw˙ fejn ikun hemm bΩonn. Fejn jid˙ol ir-restawr tal-pittura kollha ta’ Giuzeppe Cali’ u ta’ ibnu Ramiro Rafel Cali’, dan kollu sar minn Agatha Grima Conservatores. Nirringrazzjaw lill-patrijiet kollha tas-servizz litur©iku li joffru kuljum matul is-sena kollha permezz talquddies, qrar, tqarbin u kulma jkun hemm bΩonn. Matul is-sena jkun hemm bΩonn it-tindif tal-knisja u l-g˙amara tag˙ha. Nirringrazzjaw lil Fra Mark Sciberras O.P. li jidderie©i lil helpers taghna Josephine Theuma, Lilian Elich, Margerit Attard, Josephine Cassar, u Doris Mizzi, u hekk il-knisja tkun dejjem nadifa, grazzi. Nirringrazzjaw lil dawk

kollha li jghatu sehemhom fil-litur©ija, fil-qari, kant u animazzjoni. Nirringrazzjaw lil Odette Micallef li tie˙u ˙sieb ta’ kollox kuljum u b’mod specjali fil-festi kollha. Nirringrazzja lill-Fratellanzi tasSagrament, tar-RuΩarju u ta’ San Vinçens Ferreri li jie˙du sehem fiç-çelebrazzjonijiet u l-purçissjonijiet tal-parroçça taghna. Nirringrazzja lil dawk li ji©u jarmaw il-knisja matul is-sena, b’mod specjali lillGrupp tal-Armar tal-Knisja tag˙na. Nirringrazzja lil benefatturi kollha li min ftit u min ˙afna jg˙inu ˙alli nkomplu r-restawr u l-manutenzzjoni ta’ ˙afna oggetti tal-knisja tag˙na. Fost dawn insemmi r-restawr tal-lampier il-kbir tal-altar ma©©ur, illampier tal-altar tal-Kurçifiss u tad-Duluri. Fi Frar giet installata s-sistema tad-daqq tal-qniepen bl-eletriku u ˙afna affarijiet o˙ra. Nirringrazzja lis-Sur Joe Zammit, President talG˙aqda Festi Esterni ta’ San Duminku u l-membri kollha tal-koperazzjoni u ddedikazzjoni tag˙hom ghall-festa. Nirringrazzja lill-Perit Ivan Piccinino, President tal-Banda “King’s Own”, l-kumitat u l-membri kollha tal-koperazzjoni tag˙hom. Jalla nkomplu na˙dmu u ninghaqdu flimkien! Nawgura l-festa t-tajba lil kul˙add, lid-dumnikani kollha u dawk li mhumiex u ji©u u jiccelebraw mag˙na fil-festa ta’ Missierna San Duminku! Ejjew in˙allu ikmpli jkun ix-xandar tal-Mulej li isemaghlna le˙en il-Ktieb Imqaddes, ˙alli nikbri b˙ala nsara u n˙alluh ikun il-mexxej li jwassalna fejn wasal qabilna hu, Viva San Duminku!

Ritratt: Darren Agius / Valletta Cultural Agency Dehra ©enerali tas-saqaf tal-baΩilika

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Dettall tal-pro©ett ta’ restawr u bdil tal-pavimentar tal-irham tal-knisja tag˙na.

Tnejn mill-an©li l-©odda tal-injam li saru mill-iskultur Michael u ibnu Adonai Camilleri Cauchi

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Int Sqejtna b’xejn mill-Ilma tal-G˙erf P. Pawl Gatt O.P. - Promutur Provinçjal tal-Lajçi Dumnikani

Bla dubju lkoll ninsabu fer˙anin li din is-sena nistg˙u niççelebraw il-festa ta’ San Duminku kif konna niççelebrawha qabel il-pandemija. X’aktarx dawn is-sentejn ‘sajmin’ minn festa ‘kompluta’ ˙olqulna çertu ‘g˙atx’ g˙aliha! L-istedina biex nikteb dal-kelmtejn waslitli meta qieg˙ed fl-irtir annwali tieg˙i. Il-predikatur, matul din il-©img˙a, qed jibbaΩa l-prietki tieg˙u fuq irrakkont tal-Van©elu ta› meta Ìesù, g˙ajjien mill-mixi u s-s˙ana, qag˙ad bil-qeg˙da jistrie˙ ma› ©enb il-bir ta› Ìakobb u hemm tigi mara - Samaritana - biex timla l-ilma. Ìesù jitlobha tixrob. Hi millewwel tilqa› ru˙ha: Int Lhudi titlob lili Samaritana biex naghtik tixrob? G˙ax b˙alma tafu l-Lhud u s-Samaritani kienu g˙edewwa ta› xulxin. Imma Ìesù jaghmel din it-talba biex, b›delikatezza talg˙a©eb, jid˙ol fi djalogu ma’ din il-mara, bil-g˙an li, bla ma j˙ammrilha wiççha, i©ibha wiçç imb wiçç mal-›ghatx veru› li kellha hi - dak g˙all-fejqan ta› ru˙ha - sakemm fil-fatt jag˙milha ‹appostlu› tieg˙u - tmur tg˙id lil kulhadd li ltaqg˙et mal-Messija (ara r-rakkont s˙i˙ fi Ìw 4, 1-43). Tg˙iduli dan kollu x›g˙andu x›jaqsam ma› San Duminku, u wisq iΩjed mal-festa? Meta na˙sbu ftit niftakru li l-avventura ta› Missierna San Duminku filpredikazzjoni wkoll bdiet b›laqg˙a ta› kumbinazzjoni – ma’ ra©el - sid ta› lukanda ta› dak iΩ-Ωmien fejn San Duminku da˙al jistrie˙ g˙al-lejl flimkien mal-isqof tieg˙u Diego. San Duminku, minbarra li b˙al Ìesù kien g˙ajjien, bla dubju kien bil-©u˙ u bil-g˙atx; imma nduna li s-sid tal-lukanda - minkejja li b˙ala s-sid Ωgur kellu kemm ried x› jiekol u x›jixrob - b˙al dik il-mara Samaritana kellu ghatx fil-qalb tieg˙u - l-g˙atx g˙all-verità tant mg˙aw©a fi Ωmienu, bl-ereΩija tal- Albi©iΩi li tag˙ha dan ir-ra©el kien waqa› vittma. Mal-g˙ada filg˙odu, San Duminku lil dan ir-ragel re©©g˙u g˙all-verità s˙i˙a tal-Fidi kif mg˙allma mill-Knisja Kattolika. Min jaf dan ir-ra©el marx hu wkoll - b˙all-mara Samaritana - ifittex lil s˙abu u jg˙idilhom fejn kienet tinsab il-verità tassew! Li nafu biç-çert hu li minn dakinhar San Duminku nduna x›kienet il-vera vokazzjoni tieg˙u – li jg˙in lin-nies jaqtg˙u l-g˙atx tag˙hom g˙all-Verità billi jg˙inhom jiskopru mill-©did lil Ìesù fil-˙ajja tag˙hom – l-ilma ˙aj li jwassal sal-˙ajja ta’ dejjem (ara l-kliem li Ìesù stess jg˙id lis-Samaritana). Lil San Duminku, ta› kuljum, a˙na l-patrijiet, f’dik l-antifona ˙elwa O Dawl tal-Knisja, ng˙idulu, infatti, INT SQEJTNA B›XEJN MILL-ILMA TAL-GĦERF. San

Duminku lilna wkoll jag˙tina nixorbu! Jag˙tina nixorbu l-ilma tal-g˙erf!!! L-‘g˙erf’ li nirreferu g˙alih hawn mhuwiex l-g˙erf tal-kotba - li minnu San Duminku lanqas ma kien nieqes (niftakru li f’Ωog˙Ωitu kien jattendi wkoll l-Università ta’ Palencia), imma l-‘g˙erf’ li l-appostlu S. Ìakbu jirreferi g˙alih b˙ala l-g˙erf li ©ej minn fuq ¬– mis-sema - u li dwaru jkompli jg˙idilna li dan hu g˙erf safi, li jfittex is-sliem, ittjubija, il-˙lewwa, kollu ˙niena, ma j˙arisx lejn l-uçuh u bla qerq (ara Ìak 3, 13-18). Kemm g˙andna bΩonn in˙allu lil Missierna San Duminku jisqina dan l-ilma tal-g˙erf – li n˙alluh jimlina bis-sliem, bit-tjieba, bil-˙lewwa, bil-˙niena, bis-safa tal-qalb, eçç. G˙ax l-oppost ta’ dan l-ilma hu dak li l-istess San Ìakbu jg˙idilna ji©i mill-©isem u mix-xitan u li huwa dak li jo˙loq l-g˙ira, l-imrar fil-qalb, il-©lied, il-gideb. Ghaliex, kultant, meta nkunu bil-g˙atx, nippreferu, fil-fatt, nixorbu minn dan tal-a˙˙ar minflok minn dak ‘tas-sema’ u li joffrielna Missierna San Duminku?!! Jalla din is-sena, a˙na u naqtg˙u l-‘g˙atx’ g˙allfesta kif a˙na mdorrijin biha, nie˙du ftit tal-˙in biex nid˙lu ftit fina nfusna u nindunaw x’inhu l-‘g˙atx veru’ li ta’ bnedmin li a˙na jkollna f’qalbna; g˙ax il-festa wkoll, jekk ma noqog˙dux attenti, tista’ tkunilna biss okkaΩjoni qasira li fiha naqtg˙u l-g˙atx g˙all-mument, biex malajr ner©g˙u nibdew in˙ossu n-nixfa! Ìesu’ biss jag˙tina l-ilma ˙aj li min jixrob minnu ma jie˙du qatt il-g˙atx (Ìw 4, 14). U minn dan l-ilma li xorob Missierna San Duminku. Din hi x-xewqa tieg˙i mhux biss b˙ala wie˙ed li l-festa n˙obbha, imma wkoll, minn din is-sena, b˙ala l-Promutur Provinçjali tal-Lajçi Dumnikani f’Malta. Kemm nixtieq li kull min i˙ossu qrib ta’ San Duminku - partikolarment min jipprofessa fi ˙dan il-Lajkat Dumnikan - jag˙raf l-‘g˙atx’ li San Duminku kellu g˙al Ìesù u kemm ˙abrek biex jg˙in lill-o˙rajn jaqtg˙u l-g˙atx ta’ ©ewwa fihom!!! U li fuq l-eΩempju u bl-g˙ajnuna tieg˙u naslu biex nag˙mlu b˙alu. Is-sej˙a tag˙na ta’ ‘Dumnikani’ minn dan li trid tinbet u fuq dan li trid tinbena. Nitolbu lillQaddis Missierna jibqa’ jisqina ta’ kuljum bl-ilma tal-g˙erf! O Dawl tal-Knisja Mg˙allem tal-Verità Warda tas-sabar tas-Safa mera MINN RAJK INT SQEJTNA TAL-GĦERF MILL-ILMA Xandar tal-Grazzja Fis-Sema ˙udna

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Messa©© mill-President Onorarju G˙aqda Festi Esterni Dumnikani Beltin, Soçjetà Filarmonika King’s Own u Membru Fundatur tal-Fondazzjoni Portu Salvu u San Duminku - Valletta Alfred P. Camenzuli F.L.I.A. (UK)

Wara nuqqas ta’ sentejn, fl-a˙˙ar waslet il-Festa çelebrata b’tant pompa fil-Matriçi Beltija g˙ad unur ta’ Missierna San Duminku...DEO GRATIAS. Kull deni ˙udu b’©ied jg˙idu u hekk hu, g˙aliex f’dawn is-sentejn sar xog˙ol ta’ manutenzzjoni fil-©ojjel tal-BaΩilika tag˙na, fil-kaΩin ta’ Soçjeta’ Filarmonika King’s Own, u mhux anqas fl-armar tal-festa, liema xog˙ol sar aktar bil-kumdità u galbu. Bla dubbju ta’xejn ir-restawr tal-BaΩilika tista’ tg˙id li huwa avvanzat u wie˙ed ma jistax ma jindunax bis-sbu˙ija tal-pittura restawrata kompluta biddawl elettriku ©did li jispikka fuq din il-pittura. Dan ma kienx ikun possibbli ming˙ajr ir-restawr talkoppla u l-koppletti, u tmien artali tal-madwar. Nistennew il-wasla tal-orgni, li Ωgur ser ikun parti mill-animazzjoni tant sabi˙a fil-funzjonijiet reli©juΩi. Min hu mid˙la tal-BaΩilika ©a’induna bix-xog˙ol ta’ pavimentar ©did li inbeda fΩ-Ωew© korsiji tal©nub. Bla dubju ta’ xejn din ser tkun iz-zigarella li tg˙aqqad ir-restawr kollu li ilu g˙addej dawn l-a˙˙ar snin. Nisperaw li l-Mulej jislifni ftit Ωmien ie˙or sabiex nara dan il-paviment u restawr komplut. Fil-kaΩin tas-Soçjeta’ King’s Own ukoll sar xog˙ol ta’ manutenzjoni u tisbie˙. Il-post huwa iffrekwentat ˙afna mill-lokal u turisti. Illum sar ukoll sinonimu ma’ attivitajiet kulturali u sa˙ansistra konferenzi internazzjonali. Bdew il-preparamenti, biex jekk Alla jrid, sentejn o˙ra (2024)niççelebraw il-150 mit-twaqqif ta’ din is-soçjetà li sawret parti kbira mill istorja tal-Belt Kapitali Maltija. Fl-a˙˙ar u mhux lanqas, l-G˙aqda Festi Esterni Dumnikani Belti, li g˙amlu l-almu tag˙hom fil-limiti tal-restrizzjonijiet tal-pandemija, biex mhux biss jirrestawraw l-armar, iΩda ukoll ja˙dmu xog˙ol ©did. Ma g˙addejtx darba minn Triq Merkanti matul il-pandemija, li ma kontx tara il-ma˙zen mixghul u membri gewwa ja˙dmu bla waqfin. Dan mhux biss, ma naqsux ukoll li re©g˙u bdew itellg˙u xog˙ol teatrali fis-Sala San Duminku, li huwa tant segwit g˙al livell mil˙uq minn din isseΩΩjoni tal-G˙aqda.

beda t-twa˙˙il tad-damask Ilgrupp tal-armar talknisja kellu Ωmien impenjattiv meta fil-BaΩilika ©ew çelebrati ˙afna avvenimenti u çentinarji u li l-armar kien wie˙ed ta’ prima kwalità ghal kull okkaΩjoni. Filwaqt li dan kien il-©id li ˙are© millpandemija dawn l-a˙˙ar sentejn, çertament li hemm ukoll x’nitg˙allmu minnhom. L-ewwel li napprezzaw aktar il-˙ajja u nag˙mlu l-a˙jar uΩu mill-˙in tag˙na, u it-tieni li nibΩg˙u aktar g˙al xulxin. G˙alhekk nibdew minn din is-sena, noqog˙du attenti u ma nesa©erawx, g˙ax ilpandemija g˙adha mag˙na u x-xjenzati jg˙idu li g˙ad irrid jg˙addi ˙afna Ωmien biex ne˙ilsu minnha. G˙alhekk noqg˙odu attenti biex ma nitilfux dak li g˙al grazzja tal-˙anin Alla er©ajna ksibna. Nixtieq nag˙laq billi filwaqt li ma nsemmix ismijiet, biex zgur ma ninsa lill ˙add, nirrigrazzja li dawk kollha li fiΩ-Ωmien daqshekk diffiçli xorta xamru l-kmiem u taw il-kontribut tag˙hom. Minn dawn il-ftit noti ta’ hawn fuq ner©à intenni l-motto tieg˙i, It-TRIANGOLU. Tliet biççiet separati u mag˙qudin b’g˙an wie˙ed. Il-Grupp tal-armar tal-Knisja, L-G˙aqda Festa Esterni u l-Filarmonika King’s Own. Dan huwa is-suççess tal-Festa tag˙na. GRAZZI mill-qalb. Nie˙u l-okkaΩjoni ukoll sabiex nag˙ti l-Festa t-tajba lill-Komunita’ Dumnikana u lid-Dumnikani kollha, speçjalment dawk Beltin. Viva l-Patrijarka Missierna San Duminku.

Meta qieg˙ed nikteb dan il-messa©©, fil-knisja

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

46, Straight Street, Valletta

RUBINO Mediterranean Restaurant, 53 Old Bakery Street Valletta 14

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Messa©© mill-President G˙aqda Festi Esterni San Duminku Joseph Zammit, President G˙aqda Festi Esterni San Duminku Valletta

Wara sentejn li rajnihom twal daqs seklu li matulhom il-festa tal-qaddis patrun tag˙na ma stajniex niççelebrawha kif jixraq, g˙all-grazzja ta’ Alla; dis-sena er©ajna lura g˙an-normal u ninsabu lesti biex tkun tassew çelebrazzjoni kbira. Din hija a˙bar mill-isba˙ g˙alina lkoll li l-festi huma l-g˙axqa tag˙na minkejja li biex isiru ikollna nag˙mlu tant sagrifiççji kbar. IΩda nag˙mluhom bil-qalb! Naççertakom li tul iΩ-Ωmien tal-pandemija bqajna na˙dmu fuq armar ©did u restawr ta’ armar li jg˙odd is-snin. Ipprofittajna ru˙na biex induru dawra mag˙na nfusna biex illum nistg˙u ng˙idu li ninsabu lesti g˙at-ta˙bita l-kbira tal-festa li lilna ma tbeΩΩag˙nix g˙ax nafu li intom hemm barra tant tapprezzaw ˙idmietna. Is-sagriffiççji biex tarma t-toroq kollha tal-parroçça tag˙na mhumiex Ωg˙ar u nkunu ne˙tie©u g˙axriet ta’ volontiera li b˙alna g˙alihom il-festa hija l-mimmi ta’ g˙ajnejhom. Sar xog˙ol kbir fuq il-kmamar ta’ wara tas-Sala San Duminku biex dawn jitnaddfu mill-©ebel u mbarazz ie˙or li akkumula matul is-snin. Ta’ dan nixtieq minn qalbi nirringrazzja lill-Onor Deo Debattista. Il-kmamar ikkonvertejnihom fi dressing rooms ©odda g˙all-attivitajiet li jsiru matul is-sena. Dawn l-attivitajiet saru l-perm tal-fondi g˙all-festa ta’ San Duminku. Filwaqt li bqajna nag˙mlu l-istess attivita’ u ©bir li konna nag˙mlu qabel, huwa fatt li l-©bir naqas; wa˙da mir-ra©unijiet hi min˙abba l-fatt li r-residenti tal-parroçça u ta’ Beltna naqsu sewwa. Dan offrielna sfidi ©odda tant li rajna kif g˙amilna biex illum g˙andna sala u palk attrezzati professjonalment biex ikunu jistg˙u jilqg˙u fihom kull tip ta’ kirja. Dan l-a˙˙ar, barra reçti, il-façilitajiet tag˙na nkrew g˙al fashion shows, kunçerti u launching ta’ muΩika minn artisti differenti. Jinkora©©una ˙afna l-kummenti sbie˙ u poΩittivi li qalulna. Dawn l-attivitajiet ©odda huma sors ta’ fondi ©odda li b’xi mod itaffu n-nuqqas ta’ d˙ul minn g˙ejjuni qodma. G˙amilna wkoll rinnovar tal-ma˙Ωen tal-festa; dan ©ie restawrat fuq il-©ebla u twa˙˙lu rekkijiet li fuqhom qed nistivaw b’mod a˙jar il-pavaljuni kollha li jinramaw matul il-festa. Dan ix-xog˙ol

kollu sewa xejn inqas minn €70,000. Stajna nla˙˙qu ma’ dan l-ammont bl-g˙ajnuna li ksibna mill-Good Causes Fund, minn donazzjoni millMinisteru tal-Kultura; nirringrazzja ˙afna lil Dr. Jose’ Herrera, minn donazzjoni ming˙and il-Ministru Aaron Farrugia u parti o˙ra mill-fondi tal-festa li nkunu ©barna matul is-sena. Naturalment a˙na jkollna nduru wkoll fuqkom; il-partitarji tal-festa u ˙bieb tag˙na g˙as-sostenn tag˙kom kemm dak morali kif ukoll dak finanzjarju. G˙all-grazzja ta’ Alla dejjem sibnikom biex tag˙tu bil-qalb il-kontribut finanzjarju tag˙kom. Kif inhu xieraq a˙na no˙or©u rçevuta uffiçjali g˙al kull g˙otja, imqar dik l-aktar Ωg˙ira. Qabel kollox hija x-xewqa tag˙na li narawkom tie˙du sehem fiç-çelebrazzjonijiet litur©içi tal-festa. Imbag˙ad bir-ra©un ikun jist˙oqqilna ngawdu l-festi ta’ barra li a˙na tant mag˙rufin g˙alihom. Ma jistax jonqos li dawn iqajmu entuΩjaΩmu fina lkoll. L-im˙abba tag˙na lejn San Duminku u l-entuΩjaΩmu tal-festa huma l-muturi li Ωammewna g˙addejjin tul is-snin. A˙na nΩejnu t-toroq kollha tal-parroçça b’enfasi fuq Triq ir-Repubblika u Triq il-Merkanti, l-ikbar Ωew© vetrini ta’ ˙idmietna. Mhux ta’ b’xejn li tant turisti u Maltin jistag˙©bu bit-tiΩjin uniku li bihom inlibbsu tant sabi˙ lit-toroq ewlenin tal-Belt u dawk l-o˙rajn kollha fil-parroçça tag˙na. Minn qalbi nirringrazzja lil s˙abi kollha, speçjalment tal-Kummissjoni Armar u l-Kummisjoni Palk, lillmembri kollha tal-G˙aqda Festi Esterni, lill-Pirjol u l-Komunità Dumnikana, lis-Sindku Alfred Zammit u l-Kunsill Lokali tal-Belt Valletta u lis-Sur Mario Cutajar; is-Segretarju Permanenti Ewlieni. Nag˙laq billi nirringrazzja ˙afna lill-Kumitat tas-Soçjeta Filarmonika King’s Own li mag˙hom tant na˙dmu id f’id.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Predikatur tal-Grazzja! Alfred Zammit - Sindku tal-Belt Valletta

Huwa ta’ unur u pjacir kbir g˙alija li g˙al sena o˙ra ©ejt mistieden nikteb kelmtejn mill-bord editorjali ta’ din il-pubblikazzjoni fl-okkazzjoni tas-solennità tal-festi f’©ie˙ il-Patrijarka Missierna San Duminku ta’ GuΩman, li ser ti©i ççelbrata bl-akbar solennità nhar il-Óadd 7 t’Awwissu 2022 fil-Belt Kapitali Valletta, sabiex b˙ala Sindku naqsam mag˙kom dan il-fer˙ tal-festa kif ukoll ftit ˙sibijiet dwar ilkomunità Beltija. Bla dubju ta’ xejn g˙exna perjodu f’˙ajjitna fejn sirna aktar konxji ta’ kemm hi kbira il-providenza Divina, fejn g˙exna pandemija li Ωgur ser t˙alli effett fuqna! u g˙andna g˙alfejn inkunu grati lejn Alla ’l imbierek u Ommna Marija li g˙al darba o˙ra kienu ˙anina mag˙na l-Maltin. Hekk kif kien ˙anin mag˙na meta bag˙at fid-dinja lil Dumiknu ta’ GuΩman b˙ala “Predicator Gratie” (predikatur tal-grazzja. Il-Papa Fran©isku jag˙mel enfaΩi li kull qaddis jew qaddisa huwa missjoni u pjan tal-Missier Etern, sabiex jirrifletti u jla˙˙am, f’mumenti partikolari u determinanti fl-istorja talumanità xi aspett partikolari tal-Evan©elju. Bla dubju li fi Ωmienu Duminku wie©eb g˙all-bΩonn ur©enti mhux biss g˙ax-xandir tal-kelma t’Alla b’˙e©©a u ener©ija liema b˙ala, iΩda wie©eb ukoll g˙as-sej˙a g˙all qdusija fil-˙ajja KOMUNITARJA tal-knisja. Kemm hu sabi˙ dan l-eΩempju li jag˙tina Missierna San Duminku, fejn jurina li a˙na irridu nkunu pijunieri sabiex inkunu ta’ ©id g˙all komunità tag˙na, f’dan il-kaΩ il-komunità Beltija. Hekk kif Duminku fittex li jer©a lura lejn il-faqar u sempliçità tal-ewwel komunità nisranija, hekk ukoll a˙na rridu inkunu umli biΩΩejed sabiex insibu dak li jg˙aqqadna b˙ala komunità kif ukoll b’umilta’ b˙al ta’ Duminku fuq nett tal-a©enda tag˙na ikun hemm l-a˙na u mhux il-Jien! Illum bdejna nigu lura g˙an-normalità grazzi g˙al Alla l-imbierek, u nispera li b˙ala nsara u ulied denji ta’ Missierna San Duminku nibqg˙u rikonoxxenti lejn Alla l-imbierek kull ˙in u kull moment u mhux biss fill-mument ta’ bΩonn! Il-missjoni importanti ta’ San Duminku kienet li jippriedka l-evan©elju tal-˙niena t’Alla, mentri l-missjoni tag˙na hi dik li b˙ala komunità Beltija nibqg˙u maqg˙udin f’kull mument ta’ sfida li nistg˙u niffukaw b˙ala komunità. Matul il-pandemija il-˙idma kontinwa kompliet anke fi ˙dan il-Parroçça ta’San Duminku fil-Belt Valletta, b’mod speçjali mill-Pirjol/Kappillan Fr.Michael Camilleri O.P. fejn flimkien malkomunità tal-Patrijiet Dumnikani tal-Belt baqg˙u jassistu b’kull mod possibli lill-Komunita Nisranija

Beltija, fejn baqg˙u iwasslu l-kelma ta’ Sidna Ìesù Kristu u sa˙ansitra assistew ukoll ilanzjani u l-persuni l-aktar vulnerabbli fill-komunità, fejn ˙admu id f’id mieg˙i b˙ala Sindku fejn Ωgurajna li dawn innies ma jkunu nieqsa min xejn, kif ukoll pprovdejna ikliet kuljum imwassla fi djarhom, dan grazzi g˙all-pro©ett imniedi mirRe©jun Xlokk, dan sar sabiex niΩguraw li ˙add ma’ jaqà lura fill-komunità tag˙na. B˙ala Gvern Lokali imexxi minni ser nibqg˙u impenjati sabiex niΩguraw li l-Festi reli©juzi tag˙na li apparti li huma uniçi jibqg˙u jitkattru, kif ukoll jibqg˙u isa˙˙u l-identità Beltija, ser niΩguraw li permezz tal-Kumitat Festi Beltin li jaqa’ ta˙t ilkappa tal-Kunsill Lokali il-festi tag˙na igawdu minn g˙ajnuniet varji u tiΩgura li l-©id komuni jitqassam b’mod ugwali bejn il-festi Beltin kollha, din kienet wa˙da mit-temi li ©ew diskussi waqt diversi laqg˙at li kelli kemm mal-President kif ukoll mal-membri ˙abrieka fi ˙dan il-kumitat tal-Festa San Duminku Valletta. Minn qalbi b˙ala Sindku nixtieq ng˙id grazzi lill dawk il-voluntiera li ja˙dmu fi-˙dan l-g˙aqdiet diversi tal-festi rispettivi matul is-sena g˙all-©id tal-festi Beltin u tal-Belt Valletta, sabiex insalvaw u nkattru flimkien dan il-wirt Belti uniku li ˙allewlna missirijietna. Nag˙laq billi nirringrazja lill-Pirjol/Kappillan u l-Komunita Dumnikana tal-Belt Valletta, lillPresident, Kumitat u diversi sezzjonijiet fi ˙dan l-G˙aqda tal-Festa San Duminku Valletta, lillPresident, Kumitat u Soçji tas-Soçjeta’ Filarmonika King’s Own, kif ukoll insellem lil ˙uti Beltin, kif ukoll lid-devoti tal-Predikatur tal-Grazzja San Duminku li jinsabu f’kull rokna tal- Gzejjer Maltin. Dawl tal-Knisja, Duttur tal-Verità Warda tal-paçenzja, avorju tal-kastità, O Predikatur tal-grazzja Missierna Duminku er©a’ g˙aqqad lilna ukoll fost l-imbierka fis-sema. Nawgura il-festa devota u qaddisa, lill-Beltin kollha.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Ûmien li ˙alla l-frott... Isaac Delmar - Segretarju Ìenerali

Forsi titlu ftit ambigwu meta wie˙ed i˙ares lura u jiftakar li g˙amilna sentejn nieqsa miççelebrazzjonijiet esterni tal-festa g˙aΩiΩa tag˙na. Minkejja li dan ix-xenarju wassal g˙al diversi diffikultajiet, speçjalment dawk finanzjajri; bi kburija xorta wa˙da ˙dimna b’impenn, b’sagrifiççju, b’g˙aqal u b’sens qawwi ta’ volontarjat sabiex naslu ner©g˙u niççelebraw flimkien il-festa li tant in˙obbu u ng˙oΩΩu. Fi sfond ta’ dawn is-sentejn iebsa mill-introjtu finanzjajru b’mod konsistenti; min˙abba li l-attivitajiet tal-massa ©ew restritti; kellna na˙dmu bla waqfien u b’mod immedjat sabiex ni©©eneraw il-fondi me˙tie©a minn sorsi o˙ra sabiex nibqg˙u inkomplu nsostnu l-festa. Kien g˙alhekk li ©ie deçiΩ li l-G˙aqda tniedi l-pro©ett tar-ristrutturar tas-Sala San Duminku. Óidma li kienet possibli permezz tal-g˙ajnuna talmembri fi ˙dan il-Kummissjoni Palk u voluntiera o˙ra flimkien ma’ ˙addiema professjonali minn osqma differenti li bil-˙idma kollha tag˙hom irnexxilna no˙olqu; Ωew© waiting areas; make-up room u Ωew© dressing rooms ©odda, flimkien ma’ kamra o˙ra li fiha ikunu jistg˙u isiru laqg˙at formali tal-g˙aqda. Dan il-pro©ett ˙alla l-frott mixtieq g˙aliex minn Settembru tas-sena 2021 sal-©urnata tal-llum, ilqajna fis-sala tag˙na madwar erbatax -il attività differenti. Nixtieq nirringrazzja lil dawk kollha li qed jemmnu fil-prodott u s-servizz li qed noffru fis-sala tag˙na. Kienet kruçjali wkoll il-˙idma tag˙na sabiex nie˙du ˙sieb nirran©aw il-ma˙Ωen tal-armar. Kien wasal iΩ-Ωmien li nimplimentaw dan il-pro©ett g˙aliex in˙asset il-˙tie©a li filwaqt li nippreΩervaw l-armar bl-a˙jar mod possibli, ikun ideali li l-armar ikun miΩmum f’post wie˙ed f’kundizzjonijiet ferm a˙jar mnn dawk li normalment kienu jkunu. Grazzi lil diversi membri, li offrew l-g˙ajnuna tag˙hom sabiex saru rekkijiet ©odda, dawl ©did, filwaqt li kien trasferit ˙afna mill-armar mis-sala g˙all-ma˙Ωen fi Ωmien qasir. Óadna ˙sieb ukoll norganizzaw a˙jar id-dawl, it-tindif u l-organizzazjoni tal-workshop sabiex ix-xog˙ol tal-armar isir f’post nadif, sikur u organizzat.

Apparti dan ixxog˙ol manwali li sar, wie˙ed irid japrezza wkoll l-˙idma sfieqa li b’mod kontinwu kienet riflessa fuq il-mezzi soçjali tag˙na. Permezz ta’ dan irnexxilna nΩommu kuntatt attiv mal-partitarji u membri tag˙na. Minkejja dan, nemmnu li rridu nkomplu na˙dmu iΩjed fuq dan l-att u ninsabu ottimisti li se nkomplu ntejbu dan is-servizz g˙aliex nemmnu li permezz ta’ dawn ilpjattaformi differenti qed nil˙qu diversi katergoriji u setturi fis-soçjetà tag˙na. Nixtieq nie˙du din l-opportunita’ sabiex nirringrazzja minn qalbi lill-President is-Sur Joe Zammit u l-uffiçjali kollha tal-G˙aqda Festi Esterni San Duminku Valletta, lill-membri kollha fi ˙dan kull Kummissjoni g˙ax-xog˙ol tag˙hom volontarju matul is-sena kollha. Grazzi lill-Pirjol u Kappillan Fr. Michael Camilleri, flimkien mal-Komunita’ tal-Patrijiet filBelt Valletta. Grazzi lis-Sindku is-Sur Alfred Zammit u lill-Kunsilliera kollha, flimkien mas-Segretarja EΩekuttiva Gabriella Agius u t-Town’s Manager is-Sur Matthew Carbonaro. Ringrazzjament ukoll lis-Soçjetà Filarmonika King’s Own, speçjalment lill-President il-Perit Ivan Piccinino u l-Kumitat tas-sehem tag˙hom fil-Festa tag˙na u l-˙idma tag˙hom matul is-sena. Grazzi ukoll li l-Korp tal-Pulizija li b’tant dedikazzjoni jie˙du ˙sieb jasguraw l-organizzazjoni kontinwa waqt ilFesta tag˙na, kif ukoll fl-attivitajiet li norganizzaw matul is-sena. Nirringrazzjaw lill-Valletta Cultural Agency tal-˙idma impekkabbli tag˙hom fi ˙dan il-Komunitajiet u l-G˙aqdiet tal-Belt Valletta. Minn qalbi grazzi lil kul˙add! Nawgura lill-membri kollha u l-familjari tag˙hom, flimkien mal-partitarji tag˙na il-Festa t-Tajba. Viva Missierna San Duminku.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Messa©© mid-Direttur tal-Kummissjoni Palk Carlos Cachia

Kemm nistennew g˙ax f’dil-festa nithennew… U fl-a˙˙ar, din is sena tispiçça l-istennija u blg˙ajnuna t’Alla u ta’ Missierna San Duminku qed ner©g˙u ingawdu l-Festa flimkien. Is-settur li nie˙u ˙sieb jiena flimkien ma’s˙abi, dak tal-palk, ukoll g˙amel sentejn wieqaf u konna kostretti ma ntellg˙ux attivitajiet fuq il palk. Fil-fatt ˙adt din il-kariga ta’ Direttur tal-Kummissjoni Palk fil-bidu tas-sena 2020 u eΩatt wara faqqg˙et il-pandemija u kellna nwaqqfu ˙esrem ilpreparamenti kollha li kellhom x’jaqsmu madDramm tal-Passjoni ta’ dik is-sena. IΩda kif jg˙id il-Malti, kull deni ˙udu b’©id. Kien g˙alhekk li fuq il-palk ma sar xejn matul is-sena 2020 kif ukoll matul is-sena 2021. Minkejja dan ilmembri fi ˙dan il-Kummissjoni Palk ˙admu flimkien fuq diversi pro©etti differenti. Bdejna billi f’April tas-sena 2020, Ωarmajna dak kollu li konna preparajna g˙ad-Dramm tal-Passjoni. Komplejna bil-brix fuq il-©ebla tar-rampi li jag˙tu g˙all-palk u billi kellna aktar ˙in fuq idejna g˙allfatt li ma stajna norganizzaw xejn beda wkoll ixxog˙ol tal-kisi tat-tilari bid-drapp li jintuΩaw waqt il-plays filwaqt li ©iet irran©ata l-faççata tal-palk. Sar xog˙ol important ˙afna fuq il-platforms li jintramaw quddiem il-palk meta jkun hemm bΩonn estenzjoni tal-istess palk. Ta’ min wie˙ed isemmi wkoll ix-xog˙ol li sar fuq id-dawl u s-sound ©did kemm g˙al fuq il-palk, kif ukoll is-sala tag˙na.Nirringrazzja lill-G˙aqda Festi Esterni San Duminku Valletta u lil NGO Valletta 450 Creative Hub tal-kontribut tag˙hom f’dawn il-pro©etti rispettivi. Hekk kif konna nafu li fis-2021 l-attivitajiet kienu se jkunu mill-©did limitati, iltqajna flimkien malPresident is-Sur Joe Zammit, is-Segretarju is-Sur Isaac Delmar u s-Sur Mario Celeste u flimkien ftehmna biex jibda x-xog˙ol tal-backstage tal-palk. Millewwel beda t-tindif ta’ Ωew© kmamar. Wara beda l-brix fuq il-fil, sar dawl ©did kif ukoll madum ©did g˙all-art. Saru Ωew© dressing rooms ©odda,

makeup room ©dida, kif ukoll waiting area g˙all-atturi qabel dawn jo˙or©u fuq il-palk. Illum qed naraw ilfrott ta’ din il-˙idma li saret mill-membri tal-Kummissjoni. Barra x-xog˙olijiet manwali li saru, preΩentament il-membri jassistu filkirjiet li qed ikollna fissala fuq baΩi regolari. Grazzi lill-President u lisSegretarju li nsibuhom ta’ g˙ajnuna fuq baΩi regolari. Hekk kif il-Festa se tirritorna wara sentejn, l-istess ©ara fil-kaΩ tag˙na hekk kif din issena irritorna d-Dramm tal-Passjoni bl-isem ‘Niko Demos – Reb˙a ta’ Poplu’ li ˙are© millpinna tas-Sur Etienne Micallef u direzzjoni tasSur Frankie Micallef. Nista’ ng˙id b’wiççi minn quddiem li kien Dramm tal-Passjoni suççess fuq kull aspett. Minn hawn nixtieq nirringrazzja lill-atturi kollha, lill-backstage, min ˙a ˙sieb il-koordinazzjoni tad-dawl u s-sound u lil min b’xi mod jew ie˙or kien involut f’dan id-Dramm ta’ livell daqstant g˙oli. Fil-bidu ta’ Ìunju li g˙adda g˙alaqna l-ista©un teatrali tag˙na b’serata ta’divertiment b’varjeta’ ta’ sketches imtella’ mill-Kumpanija Teatrali Dumnikani Beltin, kif ukoll kantanti mistiedna. Minn qalbi u f’isem il-Kummissjoni Palk, nawgura l-Festa lil kul˙add u jekk Alla jrid niltaqg˙u mag˙kom f’Ottubru li ©ej g˙al aktar produzzjonijiet teatrali ta’ livell. Viva San Duminku.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Messa©© mill-Kummissjoni Armar Kien nhar it-8 ta’ Marzu tal-2020, waqt li konna migburin fil-ma˙Ωen tal-armar na˙dmu fuq wie˙ed mid-diversi pro©etti, meta bdiet ilpandemija tal-coronavirus f’pajjiΩna. Pandemija li biddlitilna ˙ajjitna ta’ ta˙t fuq u ça˙ditna millaktar ˙a©a g˙aΩiΩa g˙alina, il-festa ta’ Missierna San Duminku. Kienu bosta d-drabi fejn qtajna kemmxejn qalbna iΩda bis-sa˙˙a ta’ Missierna San Duminku, wasalna biex wara nuqqas ta’ sentejn niccelebraw bil-kbir il-festa tant g˙aΩiΩa g˙alina. Festa mistennija b’˙e©©a kbira mhux biss millBeltin, iΩda wkoll mid-dilettanti tal-armar ta’ Malta kollha li jinsabu ˙erqana sabiex jaraw x’kapaçi nag˙mlu d-Dumnikani Beltin. Tista’ tg˙id li l-parti l-kbira tax-xog˙ol tal-armar tul dawn it-tliet snin kien kollhu konçentrat fi Triq ilMerkanti. Nibdew bl-akbar biçça xog˙ol li ˙dimna fuqha tul dawn is-snin, li kienet id-dekorazzjoni talerbatax il-pedestall ta’ qaddisin u beati Dumnikani. Issa nistghu nghidu li wasalna biex lestejna aktar minn 480 biçça skultura dehebiena ©dida li Ωgur

ser jag˙tu din it-triq dehra mill-aqwa. Il-proççess kien wie˙ed kemmxejn twil fejn wara li kull forma in˙arget mill-kontraforma tag˙ha, kellha ti©i rfinuta u xkatlata u wara tinghata passati ta’ Ωebghat differenti sabiex tkun protetta l-induratura. Dan ix-xog˙ol sar minn Alfred Bonniçi, Jeshua Bonniçi, Isaac Delmar, Vince Spagnol, Alex Micallef, Luke Bezzina, Luca Carbonaro u Jayden Bonniçi. Ilma©©oranza tax-xog˙ol tal-induratura ta’ din l-iskultura saret minn Rodney Buhagiar filwaqt li kien hemm ukoll xog˙ol ta’ Silvio Caruana, Joseph Ellul, Mario German, Christian Camilleri, Etienne Calleja u Paul Attard. Id-dekorazzjoni kemm tal-mensoli u kif ukoll tal-armi tal-iskudetti saret minn Natalino Xuereb fejn minn qalbna nirringrazjaw˙ tax-xog˙ol mirqum li g˙amel. Kull pedestall g˙adda minn proçess ta’ restawr fejn wara li Mario German u Joseph Ellul g˙amlu xog˙ol fuq l-induratura, Emmanuel Ellul ˙a ˙sieb ix-xog˙ol kollu relatat mal-verniç. Biçça xog˙ol li saret b’reqqa kbira u li nirringrazjawh tax-xog˙ol eççelenti tieg˙u. Barra r-restawr tal-pedestalli tal-qaddisin, ©ew

Pavaljuni ©odda fi Triq Merkanti li huma parti mill-pro©ett ta’ Triq tal-Knisja

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Statwa ©dida ta’ San Duminku ikkummissjonata mis-Sezzjoni Ûg˙aΩag˙ fl-okkaΩjoni tal-g˙axar anniversarju mit-twaqqif tas-sezzjoni

Skultura tal-pedestalli

rrestawrati il-pedestalli ta’ quddiem il-Knisja. Hawn saret ukoll skultura ©dida g˙al pedestalli tal-an©li. Dawn saru mill-iskultur Eddie Hilli fuq disinn ta’ Silvio Paçe, indurata ta’ Silvio Caruana filwaqt li x-xog˙ol tax-xelakk sar minn Mario Ìerman u Joseph Ellul.

il-pro©ett komplut anke mill-induratura u l-ir˙amar.

Pro©ett ie˙or importanti fi Triq il-Merkanti kien ilbdil taΩ-Ωewg trofej li jintramaw quddiem il-knisja. G˙al din is-sena ser naraw l-ewwel parti ta’ dan il-pro©ett. Id-disinn tat-trofej sar minn Silvio Pace fejn g˙al-iskudett, nΩam dak originali, li jmur lura sa qabel il-gwerra, g˙alkemm sarulu xi alterazzjonijiet. Ix-xog˙ol tal-iskultura fl-injam ta’ dan l-iskudett sar minn Raymond Ellul li b’˙ila u kapaçita kbira, Ωied mal-©miel pre-eΩistenti ta’ dan l-iskudett, wirt t’arti li ˙allewlna missirijietna. Ix-xog˙ol tal-karpenterija tal-kollonni tat-trofej sar kollu minn Alfred Bonniçi u Matthew Mizzi mg˙ejuna minn Luke Bezzina, Alex Micallef, Clifford Curmi, Mario German, Joseph Ellul u membri o˙rajn li qattg˙u sig˙at twal ©ewwa l-kannierja ja˙dmu fuq dan il-pro©ett mill-isba˙. Ix-xog˙ol tal-iskultura tal-kolloni qed jsir minn Joseph Micallef filwaqt li Natalino Xuereb qed ja˙dem fuq il-forom tag˙hom. Ma setax jonqos li jsiru sett ta’ standardi xierqa g˙al dawn it-trofej. Ix-xog˙ol tal-˙jata sar minn Sharon Bonniçi filwaqt li l-armi tag˙hom saru fuq disinn u pittura ta’ Shaun Cavallo. Il-kruçetti mill-isba˙ fl-istainless steel saru minn Twanny Zammit fuq disinn ta’ Silvio Pace. Jekk Alla jrid, is-sena d-die˙la nkunu nistg˙u naraw dan

Tul dawn is-sentejn kemm ilna neqsin mill-festa, inbeda pro©ett ie˙or importanti li huwa r-restawr tal-14 -il statwa mprezzabli ta’ qaddisin u beati Dumnikani, xog˙ol mill-isba˙ fil-kartapesta talistatwarju Karlu Darmanin. Dan ix-xog˙ol qed isir minn Andrew Bu©eja. S’issa ©ew rrestawrati 4 statwi li huma; San Pietru ta’ Verona, Martri, San Ludovik Bertrand, San Vinçenz Ferrer u San Raymond ta’ Penyafort. Mag˙hom ©ew irrestawrati wkoll iΩΩew© puttini ta’ mal-bieb prinçipali tal-knisja. Iddijademi u ma©©oranza tal-aççesorji g˙al dawn l-istatwi saru minn Twanny Ûammi fuq disinn ta’ Andrew Bu©eja. Il-kumplament tal-aççesorji saru minn Duminku Bor©. G˙as-sena çentinarja tal-2021, ©ie mniedi wie˙ed mill-akbar pro©etti ta’ drapp li qatt rat il-festa tag˙na. Dan kien il-bdil tat-12 il-pavaljun u l 14 il-bandalora g˙at-triq tal-Knisja. Id-disinn eleganti tal-bandalori u tal-pavaljuni, ma˙duma f’forma ta’ arkata li jg˙atu dehra unika lil din it-triq sar mis-sur Silvio Pace li minn hawn nirringrazjawh tad-disinji mill-isba˙ li dejjem tag˙na. Ix-xoghol tal-˙jata sar minn Alfred u Sharon Bonnici filwaqt li l-isfumar sar minn Redrian Micallef. Il-pitturi taz-Ωewg armi dumnikani saru minn Paul Cassar, filwaqt li l-pittura tal-an©lu saret mill-Kav. Adonai Camilleri Cauchi. It-tema tal-pitturi tal-bandalori ser tkun qaddisin

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

li g˙andhom rabta ma’ San Duminku u l-Ordni Dumnikan, simili g˙al dawk li kienu tpittru minn Paolo Cannavo fi zmien li l-prokuratur tal-festa kien il-mibki Patri Beneditt Sammut O.P. L-Ewwel Ωewg pitturi huma tal-appostli San Pietru u San Pawl li dehru lil Missierna San Duminku ©ewwa Ruma fl-1217. G˙as-sena çentinarja, saret ukoll statwa ©dida ta’ Missierna San Duminku g˙al-març tat-tieni jum tat-tridu li turi il-miraklu mg˙aruf bhala “tal-kotba” u li ©iet ikkumissjunata mis-Sezzjoni Zg˙azag˙ Dumnikani Beltin. Din l-istatwa ma qalg˙at xejn ˙lief kliem ta’ tif˙ir mid-dilettanti kollha tal-armar, l-aktar g˙al-posizzjoni mill-isba˙ li g˙andu San Duminku. Din l-istatwa nhadmet mill-artist Manwel Grech .Il-ktieb ©ie ndurat b’deheb 23.5 karat minn Mark Azzoppardi filwaqt li r-ra©©iera u l-istilla saru minn Twanny Zammit. Minn hawn nirringrazjaw lid-direttur tas-Sezzjoni Zg˙azag˙ is-sur Kurt Celeste tal-ko-operazzjoni s˙i˙a li sibna f’dan il-pro©ett li ser jsebbah il-qalba tal-parroçça tag˙na. Lura fl-2020 inbeda pro©ett ie˙or li huwa dak ta’ Pavaljuni ©odda g˙al Triq San Federiku li juru l-armi ta’ kapillani li mexxew il-Parroçça glorjuΩa tag˙na tul dawn l-451 sena ta’ storja. Dawn qed jin˙ietu minn Alfred u Sharon Bonniçi fuq disinn ta’ Silvio Pace filwaqt li l-isfumar qed jsir minn Ryan Stivala. S’issa tlestew 5 pavaljuni biex b’hekk, tlestiet l-ewwel kantuniera. Fl-istess sena in˙ietu wkoll sett ta’ sitt bnadar tas-suf minn Sharon Bonniçi sabiex

jittellg˙u fil-festa u f’okkaΩΩjonijiet varji. Tkompla wkoll il-pro©ett tal-pavaljuni ta’ Strada Rjali, it-triq prinçipali ta’ pajjiΩna u tal-parroçça tag˙na. Il-˙jata saret minn Alfred u Sharon Bonnçi filwaqt li ©ew sfumati Ωew©t pavaljuni o˙ra minn Redrian Micallef. Ix-xog˙ol tas-sopraporti sar minn Luke Bezzina bl-g˙ajnuna ta’ Jeshua u Jayden Bonniçi u membri o˙ra ta’ din il-kummisjoni filwaqt li x-xog˙ol fl-istainless steel sar minn Twanny Ûammit. Wara ammont ta’ snin saret ukoll liedna ©dida g˙all-istess triq li n˙admet minn Charlie Mizzi u Alex Micallef. Min hawn nirringrazzjawom tas-sig˙at twal ta’ ˙idma tag˙hom. Sar ukoll ix-xog˙ol tal-iskultura tal-pedestall tal-istatwa tal-Madonna tar-RuΩarju u San Duminku. Xog˙ol li sar minn Jesmond Mangion, Natalino Xuereb u membri ta’ din il-kummissjoni. Il-ma©©oranza tad-disinn tal-iskultura ta’ dan ilpedestall huwa xog˙ol il-mibki Renzo Gauci iΩda sfortunatament ma la˙aqx lestih. Silvio Pace ©ie fdat bil-kumplament tad-disinn fejn b’rispett kbir lejn dan is-surmast tal-iskultura, g˙amel disinn li jikkumplimenta l-kumplament tal-pedestall Pjazza o˙ra li bil-mod il-mod qed tara bidla fl-armar tag˙ha hija Pjazza San Ìwann fejn ©ie mibdi l-pro©ett tal-bdil tal-injam kollhu ta’ din il-pjazza. G˙al din il-pjazza qed ji©u rrestawrati sett kollonni mill-isba˙ b’iskultura kollha fl-injam li jmorru lura sas-sena 1906. Ir-restawr tag˙hom sar mill-membri ta’ din il-kummissjoni bl-g˙ajnuna ta’ Ivan Mifsud.

Liedna ©dida fit-triq prinçipali tal-Parroçça

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Pavaljuni ©odda fi Triq San Federiku

G˙al dawn il-kolonni n˙admu baΩijiet ©odda minn din il-kummissjoni bl-g˙ajnuna ta’ Duminku Bor© filwaqt li ©ew indurati bid-deheb minn Rodney Buhagiar u r˙amati minn George Portelli. In˙admu ukoll tmien antarjoli ©odda tal-˙adid minn Tony Cavett. G˙al-istess pjazza saru kuruni ©odda u liedna ©dida minn Alex Micallef. Kif wie˙ed jista jimma©ina wie˙ed mill-aktar mumenti tal-festa li ilna nistennew huwa l-març tala˙˙ar tridu fejn fi snin li ghaddew ©ew inawgurati numru ta’ opri tal-armar mill-isba˙ partikolarment il-pavaljuni eleganti u lussuΩi ta’ Triq ir-Reppublika, Il-pavaljun grandjuz ta’ Triq il-Merkanti u il-Bandalori maestuΩi ta’ Pjazza Repubblika fost o˙rajn, li lkoll juru il-kapaçità u l-˙ila kbira tad-Dumnikani Beltin. Din is-sena mhux b’inqas u g˙alhekk in˙e©©ukhom ting˙aqdu mg˙ana waqt dan il-març grandjuz ˙alli flimkien nassistu g˙all-inawgurazzjoni talewwel Ωew© bandalori ta’ Pjazza San Ìwann.

Dawn in˙admu fuq disinn grandjuz u çelebri talartist G˙awdxi Joseph Cauch u b’su©©ett studjat li huwa San Duminku u l-Ordni Dumnikan fil-qalba ta’ pajjiΩna u d-dinja kollha. Minn hawn nirringrazjawh ta’ dan is-disinn mill-isba˙. Ix-xog˙ol tal-˙jata qed isir b’reqqa u kapaçità kbira mill-˙ajjata tag˙na Alfred u Sharon Bonniçi filwaqt li x-xog˙ol tal-isfumar qed isir minn Ryan Stivala. Ix-xog˙ol tal-pumi sar minn Raymond Ellul, ©ew indurati u x-xog˙ol fl-istainless steel sar minn Twanny Ûammit. Dan is-sett bandalori ser jkompli jΩid mal-kwalita u perfezzjoni fix-xog˙ol tad-drapp li tant sirna mag˙rufin g˙ali˙ mal-gΩejjer Maltin, Grazzi g˙al ˙idma u impenn tal-membri tag˙na. Li wie˙ed jirrestawra u jag˙mel armar ©did huwa importanti ˙afna iΩda jkun kollhu g˙alxejn jekk ma jkollux fejn jerfg˙u u mezz tajjeb kif jarmah. G˙alhekk matul dawn is-sentejn ˙adna ˙sieb li ssir manutenzjoni kbira fil-ma˙Ωen tal-armar li jinsab

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

fuq il-Fosos ta’ Sant Iermu. Fost ix-xog˙ol li sar; saru racks ©odda tal-˙adid minn Adolphe Çini g˙al pavaljuni u bandalori kollha li jintramaw fil-festa tag˙na, sar dawl ©did u anke ©ie midjur il-˙ajt talma˙Ωen kollu sabiex l-armar ikun protett minn trab u umdita’. Jekk Alla jrid, wara l-festa ser jinbeda x-xog˙ol fuq it-tieni parti tal-ma˙Ωen, dik li tag˙ti g˙al Triq il-Merkanti. Saru wkoll sistemi ©odda sabiex ji©i evitat il-periklu waqt l-armar u Ω-Ωarmar. Saret “ga©©a” ©dida sabiex jittellg˙u l-istatwi, karru g˙al bandalori tal-pittura ta’ Pjazza Repubblika, sistema ©dida g˙all-armar tal-pedestalli tat-Triq tal-Knisja u xog˙ol ie˙or li jg˙inna nie˙du ˙sieb kemm l-armar u kemm lill-membri tal-kummissjoni waqt l-armar. Dan kollhu ma kienx ikun possibli ming˙ajr iddonazzjonijiet ta’ diversi persuni u g˙alhekk nirringrazzjaw lill-benefatturi kollha li bis-sa˙˙a tag˙hom, il˙aqna l-g˙anijiet tg˙ana. Nirringrazzjaw ukoll lill-President tal-g˙aqda s-sur Joe Ûammit tal-g˙ajnuna li dejjem tana u kif ukoll lis-sur Isaac Delmar, segretarju tal-g˙aqda, tal-g˙ajnuna kbira u kontinwa tieg˙u. Nirringrazzjaw ukoll lin-nisa tag˙na tal-appo©© u l-paçenzja tag˙hom. Kienu sentejn iebsa ˙afna iΩda bl-g˙ajnuna t’Alla u l-kbir Patrijarka Missierna San Duminku, qed nistennew sabiex niççelebraw bil-kbir, b’˙e©©a u determinazzjoni akbar minn qatt qabel il-festa prinçipali tal-belt kapitali ta’ pajjiΩna. Ng˙alaq billi nawguralkhom il-kumplament tal-festa t-tajba. VIVA IL-GLORJUÛ PATRIJARKA MISSIERNA SAN DUMINKU.

Disinn ta’ tofej u dettall mill-pavaljuni parti mill-pro©ett ta’ Triq tal-Knisja

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Ûmien ta’ Óidma Intensiva fil-Parroçça Anthony Polidano - President tal-Kunsill Pastorali Parrokjali

Is-sena preçedenti dik tal-2021. Kienet is-sena li fiha ççeleberajna 450 Sena Parroçça fil-Belt Valletta, l-ewwel Parroçça li saret fl-1571, u ççelebraw ukoll il-Ìublew tat-800 sena mill-mewt ta’ Missierna San Duminku. B˙ala Moderatur tal-Kunsill Pastorali Parrokjali n˙oss li ghandi nsellem il-˙idma sfieqa taxxandiriet g˙all-Anzjani u parroççani tal-funzjonijiet fil-Parroçça tag˙na li xxandar u fuq Radju Xeb-berras u b’hekk nemmen li ˙afna parruççani jsibu dan is-servizz essenzjali b˙al quddies tas-Sibt filg˙axija li dawn in-nies jistg˙u jsegwu fuq ir-Radju. L-2021 kienet mimlija funzjonijiet li fiha fakkarna diversi anniversarji Dumnikani u parrokkjali li saru frott ˙idma sfieqa u organizzazzjoni eççelenti talKomunità Dumnikani dawn gibdu n-nies u dejjem kien hemm attendenza sabi˙a, u dan kien ta’ nkura©iment g˙al kul˙add u dan huwa neçessarju ghax huwa neçessarju li nifhmu li g˙andna nattendu f’dawn il-funzjonijiet li huma essenzjali daqs avvenimenti fil-parroçça. Grazzi g˙al ˙e©©a kontinwa ta’ kul˙add speçjalment tal-Kappilan P.Micheal Camillieri O.P. Ir-restawr dejjem mixi skond il-programm, li tant sar bil-˙sieb grazzi g˙all-˙idma ta’ Mario Celeste , Frank Micallef u Vince Spagnol fejn dejjem nkomplu naraw is-sbu˙ija tal-BaΩilika tag˙na mog˙nija b’rikkezi storiçi li jag˙mlu nakburin li a˙na Dumnikani Beltin u g˙alhekk nis˙aq li huwa importantissimu li ng˙ozzu il-Knisja taghna kif qieg˙ed isir jie˙u l-opportunità nirringrazzja lillhelpers tal-knisja tag˙na li dejjem jmiddu idejhom g˙aΩ-Ωamma tal-knisja nadifa u ta’ dan g˙andna nirringrazzjawhom u lil Odette Micallef g˙all- kant waqt il-quddies. Fil-Parroçça tag˙na re©g˙et bdiet tigiiççelebra ta’ mod komplut wara l-Pandemija l-Festa ta’ San Vincenz Ferreri mill-fratellanza ta’ San Vincenz

Ferreri fil-Parroçça tag˙na ta˙t it-tmexxija tarRettur is-Sur Pio Borg u l-Viçi-Rettur is-Sur. Vincent Galea u re©g˙et ©iet organizzata l-mejda talappostli fil-©img˙a Mqaddsa mill-Arçikonfraternità tas-Ssmu. Sagrament mmexxija mir-Retturi Dr. Ivan Grixti, s-Sur. Paul Cremona u Martin Zammit. Il-Mejda tal-Appostli ma saritx 2021, dawn iΩ-Ωew© avvenimenti u o˙rajn huma parti mill-kalendarju annwali tal-Parroçça tag˙na u l-Pandemija sfortunatament telfitna dan g˙al darbtejn wara xulxin imma dak issa g˙adda u inridu n˙arrsu l-quddiem. Rigward l-attivitajiet g˙all-parruççani tag˙na issa li qieg˙din nergg˙u ni©u g˙an-normalità giet organizzata Sunday Lunch b’risq il- Parroçça tag˙na nhar il-Óadd 5 ta’ Diçembru 2021 fil-Canifor Hotel fost attivitajiet o˙rajn li ©ew organizzati b’attendenzi sbie˙ dawn jservu ta’ attivitajiet soçjali g˙all-parruççani tag˙na. Fejn jid˙ol it-tag˙lim nisrani g˙at-tfal tal- parroçça tag˙na kellna l-Preçett nhar it-12 ta’ Ìunju 2022 li din is-sena kellna 25 tifel/tifla, okkaΩΩjoni sabi˙a fil-parroçça b’quddiesa iççelebrata mill-Kappillan. Il-GriΩma tal-Isqof li wara sentejn re©at saret fil-KonKattidral ta’ San Ìwann nhar il-5 ta’ Ìunju 2022 fejn kellna 15 tifel/tifla fejn Çelebrazzjoni Ewkaristika ççelebrata mill-Arçisqof Mons. Charles J. Scicluna flimkien mall-Kappillani tal-Parrocci Beltin din ©iet mxandra diretta fuq it-TeleviΩjoni. Nkun qieg˙ed nonqos jekk ma nirringrazzjax lill-Katekisti li jg˙allmu lil dawn ulied il-parroçça tag˙na. Ng˙alaq billi nirringrazzja lil dawk kollha li jiffurmaw il-komunità tag˙na fosthom l-G˙aqda Festa Esterni, is- Soçjetà Filarmonika Banda Çittadina King’s Own u lilkom l-parruççani tag˙na l-a˙˙ar iΩda xhur mhux l-inqas nsellem lill-Patrijiet Dumnikani Beltin ta˙t it-tmexxija tal-Pirjol u Kappillan P. Micheal Camilleri O.P. Nawgura l-Festa Tajba lil Kul˙add.

Tfal tal-Parroçca tag˙na waqt il-preçett u l-griΩma tal-Isqof 2022

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

“Kemm nistennew............?” U din id-darba veru stennejna! President Soçjetà Filarmonika King’s Own - Perit Ivan Piccinino

Ûgur li l-ebda kontributur ta’ dan il-Ktieb tal-Festa ma kien jimma©ina li kellhom jg˙addu tlet snin qabel ma jer©a’ ji©i mitlub jippartecipa permezz tal-kitba tieg˙u. Min qatt kien jobsor li ˙ajjitna ser tit˙arbat b’mod daqshekk drastiku! G˙ax li tinqabeΩ festa wa˙da (Festa 2020) b’xi mod ikollok taccettaha, imma mbag˙ad l-iΩviluppi tas-sajf 2021 kienu iebsa wisq biex wie˙ed i©erra˙hom, u nisslu fost kul˙add dieqa liema b˙ala. “Imma ner©g˙u lura g˙al dak li mdorrijin bih?” kienet ilmistoqsija naturali fuq fomm kul˙add? G˙as-Socjetà, b˙al kull g˙aqda volontarja o˙ra, kienu sentejn iebsa u f’certu mumenti ta’ taqtig˙ il-qalb, mhux biss min˙abba l-pandemija nnifisha, imma wkoll g˙ax g˙addejna minn mumenti ta’ nkwiet u ta’ tensjoni bla bΩonn. G˙ax li tesponi lisSocjeta mal-Kummissarju ta’ l-G˙aqdiet Volontarji fuq affarijiet mhux veritiera minng˙ajr ma turi lilek innifsek huwa att beΩΩieg˙ u g˙odard. Fl-a˙˙ar mill-a˙˙ar, iΩ-Ωmien tana ra©un g˙ax il-Kummissarju tal-VO re©a’ ˙ar©ilna çertifikat ta’ kompetenza kif g˙amel sena wara sena. U, b˙al kollox fil-˙ajja, anki minn sitwazzjonijiet b˙al dawn dejjem tispicca to˙ro© xi ˙a©a poΩittiva – g˙ax is-sostenn enormi li kellna minnkom il-partitarji, partikolarment waqt il-laqg˙a Annwali Ìenerali tal-5 ta’ Lulju 2021, kien sinjal car ta’ l-g˙aqda li teΩisti bejn it-tlet pilastri li flimkien isawru l-festa tag˙na, cioe, is-Soçjetà, l-G˙aqda Festi Esterni u fl-a˙˙ar u mhux l-anqas, il-grupp tal-armar tal-Knisja. Din hija ˙a©a li kemm ilni President tas-Soçjetà, dejjem Ωammejtha f’mo˙˙i u kif tafu fil-kitbiet tieg˙i, kemm hawnhekk u b’mod partikolari fuq il-Fuljett tas-Socjeta, dejjem insistejt fuqha. Tliet entitajiet differenti u kollha binnecessitajiet tag˙hom iΩda li dejjem g˙andhom ifittxu li ja˙dmu id f’id. Naturalment, il-punt ta’ referenza tag˙na jibqa’ dejjem l-g˙aΩiΩ Kappillan li ma jiqafx ja˙dem g˙al ©id tal-festa tag˙na u g˙al dak tat-tempju majestuΩ li a˙na tant ixxurtjati li nistg˙u ngawdu l-BaΩilika ta’ Sidna Marija tal-Porto Salvo u San Duminku.

f’Seduta Ìenerali Straordijarja nhar it-26 ta’ Lulju 2021, xammar il-kmiem u beda ja˙dem qatig˙ biex, bilmod il-mod, bdejna nersqu lura lejn innormalità li tant konna g˙atana g˙aliha. Biss biss, wie˙ed ma jistax ma jsemmix erba’ kuncerti muΩikali, kollha ta’ livell g˙oli f’temp qasir ta’ disa’ xhur. Min minnkom isegwi l-Facebook Page tag˙na, jew jircievi l-Fuljett id-dar g˙ax huwa membru tas-Socjeta, jew direttura kien preΩenti g˙al wie˙ed jew aktar minn dawn l-okkaΩjonijiet, jaf sewwa x’jiena ng˙id. Dan apparti d-diversi avvenimenti o˙ra li organizzajna minn Ωmien g˙al Ωmien. Meta tkunu qed taqraw din is-silta, il-banda tkun di©a ˙adet sehem f’diversi servizzi fosthom f’G˙awdex u Óal-Qormi. Din is-sena wkoll er©ajna daqqejna fil-Kuncert mtella fisSette Giugno organizzat mill-Kunsill Lokali wara diversi snin ta’ waqfien fejn, g˙al xi ra©uni, ma kienx baqa’ ji©i organizzat. Kif mistenni, l-banda eccellat fl-eΩekuzzjoni tag˙ha minkejja l-assenza tas-Surmast Direttur tag˙na li kien jinsab indispost. Dakinhar ˙a t-tmexija tal-banda Mro. Josef Grech, wie˙ed miΩ-Ωew© g˙alliema tag˙na, u nista’ ng˙id li ˙are© with flying colours. Grazzi lil dawk minnkom li dakinhar akkumpanjaw il-banda, kemm waqt il-marc kif ukoll g˙al-kuncert innifsu. Ninsab ˙erqan biex ner©g˙u niltaqg˙u f’dan iΩΩmien tant mistenni u flimkien naqsmu l-fer˙ talfesta. Nitlobkom tkomplu tag˙tu s˙i˙ l-appo©© tag˙kom lis-Socjetà biex inkunu nistg˙u nibqg˙u ni©©eddu u nimxu ’l quddiem. Viva l-patrijarka Missierna San Duminku. Il-Festa it-Tajba lil Kulhadd.

Kif g˙adda l-g˙aw© u bdew jonqsu r-restrizzjonijiet tal-pandemija, il-Kumitat il-©did, approvat minnkom

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Is-sehem tal-Banda Çittadina King’s Own u baned o˙ra filFesti Çentinarji tal-1921 li fakkru g˙eluq is-seba’ mitt sena millmewt ta’missierna San Duminku. Vince Galea

B˙alma fl-2021 g˙alkemm b’˙afna restrizzjonijiet fakkarna g˙eluq it-800 sena mill-mewt glorjuΩa ta’ missierna San Duminku hekk ukoll mitt sena ilu l-antenati tag˙na jidher li g˙amlu minn kollox biex ifakkru dan iç-çentinarju. Il-festi litur©içi kienu komplimentati b’ diversi attivitajiet u manifestazzjonijiet esterni. Dan g˙aliex in-nisrani jemmen li l-bniedem g˙andu n-natura umana u g˙alhekk l-aspett çelebrattiv, dement li dan ma jmurx kontra t-twemmin, m’ g˙andux ikun imxekkel. Il-Festi Esterni tal-Missierna San Duminku tal-1921 fet˙u preçiΩament fid-29 ta’Lulju. Dakinhar il-Banda Çittadina King’s Own esegwiet Programm MuΩikali, viçin il-Knisja. Il-Banda kienet ta˙t it-tmexxija tal-Comm. Aurelio Doncich, l-istess surmast li disa’ snin qabel kien wassal lill-Banda biex tikseb it-titlu ta’ Eççellenza f’ Algiers. G˙all-okkazjoni l-Kav. Doncich kien anke kkompona Innu lil San Duminku. Innu sabi˙ ferm li l-versi tieg˙u ori©inarjament kienu nkitbu bit-Taljan, iΩda li wara Patri Wistin Born kien qalibhom g˙all-Malti. Dan l-Innu re©a’ ndaqq fis-snin riçenti kemm meta l-Banda kienet ta˙t is-surmast Carmelo Caruana u anke fi Ωmien is-surmast attwali Dr. John Galea. Wie˙ed jassumi li l-programm li g˙amlet il-banda dakinhar kien fuq il-palk li kien jintrama fl-g˙oli fi Triq San Duminku, fuq il-bieb fejn ix-xju˙ jiftakru lil Indri bil-˙anut tal-merça. Infatti sa xi snin ilu kienu g˙adhom jidhru l-granpuni kbar li mag˙hom kienet tintrabat il-faççata tal-palk. In-na˙a l-o˙ra tat-triq kienet waqg˙et bil-gwerra u allura l-granpuni kienu nqerdu meta waqa’ l-bini. Dawn l-istil ta’ palkijiet kienu popolari ˙afna f’ pajjiΩna u fl-istess ˙in kienu prattiçi g˙ax setg˙u jibqg˙u armati g˙al tul ta’ Ωmien u ma jfixklux lin-nies milli jibqg˙u juΩaw it-triq b’mod normali. Barra minn hekk it-trasport kien ikun ©eneralment bil-bhejjem u allura anke dan seta’ jg˙addi minn ta˙t il-plançier bl-anqas skomdu. Dakinhar stess kienet saret ‘l hekk imsej˙a illuminazione parziale, voldieri kienu xeg˙lu xi toroq, wie˙ed jassumi li dawn kienu dawk li kienu viçin il-knisja. Ma rridux ninsew li mitt sena ilu l-uΩu tad-dawl elettriku f’pajjiΩna kien g˙adu fil-bidu u ma kienx hawn il-kumdita` tal-lum biex tixg˙el fejn trid u meta trid. L-g˙ada s-Sibt 30 ta’ Lulju fil-5.30 pm saret ti©rija taΩ-Ωwiemel fil-Korsa tal-Marsa. Din hija attivita` interessanti ˙afna g˙ax f’pajjiΩna t-tlielaq tal-bhejjem norbtuhom mal-festi tal-ir˙ula, madankollu wie˙ed irid jiftakar li mitt sena ilu anke fil-Belt kien hemm min kellu Ω-Ωwiemel g˙ax dawn kienu wisq me˙tie©a g˙at-trasport u l-©arr. Allura jista’ jag˙ti l-kas li xi dilettanti Dumnikani ©abru lil xi ©errejja o˙ra u organizzaw din it-tellieqa fl-okkaΩjoni tas-7 Çentinarju mill-mewt ta’ San Duminku. Fit-8.30 ta’ filg˙axija mbag˙ad il-Filarmonika San Gaetano g˙amlet programm viçin il-knisja, wie˙ed g˙andu g˙ax ja˙seb fuq l-istess pjançier li ©urnata qabel kienet g˙amlet il-programm tag˙ha l-Banda Çittadina King’s Own. Il-Óadd 31 ta’ Lulju saret Badge Day. Din kienet drawwa li baqg˙et issir sal-a˙˙ar tas-snin sittin tant li hawn anzjani li jiftakruha sew. Kienu jintbag˙tu tfal fit-toroq tal-parroçça jqassmu kartuna Ωg˙ira bejn wie˙ed u ie˙or daqs bolla bix-xbiha ta’ San Duminku fuqha. It-tfal kien ikollhom bott biex fih jilqg˙u id-donazzjonijiet u kull min joffri donazzjoni kien jing˙ata badge u labra tar-ras biex hekk ikun jista’ jwa˙˙al il-badge mal-pavru tal-©lekk jew mal-but tal-qmis. Xi ˙a©a simili b˙alma jsir fit-tieni Óadd ta’ Novembru f’ Jum l-Armistizju. Interssanti l-fatt li f’ dik is-sena l-qlig˙ minn din l-attivita` ma kienx se jmur g˙all-festa imma g˙all-fqar u hawn naraw li min organizza dan iç-çentinarju tassew ˙aseb f’ kul˙add. Fil-˙amsa ta’ wara nofsinhar kienu g˙amlu l-Ìostra u log˙ob ie˙or tal-ba˙ar fil-Port ta’ Marsamxett. Irridu niftakru li l-parti tax-xellug ta’ dan il-port li tibda minn fejn kien hemm il-Banjijiet ta’ Santu Rokku sa Sant’Iermu dak iΩ-Ωmien kienet kollha mal-parroçça tag˙na. Irridu niftakru wkoll li f’ dawk l-in˙awi kien hemm ˙afna dilettanti tas-sajd li kellhom id-dg˙ajjes tag˙hom u g˙alhekk wie˙ed ja˙seb li din l-attivita` kellha tkun suççess. Dakinhar stess fis-sebg˙a u nofs ta’ filg˙axija, il-Banda Çittadina King’s Own g˙amlet març f’ diversi toroq tal-Belt. Interessanti li fil-març intuΩaw il-fjakkli u dik imsej˙a b˙ala “foggia cinese e illuminazione notturna”. Hawn wie˙ed ja˙seb li dawn kienu xi forma ta’ fanali stil çiniΩ b’ xi dawl fihom. Wara l-istess Banda kellha tag˙mel Programm MuΩikali viçin il-knisja. Nhar it-Tnejn l-1 t’ Awwissu il-Filarmonica R.A.M. (Royal Artillary of Malta) fit-8.30 pm esegwiet Programm MuΩikali fuq il-palk viçin il-knisja ta’ San Duminku. L-g˙ada t-Tlieta 2 t’ Awwissu li allura kien ja˙bat

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

l-a˙˙ar tridu saru Ωew© programmi muΩikali fl-istess ˙in. Il-Banda Çittadina King’s Own dejjem ta˙t ittmexxija tas-surmast il-Komm.Aurelio Doncich esegwiet programm f’ Misra˙ San Ìor© li dak iΩ-Ωmien kien il-misra˙ ewlieni tal-Belt Valletta. Il-Filarmonika Stella Maris g˙amlet programm fuq il-palk viçin ilknisja. Min˙abba li s-sollenita` tal-festa kienet g˙ada ma da˙litx, allura kellek dik li tissejja˙ illuminazione parziale, voldieri nxteg˙lu l-partijiet l-aktar importanti. Lejliet il-festa, l-Erbg˙a 3 t’ Awwissu fit-tmienja ta’ filg˙odu il-Banda Çittadina King’s Own g˙amlet dak li ssejja˙ Marcia Trionfale matul it-toroq prinçipali tal-Belt Valletta. Naturalment dan il-març dak iΩ-Ωmien kien tista’ tg˙id uniku fil-gΩejjer Maltin u g˙alih kienu jattendu eluf ta’ nies. Filg˙axija mbag˙ad kellek il-parteçipazzjoni ta’ tliet baned. Il-Filarmonica Queen’s Own tal-Isla g˙amlet Programm MuΩikali fi Pjazza Tesoreria, voldieri Pjazza Regina. Il-Filarmonica Duke of Connought f’ Misra˙ San Ìor© waqt il l-Filarmonica San Michele Ta’ ÓaΩ-Ûabbar daqqet fuq il-palk ta’ viçin il-knisja. Min˙abba li issa kienet bdiet il-vera sollenita` tal-festa allura kellek l-imsej˙a illuminazione generale, voldieri nxteg˙el id-dawl kollu li kien intrama. Il-festa fl-1921 kienet iççelebrata fil-jum tal-Óamis u dak inhar kienu ˙adu sehem tliet baned stabbiliti u xi o˙rajn. Il-Filarmonca San Giorgio ta’ Bormla fil-˙amsa ta’ wara nofsinhar g˙amlet Programm fi Piazza Tesoreria, waqt li l-Filarmonica Prince of Wales tal-Birgu g˙amlet Programm f’ Misra˙ San Ìor©. Interessanti kif kien jirnexxielhom jag˙mlu Ωew© programmi muΩikali fl-istess ˙in, kantuniera biss bog˙od minn xulxin. Il-Filarmonica San Michele ta’ ÓaΩ-Ûabbar re©g˙et ©iet mistiedna tag˙mel il-Programm fuq il-palk viçin il-knisja. Barra minn hekk kellek saret sfilata mill-Boy Scouts tal-Belt, tal-Furjana, tal-Hamrun, ta’Tas-Sliema, ta’Bormla, tal-Isla u tal-Birgu. Dawn naturalment kellhom il-baned Ωg˙ar tag˙hom li komplew iΩidu l-atmosfera festiva fit-toroq tal-Belt Valletta. Kif wie˙ed jistenna f’ jum il-festa saret iluminazione generale u fl-g˙axra u nofs ta’ billejl sar il-log˙ob tan-nar fil-Port ta’ Marsamxett. Dan min˙abba li dak iΩ-Ωmien il-purçissjonijiet kienu jibdew kmieni fil-˙amsa u nofs ta’ wara nofsinhar u kienu jid˙lu lura fil-knisja g˙all-˙abta tad-disg˙a ta’ filg˙axija. L-ark trijonfali li kien intrama g˙all-festi çentinarji tal-1921 kif kien jidher minn ˙dejn is-suq tal-Belt. Kien ark ta’ stil im˙allat g˙ax waqt li l-parti ta’ fuq kienet ta’ stil gotiku, kellu partijiet ta’ stil klassiku u xi ornamenti o˙ra kienu ta’stil barokk.Fil-quççata kellu an©lu fuq boçça kbira. Dan l-an©lu kien g˙adu jeΩisti sa xi snin ilu. Sfortunatament l-ark kien intuΩa b˙ala ˙atab g˙all-Victory Kitchen fi Ωmien it-Tieni Gwerra u b’hekk sewa biex il-parruççani ma mitux bil-©u˙. Interessanti kif kienu jintramaw it-toroq g˙all-festa qabel it-Tieni Gwerra b’ disinji miksija bil-karti tat-tajr ikkuluriti. Fir-ritratt jidher l-ewwel qaddis minn sett ta’ erbatax xog˙ol ta’ Karlu Darmanin u l-bottega tieg˙u. Dak iΩ-Ωmien il-pedistalli kienu jkunu miΩbug˙a biΩ-Ωebg˙a safra, kafelatte u kannella u mhux ir˙amati kif nafuhom illum, kif wara kollox kien ukoll l-ark. Il-palk tal-Banda li kien jintrama fi Triq San Duminku fil-kantuniera fejn kien hemm Indri u warajh Ìor© bil-˙anut tal-merça. Fuq dan il-palk saru ˙afna mill-Programmi MuΩikali tal-festa tal-1921. Min˙abba li viçin il-knisja m’g˙andniex pjazza, il-palk kien komdu g˙ax kien jag˙ti l-oportunita` lin-nies u anke lil xi karettun biex jg˙addu minn ta˙tu u b’hekk ma kien ifixkel xejn fl-andament tal-˙ajja ta’ kuljum. Naturalment kollox inbidel meta Ωdied l-uΩu tal-karozzi u t-trakkijiet u g˙alhekk ma baqax jintrama aktar. Kien intrama meta kienu tbierku l-qniepen fl-1948 u jidher li dik kienet l-a˙˙ar darba li ntrama. Konsultazzjoni: Ìurnal Il-Malta 27 ta’ Lulju 1921 Il-Malta 30 ta’ Lulju 1921

Il-Banda tas-Soçjetà Filarmonika King’s Own fiç-Çentinarju ta’ 1921

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Mob: 79444057

39, Republic Street, Valletta T: 2124 9063 E: raniericafe@gmail.com Ranieri Restaurant & Cafe 32

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

San Piju V Dumnikan u Benefattur talBelt Valletta u tal-Parroçça Vincent Zammit

Din is-sena, 2022 hija wa˙da memorabbli g˙al-Ordni Dumnikan, kif ukoll g˙al parroçça ewlenija tal-Belt Valletta, dik Ta’ Santa Marija ta’ Portu Salvu u San Duminku. L-ewwelnett qed infakkru l-450 sena millmewt ta’ San Piju V, membru ta’ l-Ordni Dumnikan. Infakkru ukoll li din hija it-l-350 anniversarju minn meta il-Papa Piju V kien iddikjarat beatu, u 310 snin minn meta kien dikjarat qaddis tal-Knisja Kattolika. Min˙abba lis-sena l-o˙ra ma stajniex niççelebraw kif jixraq anniversarju ie˙or, insemmu ukoll li din hija 451 sena mit-twaqqif tal-parroçça ewlenija tal-belt Valletta, titlu mog˙ti minn San Piju V. Óalli nag˙tu ˙arsa ˙afifa lejn dan il-qaddis u benefattur kbir tal-Belt Valletta u tal-parroçça tag˙na. Qabel ma nid˙lu f’dan it-tempju maestuΩ, jekk nag˙tu ˙arsa l-fuq lejn il-faççata, naraw bust li juri lil-Papa, San Piju V, benefattur kbir kemm tal-Belt Valletta kif ukoll tal-knisja u l-parroçça tag˙na. Dan huwa kopja tax-xog˙ol ferm tajjeb tal-iskultur minn Palermo tas-seklu dsatax, Giuseppe Valenti. Fil-knisja naraw aktar kwadri li juru episodji mill-hajja ta’ San Piju V. Wie˙ed mill-altari li hemm fil-©nub juri ukoll lil dan il-qaddis Dumnikan. Fis-saqaf tal-Kappellun tarRuΩarju hemm kwadru li qed juri lil dan il-qaddis jg˙id ir-RuΩarju waqt li l-an©lu tal-Mulej neb˙u bir-reb˙a tal-Insara fil-battalja navali ta’ Lepanto. Dan juri kemm l-antenati tag˙na ˙asbu biex lil dan il-qaddis ikun imfakkar kif kien jixraq fil-knisja insinji tag˙na. Wara dawn il-ftit kliem b˙ala introduzzjoni, ejjew nag˙tu ˙arsa ˙afifa lejn dan il-qaddis u l-assoçjazzjoni tieg˙u mal-Belt Valletta u l-parroçça tag˙na1. Antonio Ghilsieri Il-futur Papa Piju V, twieled fl-1504, bl-isem ta’ Antonio Ghislieri. Da˙al membru tal-Ordni Dumnikan ta’ erbatax-il sena, u pprofessa b˙ala Dumnikan f’Genova, u minn hemm beda jintbag˙at f’diversi kunventi tad-Dumnikani. Fosthom kien f’Pavia fejn dam jg˙allem g˙al aktar minn sittax-il sena. Ing˙ata diversi karigi fi ˙dan l-Ordni Dumnikan, iΩda fl-1550 huwa kien mg˙ajjat biex immur Ruma. Hemmhekk ing˙ata karigi ©odda mill-Papa, u spiçça ukoll b˙ala InkwiΩitur. Kien fl-1557 li intag˙Ωel b˙ala Kardinal tal-Knisja Kattolika. Wara l-mewt tal-Papa Piju IV, il-Kardinal Antonio Ghislieri intg˙aΩel b˙ala l-Papa l-©did, u ˙a l-isem ta’ Piju V. Malta fis-seklu 16 Malta fis-seklu sittax kellha tg˙addi minn tibdil kbir. Hekk kif il-Kavallieri ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann tilfu ilgΩira ta’ Rodi, li kienet il-kwartieri tag˙hom, ˙asbu biex jaraw fejn se jmorru u jer©g˙u jag˙tu bidu g˙al ˙idma tag˙hom kontra l-Imperu Ottoman. Jidher li mill-ewwel kienu tefg˙u g˙ajnejhom fuq il-gΩejjer Maltin, tant li fl-1524 kienu bag˙tu delegazzjoni lejn Malta, ˙alli jirrapportaw dwar il-kundizzjoni ta’ dawn il-gΩejjer u jekk humiex tajbin biex l-Ordni jwaqqaf il-kwartieri ©enerali tag˙hom hemmhekk. Apparti l-kummenti o˙ra li g˙addew dawn il-membri ta’ l-Ordni wara iΩ-Ωjara tag˙hom, kien hemm indikazzjoni çara li g˙amlu su©©eriment li fuq l-ilsien art li jifred iΩ-Ωew© portijiet prinçipali ta’ Malta, setg˙et tinbena belt fortifikata ferm b’sa˙˙itha. Dan kien l-ewwel su©©eriment konkret dwar il-bini ta’ belt, fejn illum g˙andna l-Belt Valletta. Wara li l-Kavallieri aççettaw l-g˙otja ta’ Malta mir-Re Karlu V fl-1530, mill-ewwel bdew ja˙sbu biex ikollhom il-kwartieri tag˙hom imdawwar bl-a˙jar sistemi ta’ swar kif kienu imdorrija f’dak iΩ-Ωmien. Bejn l-1530 u 1

Dan id-diskors inqara nhar is-Sibt 30 April 2022 waqt serata ghad-unur San Piju V.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Kwadru ta’ San Piju V jitlob l-interçessjoni tal-Madonna tar-RuΩarju waqt il-battalja ta’ Lepanto, xog˙ol l-artist Manuel Farrugia li jinsab fl-Oratorju tar-RuΩarju fill-Kunvet tal-Patrijiet Dumnikani Tal-Belt Valletta

Artal u Kappella ddedikata lil San Piju V fil-BaΩilika tag˙na

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

l-1565 kienu ©ew Malta diversi in©iniera militari, u kollha kienu ikkummentaw dwar il-bΩonn li tinbena belt fuq dak l-ilsien art. Kellu jkun ir-reb˙a ta’ l-Assedju l-Kbir, li kellu jkun il-katalist biex jing˙ata bidu g˙al bini ta’ belt ©dida. Intbag˙at lejn Malta l-in©inier militari Francesco Laparelli. Huwa wasal f’Malta f’Diçembru ta’ l-1565 u b’hekk ing˙ata bidu g˙al bini tal-Belt Valletta. F’Jannar tal-1566 di©à kien hawn f’Malta l-in©inier militari Francesco Laparelli (Vella Bonavita 2009). Kien il-Papa Piju IV li kien bag˙at lil dan l-in©inier militari lejn Malta. Il-Papa l-©did, Papa Piju V, ˙alla kollox kif kien, u ma kienx hemm l-ebda ind˙il kuntrarju g˙al din l-g˙aΩla ta’ in©inier militari, anzi g˙amel min kollox biex kompla jag˙ti l-g˙ajnuna kollha me˙tie©a. Min˙abba li l-Ordni ta’ San Ìwann huwa ordni reli©juΩ, ma kienx jonqos li ˙afna mid-deçiΩjonijiet li kienu qed jie˙du dak iΩ-Ωmien, kienu jitwasslu ukoll g˙and il-Papa. Fuq kollox it-talba g˙al g˙ajnuna ming˙and il-Kavallieri kienet tkun indirizzata lejn is-Santa Sede ukoll. Mill-kitba tal-istorjagrafu ta’ l-Ordni, Giacomo Bosio, nafu kemm il-Papa Piju V kien ried li jΩomm ru˙u a©©ornat b’dak li kien qed isse˙˙ f’Malta. Nag˙tu eΩempju - Fis-sajf ta’ l-1567 l-Ambaxxatur ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann g˙al Santa Sede, Fra Giuseppe Cambiano, kien ordnat mill-Papa biex meta jirritorna Ruma, jag˙ti l-informazzjoni kollha, bid-dettalji neçessarji, dwar kif kien miexi il-bini tal-Belt Valletta, il-belt li g˙al Papa kienet wisq g˙al qalbu (Bosio, p.797). Min˙abba f’hekk il-Gran Mastru Jean de Valette informa lill Laparelli biex i˙ejji rapport dettaljat, ˙alli l-Papa jkun infurmat b’dak kollu li kien sar f’dik is-sena ta’ tqattig˙ ta’ blat u bini. Dan juri kemm l-awtoritajiet riedu li jΩommu lil Papa Piju V infurmat, u fl-istess ˙in iΩΩommu kuntatt tajjeb mal-istess Santa Sede. Il-Papa Piju V u l-bini tal-Belt Valletta Ix-xog˙ol fuq il-pro©ett tal-bini tal-Belt Valletta ing˙ata bidu mill-ewwel, jiem wara l-wasla ta’ Laparelli. IΩda dan ma kienx sejjer ikun pro©ett ming˙ajr problemi. Min˙abba nuqqas ta’ qbil bejn il-Gran Mastru Jean de Valette u il-Viçire ta’ Sqallija Don Garcia di Toledo, kellhom jid˙lu bejniethom ir-Re Filippu II ta’ Spanja kif ukoll il-Papa Piju V. Bejn dawn iΩ-Ωew© persuni, kien hemm qbil biex jintbag˙at lejn Malta l-in©inier militari Gabrio Serbelloni ˙alli jkun il-medjatur bejn kul˙add, u forsi ix-xog˙ol tal-bini ta’ belt ©dida jing˙ata bidu g˙alih mill-aktar fis possibbli. Fl-a˙˙ar, fit-28 ta’ Marzu tal-1566 inΩammet iç-çerimonja tat-tqeg˙id ta’ l-ewwel ©ebla tal-Belt Valletta mill-Gran Mastru de Valette, flimkien ma’ Laparelli, u dinjitarji o˙ra. Il-Papa Piju V mhux biss kien inda˙al ˙alli jara li l-˙sieb u x-xewqa ta’ bini ta’ Belt ©dida tibda titwettaq, iΩda kien g˙amel aktar minn hekk. Fis-7 ta’ Ottubru tal-1568 il-Papa kien g˙amel appell g˙al aktar donazzjonijiet finanzjarji mill-Insara, ˙alli l-belt il-©dida tkun tista’ titkompla tinbena, u titlesta kemm jista’ jkun malajr. Din it-talba, ta˙t it-titlu ta’ Sussidio per l’Isola di Malta, il-Papa kien qed i˙˙e©©e© kemm lil kleru kif ukoll lil fidili ˙alli joffru flus g˙at-tkomplija tal-bini tal-Belt Valletta (Ganado, 2003). Struzzjonijiet minna˙a tal-Papa kienu jg˙idu li kellhom jitpo©©ew kaxxi fil-knejjes kollha u l-flus li jin©abru ma jitnaqqas xejn minnhom, u jing˙ata kollox lill-Ordni ta’ San Ìwann. Fl-istess ˙in wie˙ed jifhem ukoll il-g˙ala l-Papa ried li jkun a©©ornat ta’ dak kollu li kien qieg˙ed ise˙˙ f’Malta, ˙alli jkun jista’ jinforma lil benefatturi o˙ra ukoll. Dak iΩ-Ωmien l-awtoritajiet kienu jordnaw li jsiru mapep ˙alli jinfurmaw lil benefatturi b’dak li jkun qieg˙ed ikun ma˙sub, u fejn ikun wasal ix-xog˙ol. Hekk kif il-Papa Piju V irçieva rapport minn Laparelli dwar ixxog˙ol fuq il-bini tal-Belt il-©dida, in˙admet mappa u l-Papa mill-ewwel ordna li din tkun imqassma mal-knejjes kollha ˙alli kul˙add ikun jaf kemm kien hemm bΩonn li ting˙ata l-g˙ajnuna g˙al bini ta’ din il-belt ©dida. Mal-istess inçiΩjoni ta’ din il-pjanta tal-belt Valletta, kien hemm kitba tal-Papa li tfakkar flimportanza tal-g˙ajnuna min kul˙add biex il-belt Valletta, li kienet l-ewwel difiΩa tal-Italja u l-Ewropa, tkun mibnija mill-aktar fis possibbli (Ganado 2009, p. 394). Il-Papa Piju V jidher li kien qed iΩΩomm ru˙u a©©ornat sew dwar l-andament tal-bini tal-Belt Valletta. Tant hu hekk li f’Ottubru tal-1566 huwa bag˙at rappreΩentant tieg˙u biex ikun jista’ j˙allas lil ˙addiema ˙alli jit˙affef ix-xog˙ol. Fil-fatt jidher li kien qed i˙allas madwar 5000 skud fix-xahar, g˙al seba’ xhur s˙a˙, biex ikunu jistg˙u jit˙allsu l-˙addiema. Barra minn hekk, il-Papa Piju V aççetta t-talba tal-Gran mastru Jean de Valette li l-˙addiema jistg˙u ikomplu ja˙dmu fil-Ódud u fil-jiem tal-festi (Ganado 2009, p. 201). Barra minn hekk il-Papa ordna ©ublew speçjali madwar l-Italja kollha u Franza biex ikomplu jin©abru flus g˙al bini tal-Belt Valletta (Ganado 2009, p. 204). Il-˙erqa tal-Papa li jara l-bini tal-Belt Valletta mitmum, kien onorat mill-istess Ordni, meta fuq il-bieb prinçipali, Porta San Giorgio, tpo©©ew l-armi ©entilizji talOrdni, tal-Gran Mastru Jean de Valette, kif ukoll tal-Papa (Ganado 2009, p. 216). Barra minn hekk kien hemm triq li ng˙atat l-isem ta’ Strada Pia (Ganado 2009, p. 224), b˙ala ringrazzjament lejn dan il-Papa u l-g˙ajnuna li dejjem offra g˙al bini tal-Belt Valletta. Illum din it-triq g˙andha l-isem ta’ Triq Melita. Id-Dumnikani fil-Belt Ng˙addu issa g˙al ˙idma u l-involviment tal-Papa Piju V u d-Dumnikani fil-Belt Valletta. Wie˙ed jista’ jimma©ina kemm kien hemm ˙addiema ja˙dmu fuq il-qtug˙ tal-©ebel, il-preparamenti

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

CASA ROCCA PICCOLA

74, Republic Street, Valletta The Home of a Maltese Noble Family Guided Tours from 10.00 -16.00 hours Also visit World War 2 Underground Bomb Shelters

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

tas-swar, kif ukoll l-ewwel bini ta’ palazzi, knejjes u djar, matul l-ewwel xhur tal-bini tal-Belt Valletta. Minna˙a ta’ aspetti reli©juΩi, dan kien ifisser li kien hemm il-bΩonn tal-presenza ta’ patrijiet u reli©juΩi ˙alli joffru l-g˙ajnuna spiritwali lil dawn l-eluf ta’ ˙addiema. Patri Damiano Taliana, mill-kunvent tad-Dumnikani fil-Birgu, mill-ewwel ˙aseb biex joffri l-g˙ajnuna spiritwali lil dawn il-˙addiema. B’hekk ing˙ata bidu tal-presenza ta’ patrijiet Dumnikani fil-lokalità fejn kienet qed tinbena l-belt il-©dida. Jidher ukoll lis-suççessur tal-Gran Mastru de Valette, it-Taljan Pietro del Monte, aççetta it-talba ta’ Patri Taliana biex jing˙ataw art ˙alli jibnu knisja u kunvent fil-belt il-©dida. Din it-talba saret wara l-approvazzjoni tal-patrijiet Dumnikani li kien hemm fil-kunvent tal-Birgu. Id-Dumnikani ing˙ataw il-kwartier numru 8, ming˙ajr ˙las. Il-kuntratt kien iffirmat g˙and in-Nutar Placido Abela (Fsadni 1971, p. 10). G˙otja b˙al din riedet l-approvazzjoni ta’ l-istess Ordni Dumnikan, li se˙˙et f’Mejju ta’ l-1569 (Fsadni, p. 10). Mill-ewwel bnew kappella Ωg˙ira, ˙alli jag˙tu bidu g˙al ˙idma pastorali lin-nies ta’ l-in˙awi. Fid-19 ta’ April 1571 saret iç-çerimonja tat-tqeg˙id ta’ l-ewwel ©ebla g˙al knisja l-©dida. Il-knisja inbniet fuq disinn ta’ Ìlormu Cassar. Ftit ©imghat wara din iç-çerimonja, patri Damiano Taliana u Patri Francesco Fiteni ing˙ataw l-inkarigu biex imorru Ruma biex jitolbu it-twaqqif tal-knisja tag˙hom tal-Portu Salvu f’parroçça tal-belt il-©dida. Kienet xewqa tal-patrijiet li jaraw il-˙idma tag˙hom mill-bidu nett, tkun apprezzata. Fl-istess ˙in ma nistg˙ux ninsew ukoll li l-Papa Piju V kellu sehem dirett fil-˙idma biex jara li l-bini tal-belt Valletta tkun mitmuma kemm jista’ jkun malajr. It-talba tal-patrijiet ©iet aççettata permezz tal-bolla appostolika “Ex Debito Pastoralis”. Din il-bolla appostolika kienet iffirmata fit-2 ta’ Lulju 1571. Din hija traduzzjoni ta’ parti ta’ l-istess bolla appostolika: Min jeddna u mhux im©eg˙la la min talbithom lanqas minn talbiet ˙addie˙or, permezz ta’ din il-bolla nwettqu u napprovaw it-twaqqif tad-dar u l-knisja msemmija, kif ukoll it-titlu ta’ Santa Marija tal-Portu Salvu mog˙ti lill-knisja g˙al qima tal-ba˙˙ara u tal-bdoti li jΩuruha ta’ sikwit. Barra minn hekk, meta wie˙ed iqis li l-knisja hi fil-Belt Ìdida msemmija kwaΩi l-ewwel wa˙da, u xewqana li na˙sbu g˙al ©id spiritwali ta’ dawk li jg˙ammru fl-istess Belt Ìdida, minn issa nwaqqfu u nistitwixxu g˙al dejjem il-knisja imsemmija u d-dar ©dida f’parroçça prinçipali u Matriçi tal-belt Ìdida kollha kemm hi, u ta’ kull min jg˙ammar fiha kemm Maltin kif ukoll barranin, ir©iel u nisa, li hemm u li g˙ad ikun hemm, bil-privile©©i u l-jeddijiet kollha parrokkjali. Lill-Pirjol u lill-komunità, tal-lum u ta’ kull Ωmien, minn issa ‘l quddiem g˙al dejjem, nag˙tuhom is-setg˙a li jamministraw is-sagramenti kollha tal-knisja lin-nies tal-Belt Ìdida b˙ala parruççani tag˙hom, u li jkollhom il-kura u jie˙du ˙sieb ta’ rwie˙hom u jistg˙u bil-jedd kollu, jiksbu minn g˙andhom id-drittijiet parrokkjali (Fsadni, p. 72). Din kellha tkun l-ewwel parroçça ta’ l-Ordni Dumnikan f’Malta, u l-ewwel parroçça ta’ Ordni Reli©juΩ fil-gΩejjer Maltin. Dan kien unur uniku g˙al din il-knisja u l-komunità tal-patrijiet ta’ dak iΩ-Ωmien. B’hekk, il-Papa Piju V mhux biss kien wie˙ed mill-benefatturi l-aktar importanti g˙al bini tal-Belt Valletta, iΩda kien ukoll dak li waqqaf il-komunità Dumnikana fil-knisja ta’ Santa Marija ta’ Portu Salvu biex tkun il-parroçça ewlenija ta’ din il-Belt Valletta. Eg˙luq Tajjeb li nfakkru ukoll li ftit ©imghat wara dan kollu, kien hemm avveniment ie˙or importanti, fejn il-Papa Piju V kien ukoll il-mo˙˙ wara l-istess ˙idma. Huwa g˙en biex twaqqfet l-G˙aqda Qaddisa, ji©ifieri Spanja, l-Istati Papali, ir-Repubblika ta’ Venezja, l-Ordni ta’ San Ìwann, kif ukoll ir-Repubbliki ta’ Genova u Savoja. Il-qawwa navali ta’ dawn resqet lejn il-lvant tal-Ba˙ar Mediterran u ˙adu sehem fil-©lieda famuΩa, ilBattalja ta’ Lepanto, kontra l-qawwa navali Ottomana. Ir-reb˙a kienet tal-qawwa Nisranija, u jing˙ad li fit-tmiem tal-battalja, il-Papa kien illuminat b’din ir-reb˙a tal-Insara. Mhux ta’ b’xejn l-introduzzjoni ta’ titlu ©did g˙al Madonna, G˙ajnuna tal-Insara, ming˙and l-istess Papa Piju V, biex tfakkar din ir-reb˙a. Il-Papa Piju Óamsa miet fl-1 ta Mejju tal-1572. Indifen fil-BaΩilika ta’ San Pietru, u fi Ωmien il-Papa Sistu Óamsa sar mafkar fil-knisja ta’ Santa Maria Maggiore, fejn tpo©©ew il-fdalijiet tal-Papa Piju Óamsa. B’dawn l-a˙˙ar kummenti ni©i fi tmiem ta’ din il-˙arsa ˙afifa lejn dan il-qaddis Papa Dumnikan, Papa li mhux biss kien benefattur kbir g˙al bini tal-Belt Valletta, iΩda benefattur g˙at-twaqqif tal-parroçça ta’ Santa Marija ta’ Portu Salvu. Ganado, A., 2003. Valletta Citta Nuova: A Map History (1566-1600). Malta: PEG Ltd. Rendina, C., 1993. I Papi: Storia e Segreti. Roma: Grandi Tascabili Economici Newton. Vella Bonavita, R., 2009. Francesco Laparelli Architetto Militare a Malta. In: E. Mirri, ed. Francesco Laparelli architetto cortonese a Malta. Cortona: Tiphys Edizioni, pp. 40-59.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

J. CURMI INTERIORS

Mob: 77466425

EMAIL curmijoeinteriors@hotmail.com Facebook: JOSEPH CURMI For all kind of GYPSUM and INTERIOR works Free quotations and tenderers are welcome

(JOSEPH CURMI)

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Serata komemorattiva Is-Sibt 30 ta’ April 2022, fl-OkkaΩjoni tal-450 sena mill-Mewt ta’ San Papà Piju V, imtella’ mill-Komunità Dumnikana flimkien mal-Filarmonka King’s Own bil-kollaborazzjoni tal-Kunsill Lokali Valletta.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

. Programm tal-Festi Solenni f’Gieh il-Patrijarka . . Missierna San Duminku ta’ Guzman, li se jigu . . . . . . ccelebrati fl-Insinji Bazilika, Parrocca Matrici, . Ewlenija u Principali, ta’ Sidtna Marija Tal-Portu Salvu u San Duminku l-Belt Valletta, bejn it-30 ta’ Lulju u s-7 t’Awwissu 2022 Festi Interni Is-Sibt 30 ta’ Lulju: jum il-Óajja Nisranija 5.45 p.m. RuΩarju. 6.15 p.m. Quddiesa bl-omelija li fiha l-Kappillan P. Michael M. Camilleri O.P. jamministra s-Sagrament tal-Mag˙mudija. Janimaw l-A˙wa tal-Mixja Neokatekumenali tal-parroçça. Il-Óadd 31 ta’ Lulju: Jum Óru© il-Vara 10.00 a.m. Quddiesa bl-omelija mill-Kappillan li fiha jag˙ti l-mandat lir-reffieg˙a, bis-sehem tal-G˙aqda Festi Esterni San Duminku u l-Banda Çittadina King’s Own. Wara jsir il-˙ru© tal-vara min-niçça u l-inawgurazzjoni tal-erbg˙a an©li tal-injam, xog˙ol l-iskulturi Michael u ibnu Adonai Camilleri Cauchi. L-induratura u l-isgraffir sar mis-Sinjuri Mario u ibnu Reuben Camilleri Cauchi. L-an©li t˙allsu mill-benefattur is-Sur Alexander Fenech. 12.00 p.m. Quddiesa minflok fil-11.30 a.m. It-Tnejn 1 ta’ Awwissu – Jum l-Unità Pastorali 1 5.45 p.m. RuΩarju. 6.15 p.m. Quddiesa Konçelebrata mill-Kan. Dun Charles Cini, Arçipriet tal-Parroçça ta’ San Publiju, ilFurjana flimkien mal-Kappillani tal-Unita’ Pastorali 1 (Valletta u Floriana). Il-Quddiesa sa tkun animata mit-tfal u adoloxxenti tatTeen Klabb – Çentru Santu Rokku. It-Tlieta 2 ta’ Awwissu – l-A˙˙ar Tlieta ta’ San Duminku 6.00 p.m. RuΩarju. 6.30 p.m. Quddiesa Konçelebrata minn Patri Pawl Gatt O.P., Promotur tal-Lajçi Dumnikani, bis-sehem talLajçi Dumnikani tal-GΩejjer Maltin. Wara Kurunella, Antifona u Barka Sagramentali Il-Predikatur tat-Tridu sa jkun il-Kan. Michael Galea, Direttur ta’ Dar Arka, G˙awdex L-Erbg˙a 3 ta’ Awwissu – l-Ewwel Jum tat-Tridu 6.00 p.m. RuΩarju. 6.30 p.m. Quddiesa Kantata bis-Salmi tal-G˙asar

minn Mons. Paul C.Vella, Rettur tal-Konkatidral ta’ San Ìwann. Wara Kurunella, Kant tal-Istrofi, Antifona u Barka Sagramentali. Imexxi P.Edmund Teuma O.F.M.Conv. Il-Óamis 4 ta’ Awwissu – it-Tieni Jum tat-Tridu 10.00 a.m. Quddiesa g˙all-anzjani tal-Belt Valletta. Iqaddes P. Raymond Gatt O.P. Fiha ji©i amministrat isSagrament tal-GriΩma tal-Morda. 6.00 p.m. RuΩarju. 6.30 p.m. Quddiesa Kantata bis-Salmi tal-G˙asar millKan. Dun Nicholas Doublet, Rettur tal-Knisja tal-ÌiΩwiti. Wara, kollox b˙al jum ta’ qabel. Imexxi l-Kan. Dun Ivan D.Aquilina. Il-Ìimg˙a 5 ta’ Awwissu – it-Tielet Jum tat-Tridu 9.30 a.m. Quddiesa g˙at-tfal kollha minn P.Joseph Zahra O.P., Kappillan tal-Parroçça tal-Madonna tar-RuΩarju ta’ Fatima, Gwardaman©a/Pietà, dimostrazzjoni bl-istatwa ta’ San Duminku tat-tfal mattoroq tal-parroçça u party fiç-Çentru tad-Duttrina g˙at-tfal kollha. 6.00 p.m. RuΩarju 6.30 p.m. Quddiesa Kantata bis-Salmi tal-G˙asar minn P.Twanny Chircop O.F.M., Ministru Provinçjali tal-Patrijiet Fran©iskani Minuri, flimkien mal-Provinçjali, Superjuri u Retturi tal-knejjes tal-Belt Valletta. Wara kollox b˙al jum ta’ qabel. Imexxi P.Llewellyn Muscat O.P. Is-Sibt 6 ta’ Awwissu – lejliet il-Festa u t-801 sena mitTwelid g˙as-Sema ta’ Missierna San Duminku 8.30 a.m. Quddiesa Kantata minn P.Michael Camilleri O.P., Pirjol u Kappillan flimkien mal-Komunità Dumnikana. Wara tinqara t-T˙abbira tal-Festa Solenni ta’ San Duminku. 6.00 p.m. RuΩarju. 6.30 p.m. Transulazzjoni bir-Relikwa mill-Oratorju tad-Duttrina mill-Provinçjal P.Vincent M.Micallef O.P. flimkien mal-komunità Dumnikana u bis-sehem tal-Lajçi Dumnikani.

7.00p.m. Quddiesa Konçelebrata Sagramentali. Il-Knisja tibqa’ miftuha sal-10.00p.m.

Barka

Il-Óadd 7 ta’ Awwissu – Jum il-Festa Solenni ta’ San Duminku 7.00 a.m. Quddiesa bl-omelija mill-Kan Dun David Cilia, Arçipriet tal-Parroçça tan-Nawfra©ju ta’ San Pawl, il-Belt Valletta. 8.00 a.m. Quddiesa bl-omelija mill-Kan. Dun Stefan Galea, Viçi Arçipriet tal-Parroçça ta’ San Publiju, ilFurjana. 9.00 a.m. Wasla tal-E.T. Mons Charles J. Scicluna, Arçisqof Metropolita ta’ Malta u l-E.T Dr George Vella, President ta’ Malta. 9.15 a.m. Pontifikal Solenni mill-E.T. Mons Charles J. Scicluna flimkien mal-Komunità Dumnikana u saçerdoti o˙ra. Jinse© il-pani©ierku l-Kan. Dun Ivan D.Aquilina. 12.00 p.m. Quddiesa bl-omelija minn Patri Justin Schembri O.P.

Festi Esterni: L-Erbgha 3 t’Awwissu 2022: L-Ewwel Jum tat-Tridu 8.30pm: Programm MuΩikali mill-Filarmonika King’s Own bis-sehem ta’ Ike u Kaya, flimkien ma’ David Joseph Sammut, ˙dejn l-Insinji BaΩilika Parroçça Matriçi u Prinçipali ta’ Sidtna Marija tal-Porto Salvu u San Duminku fi Triq il-Merkanti. Wara jsegwi Març li jg˙addi minn Triq il-Merkanti, Triq Kristofru, Triq ir-Repubblika, sal-kaΩin.

5.30 p.m. RuΩarju. San Duminku Belt Valletta 2022 6.00 Festi p.m.Solenni, Quddiesa Kantata bl-omelija minn P. Alex Scerri O.Carm, Pirjol tas-Santwarju-BaΩilka tal-Madonna tal-Karmnu, il-Belt Valletta. 7.15 p.m. Purçissjoni Solenni bl-istatwa artistika ta’ Missierna San Duminku, mmexxija mill-Provinçjal P.Vincent M. Micallef O.P. li tg˙addi minn Triq ilMerkanti, Triq San Duminku, Triq ir-Repubblika, Pjazza San Ìwann, Triq il-Merkanti u lura fil-knisja. Mad-d˙ul tal-istatwa fil-knisja jsir il-kant tal-Antifona “Pie Pater” u Barka Sagramentali. Fil-©ranet tat-Tridu l-kant ikun animat mis-Sinjura Odette Micallef u l-Kor Parrokkjali. Lejliet u nhar il-Festa l-kant ikun mill-Kappella Bugeja ta˙t id-direzzjoni ta’ Mro P. Salv Galea O.P. u s-Sur Silvio Zammit. Fil-Pontifikal jie˙u sehem il-Kor “Jesus of Nazareth” ta’ Tas-Sliema. Il-festa ta’ San Duminku s-sena d-die˙la sa tkun il-Óadd, 6 ta’ Awwissu 2023

u Knisja Parrokjali fi Triq il-Merkanti, jdur minn fuq il-Fosos, Triq ir-Repubblika, g˙all-Misra˙ San Ìwann fejn l-Istatwa ta’ San Duminku titqieg˙ed fuq Pedestall Artistiku.

Il-Óamis 4 t’Awwissu 2022: It-Tieni Jum tat-Tridu 8.30pm: Març mill-G˙aqda MuΩikali Santa Marija ta’ Óal G˙axaq li jakkumpanjaw l-istatwa ta’ San Duminku minn ˙dejn il-Kappella tal-Madalena fi Triq il-Merkanti, Triq itTramunatana, Triq ir-Repubblika, Triq l-Isptar il-Qadim, Triq il-Merkanti, Triq San Nikola, Triq ir-Repubblika, Triq San Duminku, Triq l-Ifran, Triq il-G˙ajn, Triq San ÌuΩepp u jintemm fi Triq San Nikola.

Is-Sibt 6 t’Awwissu 2022: Lejlet il-Festa 9.30am: Il-Banda Çittadina King’s Own tag˙mel Març tradizzjonali b’sett ta’ marçi popolari. Març li jibda minn quddiem il-BaΩilika u Knisja Parrokjali g˙al Triq San Duminku, Triq ir-Repubblika, jieqaf quddiem il-Palazz talPresident fejn il-President l-E.T.George Vella ji©i mog˙ti tislima bl-Innu Nazzjonali. Il-Març ikompli g˙all-kaΩin, g˙al Triq San Ìwann, Triq il-Merkanti u jispiçça quddiem il-Knisja. 9.00pm: Evening of Stars by King’s Own: Serata muΩikali bis-sehem ta’ g˙add ta’ muΩiçisti flimkien ma’ DJ J Joy, waqt is-serata jin˙araq nar sinkronizzat ikkumisjonat millG˙aqda Festi Esterni San Duminku Valletta u koordinat mis-Sezzjoni Nar.

Il-Ìimg˙a 5 t’Awwissu 2022: It-Tielet Jum tat-Tridu 9.45am: Tradizzjoni Antika Ewlenija fil-Belt tag˙na bilPurçissjoni bl-Istatwa ta’ San Duminku tat-Tfal bis-sehem ta’ selezzjoni mill-Banda Çittadina King’s Own. 9.00pm: Març mill-Banda Aniçi Óal Qormi u mill-Banda l’Isle Adam tar-Rabat Malta li jakkumpanjaw l-Istatwa ta’ San Duminku tul dawn it-toroq: Minn quddiem il-BaΩilika

Il-Óadd 7 t’Awwissu 2022: Jum il-Festa 7.30pm: Óru© tal-Purçissjoni. Il-Banda Dumnikana Prince of Wales Own tal-Birgu ssellem il-Vara Artistika ta’ San Duminku u takkumpanja l-vara tul it-toroq tal-Purçissjoni; Triq il-Merkanti, Triq San Duminku, Triq ir-Repubblika, Triq San Ìwann, Triq ilMerkanti sa ˙dejn il-Knisja.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Kunçert MuΩikali li sa tesegwixxi l-Filarmonika King’s Own bis-sehem tal-kantanti David Joseph Sammut u Ike & Kaya nhar l-Erbg˙a, 3 ta’ Awwissu fit-8.30 pm ˙dejn l-Insinji BaΩilka, Parroçça Matriçi u Prinçipali ta’ Sidtna Marija tal-Portu Salvu u San Duminku, fl-okkaΩjoni tal-Festa tal-Patrijarka San Duminku, Valletta. Programm

Kalaroga - Mro. Giuseppe Caruana The Greatest Showman - Arr. Paul Murtha Rribute to Enzo Guzman - Arr. Mro. Anthony Chircop Champaigne Polka - Johann Straus II La Storia - Jacob Da Haan Can You Feel the Love Tonight - Sir Elton John Xonquest of Paradise - Vangelis Symphonic Beatles - Arr. John Cacavas Crmen - George Bizet Innu Dawl ta Beltna - Dr. John Galea Omaggio alla Kings Own - Mro. Francesco Gobet Surmast Direttur: Dr John Galea

Programm tan-Nar ta’ l-ajru im˙ejji mis-Sezzjoni Nar San Duminku Valletta f’©ie˙ il-Patrun tal-kapitali Valletta San Duminku ta’ GuΩman. Óru© il-Vara minn Niçça Il-Óadd 31 ta’Lulju 2022 8:00 am Óruq ta’ murtali u murtaletti 11:30 am Óruq ta’ murtali, kaxxa nfernali u murtaletti Lejliet il-Festa Is-Sibt 6 ta’ Awwissu 2022 9:30 am Bidu Tal-Març popolari Óruq ta’ salut, kaxxa nfernali u murtaletti 12:00 pm Óruq ta’ murtali u murtaletti 6:30 pm Transulazzjoni Solenni Óruq ta’ salut, kaxxa nfernali u murtaletti

SEZZJONI NAR Dominic Grima (Chairman Onorarju) Matthew Carbonaro (Chairman) Emanuel Ellul (Kaxxier u koordinatuur) Alfred Borg (Segretarju) Keith Taylor, Anton Curmi Ivan Mifsud, Kurt Celeste Roderick Borg, Membri

Jum il-festa 8:00 am Óruq ta’ murtali u murtaletti 12:00 am Óruq ta’ murtali u murtaletti Proçessjoni Solenni 7:15 pm Óruq ta’ Salut, kaxxa spanjola, murtali billog˙ob u murtaletti 9:30 pm InΩul tal-Vara. Óruq ta’ murtali, murtali talberaq ikkulurit, sfejjer, blalen u lampjuni. Kaxxa tal-bomba fid-d˙ul tal-vara. Is-Sezzjoni Nar San Duminku Valletta, tirringrazzja lil diversi kontributuri u benefatturi tal-g˙ajnuna tag˙hom.

Parti min-Nar li ser jin˙araq matul il-festa 2022

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Grajjet id-Dumnikani fil-Belt Valletta Episodji mill-Óajja Dumnikana Matul dawn l-A˙˙ar 451 Sena Vincent Zammit

Is-sena l-o˙ra il-komunità Dumnikana fil-Belt Valletta fakkret l-451 sena1 minn meta tat bidu g˙al ˙idma kontinwa f’din il-belt, b˙ala parroçça ewlenija. Kienu snin li wie˙ed jista’ jg˙id li kienu mimlijin daqs bajda b’tifkiriet sbie˙, mumenti ta’ taqtiegh il-qalb, diΩgrazzji, iΩda m˙abba mill-komunità Beltija lejn l-Ordni li dejjem kien u baqa’ mag˙hom, anke fiΩ-Ωminijiet diffiçli. Din il-kitba hija ˙arsa ˙afifa lejn u˙ud minn dawn l-avvenimenti. It-Twaqqif tal-Knisja tal-Madonna ta’ Portu Salvu u San Duminku b˙ala l-parroçça ewlenija fil-Belt Valletta, se˙˙et meta l-istess Ordni kien qed jfakkar it-350 sena mill-mewt ta’ San Duminku. B’hekk dawn huma anniversarji li jimxu flimkien, u li jorbtu il-parroçça tag˙na, ma’ l-anniversarju ta’ San Duminku. 1 Din il-kitba kellha tkun ghas-sena 2021, biex tfakkar l-450 sena mit-twaqqif tal-Parrocca ewlenija tal-Belt Valletta. Minhabba ic-cirkostanzi tas-sena l-ohra, l-istess kitba thalliet ghal din is-sena.

Il-Bini tal-Belt Valletta

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Republic Street, Valletta - Malta (Opposite Bank of Valletta Branch) Open daily for lunch & dinner Res: 2123 0281 • 7920 8384 king’s own

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Il-Bidu L-istorja ta’ l-Ordni Dumnikan f’Malta tmur lura lejn nofs is-seklu ˙mistax (Fsadni, 1965). L-ewwel knisja u kunvent tag˙hom twaqqaf fir-Rabat, fejn bdew jie˙du ˙sieb il-knisja Ωg˙ira, iΩda devota, tal-Madonna ta’ l-G˙ar. Mir-Rabat, il-komunità Dumnikana, dejjem ˙erqana biex tkun viçin il-poplu Malti, waqfet kunvent ie˙or fil-Birgu fis-sena 1528 (Fsadni, 1974). Wiehed irid iΩΩomm quddiem g˙ajnejh li l-Birgu dak iΩ-Ωmien kien ferm differenti minn kif kellu jibda jiΩviluppa ftit tas-snin wara. Il-wasla tal-Kavalieri tal-Ordni ta’ San Ìwann waslet ukoll g˙al perjodu ta’ inçertezza, min˙abba li l-Kavallieri ˙adu l-knisja ta’ San Lawrenz f’idejhom, u il-kappillan t’hemmhekk, kellu jibda jiffunzjona mill-knisja tad-Dumnikani (Zammit, 2017). Dan baqa’ jse˙˙ sakemm l-Ordni bnew il-Belt Valletta, ittrasferew il-kwartieri tag˙hom lejn il-belt il-©dida, u l-kappillan tal-Birgu seta’ jirritorna lura lejn il-knisja tieg˙u, dik ta’ San Lawrenz. Wara l-Assedju l-Kbir il-˙ajja f’Malta nbidlet sew. Óidma enormi dwar it-tiswijiet tas-swar imwaqqa’ li kien hemm madwar il-Birgu, l-Isla u l-Forti Sant’Iermu, kif ukoll il-bidu ta’ wie˙ed mill-akbar pro©ett li qatt sar f’Malta – il-bini tal-Belt Valletta. Wie˙ed jista’ jimma©ina il-˙idma li kienet g˙addejja fuq in-na˙a l-o˙ra tal-Port il-Kbir. Mijiet ta’ ˙addiema g˙addejjin bil-qtug˙ tal-©ebel u l-bini tas-swar il-©odda. Min jaf kif l-istess patrijiet Dumnikani ˙assewhom, jaraw li kien hemm dawk il-˙addiema kollha fuq in-na˙a l-o˙ra tal-port, u daqshekk mbeg˙din minnhom. Kienet deçiΩjoni g˙aqlija meta numru ta’ patrijiet Dumnikani bdew imorru fejn kien g˙addej dak ix-xog˙ol kollu, ˙alli jkunu viçin tal-˙addiema u joffru l-g˙ajnuna spiritwali li Ωgur kellhom bΩonn. Wie˙ed irid jiftakar li l-Assedju l-Kbir kien g˙adu wisq f’mo˙˙ kul˙add, u g˙aldaqstant, il-biΩa li l-Ottomani jer©g˙u jirritornaw kienet wisq reali. Il-˙idma tal-ewwel Dumnikani f’dik li kellha tkun il-Belt Valletta, kienet wa˙da mimlija skossi, biex ng˙idu hekk. Dan sakemm fl-a˙˙ar wie˙ed beda jara xaqq ta’ dawl. Id-Dumnikani FiΩ-Ûmien l-Ordni ta’ San Ìwann B˙al ma kien se˙˙ ma’ Ordnijiet Reli©juΩi o˙ra, kienet l-g˙otja ©eneruΩa tal-granmastru Pietro del Monte li ing˙atat biçça art imdaqqsa lill-Ordni Dumnikan (Fsadni, 1971). Il-˙sieb kien biex il-patrijiet Dumnikani jkunu jistg˙u jibdew ja˙sbu biex jibnu kunvent u knisja, ˙alli jkomplu joffru l-g˙ajnuna spiritwali lil kull minn kien qed ja˙dem fil-Belt Valletta, u kull minn kien iddeçieda li jibda jg˙ammar hemm. Kienet deçiΩjoni li tat bidu g˙al din il-konnessjoni daqshekk intima mal-Belt Valletta. It-tqeg˙id tal-ewwel ©ebla tal-knisja, se˙˙ nhar id-19 ta’ April 1571, wara li inΩammet purçissjoni. Il-knisja tpo©©iet ta˙t it-titlu talMadonna ta’ Portu Salvu u l-ewwel knisja inbniet fuq id-disinn tal-perit Malti Ìlormu Cassar (Fsadni, 1971). Jidher li Ìlormu Cassar kellu jibni rabta intima mal-Patrijiet Dumnikani g˙ax kien membru talFratellanza ta-Sagrament (Mallia, 1975) u eventwalment kellu ukoll qabar g˙al familja tieg˙u fl-istess knisja (Zammit, 2017). Ftit xhur wara dan l-avveniment, Patri Damjan Taliana2, il-Pirjol tal-Knisja tal-belt Valletta, kien qieg˙ed Ruma, u hemmhekk g˙amel talba formali lil Papa Piju V, biex jg˙olli g˙ad-dinjijtà ta’ Parroçça unika u Matriçi g˙al-Belt Valletta. Din it-talba ©iet milqug˙a b’motu proprio li ©©ib id-data ta’ 2 ta’ Lulju 1571. Fil-kitba ta’ l-imsemmija motu proprio hemm informazzjoni dettaljata l-g˙ala din il-knisja ing˙atat dan it-titlu, u li kellha tkun l-ewwel parroçça f’Malta immexxijja minn Ordni Reli©juΩ. G˙alkemm dan id-dritt u unur ing˙ata direttament mill-Papa, is-sitwazzjoni kompliet tkaxkar g˙al diversi snin min˙abba li l-awtoritajiet ekkleΩjastiçi ta’ Malta ma ridux jaççettaw3 (Vella, 1971). Dan il-bidu kellu jkun kemxejn kwiet, iΩda mimli problemi min˙abba in-nuqqas ta’ flus, kif ukoll min˙abba is-sitwazzjoni ta’ dak iΩ-Ωmien f’Malta. Il-biΩa li jer©a jkun hemm attakk mill-Ottomani kien dejjem hemm. IΩda bil-mod il-mod is-snin g˙addew, u l-komunità Dumnikana kompliet titkattar. Wie˙ed jista’ jimma©ina it-tibdil li kien qed isse˙˙ f’Malta, iΩda l-aktar fil-Belt Valletta, il-belt il-©dida. Il-˙idma talpatrijiet Dumnikani fost il-poplu Belti kienet minn ta’ quddiem, kemm fit-tajjeb kif ukoll fl-g˙aw©. Matul il-pesta ta’ l-1592 il-patrijiet Dumnikani komplew joffru kull g˙ajnuna possibbli. Fil-fatt il-kappillan ta’ dak iΩ-Ωmien, Patri Angelo Feliçi miet wara li marad bil-pesta (Fsadni, 1971). G˙alkemm mhux mag˙ruf fejn indifen il-kappillan Feliçi, huwa mag˙ruf li fiΩ-Ωmien il-pesta tal-1675-1676 jidher li ndifnu xi nies li mietu 2 Patri Damjan Taliana kien meqjus b˙ala wie˙ed mill-g˙orrief ta’ dak iΩ-Ωmien. Wara li studja barra minn Malta, huwa ng˙ata diversi karigi importanti f’Malta, kemm fi ˙dan l-Ordni Dumnikan u t-tlett knejjes u kunventi li kellhom f’Malta dak iΩΩmien, kif ukoll kien rispettat mill-awtoritajiet ekkleΩjastiçi Maltin, ta’ l-InkwiΩituri f’Malta, kif ukoll mill-Ordni ta’ San Ìwann. Hu kien li g˙amel l-orazzjoni waqt il-funeral tal-Gran Mastru Jean de Valette fl-1568 (Fsadni, 1971) (Vella, 1971). 3 Hemm informazzjoni dettaljata dwar dawn l-avvenimenti u l-motu proprio, fil-ktieb ta’ Patri Andrew Vella dwar ilparroçça tal-Belt Valletta (Vella, 1971).

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Dehra tal-kwartier mog˙ti lid-Dumnikani tal-Belt Valletta

L-Isqof Angelo Portelli O.P.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

bil-pesta fil-kannierja, u g˙alhekk jista’ jkun li anke matul il-pesta tal-1592 seta’ kien se˙˙ l-istess. Dan sar mag˙ruf lejn l-a˙˙ar tas-seklu tmintax, meta l-knisja kien je˙tie© li tkun mibnija mill-©did. Min˙abba f’hekk kien inqala ˙afna inkwiet g˙ax l-awtoritajiet tas-sa˙˙a ma ridux li l-oqbra fil-kannierja jkunu minsusa, min˙abba il-biΩa li jkun hemm tixrid tal-pesta g˙al darb’o˙ra (Vella, 1971). Dan fil-fatt, min˙abba din id-deçiΩjoni kellu jinqala’ ˙afna inkwiet, li kien solvut biss fil-bidu tas-seklu dsatax. Matul dan iΩ-Ωmien, ma nistg˙ux ma nsemmux il-wasla ta’ persuna©© li kellu jorbot ismu ukoll mal-hajja tad-Dumnikani fil-Belt Valletta. Kien fl-1654 li l-kunvent tal-patrijiet Dumnikani tal-belt Valletta laqg˙u g˙andhom ©uvnott ta’ madwar 12 jew 13-il sena fuq xewqa tal-Gran mastru Jean Lascaris de Castellar. Dan kien tifel li inqabad ilsir mill-flotta ta’ l-Ordni, u jing˙ad li kien wie˙ed mit-tfal tas-Sultan Tork. IddeçiΩjoni ttie˙det li Osman, l-isem ta’ dan it-tifel, jinΩamm fil-kunvent tad-Dumnikani fil-Belt Valletta, biex hemmhekk jibda jing˙ata tag˙rif dwar ir-reli©jon Nisranija. Fil-fatt, aktar tard, kien tg˙ammed fil-Knisja Konventwali ta’ San Ìwann, u l-istess Gran Mastru kien il-parrinu tieg˙u. Wara l-mag˙mudija, il-©uvnott g˙aΩel li jie˙u l-isem ta’ Domenico di San Tommaso, b˙ala rispett lejn l-Ordni Dumnikan li kien ˙a ˙sieb it-tag˙lim tieg˙u. Interessanti li jing˙ad, li l-patri li ˙a ˙sieb biex jag˙tih it-tag˙lim neçessarju ˙alli jsir Nisrani, kien Patri Giuseppe Gafà, li kien ji©i hu Melchior Gafà u Lorenzo Gafà (Freller & Campoy, 2006). Wara li tg˙ammed, Osman g˙amel petizzjoni biex jid˙ol membru tal-Ordni Dumnikan, u wara li ing˙ata l-approvazzjoni, ipprofessa fl-1659. Ûmien il-FrançiΩi Dan il-perjodu fl-istorja ta’ Malta, g˙alkemm wie˙ed qasir, kellu j˙alli diversi effetti negattivi fuq diversi aspetti tal-istorja, kif ukoll tal-hajja tal-komunità Dumnikana. Fis-sena 1798, meta l-gΩejjer Maltin g˙addew g˙al ta˙t idejn il-FrançiΩi, id-Dumnikani kellhom tliet kunventi. Dawn kienu tar-Rabat, tal-Birgu u tal-Belt Valletta. Ftit wara l-wasla ta’ Napuljun fuq gΩiritna, mill-ewwel bdew ˙er©in ordnijiet wa˙da wara l-o˙ra, u fosthom kien hemm ordni fejn diversi kunventi u knejjes ©ew mag˙luqa. Il-patrijiet li kien hemm f’dawk il-kunventi, ©ew ordnati biex imorru u jin©abru f’kunvent wie˙ed li l-ordni reli©juΩ kellu. Id-Dumnikani tilfu dak tar-Rabat u tal-Birgu, u l-patrijiet Dumnikani kollha kellhom immorru joqog˙du ma’ ˙uthom fil-Belt Valletta (Testa, 1997). Apparti dan, mill-kunventi ittie˙du diversi o©©etti tal-fidda kif ukoll o©©etti o˙ra sagri, mill-awtoritajiet FrançiΩi. Dan kien Ωmien diffiçli ˙afna. Fil-fatt, meta il-Maltin qamu kontra l-FrançiΩi nhar it-2 ta’ Settembru 1798, l-awtoritajiet FrançiΩi ˙asbu li kien hemm diversi Maltin o˙ra li kienu jafu b’dan il-komplott u ma qalu xejn. Min˙abba f’hekk arrestaw xi nies, u fosthom kien hemm id-Dumnikan, Fra Domenico Falson D’Agosta, li spiçça arrestat u miΩmum fil-Forti Sant’Iermu. Ftit wara li kien arrestat, dan kien nstab ˙ati li kien jaf bl-intenzjoni tal-Maltin, u b’hekk ing˙ata is-sentenza tal-mewt. L-eΩekuzzjoni tieg˙u inΩammet fil-Misra˙ tal-Palazz, fis-06.30 ta’ fil-g˙axija, fl-4 ta’ Settembru 1798. Huwa rraportat li huwa talab li jibqa’ liebes bl-abiti ta’ l-Ordni Dumnikan, u minflok ma jkollu dahru lejn il-Palazz, ried li j˙ares lejn il-bieb prinçipali tal-Palazz. Ir-ra©uni kienet li fil-festa ta’ Korpus f’dak il-bieb kien jintrema altar u hekk ried li fil-mument tal-mewt tieg˙u jkun qed i˙ares lejn dak il-post. Sfortunatament hekk kif ing˙atat l-ordni biex jisparaw, Fra Domenico g˙olla idejh ma’ wiççu u ma ntlaqatx sew, tant li baqa’ jsofri mhux ˙aΩin sakemm fla˙˙ar miet. Din kellha tkun wa˙da mill-akbar inçidenti ta’ dieqa li g˙adda minnhom l-Ordni Dumnikan f’dawk is-sentejn tal-FrançiΩi f’Malta. Il-patrijiet Dumnikani li kien hemm fil-kunvent tal-Belt Valletta kellhom jg˙addu minn qatg˙a kbira o˙ra, meta hekk kif inkixef il-komplut ta’ Dun Mikiel Xerri4 u s˙abu, il-patrijiet Dumnikani kollha spiççaw arrestati u ittie˙du fil-Forti Sant’Iermu. Kien biss fit-30 ta’ Jannar li n˙elsu, ˙lief g˙al Ωew© patrijiet. Dawn baqg˙u jinΩammu arrestati sas-17 ta’ Marzu. Il-˙elsien tal-patrijiet mill-arrest kien milqug˙ b’fer˙ millBeltin li kienu g˙adhom hemm, u wassluhom lura lejn il-kunvent tag˙hom b’entuΩjaΩmu. IΩda, l-inkwiet u d-diffikultajiet ma naqsux, g˙ad-Dumnikani. Fil-fatt kienu spiççaw bil-kemm kellhom biex jieklu, u kellhom jissellfu l-flus ming˙and il-prokuratur tal-Fratellanza tar-RuΩarju (Testa, 1997). Dan il-˙elsien mill-arrest ma kienx kollu kemm hu komplut, min˙abba li ˙add mill-patrijiet ma seta’ jo˙ro© mill-istess kunvent, jekk mhux bil-permess tal-awtoritajiet FrançiΩi. Id-Dumnikani fiΩ-Ûmien l-IngliΩi Is-seklu dsatax beda bil-presenza tal-IngliΩi f’Malta. G˙alkemm l-ewwel snin kienu snin ta’ inçertezza min˙abba li l-istess presenza tal-IngliΩi kienet g˙adha mhux konfermata, kien hemm ukoll il-kwistjoni tal-bini tal-knisja mill-©did. Kien fis-sena 1780 li uffiçjali tal-Ordni ta’ San Ìwann kienu marru jΩuru l-knisja tad-Dumnikani u wara li g˙amlu spezzjoni, irriΩulta li l-knisja ma kinetx fi stat tajjeb. Kien ordnat li kellha 4

Ta’ min jg˙id li ˙u Dun Mikiel Xerri kien Gio Batta Xerri, patri Dumnikan (Testa, 1997).

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

ting˙alaq g˙al kult pubbliku. Din il-problema kellha tkompli i©ebbed sal-bidu tas-seklu dsatax, u dan min˙abba li b˙al ma di©à g˙edna, Malta g˙addiet f’idejn il-FrançiΩi, imbag˙ad inqala’ l-inkwiet kontra l-istess FrançiΩi. Dan kollu ma kienx jag˙ti il-possibilità lid-Dumnikani jie˙du ˙sieb it-twaqqieg˙, u l-bini mill-©did tal-knisja tag˙hom. G˙al bidu tas-seklu dsatax, meta issa kien hemm l-awtoritajiet IngliΩi f’Malta, il-kwistjoni tal-bini mill-©did tal-knisja re©g˙et ing˙atat spinta ’l quddiem. Kien fl-1804 li tqieg˙det l-ewwel ©ebla tal-knisja l-©dida, u f’Marzu tal-1815 infet˙et g˙all-ewwel darba, bil-presenza tal-Isqof ta’ Malta, Mons. Ferdinando Mattei (Vella, 1971). Matul dan il-perjodu kien hemm g˙al darb’o˙ra il-pesta fl-1813. Matul din l-imxijja kien hemm numru konsiderevoli ta’ mwiet, u g˙al darb’o˙ra il-patrijiet Dumnikani ˙admu bis-s˙i˙ fost il-poplu tal-Belt Valletta. Hemm dettalji interessanti tal-˙idma tal-patrijiet Dumnikani matul din l-imxija, fil-kitba ta’ Patri Filipp Mallia (Mallia, 1975). Fost dawk li tilfu ˙ajjithom min˙abba l-pesta kien hemm il-Viçi-Parroku Patri Nikol Trapani (Vella, 1971). Jidher li Patri Nikol Trapani kien ma˙bub sew mill-parruççani, tant li meta miet, numru ta’ parruççani riedu li jkunu huma li jie˙du l-katavru lejn iç-çimiterju, iΩda ©ew miç˙uda milli jag˙mlu dan mill-awtoritajiet tas-sa˙˙a IngliΩi, min˙abba il-biΩa’ ta’ aktar tixrid tal-mard. Kienet g˙adha kemm g˙addiet sena mill-pesta tal-1813, meta l-Majjistru Patri Vinçenz Portelli kien Ruma u ˙aseb ˙alli jitlob biex il-knisja ting˙ata it-titlu ta’ Kolle©©jata. Ir-risposta kienet li dan it-titlu ma kienx jing˙ata lil knejjes immexxijja minn ordnijiet reli©juΩi. Min˙abba din ir-risposta, it-talba issa saret biex il-Knisja ta’ Portu Salvu u San Duminku ting˙ata it-titlu ta’ BaΩilika Minuri, talba li ©iet milqug˙a mill-Papa Piju VII, ikkonfermata bil-Brevi tal-1816 (Vella, 1971). Naturalment, issa l-knisja kellha bΩonn li tiΩΩejjen, speçjalment wara it-titlu miksub. Matul il-mitt sena u aktar li g˙addew wara l-bini tal-knisja kien hemm xog˙ol kontinwu biΩ-Ωieda ta’ arti, pittura u tiΩjin ie˙or fil-knisja. Dan wassal biex ikun hemm tiΩjin sabi˙ u bilançjat. Fil-knisja insibu xog˙olijiet ta’ artisti barranin kif ukoll dawk Maltin. Wie˙ed ma jistax ma jsemmix ix-xog˙ol ta’ Pietro Paolo Caruana, li g˙amel ittitular tal-knisja, kif ukoll ta’ ibnu Raffaele, li ˙adem il-kwadri tal-kor tal-Presbiterju. Hemm xog˙ol ta’ Giuseppe Hyzler, kif ukoll numru ta’ xog˙lijiet ta’ Giuseppe Cali (Ganado & Espinosa Rodriguez, 2018). Dan kollu, apparti il-˙afna xog˙ol ie˙or li tkompla jsebba˙ il-knisja. Kien fl-ewwel snin tas-seklu g˙oxrin, meta wie˙ed mill-membri tal-komunità Dumnikana kellu ix-xorti sabi˙a li jin˙atar Isqof AwΩiljarju tal-Arçisqof ta’ Malta. Dan kien il-Majjistru Patri Angelo Portelli. Dan kien patri mag˙ruf sew g˙al ˙idma tieg˙u fost il-poplu, kif ukoll g˙al ˙ajja tajba li dejjem g˙ex. Kien rispettat mhux biss mill-poplu u min kull min kien jafu, iΩda anke mill-istess awtoritajiet tal-Knisja. Hemm studju dwar Portelli ferm sabi˙, dettaljat u utli minn Patri Filipp Mallia (Mallia, 1982). Mhux sejrin nid˙lu fil-hajja pastorali li wettaq Patri Portelli, iΩda wie˙ed irid issemmi il-fatt li Patri Portelli kien ta’ ©ie˙ kemm g˙al knisja ta’ Malta, kif ukoll g˙al-Ordni Dumnikan. Avveniment li jibqa’ ukoll marbut mal-˙idma ta’ Patri Portelli kienu l-©rajjiet tas-7 ta’ Ìunju ta’ l-1919. Dak in-nhar, b˙alma huwa mag˙ruf sew, kienu saru protesti fit-toroq, fejn sfortunatament kien hemm imwiet, kif ukoll o˙rajn li indarbu. Il-Pulizija arrestaw xi nies ukoll, iΩda ir-rabja tan-nies kienet kbira. Diversi membri tal-kleru ippruvaw jikkalmaw lin-nies, u fost dawk li jissemmew kien hemm Patri Angelo Portelli, li dak iΩ-Ωmien kien l-Isqof AwΩiljarju (Bartolo, 2019). Huwa mag˙ruf li imn’alla kien hemm l-intervent tieg˙u, biex ©iet ikkalmata l-folla. Is-seklu g˙oxrin huwa marbut ukoll mal-©rajjiet tat-Tieni Gwerra Dinjija. Dawn kellhom ikunu snin ta’ tifrik, tbatija g˙al kul˙add, kif ukoll imwiet. Il-patrijiet Dumnikani mill-ewwel urew li kienu lesti li jag˙tu l-g˙ajnuna kollha possibbli f’dawn il-mumenti hekk kruçjali u ta’ biΩa g˙al kul˙add. Jidher li l-kannierja mill-ewwel kienet ©iet mag˙Ωula biex tkun kenn mill-attakki ta’ l-ajru. IΩda qabel ma tkun tista’ tibda tilqa’ fiha nies, kien hemm xi xog˙ol xi jsir. Tne˙˙a l-arma li kienu jintuΩa g˙al festa ta’ San Duminku, tnehhew l-g˙adam tal-mejtin u ittie˙du lejn iç-Çimiterju ta’ l-Addolorata kif ukoll tpo©©ew affarijiet o˙ra g˙al kumdita tan-nies li kien hemm il-˙sieb li jibdew ifittxu kenn. G˙alkemm kien ma˙sub li jkun hemm milqug˙a madwar mitt ru˙, fil-verità ©ieli kien hemm madwar elf ru˙. Fi ftit jiem il-kannierja inbidlet g˙al kollox. Naturalment, b˙alma kien ©ara madwar il-Port il-Kbir u l-bliet tal-madwar, l-ag˙ar kienet is-sena 1942. F’dik is-sena kien hemm Ωieda ta’ attakki mill-ajru, u naturalment diversi bombi waqg˙u fil-belt Valletta u i©©arrfu diversi binjiet. Il-patrijiet Dumnikani baqg˙u joqg˙odu fil-kunvent tag˙hom, u komplew jag˙tu u joffru kull g˙ajnuna possibbli lil dawk li baqg˙u fil-Belt Valletta. Diversi bini tal-madwar sfaw im©arraf,

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Il-Knisja u Ω-Ωona tal-madwar waqt it-tieni gwerra

iΩda l-knisja baqg˙u s˙a˙, ˙lief g˙al ˙afna ˙©ie© li inkiser min˙abba l-blast tal-bombi li waqg˙u fil-viçin. Wie˙ed irid issemmi ukoll il-˙idma ta’ u˙ud mill-patrijiet Dumnikani li baqg˙u joffru l-g˙ajnuna tag˙hom matul dawn ix-xhur ta’ tbatija. Interessanti ukoll li u˙ud mill-festi litur©içi baqg˙u g˙addejjin. Fis-sena 1942, waqt dak il-˙bit mill-ajru, il-festi tal-Ìimg˙a l-Kbira u tal-G˙id inΩammu xorta wa˙da. U kif hemm miktub Il-parroçça tal-Portu Salvu kienet il-knisja wa˙danija fil-Belt li, f’dik is-sena, saru fiha dawn iç-çerimonji kollha (Fsadni, 1977). Fost il-˙sarat li kien hemm, kien inqered l-oratorju tal-Fratellanza tar-RuΩarju b’˙afna mit-teΩori artistiçi tal-istess Fratellanza ukoll. Ìarrab xi ˙sarat l-Oratorju tas-Sagrament, li jmiss mal-Oratorju l-ie˙or. IΩda wara it-tmiem tal-gwerra, il-patrijiet Dumnikani re©g˙u taw bidu g˙al hajja tag˙hom, fejn mhux biss ˙admu bis-s˙i˙ biex jer©g˙u jirran©aw, u jkomplu jsebb˙u il-knisja, iΩda irran©aw u bnew mill-©did dak li kien intilef, filwaqt li ma naqsu qatt mill-˙idma pastorali tag˙hom. Is-sena l-o˙ra fakkarna Ωew© anniversarji importanti, it-tmien mitt sena mill-mewt tal-Patrijarka San Duminku u l-erba’ mija u ˙amsin sena mit-twaqqif tal-ewwel parroçça tal-belt Valletta, il-knisja talMadonna ta’ Portu Salvu u San Duminku bil-˙idma sfieqa tal-komunità ma˙buba Dumnikana g˙adha taqdi dawk il-funzjonijiet, u toffri l-g˙ajnuna u l-kenn li minn dejjem offriet matul is-snin. Bibliography Bartolo, P., 2019. X’Kien Gara Sew fis-Sette Giugno. 2nd ed. Valletta: Klabb Kotba Maltin. Bonnici, A., 1994. Storja ta’ L-Inkizizzjoni Ta’ Malta. 1st ed. Rabat: Religjon u Hajja. Ferres, A., 1985. Descrizione Storica delle Chiese di Malta e Gozo. Facsimile Edition ed. Malta: Midsea Books Ltd.. Freller, T. & Campoy, D., 2006. Padre Ottomano and Malta: a Story of the 1001 Nights. 1st ed. Malta: Midsea Books Ltd. Fsadni, M., 1965. il-Migja u l-Hidma ta’ L-Ewwel Dumnikani F’Malta (1450-1512). 1st ed. Malta: s.n. Fsadni, M., 1971. Id-Dumnikani Fil-Belt 1569-1619. 1st ed. Malta: s.n. Fsadni, M., 1974. Id-Dumnikani Fir-Rabat u Fil-Birgu sa l-1620. 1st ed. Malta: s.n. Fsadni, M., 1977. Id-Dumnikani Maltin Fi Zmien il-Gwerra 1939-1945. 1st ed. Malta: s.n. Ganado, A. & Espinosa Rodriguez, A., 2018. An Encylcopedia of Artists with a Malta Connection. 1st ed. Malta: Fondazzjoni Patrimonju Malti. Mallia, F., 1975. Il-Fratellanza tas-SS.MU Sagrament fil-Parrocca ta’ S.M. tal-Portu Salvu fil-Belt 1575-1975. 1st ed. Valletta: s.n. Mallia, F., 1982. L-Isqof li Habbu Kulhadd. 1st ed. Valletta: s.n. Testa, C., 1997. Teh French in Malta 1798-1800. 1st ed. Malta: Midsea Books Ltd. Vella, A. P., 1971. il-Parrocca tal-Portu Salvu u San Duminku 1571-1971. 1st ed. Valletta: s.n. Zammit, V., 2017. Geronimo Cassar u l-Knisja tad-Dumnikani fil-Belt Valletta. Festi Solenni San Duminku - il-Belt Valletta, pp. 26-29. Zammit, V., 2017. Meta il-Knisja Ta’ San Lawrenz saret il-Knisja Konventwali. Festa San Lawrenz 2017, pp. 89-94.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

San Domenico in Soriano Oasi Dumnikana fin-Nofsinhar tal-Italja Fabian Mangion B.A., S.Th.Lic.

Ninsabu f’Soriano Calabro, belt mitlufa fix-xag˙ri tal-Calabria, fil-provinçja ta’ Vibo Valentia, li l-ori©ini tag˙ha tidher li hija marbuta mal-fondazzjoni ta’ Kunvent Dumnikan fl-1510. Çertu Patri Vinçenz minn Catanzaro, pajjiΩ fil-Calabria, Dumnikan ta’ ˙ajja pija u awstera, hekk kif jg˙idu l-kroniki tal-qedem, kien ordnat tliet darbiet minn San Duminku, waqt viΩjoni, biex iwaqqaf kunvent tal-Ordni f’Soriano. Ispirat, allura mill-qaddis funadatur, huwa wettaq din il-˙idma minkejja ostakli konsiderevoli li ma ©ewx meg˙luba ming˙ajr g˙ajnuna speçjali mill-Providenza Divina. Malli wasal f’Soriano, Patri Vinçenz isib komunità Ωg˙ira f’assemblea, tiddibatti dwar fejn g˙andu jinbena kunvent ©did. B’hekk, hu jitqies b˙ala messa©©ier çelesti, u minnufih jibda l-bini tad-dar il©dida, ikkaratterizzata minn mirakli, li jappartjenu kemm g˙all-post mag˙Ωul u kif ukoll g˙as-sejba ta’ materjal g˙all-bini.1 Fost l-o˙rajn, kien deçiΩ li l-kunvent jinbena fuq pjanura, iΩda s-salib li kien t˙awwel biex jimmarka s-sit destinat, instab li tne˙˙a b’mod misterjuΩ matul il-lejl, lejn l-g˙oljiet li fuqhom eventwalment inbena l-kunvent u knisja çkejkna mieg˙u ddedikata lil San Duminku. Il-komunità kienet mag˙mula minn xi tliet patrijiet u fratell koperatur. Qed nitkellmu dwar wie˙ed mill-iktar kunventi importanti tal-Ordni fl-Ewropa. Çentru straordinarju ta’ vitalità spiritwali u kulturali. Qed nitkellmu wkoll dwar art, il-Calabria, fejn g˙exu persuna©©i kbar b’don ta’ arti raffinata u ta’ intellett b’ispirazzjoni mistika, filosofika, teolo©ika u spiritwali. Qed nitkellmu fuq il-Kunvent Dumnikan ta’ Soriano Calabro, ikkaratterizzat minn ambjent rikk fl-istorja, fit-tradizzjonijiet, fil-le©©endi u anke fl-intervent divin. Ûjara misterjuΩa Il-komunità Ωg˙ira ta’ patrijiet li kienu stabbilixxew ru˙hom f’Soriano g˙exu kwaΩi injorati sal-1530. Ta’ kull filg˙odu kmieni l-fra tal-kunvent, Fra Lorenzo minn Grotteria, ra˙al qrib Reggio Calabria, kien jinΩel fil-kor tal-knisja tal-kunvent sabiex jixg˙el ix-xemg˙at u jlesti g˙all-matutin. Dan kien talb litur©iku li l-komunità kienet tg˙id flimkien g˙all-˙abta tat-tlieta ta’ filg˙odu. Fil-lejl ta’ bejn l-14 u l-15 ta’ Settembru 1530, hekk kif ir-reli©juΩi kienu qeg˙din jiltaqg˙u biex jirreçitaw dan it-talb, il-fra ra tliet nisa jid˙lu fil-knisja, liema knisja hu kien jaf li kien ˙alla msakkra qabel ma rtira biex jistrie˙. Wa˙da minnhom kellmitu, u staqsietu lil min kienet iddedikata l-knisja u jekk kienx fiha stampa tal-patrun tag˙ha. Il-fra wie©eb li l-knisja kienet iddedikata lil San Duminku, iΩda li, min˙abba l-faqar kbir tal-komunità, kien hemm biss affresk tal-qaddis miΩbug˙ mhux daqstant tajjeb fuq wie˙ed mill-˙itan tag˙ha. Imbag˙ad il-mara mhux mag˙rufa po©©iet f’idejh romblu tal-kanvas u talbitu biex jie˙du g˙and is-superjur tieg˙u. B’reverenza liema b˙alha, il-fra aççetta din l-g˙otja u g˙addiha lis-superjur tieg˙u. X’˙in fet˙u sab li kienet pittura ta’ San Duminku. Id-daqs ta’ din il-pittura kien ta’ 125 çentimetru b’198 çentimetru. Fiha, il-qaddis bi statura medja, xag˙ar bajdani u wiçç seren, jidher wieqaf bi ktieb f’idu l-leminija filwaqt li f’dik tax-xellug kellu ©ilju abjad. L-ilbies tal-abitu tieg˙u, abjad bil-kappa sewda, kif normalmet ikun 1 Fenelli, L., Creating a Cult, Faking Relics, International Conference of the Munich Doctoral Program for Literature and the Arts – Mimesis, Munich: 2015, p. 183.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Joe’s Garage

Auto Mechanic & AC Service

23, Mediterranean Street, Valletta 54

Tel: 79305486 / 79405068

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

rappreΩentat fl-arti, ma jwassalx sal-g˙arqub u g˙alhekk jidher liebes Ωarbun iswed.2 Is-superjur, mistag˙©eb b’dak li ra quddiem g˙ajnejh, g˙a©©el lejn il-knisja biex jirringrazzja lil min irregalah, imma t-tliet viΩitaturi misterjuΩi kienu sparixxew, g˙alkemm il-bibien ta’ barra xorta baqg˙u msakkra. Fil-lejl ta’ wara Santa Katerina ta’ Lixandra dehret lil wie˙ed mill-patrijiet, li kellu devozzjoni kbira lejha, u qaltlu, bi twe©iba g˙at-talb tieg˙u, li d-donatur tal-istampa kienet il-Ver©ni Mbierka, u li Ω-Ωew© nisa l-o˙ra li kienu jakkumpanjawha kienu Santa Marija Maddalena u hi stess, it-tnejn l-patruni tal-Ordni tal-Predikaturi.3 B’ubbidjenza g˙all-ordni mog˙ti mill-Madonna lill-fra meta tat l-istampa, it-tila bil-pittura ta’ San Duminku tqieg˙det fuq l-Artal Ma©©ur. IΩda, billi l-˙ajt li ©iet imqieg˙da mieg˙u, kien umduΩ mhux ˙aΩin, il-patrijiet iddeçidew li jqieg˙duha fuq artal ie˙or, ˙dejn il-bieb tal-knisja. Madankollu, l-g˙ada filg˙odu, l-istampa re©g˙et instabet mdendla fuq l-Artal Ma©©ur. Is-superjur, konvint li kien tne˙˙a minn fejn kien mill-fra min˙abba x-xewqa li jeΩegwixxi sal-inqas dettall l-ordnijiet mog˙tija lilu mill-Omm ta’ Alla, çanfru severament, u re©a’ ˙a l-istampa lura lejn l-artal ta’ ˙dejn il-bieb. L-g˙ada, l-istampa re©g˙et dehret fuq l-Artal Ma©©ur. G˙al darb’o˙ra, il-fra ©ie mixli b’ostinazzjoni u b’diΩubbidjenza. G˙alxejn ipprotesta li hu qatt ma mess l-istampa. Is-superjur ordna li g˙al darb’o˙ra, il-pittura tittie˙ed fuq l-artal ta’ ˙dejn il-bieb u, filwaqt li sakkar il-knisja hu stess, Ωamm g˙andu ç-çwievet. Madankollu fit-tielet g˙odwa, it-tila bix-xbieha ta’ San Duminku fuqha, re©g˙et instabet fuq l-Artal Ma©©ur. Issa, konvint li t-tne˙˙ija tag˙ha ma kinitx ˙idma ta’ xi id umana, is-superjur ˙alliha fil-post li l-Madonna g˙aΩlet g˙aliha, u fejn mirakuloΩament ©iet ippreservata mill-effetti tal-umdità. Wara l-avveniment tal-15 ta’ Settembru, 1530, ix-xbieha ta’ San Duminku f’Soriano saret o©©ett ta’ venerazzjoni u devozzjoni kbira. G˙ad li l-patrijiet ma ridux li din il-©rajja tixtered, ix-xnieg˙a xorta wa˙da, b˙al le˙˙a ta’ berqa, ©riet ma’ kullimkien: minn ra˙al g˙all-ie˙or, mill-Calabria g˙al Sqallija, u minn hawn ©riet mal-Ewropa kollha, qabΩet l-ib˙ra u g˙addiet max-xtajtiet tal-Mediterran u mal-Lvant Nofsani, imwassla mid-Dumnikani fi triqthom lejn il-missjonijiet, u wisq aktar mill-fama ta’ numru kbir ta’ prodi©ji li bdew jitwettqu minn din ix-xbieha, li r-rakkont tag˙hom jimlew volumi. Fi ftit g˙exieren ta’ snin, il-kult lejn l-imma©ni ta’ San Duminku ta fama kbira lill-Kunvent Dumnikan ta’ Soriano Calabro li stabbilixxa ru˙u b˙ala destinazzjoni ta’ fidi. Il-pellegrini, li kienu jaslu hemm, kienu jinvokaw l-g˙ajnuna ta’ San Duminku waqt li jidilku lilhom infushom biΩ-Ωejt tal-lampa li kienet tin˙araq quddiem il-pittura. Aktar minn hekk, min˙abba din it-tila mirakoluΩa ta’ San Duminku, il-Kunvent Dumnikan ta’ Soriano Calabro beda jissejja˙ ‘Dar Imqaddsa’. Ir-rakkont tal-wasla mirakoluΩa tax-xbieha fl-1530 u l-istorja tal-ori©ini mirakuluΩa tal-kunvent (fl-1510) ©ew irrakkontati flimkien g˙all-ewwel darba fit-test Raccolta deʼ miracoli fatti per lʼintercessione di san Domenico ippubblikat fl-1621 minn Patri Silvestro Frangipane li, g˙al darbtejn, bejn 1609-1610 u mill-1620 sal-1623, kien pirjol tal-kunvent.4 Hu stess jikteb li fl-1609 Patri Agostino Galamini, Majjistru Generali tal-Ordni Dumnikan, wara li kien xhud ta’ numru kbir ta’ mirakli li ©raw fis-santwarju, ordna lill-patrijiet biex jibdew jirre©istrawhom biex toktor id-devozzjoni lejn ix-xbieha u jixtered aktar il-kult. Il-©rajjiet tal-1530 g˙addew minn proçess kanoniku fl-1609 u ©ew rikonoxxuti g˙add kbir ta’ mirakli u grazzji mad-dinja kollha, li se˙˙ew mis-seklu 16 permezz tal-interçessjoni tal-Fundatur tal-Ordni talPredikaturi. F’ittra li ©©ib id-data tat-30 ta’ Awwissu 1612, il-Patri Provinçjal Serafino Secchi, ordna li l-kapitlu ©enerali li kien imiss, kellu jse˙˙ f’Soriano min˙abba l-mirakli li ta’ kuljum kienu qed ise˙˙u fil-kunvent ... “propter miracula quae quotidie Soriani fiunt”.5 Slaten, prinçpijiet ... kardinali u kbarat ... u mhux inqas, devoti ta’ kull klassi soçjali, kienu jmorru minn kullimkien biex jitolbu quddiem din l-immagni u jroddulha ˙ajr g˙all-grazzji maqlug˙a. Il-Papiet ma 2 Muscat, R., ‘San Domenico in Soriano - Ìenna Dumnikana fl-Italja ta’ Isfel’, Festa San Duminku, Belt Vittoriosa, 2013, p. 47. 3 Calcara G., San Domenico in Soriano, Monteleone, Palermo: 2004, p. 26-27. 4 Frangipane ppubblika l-ewwel verΩjoni tal-volum f’Messina fl-1621 u, s-sena ta’ wara, l-ktieb re©a’ ©ie stampat f’Firenze. L-iktar edizzjoni ta’ suççess kienet dik ma˙ru©a f’Firenze, fl-1622. L-istorja tal-fondazzjoni mirakuluΩa tal-kunvent ting˙ad f’pagni 42-45, u l-istorja tal-wasla tal-kanvas, f’pagni 45-48. 5 Fenelli, op. cit., p. 184.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Kwadru ta’ San Duminku li nsibu f’Soriano Kwadru devot ta’ San Duminku ta’ Soriano meqjum fis-sagristija tal-knisja tag˙na

Kwadru li juri il-viΩjoni li kellu Fra Lorenzo fejn qed jing˙ata l-pittura ta’ San Duminku bil-Ìilju u l-Ktieb hekk imsejja˙ ta’Soriano li jinsab fis-Sala tal-Kunvent tal-Patrijiet Dumnikani tal-Belt Valletta.

San Duminku ta’ Soriano Collezjoni, Museo Nacional del Prado Madrid Espana

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

kienux inqas minn o˙rajn: • Il-Papa Urbanu VIII, fit-23 ta’ Awwissu 1640, ipproklama lil San Duminku Patrun tal-Belt u s-Saltna s˙i˙a ta’ Napli, u ta l-approvazzjoni tieg˙u biex il-festa ta’ San Duminku f’Soriano tkun iççelebrata fil-15 ta’ Settembru; • Il-Papa Innoçenz X, fl-10 ta’ April 1645, ikkonçeda 7 snin indul©enza plenarja lil dawk li fil-15 ta’ Settembru, iΩuru l-knisja tad-Dumnikani f’Valencia, fi Spanja, u waqqaf u Ωejjen b’˙afna indul©enzi lill-Fratellanza ta’ San Duminku f’Soriano; • Il-Papa Alessandru VII ta lill-Pirjol ta’ Soriano t-titlu ta’ Konti flimkien ma’ ˙afna jeddijiet u privile©©i speçjali. • Il-Papiet Innoçenz XI u Klement XI wettqu l-privile©©i kollha li kkonçedew il-Papiet ta’ qabilhom, u • Il-Papa Dumnikan Beneditt XIII, fit-18 ta’ Lulju 1725, ried li fis-Santwarju jkun hemm Ωew© penitenzieri bl-istess setg˙at b˙al dawk li jkun hemm fl-erba’ baΩiliçi l-kbar ta’ Ruma.6 Il-miraklu ta’ Soriano, l-ikona u l-kult iddedikat lilha, wasslu biex jissa˙˙u r-relazzjonijiet bejn l-Ordni u l-Kuruna Spanjola. Ir-re©jun Ωg˙ir ta’ Soriano ©ie wkoll imqieg˙ed fuq skala internazzjonali u globali. Fl-1635, ir-Re Filippu I ta’ Spanja bag˙at lampa tal-fidda b˙ala rigal votiv, u qieg˙ed il-kunvent ta˙t il-protezzjoni rjali tieg˙u. Óames snin wara, fl-1640, g˙al darb’o˙ra skond ir-rieda ta’ Filippu I u wara miraklu li ©ara lit-tifel tal-Viçi-Re, Don Diego Roque Lopez, San Duminku ©ie mag˙Ωul b˙ala Patrun tal-Vicereame ta’ Napli.7 Terremoti devastanti Issa fil-quççata tal-aqwa tieg˙u, dan il-monument mill-isba˙ ta’ fidi u ta’ arti ©ie kwaΩi kompletament meqrud fl-1659 minn wie˙ed mill-˙afna terremoti li qerdu l-Calabria matul is-sekli.8 L-unika kappella, li baqg˙et wieqfa - b’mod mirakoluΩ – kienet dik li tippreserva l-kanvas qaddis. Mhux Ωmien twil ˙afna wara dak id-diΩastru tat-terremot, kumpless monastiku ©did u imponenti nbena fuq il-fdalijiet tas-santwarju tal-qedem, bir-rieda tar-Re Filippu IV ta’ Spanja. Il-pro©ett ©ie fdat f’idejn Patri Bonaventura Presti, wie˙ed mill-aktar periti importanti ta’ dak iΩ-Ωmien kif ukoll in©inier u mastrudaxxa minn Bologna li ˙a b˙ala mudell l-Escorial ta’ Madrid, monasteru grandjuΩ imwaqqaf fl-1562 bir-rieda tas-Sovran Filippu II.9 B’hekk, fi ftit snin, qamet struttura arkitettonika ta’ proporzjonijiet daqstant vasti li l-istoriçi u l-artisti ta’ dak iΩ-Ωmien ma qag˙dux lura milli jiddefinixxu b˙ala “wa˙da mill-g˙e©ubijiet tan-Nofsinhar tal-Italja”. Biex ikollna idea ta’ kif kellu jidher il-Kunvent Dumnikan ta’ Soriano Calabro, irridu nimma©inawh b˙ala struttura maestuΩa u raffinata - fuq wesa’ ta madwar 23 elf metru kwadru - mqassma f’erba’ binjiet kbar. Biss biss kien fih ˙ames kjostri u knisja kbira ˙afna b’forma ta’ salib Latin u b’sitt kappelli laterali.10 U g˙al darb’o˙ra, huwa sewwa li nimma©inaw il-Kunvent Dumnikan ta’ Soriano Calabro b˙ala çentru ta’ ˙ajja reli©juΩa intensa. U wkoll b˙ala çenaklu esklussiv tal-kultura u l-˙ajja intellettwali. Bis-sa˙˙a tar-rikostruzzjoni tas-Santwarju, Soriano g˙alhekk kien mistenni li jsir wie˙ed miç-çentri kulturali, artistiçi u reli©juΩi l-aktar importanti u b’sa˙˙ithom tal-Calabria. IΩda il-kunvent ma damx ma nqered mill-©did minn terremot vjolenti ie˙or fil-5 ta’ Frar 1783 - it-terremot mag˙ruf b˙ala ta’ Reggio u Messina - li kellu l-epiçentru tieg˙u eΩattament f’din iΩ-Ωona.11 Terremot deskritt b˙ala l-akbar katastrofi li laqat in-Nofsinhar tal-Italja fis-seklu tmintax.12 6 Mallia, P., ‘Xbiha mirakuluza ta’ S. Duminku fil-knisja tieghu fil-Belt’, Le˙en is-Sewwa, 24 ta’ Lulju 1971, p. 4. 7 Fenelli, op. cit., p. 185. 8 Pasqualini, L., ‘5 novembre 1659, un forte terremoto colpisce la Calabria centrale: duramente colpita l’area fra Vibo Valentia e Catanzaro’, meteoweb.eu, 8 November 2016. (Aççessat fl-10 ta’ Awwissu 2021). 9 https://www.sergiostraface.it/la-curiosa-storia-del-convento-domenicano-di-soriano-calabro/ (Aççessat 10/8/2021). 10 https://www.progettostoriadellarte.it/2019/12/15/il-convento-domenicano-di-soriano-calabro/ (Aççessat 10/8/2021). 11 “La più grande catastrope del 18° secolo, it terremoto del 1783 in Calabria e Messina,” f’ascenzairiggiu.com, 15 ta’ Awwissu 2016. (Aççessat 10/8/2021). 12 Il-bini impressjonanti tal-kunvent tas-seklu XVII ta’ Soriano huwa rikostruwit b’mod estensiv minn diversi studji tal-istorja tal-arkitettura.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Agius Manuel (Ta’ Barabba tal-Belt)

Undertaker & Coffin Maker

Funeral Service - 24 Hours To fit every budget A complete caring service in your time of need

117, West Street, Valletta Tel: 2122 5701 Mob: 9980 6779 / 9988 5977 58

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Kienet sfortuna kbira li kawΩa ta’ dan, il-kunvent u l-knisja tad-Dumnikani i©©arrfu fost ˙afna bini ie˙or biex b’hekk difen l-isplendur u l-presti©ju ta’ epoka. Mibni mill-©did g˙at-tielet darba Il-Kunvent Dumnikan ta’ Soriano Calabro re©a’ nbena mill-©did – g˙at-tielet darba - fil-bidu tas-seklu dsatax. Fl-1866, bis-sopressjoni tal-Ordnijiet Reli©juΩi, dan il-kunvent ittie˙ed minn idejn il-patrijiet. B’hekk, ilPatrijiet Dumnikani kellhom, bil-li©i tal-Gvern, jabbandunaw lil Soriano u s-Santwarju. Fl-14 ta’ Lulju, 1942, f’nofs it-Tieni Gwerra Dinjija, u wara kwaΩi 80 sena ta’ assenza, l-ulied ta’ San Duminku re©g˙u lura f’Soriano. Il-kult u d-devozzjoni tax-xbieha ta’ San Duminku f’Soriano bdew triq ©dida u, anke llum, minn Ωmien g˙al Ωmien, huma rre©istrati grazzji speçjali g˙al dawk li, f’diversi çirkostanzi, jinvokaw b’fidi sinçiera l-g˙ajnuna ta’ San Duminku. Illum il-fdalijiet ta’ dak li kien baqa’ wieqaf mill-kunvent l-antik tal-Patrijiet Dumnikani u tal-knisja ta’ San Duminku wara dawn it-terremoti, g˙adna nistg˙u narawhom u jirrappreΩentaw l-iktar monument imponenti fiç-çentru storiku. L-iktar fdalijiet sostanzjali jirreferu g˙all-fdal ta’ wie˙ed mill-kjostri u g˙allparti ta’ isfel tal-faççata Barokka u eleganti tal-knisja l-antika. Iddikjarata monument nazzjonali, hija ta’ valur artistiku u storiku enormi. Il-kumpless kollu kien is-su©©ett ta’ restawr u konservazzjoni wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Parti mis-sit ©iet irkuprata u hija aççessibbli g˙all-pubbliku. Taqsima tal-istess sit intuΩat ukoll g˙all-kostruzzjoni tal-knisja l-©dida ta’ San Duminku mibnija fis-seklu dsatax. Dan l-a˙˙ar infeta˙ muΩew li ji©bor fih bosta xog˙lijiet relatati mal-kumpless tal-Kunvent ta’ San Duminku. Barra minn hekk, skavi arkeolo©içi importanti li saru mis-Sovrintendenza tal-Wirt Artistiku u Kulturali ta’ Cosenza kixfu l-preΩenza ta’ xi sezzjonijiet tal-art ori©inali tal-ir˙am tal-artal ewlieni tal-knisja ori©inali tal-1510. Dawn huma frammenti, imΩejjen b’motivi ikonografiçi, disinji floreali ta’ stil Barokk tardiv.13 L-iskoperta sinifikanti, minbarra li tarrikkixxi l-wirt storiku-reli©juΩ u kulturali tas-Santwarju ta’ San Duminku, o©©ett kontinwu ta’ studji u riçerka, turi kemm huwa importanti li to˙ro© g˙ad-dawl u fuq kollox li tipprote©i dak kollu li g˙adu midfun ta˙t it-trab tas-sekli, billi tesplora l-fdalijiet ta’ dan il-kumpless monumentali mill-isba˙, darba, u g˙adu llum, çentru ta’ spiritwalità u talb.14 Il-kunvent li fih tg˙ix il-komunità Dumnikana llum huwa wie˙ed Ωg˙ir ˙afna. Il-˙ajja fraterna, it-talb komunitarju u t-t˙abbira tal-kelma kienu, u g˙adhom, il-pedamenti tal-Patrijiet Dumnikani ta’ Soriano Calabro, b’dedikazzjoni partikolari g˙all-˙ajja komunitarja fil-faqar u fl-istudju assidwu. PajjiΩ rikk fl-istorja, fil-kultura u fl-arti li g˙andu, fuq kollox, il-qawwa tieg˙u tinsab fis-Santwarju ta’ San Duminku tas-seklu dsatax u fil-fdalijiet tal-baΩilika Barokka antika, destinazzjoni kostanti g˙all-viΩitaturi u turisti Taljani u barranin. Illum il-parti wa˙danija li kien fadal mill-kunvent hija f’idejn il-Kunsill Lokali u tikkonsisti minn sala li fiha jsiru bosta wirjiet. Dawk li darba kienu ç-çelel tal-patrijiet illum huma uffiçini tal-Kunsill Lokali. Fil-fdal talknisja l-qadima llum g˙adhom isiru xi attivitajiet kulturali u reli©juΩi – dejjem jekk it-temp ikun jippermetti g˙ax din hija knisja ming˙ajr saqaf. It-tila ta’ San Duminku Kif ing˙ad di©à, ix-xbieha mirakoluΩa ta’ San Duminku baqg˙et bla mittiefsa meta ©©arrfu l-kunvent u l-knisja bit-terremot tal-1783. L-istorja mqallba tal-kunvent tispjega l-kundizzjoni ˙aΩina ˙afna li fiha tinsab il-pittura. Skont sorsi tas-seklu tmintax, hu meqjuΩ mirakoluΩ il-fatt li l-pittura baqg˙et teΩisiti. Madankollu, il-kanvas, li ©ie trasferit g˙al fuq l-injam wara t-terremot tal-1783, g˙adda minn bosta restawr u ©ie miΩbug˙ mill-©did ˙afna drabi. L-ikona sfat pjuttost miΩbug˙a kompletament tant li prattikament ma baqa’ xejn mill-ori©inal. Jing˙ad li dan it-terremot kien g˙amel ˙afna ˙sara lill-imma©ni tant li l-kanvas ©ie mçarrat f’biçtejn. 13 https://turismosorianocalabro.org/2014/06/16/i-ruderi-dellantico-convento-di-san-domenico-in-soriano-calabrotra-storia-e-innovazione/ (Aççessat 10/8/2021). 14 https://turismosorianocalabro.org/2014/06/16/i-ruderi-dellantico-convento-di-san-domenico-in-soriano-calabrotra-storia-e-innovazione/ (Aççessat 10/8/2021).

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Is-sebja mill-©did tal-parti ta’ isfel, li g˙all-ewwel kienet ma˙suba mitlufa, kien ikkunsidrat miraklu. Hu meqjus li anke fir-restawri estensivi li saru, kien hemm intervent divin. Dan g˙aliex il-pittur li kien ©ie msejja˙ biex jirrestawra, jew b’mod aktar preçiΩ, biex ipen©i mill-©did l-imma©ni, sab ix-xog˙ol tieg˙u mitmum divinament ming˙ajr l-intervent tieg˙u. Il-kwadru illum jinstab fuq l-altar ma©©ur fil-knisja tad-Dumnikani ta’ Soriano Calabro. Quddiemu hemm prospettiva tal-bronΩ indurata bid-deheb. Il-kwadru ma jidhirx jekk il-bieba tal-bronΩ li hemm quddiemu ma tkunx miftu˙a. Din il-bieba saret biex tipprote©i lit-tila mill-˙sara li tista’ ssirilha mill-elementi tannatura.15 Il-pittura, mag˙rufa bl-isem Grieg ἀχειροποίητα (akeropita – mhux mag˙mula minn id umana), beda jkollha rwol dejjem aktar predominarti fl-Ordni Dumnikan, u sa˙ansitra tie˙u post ir-relikwi talqaddis, ippreservati f’qabar monumentali f’Bologna. BaΩikament, permezz tal-ikona ta’ Soriano, San Duminku sar qaddis ewlieni fil-Kontro-Riforma u tawmaturgu.16 L-unika kompetizzjoni li kellu fin-Nofsinhar tal-Italja kienet il-popolarità dejjem tiΩdied lejn San Fran©isk de Paola.17 Ix-xbieha ta’ San Domenico in Soriano saret wa˙da devozzjonali u dlonk bdiet tinfirex mal-Italja u mal-pajjiΩi fejn kien hemm il-preΩenza tal-Patrijiet Dumnikani jew tal-inqas id-devozzjoni lejn il-qaddis. Bdejna nsibu pittura li tirrappreΩenta lil San Duminku ta’ Soriano. Xi xbiehat juru lil San Duminku kif jidher fit-tila ori©inali u xi pitturi o˙ra juru lill-Madonna tippreΩenta t-tila lil Fra Lorenzo, filwaqt li f’o˙rajn jidhru wkoll Santa Marija Maddalena u Santa Katerina ta’ Lixandra.18 Fl-Italja nsibu xbiehat ta’ San Domenico in Soriano fl-ibliet ta’ Bari, Benevento, Bologna, Bolzano, Brindisi, Catania, Firenze, Genova, Lecce, Lucca, Napli, Palermo, Parma, Pesaro, Prato, Reggio Calabria, Ruma, Savona, Siena, u Vercelli. L-Awstrija, Franza, il-Bel©ju, il-Ìermanja, il-Kroazja, il-Messiku, il-Peru, il-Polonja, il-Portugall, ir-Repubblika Çeka, ir-Russja, Spanja u fl-a˙˙ar u mhux l-inqas Malta wkoll g˙andhom xbie˙at ta’ San Domenico in Soriano.19 F’Malta Billi fl-img˙oddi, kulma kien jg˙addi mill-Ewropa g˙al-Lvant, kien jin˙tie© jg˙addi minn gΩiritna, hekk ukoll ©ara minn din id-devozzjoni: il-Patrijiet Dumnikani Sqallin, li dak iΩ-Ωmien kienu ©ejjin u sejrin fostna, ©iebu mag˙hom lejn Malta din ix-xbieha mirakoluΩa. Il-Maltin ma damux ma semg˙u bil-mirakli kbar li kienet qieg˙da tag˙mel, u bl-g˙add kbir ta’ pellegrini li kienu jmorru jΩuruha. G˙alhekk malajr iddevozzjoni lejn San Duminku ta’ Soriano qabdet u xterrdet fostna, u fi ftit tas-snin saret wa˙da mill-akbar devozzjonijiet popolari ta’ Malta.20 Madwar is-sena 1450, waslu f’Malta l-ewwel tliet Patrijiet Dumnikani mill-Kunvent ta’ Santa Zita, f’Palermo fi Sqallija. L-Isqof Anton de Alagona offrielhom il-grotta tal-Madonna l-G˙ar fir-Rabat, Malta, u l-kappella çkejkna li kien hemm mibnija fuqha, fit-triq lejn il-Buskett. Huma bnew kunvent Ωg˙ir fejn jg˙ixu, imbag˙ad, wara li kisbu xi artijiet, bnew il-kunvent kbir u sabi˙ li g˙adu wieqaf sal-lum.21 M’hemm l-ebda dubju li kienu dawn il-patrijiet li introduçew id-devozzjoni lejn San Duminku ta’ Soriano hawn Malta, billi g˙al mijiet ta’ snin, sa ma twaqqfet il-Provinçja Dumnikana Maltija ta’ San Piju V fid12 ta’ Lulju 1838, it-tliet kunventi ta’ Malta – tar-Rabat, tal-Birgu u tal-Belt Valletta - kienu jiddependu mill-Provinçja Dumnikana ta’ Sqallija.22 Il-Maltin ukoll bdew imorru pellegrina©©i ©ewwa Soriano biex jitolbu l-grazzji li kellhom bΩonn, jew biex iroddu ˙ajr lil San Duminku g˙al xi grazzja li jkunu qalg˙u. Fl-annali antiki tas-Santwarju jinsabu mniΩΩla erba’ grazzji li Maltin qalg˙u bl-interçessjoni tal-qaddis: 15 Milella O. (ed), I domenicani in Calabria. Storia e architettura dal XV al XVIII secolo, 2004, pp 143-145. 16 Is-snin minn meta l-immagni bdiet tikseb popolarità sakemm sar ir-rikonoxximent uffiçjali tag˙ha jaqg˙u sewwa seww fiΩ-Ωmien tal-Kontro-Riforma, li hija datata 1545–1648. 17 Fenelli, op. cit., p. 187. 18 L-ori©ini mirakoluΩa tal-kanvas jidher li kien su©©ett sinifikanti g˙all-arti reli©juΩa fl-Italja u Spanja tas-seklu sbatax, kif jixhed in-numru ta’ kopji u pitturi o˙ra li saru dwar dan is-su©©ett. IΩda mhux çert, min, jekk kien hemm, minn fost il-bosta pitturi, kien ra l-ori©inal. Dawk il-pitturi huma konsistenti biex juru lil Duminku kemmxejn inqas mid-daqs tal-uman, liebes l-abitu tieg˙u, bil-ktieb u l-©ilju, u b’hekk ©eneralment huma f’konformità mad-deskrizzjoni ta’ Patri Frangipane, iΩda jvarjaw fid-dettall. Huma wkoll konsistenti b’mod ie˙or: kollha juru lit-tliet qaddisin li jippreΩentaw il-pittura miftu˙a lill-patri wie˙ed jew aktar. 19 Muscat, op. cit., p. 48 20 Mallia, op. cit., p. 4 21 Fsadni, M., Il-Mi©ja u l-Óidma ta’ l-Ewwel Dumnikani f’Malta 1450-1512, Malta:1965. 22 Callus, D., I Domenicani in Malta, Malta: 1921.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

St. Lucy Street, Valletta Tel: 21248608

TOTTENHAM HOTSPUR SUPPORTERS CLUB Live Football • Free Appetizers! MALTA

22, Frederick Street, Valletta •Tel: 2723 1192

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

• fl-1635, Nazju Bonnici, im˙allef tal-Qorti tal-Appell, fieq minn marda serja li l-ebda tabib ma rnexxielu jfejqu minnha; • fl-1642, il-merkant Ìanpietru Colbeja ˙eles minn g˙arqa Ωgura waqt maltempata kbira, billi rabat mal-ankra santa tax-xbieha. • fl-1644 Baskal Salafia fieq minn pjaga kkankrata li ma setg˙et tag˙laqlu u tfieqlu b’xejn; • fl-1655, Patri Tumas ta’ Ìesù, Karmelitan Skalz, waqt li kien qed imut, kellu dehra tax-xbieha ta’ San Duminku ta’ Soriano u fieq minnufih. Fost l-aqwa devoti jissemma l-Gran Mastru Fra Girgor Caraffa li, biex juri l-im˙abba u l-qima tieg˙u u tal-Maltin lejn San Duminku, b˙alma kienu g˙amlu prinçpijiet o˙rajn li kienu taw rigali prezzjuΩi lixxbieha, offra baldakkin tal-fidda ta’ valur kbir lill-BaΩilika ta’ Soriano.23 Fir-Rabat Fil-knisja tal-Patrijiet Dumnikani tar-Rabat g˙adna nistghu naraw kwadru ta’ San Duminku ta’ Soriano, bl-istess qisien ta’ dak originali, imqieg˙ed fuq wie˙ed mill-altari laterali u fiç-çentru ta’ prospettiva mill-isba˙. Dan sar fl-1638 minn Giuseppe Ragazzo, pittur minn Siracusa.24 Fil-Birgu Sat-Tieni Gwerra dinjija, l-artal ta’ San Duminku fil-knisja tal-Lunzjata tal-Birgu kien iddedikat lil San Duminku ta’ Soriano. Kien g˙alhekk li sal-1921 il-festa ta’ San Duminku fil-Birgu kienet ti©i ççelebrata fit-tielet Óadd ta’ Settembru.25 Il-kwadru kien juri lill-Madonna qed tipprezenta x-xbieha ta’ San Duminku lill-Fra Lorenzo. Fih, kienu jidhru wkoll Santa Marija Madalena u Santa Katerina ta’ Lixandra. Sfortunatament, dan il-kwadru ta’ valur artistiku notevoli, li xi w˙ud jattribwixxu lil Mattia Preti,26 inqered flimkien mal-kumplament tal-knisja u tal-kunvent waqt l-attakki feroçi tal-g˙adu matul it-Tieni Gwerra. Biex b’xi mod titfejjaq din il-ferita, u fl-okkaΩjoni tat-tmien çentinarju mill-mewt ta’ San Duminku ççelebrat matul din is-sena 2021, id-Dumnikani tal-Birgu, ikkummissjonaw lill-artist G˙awdxi Manuel Farrugia biex jipproduçi pittura li turi l-Glorja ta’ San Duminku g˙all-artal ta’ San Duminku fil-knisja tal-Lunzjata. Fiç-çentru, f’dijadema ta’ ra©©i bojod, hemm il-figura ta’ San Duminku li qed tin©arr lejn il-glorja tal©enna. Fuq in-na˙a tax-xellug tieg˙u, wie˙ed jara lil Santa Katerina ta’ Lixandra t˙ares lejn il-fundatur tal-Ordni tal-Predikaturi, u tinkina eΩatt ta˙tha, hemm Santa Marija Maddalena li, bi grazzja, qieg˙da iΩΩomm f’idejha vaΩun tal-fwie˙a tal-alabastru. Il-Knisja tqim lil Santa Katerina b˙ala patruna tal-filosofi, xhieda tal-kariΩma Dumnikana ta’ studju u ta’ djalogu max-xejriet filosofiçi u ideolo©içi kurrenti g˙all-iskop ta’ evan©elizzazzjoni. Santa Marija Maddalena, min-na˙a l-o˙ra, kienet l-ewwel wa˙da li ˙abbret il-qawmien ta’ Kristu lid-dixxipli tieg˙u, u b’hekk kisbet g˙aliha nnifisha t-titlu ta’ ‘Appostlu tal-Appostli’, hi li kienet l-ewwel wa˙da li xandret l-a˙bar it-tajba. Dan ifakkar lill-predikatur fl-irwol tieg˙u li jxerred bil-˙erqa l-Evan©elju kullimkien. Filwaqt li dawn iΩ-Ωew© qaddisin ©ew mag˙Ωula minn San Duminku nnifsu b˙ala patruni tal-Ordni tieg˙u, il-preΩenza taΩ-Ωew© nisa qaddisin f’dan il-kwadru tevoka d-dehra tal-Madonna lill-Fra Dumnikan f’Soriano fl-1530. Dan il-motif, g˙alhekk, jorbot mal-kwadru tal-qedem li kien imdendel fuq l-artal ta’ San Duminku fil-knisja li sfortunatament intilfet fl-1941.27 Fil-Belt Valletta Ma jidher imkien miktub meta u min g˙amel il-kwadru ta’ San Duminku ta’ Soriano tal-knisja tal-Patrijiet Dumnikani tal-Belt Valletta … liema kwadru llum qed narawh hawn quddiemna armat fuq l-artal. Din ix-xbieha li llum tinsab fuq l-artal tas-sagristija tal-knisja, hija antika daqskemm hija antika l-parroçça 23 Mallia, op. cit., p. 4. 24 Ferris, A., Descrizione Storica delle Chiese di Malta e Gozo, Malta: 1866, p. 119. 25 Fit-2 ta’ Lulju 1922, fil-Birgu, kienet saret festa kbira f’g˙eluq is-700 sena mill-mewt ta’ San Duminku. Minn dik is-sena ’l hawn, il-festa baqg˙et issir f’Awwissu. (Soler, J., Le˙en is-Sewwa, 14 ta’ Awwissu 1971, p. 6) 26 Xi w˙ud kienu wkoll jattribwixxu dan il-kwadru lil Giovanni Francesco Barbieri, aktar mag˙ruf b˙ala ‘Il Guercino’ (min˙abba difett li kellu f’g˙ajnejh), li kien pittur u disinjatur tal-Barokk Taljan minn Cento, fir-re©jun tal-Emilia, u kien attiv f’Ruma u f’Bolonja. Ma hemmx dubju li Preti welled il-forom stilistiçi tieg˙u f’Ruma minn konoxxenza ta’ artisti diversi, fosthom Guercino. (Sciberras, K., L-Arti Barokka f’Malta, Malta: 2003, p. 43 u Attard, A., Id-Dumnikani fil-Birgu, Malta: 2021, p. 38) 27 ‘New St Dominic alterpiece unveiled by archbishop’, Times of Malta, 22 ta’ Mejju 2021, p. 22.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

ta’ Sidtna Marija tal-Portu Salvu, g˙aliex f’Settembru 1621 kienet di©à meqjuma bi ˙rara kbira.28 Wie˙ed imma g˙andu g˙ax jissoponi li ©abuh mag˙hom il-patrijiet minn Sqallija.29 Mill-˙afna kopji li saru maΩ-Ωmien, jidher li dan tal-Belt Valletta hu wie˙ed mill-iktar li jersaq lejn l-ori©inal, u minkejja d-diversi interventi ta’ restawr li saru fuqu, wie˙ed g˙adu jista’ josserva dik il-˙lewwa fuq il-wiçç li tikxef is-safà tar-ru˙ li kellu l-qaddis Duminku. Meta, sa mill-bidu tas-seklu sbatax, il-patrijiet qieg˙du din ix-xbieha fil-kappella dedikata lilu, il-Beltin l-ewwel, imbag˙ad il-Maltin kollha, resqu lejh.30 L-altar tieg˙u beda jkun kuljum mixg˙ul ˙u©©ie©a wa˙da bix-xemg˙at li kienu jixeg˙lu d-devoti. Mill-flus ta’ dawn ix-xemg˙at u mill-fidda ta’ g˙otjiet tal-weg˙da, il-patrijiet, fl-1644, bnew mill-gdid il-kappella tal-qaddis, u g˙amlu bosta opri tal-fidda g˙all-knisja, kif ukoll il-©ilju kbir tal-fidda f’id San Duminku. Ftit snin wara, il-Baruni Stanislaw Xara, devot kbir ta’ San Duminku, g˙amel ir-ra©©iera tal-fidda f’g˙amla ta’ fjamma madwar ras il-qaddis.31 Dan il-kwadru ta’ San Duminku, il-patrijiet Dumnikani kienu jo˙or©uh mhux biss fil-purçissjoni tal-festa tieg˙u u f’dik tal-Madonna tar-RuΩarju flimkien mal-istatwa tal-Madonna, imma wkoll f’xi purçissjonijiet straordinarji, b˙al f’okkaΩjonijiet ta’ terremoti, pesta jew nuqqas ta’ xita, u f’dawk li kienu jordnaw l-isqfijiet ta’ Malta. Hekk se˙˙ fid-29 ta’ Marzu 1658, fi Ωmien l-Isqof Miguel Juan Balaguer Camarasa, wara li g˙add ta’ terremoti ˙allew warajhom ˙erba s˙i˙a fil-bini u biΩa’ kbir fost il-poplu. Dakinhar, saret purçissjoni ©enerali ta’ penitenza li ˙ar©et mill-Knisja Parrokkjali ta’ Sidtna Marija talPortu Salvu u San Duminku, il-Belt Valletta, bil-kwadru devot ta’ San Duminku ta’ Soriano. Il-purçissjoni, li matulha tkantaw is-Salmi Penitenzjali u l-Litanija tal-Qaddisin, baqg˙et sejra sal-knisja tal-Patrijiet Kappuççini, fil-Floriana, u minn hemm lura lejn il-Belt, b’waqfa fil-Knisja Parrokkjali ta’ San Pawl Nawfragu. Minn hemm, imbag˙ad, irritornat fil-knisja ta’ San Duminku, fejn l-Isqof ta l-Barka Sagramentali.32 Sfortunatament, bil-mod il-mod, din id-devozzjoni tag˙na lejn San Duminku ta’ Soriano, bdiet tnin u, tista’ tg˙id, illum spiççat g˙al kollox. Kif rajna, is-Santwarju f’Soriano g˙amel Ωmien jintlaqat spiss minn terremoti u, b’konsegwenza tat-ti©rif li kien ©arrab, naqsu l-pellegrina©©i lejh, fosthom ukoll dawk tal-Maltin. Sadanittant, il-fidili skoprew Lourdes (1858) u Pompei (1884) fejn il-Madonna kienet qed twettaq tant g˙edubijiet kbar. IΩda aktar minn hekk, fis-16 ta’ Mejju 1815, fil-Belt Valletta nfet˙et il-knisja l-©dida tal-Portu Salvu. F’din il-knisja l-©dida, il-kwadru ta’ San Duminku ta’ Soriano deher çkejken wisq biex jitqieg˙ed fil-kappellun dedikat lill-Fundatur tal-Ordni tal-Predikatur u g˙alhekk tqieg˙ed fuq artal tas-sagristija - xi ftit jew wisq ‘bog˙od mill-g˙ajn’ tad-devoti, u allura bil-mod il-mod beda jitbieg˙ed ukoll ‘mill-qalb’. G˙aldaqstant, hawn jixraq appell biex il-fjamma tal-im˙abba u tad-devozzjoni tag˙na lejn San Duminku ta’ Soriano terga’ tinxtg˙el u tinΩamm mixg˙ula.33 28 Mallia, op. cit., p. 4 29 F’kitba inedita ta’ Patri Philip Mallia OP dwar l-ori©ini ta’ dan il-kwadru, hemm miktub li “wie˙ed jobsor li g˙amlu l-istess pittur li g˙amel dak tar-Rabat, li, skont Achille Ferris, pin©ieh il-pittur SirakuΩan Giuseppe Ragazzo, fis-sena 1638. Patri A. Barilaro OP, fil-ktieb San Domenico in Soriano, Monumenti di Calabria (1967) p. 29 qal li, fil-knisja ta’ San Rokku, tad-Dumnikani ta’ Acireale fi Sqallija, fejn studjaw u g˙exu tant patrijiet Maltin, hemm kopja tal-kwadru ta’ Soriano li tixbah wisq lill-ori©inal, u li hi ta’ valur artistiku ta’ min ifa˙˙ru. Hemm probabiltà kbira li Ω-Ωew© kwadri, tar-Rabat u tal-Belt, saru mill-istess pittur, u n©iebu fl-istess Ωmien minn Sqallija.” (Óajr lil Patri Pawl Gatt OP li g˙addieli din l-informazzjoni) 30 Fil-kwadru tal-lum, San Duminku jidher wa˙du, iΩda Patri Andrew Vella jikteb : “Il-kappellun l-ie˙or [dak faççata tal-kappellun tal-Madonna tar-RuΩarju] kien ta’ San Duminku ta’ Soriano flimkien mal-Madonna u Ω-Ωew© protetturi tal-Ordni Dumnikan, S. Katarina Martri u S. Maddalena. Na˙sbu li x-xbiha tal-Madonna hija dik tal-Grazzja g˙ax ori©inarjament dan ilkappellun kien ©ie mibni mill-Kavallier Bernizzone lil Sidtna Marija ta˙t dan it-titlu.” Mhux çar jekk hux qed jirreferi g˙al xi kwadru differenti minn dak li g˙adu jeΩisti sal-lum. (Vella, A., Il-Parroçça tal-Portu Salvu u San Duminku 1571-1971, Malta: 1971, p. 28) 31 Il-patrijiet, minn Soriano, ©abu mag˙hom ukoll id-devozzjoni tat-Tletiet b’kommemorazzjoni tat-traslazzjoni tal-relikwiji ta’ San Duminku f’Bologna fit-Tlieta ta’ G˙id il-Óamisn 1233 u bi t˙ejjija g˙all-festa tal-istess Patrijarka. Sabiex din id-devozzjoni ma tinqatax, fl-1689, Stanislaw Xara ˙alla dar kbira biex mill-kera tag˙ha jwaqqaf legat ta’ 12-il quddiesa (minn ˙mistax li l-patrijiet kienu jag˙mlu nhar ta’ Tlieta), g˙al bΩonnijiet ta’ ru˙u. (Mallia, op. cit., p. 4) 32 Mallia, op. cit., p. 4. 33 Tajjeb li hawn jing˙ad ukoll li fil-gΩejjer Maltin, id-devozzjoni lejn San Duminku ta’ Soriano ma kinitx biss fejn kien hemm il-preΩenza tal-Patrijiet Dumnikani. Tant hu hekk li wie˙ed mill-artali laterali fil-knisja parrokkjali ta’ Óal Luqa, fl-1678, ©ie ddedikat lil San Duminku ta’ Soriano. Il-prokuratur tal-artal, ˙allas minn flusu biex sar dan l-artal u l-kwadru titular tieg˙u li kien xog˙ol ta’ Mattia Preti. F’dan il-kwadru, Preti kien pitter id-dehra tal-Madonna, flimkien ma’ Santa Katerina ta’ Lixandra u Santa Marija Madalena, qed tippreΩenta it-tila bix-xbieha ta’ San Duminku lill-ajk Dumnikan. Il-kwadru ta’ San Duminku li naraw illum fuq dan l-artal, u li ˙a post il-kwadru l-qadim, huwa xoghol ta’ ÌuΩeppi Calì. (Micallef, G., Óal Luqa Niesha u Ìrajjietha, Malta: 1975, p. 113). Fil-knisja parokkjali tal-G˙arg˙ur, fuq ir-ri˙ tal-artal iddedikat lil San Fran©isk minn Paula, li fl-img˙oddi kien iddedikat lil San Duminku, fiç-çentru ta’ prospettiva mimlija skultura mill-isba˙, g˙andna nistg˙u naraw xbieha tal-Ver©ni Marija li, f’idejha miftu˙a, narawha ΩΩomm it-tila bl-imma©ni ta’ San Duminku ta’ Soriano. (Terribile, T., TeΩori fil-Knejjes Maltin, Malta: 2005, p. 29) Fil-knisja ta’ Santu Wistin, tar-Rabat, G˙awdex, insibu artal, illum iddedikat lil Sant’Anna. Fil-kwadru titular ta’ dan l-artal, li sar lejn l-1680, naraw wkoll ix-xbieha ta’ San Duminku. Dan sar biex jibqa’ jfakkar li dak l-artal, qrib il-bidu tas-seklu

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Soriano llum Illum, Soriano baqa’ ra˙al çkejken, minkejja l-mijiet ta’ snin li ilu jeΩisti. In-numru ta’ nies li joqg˙odu fih ma jaqbiΩx it-tlett elef. B˙ala attrazzjoni prinçipali, naturalment, nsibu l-fdalijiet tal-knisja u l-kunvent tad-Dumnikani. B˙ala festi, bla ebda dubju, jsiru dik ta’ San Domenico in Soriano fil-15 ta’ Settembru, imma fit-8 ta’ Awwissu jkun iççelebrat ukoll San Duminku. Fil-11 ta’ Novembru ssir il-festa ta’ San Martin filwaqt li fl-G˙id il-Kbir issir purçissjoni bl-istatwi ta’ Kristu, l-Madonna u San Ìwann Battista. Imma f’qalb kull ra˙˙al jew ra˙˙ala, Ωag˙Ωug˙ jew Ωag˙Ωug˙a, tifel jew tifla hemm im˙abba qawwija lejn San Duminku. Kul˙add, u bi kburija, jit˙addet dwar il-festa li jag˙mlulu ... kul˙add jesprimi l-im˙abba tieg˙u lejn il-qaddis patrun tag˙hom Duminku. Tinduna bl-im˙abba li g˙andhom lejn il-qaddis g˙ax g˙ajnejhom jixg˙elu x’˙in isemmuh. Jg˙idulek kemm pelle©rina©©i jsiru biex iΩuru l-knisja tag˙hom.34 Tabil˙aqq, jekk f’Bologna hemm il-©isem ta’ San Duminku; f’Soriano hemm l-ispirtu tieg˙u – f’Soriano San Duminku g˙adu jg˙ix g˙aliex il-fjamma ta’ devozzjoni u ta’ im˙abba, imkebbsa kwaΩi 500 sena ilu mill-Ordni tal-Predikaturi lejn il-qaddis Duminku, g˙adha qed taqbad sewwa.

Il-Patrijarka San Duminku bosta drabi mpitter mill-Beatu Angelico bil-©ilju u l-ktieb f’idejh identiku g˙al dak ta’ Soriano sbatax, kien iddedikat lil San Duminku ta’ Soriano. Kwadru pittura li llum jinsab fil-sala tal-kunvent tal-Agostinjani fir-Rabat, u li juri qaddis Agostinjan martri, x’aktarx li huwa l-kwadru titular l-antik ta’ San Duminku ta’ Soriano li kien hemm fil-knisja. Waqt restawr li sar dan l-a˙˙ar fuq din il-pittura, irriΩulta li ori©inarjament, il-figura li hemm impittra kellha abitu abjad, u mhux iswed, u f’idha qed iΩΩomm ©ilju, u mhux ferg˙a tal-palm, kif tidher illum. (Komunikazzjoni ma’ Patri Pietru Pawl Cachia OSA, l-istoriku tal-kunvent – 23 ta’ Settembru 2021) 34 Muscat, op. cit., p. 49.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Restoration and conservation of wall paintings in the Basilica of Our Lady of Porto Salvo By Agatha Grima Photos by Agatha Grima Conservators, Manuel Ciantar and Suzanne Ferrito

The restoration and conservation project on the dome and ceiling paintings adorning the Basilica of Our Lady of Porto Salvo has now been finalised. The latest phase of the project included the restoration and conservation of the painting sections in the eight domes of the side chapels of the Basilica including the six chapels flanking the nave and the two chaples flanking the choir. The side dome paintings are the works of the Basilica’s major artist Giuseppe Calì and his son Romiro, who finalised four of the side dome paintings after the death of his father. Thus the dome paintings in chapels of the Holy Sacrament, St. Rose of Lima, St. Catherine and St. Pius V were executed by Giuseppe Calì while the dome paintings in the chapel of St. Vincent Ferrer, the sacristy area, the side door area and the chapel of Our Lady of Sorrows were executed by his son, Romiro. Each dome is adorned with a set of eight paintings showing personnages or personifications following specific themes. Throughout the process, examinations and investigations were executed so that as much information as possible was gained. A better understanding of both intrinsic and extrinsinc factors aided in the tailoring of the most holistic treatment. Apart from giving a better understanding of the condition of the paintings, this conservation exercise has rendered invaluable information regarding a number of factors, including the manufacturing techniques, whereby we could compare and contrast the way the artists originally executed their work. As an example.... It is well known that the majority of Giuseppe Calì’s work in the Basilica is painted directly on stone. He would have prepared his stone support with the application of a lead-based preparatory layer. His son however, prefered to include a layer of canvas in the preparation of his support. Artists use diverse techniques of execution. An artist may opt to sketch and do the majority of the work on canvas in the comfort of his workshop. The canvas would then be taken on site and attached to the stone support using specific adhesives that could range between organic proteinaceous mixes and the very commonly used ‘bjankett’, a lead carbonate based ‘adhesive’. In the execution of the side chapel paintings however, both father and son executed the work on site. So the use of canvas by Romiro would have probably stemmed through his concern for producing stronger and sturdier works. This being said however, all paintings in both techniques were found to be suffering extensively in the event of water infiltration. In general, the paintings were found to suffer from a number of deterioration phenomena due to a number of factors with the most common being the result of lack of maintenance in the past and the event of water infiltration. As water infiltrates the stone and mortar fabric, it carries along with it salts that are deposited along the structure of the support and the upper layers of the paintings. Such phenomena happens specifically depending on a number of factors and is known to be the cause a long list of ailments that includes losses in support and painting structure, salt encrustions, stuborn whitish salt stains and powdering of the paint layers. Apart from the listed damages, in our paintings, salt deposits were the main culprit for serious detachments of the preparation and painted layers, sometimes with extensive areas of jutting deformations and areas of cracking of the sturcture. In the chapel of Our Lady of Sorrows, Romiro’s paintings were known to have been suffering for a long time from such structural damage and were found to have been extensively and aggressively restored (previous restoration was executed in the 1980’s) with the result of large areas of stucco and overpaint that were hiding the original. Other damaging factors that were hiding the original works included layers of aged and darkened varnish together with thick layers of dust and carbon soot. This was particularly evident in the chapel of the Holy Sacrament where thick dark layers were found hiding Giuseppe Calì’s vibrant original hues. The paintings were found to be extensively dark to the

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

64 Republic Street Valletta tel: 27130377 68

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

extent that viewing from down below standing on the chapel floor one could barely make out the colours present. The dome paintings were termed as one darkened mass. Being the chapel of the Holy Sacrament, such phenomena could easily be linked with the function of the chapel itself in which a large number of candles would have collectively been burnt throughout the years each leaving its accumulative dark mark on the paintings. The project was executed in twenty one months and included full study and documentation, together with structural treatments as removal of contaminating salts, consolidation of support and painting structures, and adhesion of all stratigraphic layers to the support. All paintings were cleaned for the removal of dust and soot, aged and yellowed varnish, and for the removal of overpainted areas and stucco of previous restorations that were found hiding the original. All losses in both support and painting layers were infilled with reverisble material. Aesthetic integration was finalised by retouching with pigments in a reversible binder to match the original. Finally, layers of a satiny varnish were applied to the surface for added saturation and protection. Today, with the Basilica’s ceiling paintings restored, apart from a better readability of the intended Christian message and its story of faith, the Basilica has regained its majesty. Being inside this magnificent architecture becomes a sensory experiece of its regained light and colourful play of illumination.

Inside the dome of the chapel of St. Catherine before conservation treatment. Giuseppe Calì’s works here show personnages from the life of the Blessed Virgin. This was one of the domes that had suffered extensively as a result of water infiltration and aggressive previous restoration.

Detail from Joachim in the chapel of St. Catherine revealing an area of extensive damage with salt deposits, detachments and losses of the upper layers.

Detail showing the face of David before and during conservation treatment. In the dome of the Holy Sacrament the paintings were suffering from large areas of salt deposits causing micro cracks Specific areas were hidden under salt formations and encrustations.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Moses by Giuseppe Calì, in the chapel of the Holy Sacrament, before and after conservation treatment. Formation of salts and thick dark layers of grime and carbon soot were removed to uncover the original vibrant hues and to bring Giuseppe Calì’s works back to life.

Detail shows a cleaned area where brushstrokes were revealed (showing manna falling from the sky) in the background of Moses. Removal of old varnishes, ingrained, soot and salts revealed Calì’s original palette.

Detail of St. Joseph in the chapel of the Holy Sacrament during the cleaning treatment.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Johannes by Romiro Calì, in the chapel of Our Lady of Sorrows, here shown before and after treatment. Note how with the removal of overpaint, the original tunic and other details were uncovered to reveal different designs and tones.

Investigations under Ultra Violet Induced Visible Fluorescence before conservation treatment revealed the extreme interventions of overstuccoing and overpainting executed in the past.

Detail of Johannes’s tunic during treatment showing the knee area during the removal of overpaint. The lighter green overpaint was removed to uncover a darker deeper green. Removal of overpaint also revealed large areas of stucco on top of the original paint layer (note the left side where large areas of white stucco were uncovered). In the central chalked-in area stucco was removed mechanically to further uncover the original paint layers.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Detail in raking light of Ruth in the dome of the sacristy area, revealing a large bubble of detachment in the central area. This painting by Romiro, having been executed on canvas and exposed to unstable environments, had become largely detached from its stone support taking the shape of a jutting huge bubble along the majority of the figure.

Detail of Regina Virginum after conservation treatment in the dome of St. Rose of Lima. The works, executed by Giuseppe Calì in 1907 show personifications of the attributes in the litany of the blessed Virgin Mary and are a show of majesty and beauty, themselves giving evidence of Giuseppe’s genius in both design and colour.

RADJU XEB-ER-RAS http://www.veetle.com/index.php/listing/index/music

90.8 F.M.

Biex tisma’ 24 sieg˙a kuljum id˙ol f’dan il-link http://radiomap.eu/mt/play/xeb-er-ras Biex taraw u tisimg˙u live il-funzjonijiet kollha tal-knisja fil-festa id˙ol f’dan il-link www.facebook.com/RadjuXebErRas

IR-RADJU MILL-BELT GÓALL-BELTIN 52, Triq San Nikola, Valletta Tel: 21244614 72

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Festi Çentinarji 800 sena mill-mewt glorjuΩa ta’ San Duminku Pontifikal Solenni 1 Ta’ Awwissu 2021

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Luciano Restaurant, Pizzeria

21-22 Merchants Street, Valletta VLT 1173, Malta Tel: (+356) 2123 6212 76

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Festi Çentinarji 800 sena mill-mewt glorjuΩa ta’ Missierna San Duminku, Pontifikal Solenni f’jum it-800 sena mill-mewt ta’ San Duminku, 6 ta’ Awwissu 2021. Pontifikal Solenni imexxi mill-E.T. Mons George Frendo O.P.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Festi Çentinarji 800 sena mill-mewt glorjuΩa ta’ Missierna San Duminku, Pontifikal Solenni f’jum il-festa litur©ika ta’ San Duminku, 8 ta’ Awwissu 2021. Pontifikal Solenni imexxi mill-E.T. Mons Carmelo Zammit Isqof ta’ Ìibiltà.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

MACKAY FOR HAIR BARBER SHOP IN VALLETTA BY TONIO SAVOY SHOPPING ARCADES REPUBLIC STREET VALLETTA OPEN MONDAY TUESDAY THURSDAY FRIDAY 08:00 TILL 12:00 - 14:00 TILL 17:00 WEDNESDAY’s & SATURDAY’s HALF DAYS CONTACT

27224514 99239332

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Festi Çentinarji 800 sena mill-mewt glorjuΩa ta’ Missierna San Duminku, mi©ja tar-Relikwa ta’ Missierna San Duminku flimkien mal-Ìeneral tal-Ordni Dumnikan Gerard Francisco P. Timoner III O.P. nhar it-23 ta’ Awwissu, 2021

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Jeff’s PASTIZZERIA, Merchants Street Valletta

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Festi Çentinarji 800 sena mill-mewt glorjuΩa ta’ Missierna San Duminku, Kunçert kommemorattiv mis-Soçjetà Filarmonika King’s Own fl-okkaΩjoni ta’ 800 sena mill-mewt ta’ San Duminku, nhar it-2 ta’ Ottubru 2021.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Bert’s

Pizzeria &Take-Away

143 - 144, Merchant’s Street, Valletta

Regent Pharmacy 70, Merchants Street, Valletta Tel: 21245135 Open all day in the Heart of Valletta 84

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Apprezzament Victor Scerri Fit-13 ta’ Diçembru 2021 t˙abbret il-mewt ta’ Victor Scerri. Victor twieled in-Naxxar fil21 ta’ Marzu 1945 u kellu g˙al qalbu lil ra˙al twelidu tant li g˙al ˙afna Ωmien kien membru tal-kumitat ta’ diversi soçjetajiet tal-post. Madankollu m e t a ΩΩ e w w e © ©ie joqg˙od il-Belt u nistg˙u ng˙idu li da˙al b’ru˙u u ©ismu fil-˙ajja soçjali u kulturali tal-Belt Valletta. Kien jg˙ix fil-parroçça tag˙na u g˙alhekk ma jistax jonqos li jsir mid˙la ta’ dak kollu li jkun g˙addej fil-parroçça. G˙amel Ωmien iservi fil-Kunsill Lokali tal-Belt Valletta, fil-kumitat tal-Banda Çittadina King’s Own u g˙al ˙afna snin kien membru tal-bord editorjali u kontributur regolari ta’ dan il-ktieb tal-festa b’ diversi artikli u poeΩiji x’ aktarx jitfg˙u ˙jiel dwar xi fatt storiku jew ie˙or marbut mal-parroçça jew ma’ San Duminku. Imma l-im˙abba tieg˙u g˙al Belt Valletta li addottatu ©g˙elitu jippubblika g˙add bla qies ta’ artikli dwarha fil-©urnali u fil-kotba tal-festi u jitkellem dwarha f’ diversi programmi kulturali

fuq l-istazzjonijiet tar-radju u t-televiΩjoni. Dejjem bit-tbissima fuq fommu lest li jg˙in lil min jistaqsih u jistaqsi biex jikkjarifika fejn ma jkunx çert. Victor kien ©entlom fil-veru sens tal-kelma g˙ax kulma tg˙allem u sar jaf ried jaqsmu ma’ ˙addie˙or. Ippubblika ukoll xi kotba, beda b’wie˙ed li semmih Laqmijiet fin-Naxxar, imbag˙ad kiteb ie˙or dwar xi Beltin mag˙rufa bl-isem G˙eruq Beltin u ie˙or bl-isem Patrijiet Dumnikani Vallettani. Kien i˙obb juΩa l-kelma Vallettani liema a©©ettiv kien sabu fil-ktieb ta’ Pietru Pawl Castagna, u li xtaq li jintuΩa g˙an-nies tal-Belt Valletta. Kiteb ukoll ktieb bl-isem ta’ Niçeç u Statwi fil-Belt Valletta li fih tana ©abra fotografika u b’ tag˙rif interessanti dwar dan il-wirt storiku ta’ pajjiΩna. Victor ˙abb ukoll lil missierna San Duminku g˙ax mhux biss iddedikalu ammont kbir ta’ poeΩiji imma sa˙ansitra nkiteb b˙ala Lajk Dumnikan, dawk li flimg˙oddi konna nsej˙ulhom Terzjarji. Kien jattendi g˙al diversi funzjonijiet fosthom g˙at-Tlitiet bi t˙ejjija g˙all-festa, il-©ranet tat-tridu u speçjalment it-transolazzjoni, lejliet il-festa li qatt ma kien ifalli liebes id-distintiv Dumnikan. Çertament li San Duminku se jakkumpanjah sa quddiem il-Mulej biex jag˙tih il-premju etern li g˙alih stinka matul ˙ajtu. Minn dawn il-pa©ni nwasslu l-kondoljanzi lill-familjari kollha.

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Antique Furniture Restorers 138, Old Bakery Street, Valletta Telephone: 21 232555

Festi Solenni, San Duminku Belt Valletta 2022

Articles inside

Ìrajjet id-Dumnikani fil-Belt Valletta - Vincent Zammit

mill-mewt ta’ Missierna San Duminku - Vince Galea

Basilica of Our Lady of Porto Salvo - Agatha Grima

Apprezzament Victor Scerri

Programm tal-Festa

Vince Zammit

Perit Ivan Piccinino - President Soçjetà Filarmonika King’s Own

Messa©© mill-Kummissjoni Armar

Inti Sqejtna b’xejn mill-Ilma tal-G˙erf - P. Pawl Gatt O.P

Predikatur tal-Grazzja! - Alfred Zammit - Sindku tal-Belt Valletta

Messa©© mill-Pirjol/Kappillan - P. Patri Michael Camilleri O.P

Messa©© mid-Direttur tal-Kummissjoni Palk - Carlos Cachia

Ûmien li ˙alla l-frott... - Isaac Delmar - Segretarju Ìenerali

Joseph Zammit

Messa©© mill-President Onorarju - Alfred P. Camenzuli F.L.I.A. (UK

Messa©© mill-Provinçjal - P. Vince Micallef O.P