In praatsje by in plaatsje

In praatsje by in plaatsje Pieter van der Bij

1

2

Foaropwurd In boekje, ienfâldich mei allerhanne nijsgjirrige saken fan it doarpke Wânswert, sa’t it doarp sels ek ienfâldich bleaun is.

Hoe langer oft immen út in streek wei is, hoe mear niget men der oan kriget. Sa ek mei my.

Ik wol Pieter van der Bij tank sizze dat er alles geregeld nei my ta mailde en fansels www.tresoar.nl net te ferjitten. Wat in skat oan fotomateriaal is dêr te finen.

Freerk Postmus Vollenhove, 2008

3

4

Ynhâld Eldorado

7

Tusken Boarnemear en Bolleholle

21

Dûmny Rootselaar

24

Fetsje Flittergat foar de tichte doar

38

It brechje fan Tergrêft

43

“Tergrêft foar de twadde kear befrijd”

48

Jinse Simens de Jong

53

18 novimber 1963 bleau de tiid stilstean yn Wânswert

64

Het concert van Thorn op 24 mei 1964

72

De feestweek mei 1964

88

5

6

ELDORADO Der moat ein 16e ieu hinne al sprake west hawwe fan ûnderwiis yn 'e Wânswerter kontrijen. Doe dûkte der yn 'e boeken in Epo Riencx fan Frentsjer op as skoalmaster fan Wânswert. En wat woe de bêste man: mear lean fansels, wat dat oanbelanget liket der yn dy 500 jier neat feroare te wêzen. No wie it oars ek gjin fetpot foar dy earste lesjouwers. Gauris moasten de ûnderwizers der noch wat by beune om in bytsje fatsoenlik troch de tiid te kommen. Sa wie dizze Epo njonken skoalmaster ek noch koster, oargelspiler en diaken en waard betelle út de saneamde kosteralia (dy tsjerklike eigendommen dêr't de ynkomsten ornearre binne foar de koster).

It ûnderwiis hie doe ek noch net folle om 'e hakken. Miskien hawwe jimme it skilderij fan Jan Steen mei as titel “De Dorpsschool” (1670) wol ris sjoen.

Dêrop sjocht men in skoalmaster dy't oars gjin omtinken hat as foar it slypjen fan syn guozzefear wylst de bern alles dogge wat Vadertje Cats ferbean hie; sa sil dat doe rûnom gien wêze. It hat noch oant fier yn de 19e ieu duorre dat by it skoalmasterjen net heech opsjoen waard. Der is in ferslach bekend fan de “schoolopziener” H. Wijnbeek út 1837 dêr't yn optekene wurdt hoe't it ûnderwiis der doe hinnelei yn Ferwerderadiel: “In Wanswerd trof ik slechts 24 kinderen aan, doch het lokaal zou ook niet meer kunnen bevatten. Ik vond er het onderwijs in allen opzigte achterlijk, zoodat ik mij verplicht achtte den onderwijzer, Ritske Simons Clewits, ernstig te vermanen om in den school te Ferwerd, waar hij net benoemd was, een betere leefwijze te volgen, eenen gepasten leestoon te doen erlangen, de getalleer, het rekenen uit het hoofd, de nieuwe maten en gewichten, het schrijven en het zingen beter te onderwijzen, dan hij hier deed. Het scheen dat de geringheid van het getal hem den lust benomen had.” De skoalmaster yn Ferwert dy't er opfolgje moast hie de saakjes wol aardich

7

foarinoar mar sa falt te lêzen: “hij bedierf alles door het gebruik van sterken drank...”

It ûnderwiis yn Wânswert wie fan 1753 oant 1826 in famyljesaakje. Hendrik B. Idzerda fan Warten hie yn 1756 as opfolger sweager Wieger Doekes Hellema. Dizze waard wer opfolge troch syn soannen: Doeke, ferneamd wurden troch syn deiboeken dy't útjûn binne ûnder de namme “Kroniek van een Friese boer”, hy hie as 16-jierrige al de skoalle op syn noed en is ophâlden yn 1792, en Lykle dy't der yn 1826 mei ophâlde soe. De skoalle siet yn de dûbele wente efter de buorren: Tsjerkepaed 5 dêr't no Ealze en Griet Zoodsma wenje.

Om 1840 spile yn Wânswert en Burdaard de Ofskieding. It is no net it plak om dêr al te djip op yn te gean mar dat hat wol oan de basis stien fan it kristlik ûnderwiis yn dizze kusten. De tsjerke hat hiel lang aardich wat yn 'e brij hân te brokkeljen yn it ûnderwiis mar ûnder ynfloed fan “de Verlichting” moasten de skoallen yn de Frânske tiid neutraal wurde. Ien fan de earste amtsdragers fan 'de nije tsjerke', Auke Leistra fan de Jislumerdyk, woe dat de âldelju de bern net langer mear nei sokke skoallen stjoere soenen “opdat het kwaad zaad, dat er in de School gezaaid wordt, niet zal ontkieme en opgroeije in de jeugdige harten van hun kroost.” Hy krige dêryn stipe fan de nije dûmny, F.A. Kok, dy't yn syn foarige stânplak Dwingelo ek al oan de widze stien hie fan in Grifformeard skoaltsje. It slagge him dat hjir ek foarinoar te krijen. Yn 1843 waard yn it ferhoalene lesjûn yn it hûs fan de widdo Albert Gosses Kingma mei sa'n 20 oant 30 bern út Burdaard en Wânswert. It fuortgean fan de preekfeint yn 1844 betsjutte lykwols ek de ein fan dit wat stikeme skoaltsjeboartsjen. 20 jier letter stuts it ferlet nei kristlik ûnderwiis wer de kop op. De wet op it leger ûnderwiis fan 1857 joech dêrfoar ek mear romte. Op 29 december 1864 waard de “Vereniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs” oprjochte. Doe wie der fuort al in konflikt oer de bestjoersfoarm tusken twa groepearings: oan de iene kant de 'modernen' dy de skoalle streekrjocht ûnder de tsjerkeried falle litte 8

woenen en de “Hervormde waarheidsvrienden” dy't de âlders it foar it sizzen jaan woenen. Ynearsten arbeide men noch meiinoar op oant “de modernen” de bûter jild jilde lieten: hja wienen yn mearderheid en yn 1874 waard de skoalle wat hommels feroare yn in “Gemeenteschool der Chr. Geref. Gemeente”. De Herfoarmen wienen fansels slim teloarsteld mar hâlden it noch in jier as acht mei harren Grifformearde broeders en susters út ûnder itselde dak. Yn 1882 wie't de mûnder Gerke Pieters Oberman dy't

de foarstap nimme soe ta de oprjochting fan de kristlike skoalle yn Wânswert. De oprjochtingsgearkomste wie yn 'e pastorij op 12 febrewaris 1882: de “Ver. voor vrij Geref. Onderwijs voor Wanswerd en Jislum” waard in feit.

Dûmny Boonstra fielde him suver wat skurf sa foel te priuwen út syn oantekenings fan de oprjochtingsgearkomste hâlden yn ‘e pastorij op 12 febrewaris 1882: ..”kan men ons niet van aanmatiging beschuldigen als we ons zoo als commissie voor Chr. Onderwijs opwerpen?” It soe it ploechje froede striders der net fan tebekhâlde om de “Ver. voor Vrij Gereformeerd 9

Onderwijs te Wanswerd en Jislum” op te rjochtsjen. Om oan spikers te slagjen waard mei in list sutele en dat smiet f 454,-- op. Helpûnderwizer Krol fan De Geast hat fanôf oktober 1883 holpen de saak op priemmen te setten. Mei de beneaming fan Jan Alberts út Ie as haad koe de skoalle ek offisjeel iepene wurde en dat barde op 11 maart 1884 (it is noch wol aardich om te fermelden dat de haadûnderwizer troch Wânswert en de helpûnderwizer troch Jislum betelle waard).

Der binne dy deis grif in soad moaie wurden sein, ds. Boonstra de moarns al en de middeis yn tsjerke sprekkers as de ferneamde J.J.A. Ploos van Amstel (preekfeint dy't Reitsum ien fan de earste Grifformearde gemeenten makke), it nije haad Alberts en noch wat oare ûnderwiislju lykas Willem Belgraver, fan de skoalle op ‘e Streek, dy't ek noch op it tsjerke-oargel spile hat. De oare deis kamen de 72 bern oan bod dy’t harren fernuverje mochten mei spultsjes.

Mar lykas skreaun, net it hiele doarp stie jûchhei te roppen. De oanhingers fan it iepenbier ûnderwiis hienen it net op dizze ûntjouwings stean. De nije skoalle soe ommers de deastek betsjutte foar de (iepenbiere) Steatsskoalle (by it opdûken yn 1887 soenen der ek noch mar 17 bern oerbleaun wêze en wêrfan noch mar fjouwer út it doarp sels). Boppedat liet de tsjerkfâdij har rjocht jilde op de saneamde kosteralia: de skoalle, it skoallehûs (no: Tsjerkepaed 11 Siemen en Sjouk de Boer) en de skoalletún middenmank de bebouwing fan de buorren. Dizze strideraasje tusken boargerlike en tsjerklike gemeenten spile op mear doarpen mar yn Wânswert waard it allegear wol fier trochdreaun. Doe’t ûnderwizer Dijkstra bygelyks mei syn lêste skoalledei dwaande wie stie de tsjerkeried op ‘e stoepe fan de skoalle mei de fraach oft er de kaai en de hierkontrakten wol by harren ynlevere woe. En de jûns wie der suver wat reboelje by it skoalgebou doe’t dêr in mannichte gearklofte. Plysje Postma koe mei help fan dûmny Boonstra de boel wer wat delbêdzje.

10

It gemeentebestjoer moast belies jaan yn it konflikt mei it tsjerklik bestjoer; de skoalle mei tún en it skoallehûs gienen oer nei de tsjerke. De skoalle soe letter noch jierren tsjinst dwaan as kosterswente. It skoalhûs is yn ‘e rin fan de jierren ferkocht en de tún waard by it skoallehûs fan de kristlike skoalle lutsen (no Tsjerkepaed 17: Tsjerk en Julia de Groot). It soe de ûnderlinge ferhâldings alinnich mar mear op skerp sette.

It wie it doel fan it skoallebestjoer om in eigen, nije skoalle te bouwen en men hie dêrta it each falle litten op in fjouwertal wenninkjes dêr't de eigner krekt fan ferstoarn wie. It wie wol dúdlik dat de saneamde 'modernen' der alles oan dwaan soenen om foar te kommen dat 'de finen' dat yn hannen krije soenen. Dêrom fergadere it skoalbestjoer stikum yn Jislum. Dat gie sa: op fergaderjûnen pykte út en troch ien út, de pols op it skouder en dan yn it healtsjuster troch de greiden nei Jislum. Om alle skyn foar te kommen waard in tuskenpersoan út Aldtsjerk der yn behelle om op de huzen te bieden by de publike ferkeap. Doe’t him dat ek noch slagge waard er fuortdalik frege foar wa't er yn 't spier wie. En de rapen wienen fansels gear doe't it antwurd: “it kristlik skoalbestjoer” wie. Master Alberts fertelde letter al ris yn in fraachpetear mei de krante dat in boer dy’t tsjinoer de húskes wenne sa lulk wie dat er wakker drige om in grut sket foar syn hûs te setten, dan soe er net alle dagen tsjin dy skoalle oan hoege te sjen. Sa hyt soe de sop net iten wurde, mar it tekene de tsjinstellings yn it doarpke.

It lêste himd hat dochs gjin bûsen sil foarsitter Dirk Ritskes Bokma tocht hawwe doe't er der op 15 septimber 1886 wat hommels útknypte. Hy liet de skoalle, njonken in hanfol dierbere oantinkens, ek in legaat nei fan f 750,--. Dizze net ferwachte ynstruier wie in moai begjin foar de nije skoalle. Wânswerter hie sels in arsjitekt, D. Kalma, en dy waard frege in tekening te meitsjen. It moast in publike oanbesteding wurde mei as betingst dat wannear't de ynskriuwers inoar net folle ûntrinne soenen, it wurk nei de pleatslike oannimmer gean soe. Fan de acht ynskriuwers wie de Wânswerter timmerman S.J. Timmermans de ien nei leechste. Omdat it 11

ferskil mei de leechste net grut wie, gie de put nei de doarpstimmerman yn oparbeidzjen mei Kalma. Op 1 augustus soe út ein set wurde mei de sloop fan de wenten, master Alberts soe de earste stien lizze en op tiisdei 6 desimber 1887 koe de flagge al wer út yn it doarp.

De bern hienen dan yn in koart skoftke tiid twa kear feestfiere kinnen fanwegen de skoalle mar dêrnei wie it ynearsten út mei de knyntsjedagen.

Want stie der yn 'e notuelen net te lêzen: “een klacht der kinderen aan 't adres van het Bestuur omdat zij afwijking van vroeger zich thans nooit meer eenige feestelijkheid of uitspanning door het Bestuur bereid zagen”. Mar ja de sinten wienen op of sa't de skriuwer it yn it oantekenboek útdrukte: “de dubbeltjeskwestie speelde een rol.”

En men mocht no yn in prachtich nije skoalle sitte it betsjutte noch net dat alle Wânswerters oates en toates meiinoar wienen. Jimme hawwe al lêze kinnen fan it bargebiten tusken de 'finen' en de 'grouwen'. No wie der binnen de tsjerklike rigen strideraasje. Om 1835 hinne hie der him in earste in earste breuk oppenearre by de Ofskieding. Mar doe wienen der binnen de Herfoarme tsjerke minsken dy't de boel fan binnenút ferbetterje woenen, de saneamde Waarheidsvrienden. Mar ûnder ynfloed fan Abraham Kuijper tekene him om 1885 in nije skuorring ôf yn it Herfoarme bolwurk. In soad minsken soenen no wol by dy Doleânsje oergean nei de Grifformearde tsjerke. It is wol aardich om te sjen dat krekt yn ús tiid de partijen dy't inoar doe yn it hier sieten no wer byinoar krûpt binne yn de Protestante Kerk Nederland.

Ek yn Wânswert wie de beweging te merkbiten. It wie de opfolger fan dûmny Boonstra, ds. Dalhuijs dy't him op in stuit weromluts út it bestjoer as eare-foarsitter omdat it him mar min noaske dat de skriuwer yn datselde bestjoer 'dolerende' wie. Letter soe er ek noch syn skoaljild mei mear as de helte ferleegje fanwegen 'de doleergezindheid van het Hoofd der School”. It is net echt op bargebiten útdraaid mar it sil der wol oan bydroegen hawwe dat master Alberts neidat er oergien wie nei de Grifformearde tsjerke, ek 12

wer werom gean soe nei de kontrijen dêr't er útsoarte ek weikaam: Bitgummole. Yn 1894 hat der noch in soarte fan coupe spile doe't de Grifformearden besocht hawwe om de skoalle ek Grifformeard te meitsjen.

Allinnich troch in ledewinaksje op tou te setten koe dat mei twa stimmen ferskil opkeard wurde. It soe wol de oanlieding wurde om yn 'e statuten op te nimmen dat der gjin Grifformearden yn it bestjoer sitte koenen. Net earder as yn 1952 soe dat feroare wurde.

Noch foardat it gebou 25 jier âld wie soe it al útwreide wurde. Op dat stuit sieten der ek in 80 bern op skoalle. Men moat jin it gebou sa foarstelle: de yngong wie foar yn 'e midden. Men stapte dan in lange hege gong yn mei oan wjerskanten de twa lokalen. It tredde lokaal soe boud wurde op it plak dêr't no de yngong mei de húskes is oan de sydkant. It soe f 1500,- kostje.

Fan hoe't it der yn dy tiid om en ta gie kin ik in priuwke sjen litte omdat de man dy't net allinnich hikke en tein wie yn Wânswert en der net allinnich learling west mar letter ek skoalmaster, en dêr ek noch altiten bekend stiet 13

as 'master Eelke”. Eelke de Jong wie in soan fan Simens'Kike en dy buorken op de Barten (no: Skettersdyk 7). Dizze Eelke de Jong dy't nei in koarte loopbaan yn it ûnderwiis letter haadredakteur wurde soe fan de Boalserter krante, driuwende man wie efter de KFFB (in kristlike boekeklup dy't him talei op it útjaan fan folksaardige literatuer) en sels ek skriuwer fan benammen berneboeken, dy't harren foar in part yn de kontrijen fan Wânswert ôfspylje. Krekt foar de sloop fan de 'nije' skoalle ikkere er syn ûnderwiisloopbaan noch in kear oer en die dêrfan ferslach yn De Pompeblêden.

Wat him bybleaun wienen de hege ruten yn it skoalgebou en dy bestienen foar in part ek noch út matglês. De bern soenen ris nei bûten sjen kinne!

Troch de ruten krongen de lûden troch fan in doe noch libben doarp en it baarnde de bern dan bytiden yn om nei bûten ta: de smid mei it slaan op it ambyld, de winkelbel fan it winkeltsje fan Wibe'Ine, it swiere stampen fan de gudzen foar de petroaljewein. Hiel út en troch wie der it lûd fan in auto.

Dan waard sels master nijsgjirrich en dy gie dan op in stoel stean om oer it matglês hinne te koekeloeren: it koe ommers in ûnferwachte besite wêze fan de skoalopsjenner!

By't hjerstmis grutte spanning: fanút it turfhok hie men krekt it sicht op it doe noch wat drokkere frachtferkear yn de feart. As der dan in biteskeap oankaam dan draafden de bern it paadsje by de mûne del alhiel nei de wide hoeke en as men it trof koe men de skipper krekt noch freegje: “Skipper mei'k in turf?” It turfhok wie oars ek it plak dêr't de bern yntreaun waarden dy't stout west hienen. Der waard stookt mei kachels. Sokken mei fan dy lange pipen dêr't altiten it roetwetter by del rûn. Bern smitene wol stikjes fytsbân op 'e gleone kachel dan koe it alderheislikst stjonke yn it lokaal.

Simmerdeis wie it in sport om rûpen yn it lokaal los te litten, dy soargen fansels foar de nedige ferdivedaasje. De spultsjes dy't de bern by't ein hienen wienen: petsjebalje, tipeljen, hoepeljen en it alâlde knikkerjen. By de winkelman koe men 12 knikkerts foar ien sint helje mar de glêzene 14

knikkerts wienen fansels folle djoerder. Master Eelke wit noch it plak dêr't de griffel slipe wurde koe op 'e bûtenmuorre, dêr hie dan in elk syn eigen plakje. Op in stuit waard it skriuwen mei de lei en de griffel ferfongen troch de inketpotsjes. Foar de fammen mei in frissel yn it hier in griis want de jonges moasten fansels de punt fan de sturt yn dy inketpotsjes dippe mei alle ferfelende gefolgen.

Gimmestyk waard in ferplicht fak mar omdat men fierder gjin ark hie hie dat net folle om 'e hakken. By skoander waar marsjearde men alhiel fan de skoalle nei de Poartfinne, de daam fan Goslinga State. As master net op syn iepenst wie dan naaide der ûndertiid ek wol ris út. Mei yngong fan 1 april 1937 waard Eeke master en hy hat der ek o sa foar krewearre om Frysk op skoalle te jaan. Op in stuit bruts de oarloch út.

Yn it jubileumboek fan de skoalle sjocht ek in âldlearling werom op syn skoalletiid. Hy koe him noch yn it sin bringe dat om 10.00 oere masterske op it rút tikke mei in stôk op it rútsje fan de húskes as teken dat de kofje klear wie. In learling waard der dan op útsjoerd in kopke foar de master te heljen. De frou hie der dan somtiden in aai trochhine mjukse en dat bleau dan wol ris oan de snor fan master hingjen, ta wille fan de bern. Master wie net strang mar moast bytiden wol ris straffe. Ien kear soe er dat dwaan om ien mei de lineaal op in learling syn stompe ein te slaan. Hy fergeat dat er de piip yn de mûle hie, dat dy sloech er by himsels út de mûle. As it hyt wie dan wie it moade dat master de gerdinen tichtdie en mei de ynhâld fan in amer wetter sprinkele tusken de banken op 'e houten flier.

Ik set mar efkes troch mei de oantinkens fan 'master Eelke' (dy namme wie de Wânswerters sa eigen dat nije bewenners syn oare helte ek wol 'mefrou Eelke' neamden). Op 'e dei dat Nederlân ek yn 'e oarloch behelle waard hie ynearsten alles syn gewoane berin; de bern gienen nei skoalle ta as wie der neat te rêden. It wie allinnich wat drokker yn 'e loft. Masterske harke nei de radio en brocht it lêste nijs yn skoalle: “Se binne oan de Isel ta!” Dat soe dy Dútsers wol keare, tocht men wat ûnnoazel. It ferfolch mei bekend wêze.

15

De Dútsers sloegen hjir al in skoft foar master op doe't yn skoalle wer ris in stik gom troch de brede skreven en gatten fan de houten flier rûchele. Om it gom te finen moast it lûk iepen en doe hie master it ien en oar út te lizzen want dêr leinen allegear fluezen skieppewol. Fan slûke skiep dêr't ûnderdûkers dan wer jern fan spûnen. Yn 'e lêste oarlochswinter moasten de bern op 't lêst self turf fan hûs meinimme om de skoalle te waarmjen.

Mar hja wienen thús de de branje ek brek dat rillegau gie de skoalle tsien wike ticht.

De minsken wienen dan ek út 'e skroeven by de befrijing op de 16e april 1945. In sutelaksje smiet mar leafst f 1000,- op en op 28 en 29 augustus 1945 soe der omraak feestfierd wurde.

It skoalgebou wie der yn dy behyplike jierren net kreazer op wurden.

Dêrom wienen der rillegau nei de oarloch al plannen om de boel rigoreus op te knappen mar foel te djoer út. Dat yn 1949 is it Anthony Gasthuis yn Ljouwert (dat in soad eigendommen yn en om Wânswert hie) hifke om in stik grûn foar de bou fan in nij skoaltsje. Dat it tinken wie die bliken út it feit dat op 25 augustus 1953 de nije skoalle iepene wurde koe.

Mar wat te dwaan mei de âld skoalle dy't dêr no stie te fertutearzjen? It waard de gimmestykromte fan de nije skoalle en muzykferiening Concordia hie der har rippetysjes. Goed tsien jier letter, augustus 1964, wie der it earste petear tusken doarpsbelang en it skoalbestjoer om fan de âld skoalle it nije doarpshûs te meitsjen. Hoe't dy ferbou krekt om en ta gien is haw ik efkes neifrege by de man dy't der neffens eigen sizzen in jier kweekskoalle om ferspile hat, safolle tiid hat er der ynstutsen. In âld Wânswerter dy't krektliker as master Eelke net allinnich yn it ûnderwiis warber west hat mar him ek skoan rêde kin mei pinne en pompier: Jan Tabak fan Tsjalbert. Sa foarme de opbringst fan syn dichtbondel “In slach om 'e buorren mei...” it startkapitaaltsje foar de ferbou fan “Eldorado”.

16

Hjirûnder de wjerslach fan syn kostlike mail.

Neidat Jan op 'e fliering, dêr't noch wat rommel út dy tiid stiet, neat fine koe moast er op syn eigen boppekeamer te set want “dêr húsmannet ek hiel wat om.” Hy wit noch wol dat hja yndertiid alle jûnen en sneons yn it spier wienen. In apart beneamde boukommisje hie in wurkroaster opsteld en dêr hie in elk him mar oan te hâlden. Allinnich minsken dy't de hannen dwers oan it liif hienen, lykas dûmny Van Kranenburg, koenen harren korvee ôfkeapje mei in djippe taast yn 'e ponge.

Aant Staal wie boukundich lieder, master van der Berg gie oer 'licht en kracht': it elektrysk. Van der Berg syn âlde lju wienen behearder fan it doarpshûs yn Berltsum dat it keunstke fan de ljochteboel foar it poadium hie er dêr fan ôfsjoen. Lytse -pake- Jelle wie de opperskilder: “wat wurdt it moai” hat dat mantsje faak fersuchte. Wietse Monsma, gewichtich man en rûnom bekend as de grutte tromslagger by it korps, nukte op in 17

sneontemiddei tusken de krekt optarre flierbalken fan it lytse lokaal. “Hy rekke taktyleard de syktewet yn”, sa skriuwt Jan dy't him noch krimmenearjen heart. Ek master van der Berg hat faai west doe't er troch de souder sakke mar himself noch krekt fêsthâlde koe. Moannen efterinoar wie Wânswert in ienriedige wurkmienskip mei mar ien doel. En it die fertuten: it ferrinnewearre gebou feroare yn in nijmoadrige mienskipsromte dat kleur en waarmte útstriele. It hie suver wat paradysliks en dat brocht Jan der op de namme “Eldorado” yn te leverjen foar de útskreaune priisfraach.

Op freed 27 oktober 1967 soe it nije doarpshûs iepene wurde mei boargemaster Willem van Mourik. Jan wie de moarns mei pake Jelle noch drok oan it fervjen: Jan hâlde it trepke beet dêr't lytse Jelle wif op stie te striken. “Duvel Jan,” sa klonk it ynienen, “der stiet wat yn 'e brân, it is allegear reek boppe de smidse.” Hja der op in draaf hinne en by it slachthúske seagen se it al: de buorkerij fan Auke en Klaske Tolsma stie yn ljochtelaaie. Jan hat noch meiholpen de piano troch in rút út de foarein te tôgjen mar net folle letter stie it dêr ek yn 'e fik. Kij doarmen ferwêzen op 'e reed om, skraach ûntkommen oan de flammen. “Heldorado”, tocht Jan, hoe soe it no jûn mei de iepening komme? Mar ek hjir toande it doarp har ienriedich, yn oerlis mei de troffen bewenners soe de iepening trochgong fine.

Dat Jan en pake Jelle hawwe de middeis it fervjen noch gau ôfmakke. Jan soe ûndertiid in priuwke hearre litte fan de ferskes dy't er apart foar dizze jûn skreaun hie. Ien dêrfan wie op de wize fan it wakker sjongsume Yellow Submarine fan The Beatles: “Wat wurdt it moai, wat wurdt it fijn, dat hat âlde Jelle wol tûzen kear sein.” Mar dêr spuide dy 'âlde' raar guod fan: ”Ast dat jûn sjongst dan sjochst dizze man dêr net, heite.” Dat Jan hat dat 'âlde' op it lêst mar ferfalle litten...

De jûns healwei achten klofte it doarp gear foar it nije doarpshûs. It ûnderwerp fan petear wie fansels de brân dy middeis. Van Mourik hie yn 18

syn taspraak moaie wurden oer foar de selsredsumens fan it doarpke. Jan mocht it buordsje, mei de namme ûntbleatsje. Ta syn grutte fernuvering kaam doe de namme “Eldorado” foar it ljocht. It “Frysk bloed tsjoch op” waard dêrnei mei ynmoed songen. Jan seach dêr ynienen ek syn faam Janke, hoe rekke dy hjir fersille? Mar dy hat yn it komplot sitten fansels. As iepeningshanneling mocht Jan de doar foar de nije yngong oan de sydkant mei de kaai iepenje. Binnen waard fierder feestfierd. Mei, dat sprekt, in grutte rol foar it muzyk ûnder lieding fan Simen'Geartes Tolsma. Yn syn taspraak helle foarsitter Johannes Tabak ek noch Liuwe (slachter) van der Veen oan dy't in jier earder sa hommels ferstoarn wie. Dy hie in grutte rol spile by wat der no ta stân kommen wie.

Jan syn ferskes (yn oanpaste ferzje) binne ek mei ynmoed sjongen en Jan wist net oft de minsken it sa moai fûnen of dat hja bliid wienen dat it ôfrûn wie, mar se klapten omraak.

In skroat, in panlatte, in pot mei wite lak in doaze fol mei spikers, och minsken, 't wie omraak fervje, skave, biene, wat giet it der om wei net ien bleau thús, eltsenien die fleurich mei Aant Staal en Wietse Monsma en Jelle van der Bij en ek de hear Van Kranenburg hie de pong der by Dûmny Van Kranenburg, net in spiker yn hannen hân, hie de lieding fan de jûn. En út namme fan de tsjerkerie bea er in Bibel oan dêr't er kreas yn skreaun hie: “Indien de Here het huis niet gebouwd heeft, tevergeefs zwoegen de bouwlieden eraan.” No sa.

19

Noch efkes oer de namme: hoewol't er him dus sels betocht hie hat it Jan alle kearen dat er der by del kaam yn 'e wei west. Der wienen yndertiid 69 ynstjoerings, guon folle moaier as sines (Honk Wodanswaert bygelyks) mar it komitee hat it grif in treftige namme fûn dêr't Wânswert mei foar de kreammen del koe. En hjoed-de-dei is it ta sa'n begrip wurden dat eltsenien wit wat bedoeld wurdt as men it oer “Eldorado” hat. Jan hat der doe in foto yn in list foar krigen en in oarkunde. “Mar op dy leeftiid hie ik fansels leaver in kadobon hân of sinten.”

20

Tusken Boarnemear en Bolleholle Eltse delsetting, al hoe skiterich ek, hat sa har eigen nuveraardige plakoantsjuttings. Dy wurde mei in eigenwiis wurd ek wol toponimen neamd. Nammen dy't al yn âlde papieren opdûkten en generaasjes lang trochjûn binne. Foar de minsken dy't der altiten omslein hawwe, binne sokke nammen wakker eigen, mar nijkommers hawwe der bytiden wol oan it benei komme te kinnen. Hawwe faaks ek gjin weet fan de oarsprong en der sitte foar harren fansels ek gjin dierbere oantinkens oan. Foar dy minsken is dit in soarte fan ynboargeringskursus. Want ek Wânswert hat sa, 'tusken Boarnemear en Bolleholle', fan dy nammen, elk foar oar mei eigen ferhaal.

De Wide Hoek It earste dat ik by d'ein ha wol is de Wide Hoek, fuortdalik al sa'n namme dy't foar de ras-Wânswerters altiten in magyske klank hâlde sil. Der teart dan in wrâld iepen fan wetterwille - fiskjen, farren en swimmen - en by't winter iiswille fansels, de loft noch blau fan dagen. Hawwe grif ek de warskôgings oanheard foar draaikolken, in net te bedjipjen boaiem dêr't mânske snoeken omhúsmanje soenen. De Wide Hoek is it plak dêr't de Wânswerter feart en de Marrumer feart gearrane ta ien wetter dat by Tergrêft yn 'e Ie útkomt. En it snijpunt fan de beide fearten foarmet dy 'wide' wetterflakte. Mar ek in soad fan dy earder oanhelle Wânswerters sille grif net mear witte dat Wânswert hjir yndertiid har hurdriidwedstriden hâlde. In fûleindige striid moat him hjir om de oarlochsjierren hinne ôfspile hawwe en dan benammen dy tusken de beide meast betûfte klauwers: Jan Kingma, de heit fan Johannes'Saak, en Willem Talsma, de heit fan Simens' Geartsje. Alle kearen wie it 'kamp': dan wie de iene en dêrnei de oare wer de meast redsume en moast der oer riden wurde. By it folk oan ‘e kant rûn de spanning dan heech op: it gie Willems Richtsje suver te stûf: “Tink der 21

om hear, heit is ek al ris ûnder de touwen troch flein!” It ferhaal hat gjin winner.

It doarp hie in eigen trijehoek fan wol twa meter breed dêr't de baan der tusken it doarp en Tergrêft mei troch makke waard. De hynders fan Bauke Talsma hawwe der wol foar rûn en moasten dan earst by de smid de 'proppen' ûnder krije oars glysterden se op it iis alle kanten út.

It reedriden op 'e feart wie oars meastentiids in spultsje fan bonkebrekken want it wurk fan de molkfarders en de skipper, winkelman en fouraazjehanneler Auke Iedema mei syn “Ora et Labora” moast trochgean kinne sa lang't it noch koe dat der sieten bytiden mânske skossen yn it iis.

De Ald Piip Likernôch healweis de eardere Kleasterdyk Wânswert – Ferwert sit in brechje en dat wurdt de Ald Piip neamd. Dat Piip sil grif te krijen hawwe mei de rûne foarm fan it keunstwurk en 'âld' is fansels in relatyf begrip: doe't Jense Pieters in jier as tsien wie sei de doe 80-jierrige Ate Jongbloed (de heit fan Machiel): “Dat is de âld Piip net mar de nije!” De hjoeddeiske brêge moat sa'n hûndert jier âld wêze.

De Piip hat eartiids op in oar plak sitten, likernôch op it plak dêr't no de dûker ûnder de dyk Marrum – Wânswert leit. Doe rûn ek oan beide kanten noch in feart mei fansels drok skipfeartferkear. It wie dan it gewoanterjocht dat as de skipper yn 'e fierte in hynder en wein oankommen seach dan moast er fuortdalik it seil nei ûnderen helje oars koe it hynder kjel wurde en op 'e kletter reitsje. Dat duorre guon skippers ek wol ris wat lang dat der sil ek wol ris in raar wurd spuid wêze.

De Ferwerter skûtsjeskipper Sip Kok wie faak ûnderweis mei 30 ton bieten.

Mar nuver wie it: sneontemiddeis healwei fiven wie er thús. Dêr koe men de klok op lyk sette. De boat kaam by de Ald Piip te lizzen en hy fytste dan fierder nei Ferwert. Doe't men him frege wêrom't er altiten sneons healwei 22

fiven thús wêze woe, antwurde er: “Dan ferskjinnet myn Anne har en dat haw ik noch noait mist.”

Der binne yn 'e rin fan de tiid in soad ûngemakken bard op it romrofte slingerdykje. It wie it sechje dat dyjinge dy’t de dyk sûnder ûngemak nimme koe, koenen se it riidbewys sa wol jaan. De smelle en hege Piip healweis wie it grutste stroffelblok. Mar de Ald Piip wie net allinnich in skrikbyld foar dykgebrûkers ek it froulike fytsferkear hie in ôfkear fan it plak omdat der altiten ferhalen wienen oer fertsjinwurdigers fan de ferneamde poatleadfirma Bruijnzeel dy't dêr by neare nacht warber wienen. It jout oan it wurd “Piip" wer in hiel oare lading.

“Ald” Piip is hjoed-de-dei in wat minder passende namme foar it brechje want yn it jier 2000 hat de gemeente Ferwerderadiel it brêchje yngeand opknapt en it leit der wer as 'nij' by. It lêste eintsje slingerdyk dat der noch is, is no fytspaad.

23

Dûmny Rootselaar It doarp dêr't men hikke en tein is omfiemet in soad plakjes dêr't men, as men wat âlder wurdt, mei hieltiten mear niget oan weromtinkt. Tink ik oan Wânswert dan sjoch ik de grêft by Simen'Geartes dêr't wy it reedriden learden, it mûnegat dêr't wy poatsjebaaiden, de Wide Hoek dêr't it omraak bite woe by't fiskjen. Dan wie der noch it sportterrein, in kampke dêr't wy ús efter in bal oan yn it swit jagen – fuotbaljen koe dat noch net neamd wurde -, de Wirdsterterp dêr't de moaiste kalkoenefearren te finen wienen en 'dûmny syn tún'. Dat wat mistyke hôf efter dy bombizige pastorij wie foar ús in paradyske om de oarloch nei te spyljen mar dan moast de pastorij al leech stean. Wie de pastorij bewenne dan waard 'dûmny syn tún' foar ús, om yn oarlochstermen te bliuwen, 'niemandsland'.

24

Dat dy tún boartsjende bern luts hie der ek mei te krijen dat der sokke spannende ferhalen oer dy tún gienen. Sa soenen der yn 'e oarloch Joaden ferskûle sitten hawwe yn in hoale efter yn 'e tún. En der soe in gong ûnder de Wânswerter feart trochrûn hawwe dy't troch de bewenners fan de pastorij brûkt wurde koe om út te piken by driigjend gefaar.

De Herfoarme gemeente Wânswert-Jislum stie(t) te boek as in rike gemeente. Mei lân en tsjerkepleatsen koe altiten in frij goed traktemint betelle wurde en ja dan binne dûmny's bytiden ek krekt minsken. It soe wêze kinne dat de preekfeint der dan noch tsjinoan skytskoarre om himsels mei syn gesin te bedobjen yn ien as oar boeredoarpke yn dat keale, kille Fryslân. Mar dan koe it foarútsjoch om te wenjen yn in, op in kapitale filla lykjende pastorij, se dochs noch oer de streek helje. Dy pastorij, yn 1907 'geheel vernieuwd' neffens de tinkstien yn 'e foargevel, wie yndertiid ek noch in stik mânsker as hjoeddedei, dat is op de foto goed te sjen (de útbou lofts is der yn 1962 by wei brutsen omdat it ûnderhâld te begrutlik waard).

De Wânswerter skiepkes hoechden dan ek net lang sûnder herder om te doarmjen doe't ds. Kuijper yn 1938 Wânswert/Jislum al nei twa jier ferruile foar de gemeente Mastenbroek. Op 4 desimber yn datselde jier koe de nije preekfeint, Jacob Rootselaar, befêstige wurde. Rootselaar, berne op 7 augustus 1907 yn Oegstgeest, hie op syn 25e al syn earste gemeente, Hagestein, en hie dêr al wer sân jier stien.

Rootselaar hie it ynearsten net sa maklik yn syn nije gemeente. Yn syn 'Memoires' dy't yn 2001 útkommen binne skriuwt Rootselaar: “Mijn vrouw heeft mij vaak verteld dat het eerste wat haar in de kerk bij de kennismakingsdienst opviel die kritische, scherpe blauwe friezenogen waren, waarmee ze naar hun beroepen dominee keken.” Nijkommers dy't boppedat gjin sprek Frysk ferstienen, hienen it per definysje dreech yn sa'n lytse sletten mienskip dêr't de bewenners altiten al op inoar oanwiisd wienen. Ek al moast sa'n nijkommer sneins, mei it bef foar, it folk fertelle hoe't harren hâlden en dragen troch de wike wêze moast. Boppedat wie 25

der yn Wânswert dy ivige striid tusken de Grifformearde Bonders en de konfessionelen. Rootselaar wie in saneamde 'Bonder', út de meast rjochtse hoeke fan de Herfoarme tsjerke en in part fan it doarp moast dêr net folle fan hawwe. Rootselaar sil syn earste kategesaasje ek net licht ferjitte: “...trof ik daar een allesbehalve welwillend gezelschap aan. Stuurse gezichten, onverschillige houdingen en een onbeantwoorde morgengroet waren de ontvangst. Ik probeerde de namen goed op papier te krijgen. Ze werden mij in het Fries opgegeven. Ik wist niet hoe ik die Friese klanken schrijven moest.” It wie dúdlik dat in part fan de jongerein besocht 'dy Bonder' fuort te narjen, leaver hjoed noch as moarn. It skynt dat de jongerein fan beide kampen it jaske der noch om út lutsen hawwe om inoar te befjochtsjen en dat doe de Bonders oan 'e langste ein lutsen; dûmny mocht doe bliuwe.

26

Rootselaar hie op 9 augustus 1939 de lapen gearsmiten mei Adriana – 'Jaantje' – Brouwer. Dy moast rillegau dêrnei yn Amsterdam oan 'e blaas operearre wurde. Fanút Hagestein wie de tsjinstfaam meikommen, al op leeftiid en lyts. “Het is bar zo hoog die kamers hier zijn”, wie har sechje en dêrmei doelde se op de hege keamers fan de pastorij. Dêrom kaam de 13jierrige Geertsje Timmermans deis ek as help, jong en fluch. Geertsje wie in dochter fan Minze'Gees, de hazzefangster (vroedvrouw) fan Wânswert en omkriten. Geertsje kin Rootselaar yn it sin krije as in stive, formele man mei net al te folle gefoel foar humor. Hja mocht him graach ris wat pleagje mar dêr koe er net altiten goed oer.

Net lang neidat syn frou wer thúskommen wie bruts de oarloch út. It Nederlânske spinfuotsjen duorre krekt fiif dagen, doe waard op 14 maaie it ferset brutsen mei it bombardemint op Rotterdam. De kapitulaasje en it bombardemint wienen fansels de sneins dêrnei it ûnderwerp fan petear. Ek yn 'e Wânswerter konsistoarje (doe noch net in hokje mar in hoekje ôffrede mei gerdinen). Bonders wienen fan betinken dat men de oerheid dy't God oer jin steld hie, ek al wie dy der mei geweld kommen, hearrich wêze moast. Mar doe't dûmny Rootselaar in opmerking makke dat it bombardemint de eigen skuld wie fan it Nederlânske regear, dan hienen se har mar earder oerjaan moatten, wienen de rapen fansels gear. Diaken Bareld Hoeksema waard kûgelsk: “Hoe kinne jo sa,” biet er dûmny ta en dêrby flibe er Rootselaar op 'e skuon. Dat sil my in opskuor jûn hawwe sa krekt foar de preek!

It wie oars perfoarst net sa dat Rootselaar oan de ferkearde kant stie. Doe't it allegear krapper waard mei de brant en de ierappels en de famyljes yn Wânswert dy't it al behyplik hienen der ûndertroch liken te strûpen. Mar doe naam Rootselaar de foarstap, hy kloppe by guon Wânswerters oan dy't it skoan dwaan koenen: “Ik leg f 300,-- hier op tafel voor de armen maar dan moet u dat ook doen,” en dy aksje smiet sa'n f 1000,-- op. Sa koenen dy earme famyljes de oarloch fierhinne troch holpen wurde.

27

Der sieten ek in soad ûnderdûkers yn en om Wânswert. By pake en beppe Tergrêft wienen se sa mei harren sântjinnen, al sieten dêr ek hongerevacuees tusken. Omke Rinse kin him de fjouwerkante amer noch wol foar him krije dy't deis folskyld wurde moast mei ierappels om dy 17 roppige mûlen fuorje te kinnen. Fierder like Wânswert frij aardich troch de oarloch te skarreljen. Fansels, men moast op jins iepenst wêze as 'dy swarten út Marrum’ op in paad wienen, mar it gewoane libben gie stil syn gong en nachts waard der omraak slûke.

Yn 'e nacht fan 15 july 1942 hat it doarpke lykwols nuodlik west. In Dútske Messchersmidt siet doe efter in pear Ingelske bommesmiters oan. Om better manoevrearje te kinnen liet ien fan de bommesmiters syn lading falle: krekt bûten it doarp, yn it lân fan Siemen Liuwes Meindertsma. De kij rûnen buten, mar hienen net in skram. De brokstikken sloegen by Sikke en Sjoukje Iedema troch it dak (Skoallestrjitte 13 no: Sikke Tolsma). Sjoerdsje Tolsma-Iedema hat in kistke fan har mem krigen dêr't dy brokstikken noch altiten yn bewarre bleaun binne. De kluten modder leinen by harren op bêd. De oare deis rûn it doarp út om de djippe kraters te besjen. Gefoelens fan ôfgriis en ferwûndering sil by de minsken om foarrang striden hawwe.

Wienen de bommen justjes letter delkommen dan hie der yn it doarpke net ien stien mear op de oare stean bleaun...

Op 19 maart 1943 binne de klokken noch út de Wânswerter toer helle om omraand te wurden foar de Dútske wapenindustry. Se binne earst nei ûnderen helle en hawwe doe noch in dei as wat ûnder yn 'e toer stien.

'Master Eelke' pakte de gelegenheid oan om se mei poatlead te tekenjen: Lêste groet oan ús klokken. Der wienen in pear hythollen dy woenen de klokken yn 'e Wânswerter feart miterje en se der dan nei de oarloch mar wer úthelje, dan soenen de Moffen der teminsten gjin profyt fan hawwe.

Dûmny koe dat wylde plan opkeare, want it hie grif betsjutten dat se him dan as ramplesant meinommen hienen.

28

Rootselaar hie yn Wânswert sa njonkelytsen ek wol wat kredyt opboud omdat er each hie foar de earmen, aktyf yn 'e gemeente wie en mei de jongerein no lêze en skriuwe koe.

De benearing fan de Dútske besetting sil der sines ta dien hawwe mar yn 'e oarloch woechs it respekt oer en wer tusken preekfeint en kudde.

Oant in foarfal yn 'e hjerst fan 1943 dy ûntjouwing wer ûnderstek dwaan soe.

It foarfal dêr't it om giet stiet beskreaun yn it koart ferhaal “Het hof der hoven” fan Eelke Simens (“E.S.”) de Jong. Dat is yn 1990 yn in bondel oarlochsferhalen mei as titel “Skeind ferline”, útjûn. “E.S.” wie foar en yn 'e oarloch skoalmaster te Wânswert, wenne skean tsjinoer de eardere skoalle (no doarpshûs Eldorado). Fan de dyk ôf sjoen is it it linker húske fan de dûbele wente: Goslingawei 1.

“Doe... in dizinige septimbermoarn. Der wie gjin skoalle. It wie stil op 'e buorren. Wat dimpt hoarich, lykas nachts as wy soms hearden dat derearne hikkepeallen omseage waarden ta branhout. Doe't de dize wat oploek, seagen wy se sitten op it skoallesket. Wat rûngear. De frou in doek om 'e holle, de hannen bewuolle yn 'e skelk. Of wie it dochs in mantel? De man djip yn 'e hoed, de kraach heech op. Sa te sjen wiene it gjin Wânswerters. Dy hiene gjin hoed op en sieten net op it skoalsket”.

29

Doe't “E.S.” letter noch ris wer út it rút kipe, sieten se der net mear. Se wienen him ek al hast wer út it sin wei doe't er se letter op 'e dei wer sitten seach. It hie der fan as sieten de beide earne op te wachtsjen. Sa soe it in hiele dei wat trochgean: dan sieten se wer op it skoallesket en dan wienen se wer in hoartsje fuort. De dei luts al nei de jûn doe weage “E.S.” it der op want hy fûn it mar in nuver spul; “E.S.” mocht dan net nijsgjirrich wêze, hy woe wol graach alles witte. Mei in 'goed folk' besocht er mei de minsken yn petear te kommen. Dy ferstienen him net sa waard him yn plat Amsterdamsk dúdlik makke. Op Eelke syn fraach oft se hjir wachten op kunde, antwurden hja mei 'nee'. Hienen se dan wol wiet en droech by harren? Plak foar de nacht? Ek net. Hy noege harren út by him thús te kommen, de gerdinen moasten mar ticht foar al te nijsgjirrige eagen. Yn it dûbele húske dat stien hat tusken de skoalle en it hok fan de Iedema’s wenne ommers de famylje Van Hijum, wêr’t de heit en in soan it mei de Poep hâlden.

Doe't de beide wat te stoel en te bank wienen kaam it ferhaal der út. Hja hieten tafallich ek fan De Jong, wienen Joadsk en ôfkomstich fan Amsterdam. Net fier hjirwei, yn Jislum, hienen se ûnderdûkt sitten op in buorkerij mei harren soan en skoandochter. It waard harren dêr te nuodlik dat se binne dêr doe weigien. De soan en skoandochter binne in oare kant útgien en wêr't dy no tahâlden wisten hja net. Mooglik dat se yn 'e tuskentiid al oppakt wienen. Hja bedarren hjir yn Wânswert dêr't se de hiele dei besocht hawwe om oan in plak foar de nacht te reitsjen. Dat wie net slagge dat no sieten se hjir sûnder rak en dak. In stik iten koenen se by Eelke en syn frou Tine (Sterk) wol krije. Mar in plak foar de nacht soe in dreger ferhaal wurde. It wie mar in lyts húske en Eelke en Tine sieten yn dy tiid midden yn 'e popperaasje: fan Simen (1942) en Hein (1943). Boppedat wie der dy jûns ek noch Fryske les. Eelke besocht oan hûs de Wânswerter jongerein it Frysk by te bringen. En it like him mar better ta dat der sa min mooglik eagen oer dit frjemdfolk gean soenen. Eelke hie wol in idee: de pastorij, dûmny en mefrou sieten dêr mar tegearre yn dat kolossale hûs.

30

Soenen se dêr net ris hifkje kinne? Hy koe goed mei dûmny en woe wol mei om te freegjen. Mar och hea, dat foel smoarch ôf. De beide hienen hjoed al ris by dy mânske pastorij oankloppe en dûmny sels wie oan de doar

In gesicht op ‘e buorren fan Wânswert fanôf de kamp. Efter it middelste hûs de skuorre fan Bauke Talsma dêr’t it Joadske echtpear in nacht trochbrocht hat. kommen. Mar de man hie harren op in wat sneue wize ôfstegere. Eelke wist net oft er it wol goed hearde. Wie dat no ús dûmny? Wie dat no de man dy't sneins de mûle fol hie fan neisteleafde en barmhertigens? Mar as der dan foar dizze beide lju gjin plak yn 'e herberch wie dan moast in stâl mar útkomst bringe. Hie in stâl ek net ris rêding bringe moatten doe't der foar Joazef en Maria, dy't op alle dagen rûn, gjin plak west hie? Eelke soe ris by omke Bauke en muoike Sijke pinfiskje. Bauke Talsma buorke yn in skuorre midden yn 'e buorren tsjinoer de pastorij. Mar hja wennen oan de oare ein fan it doarp, wat no de Skoallestrjitte is. Bauke en Sijke wienen fuortdalik beret dizze minsken yn need de helpende hân te bieden. Mar Eelke moast 31

wol wachtsje oant it tsjuster wie, nimmen mocht der weet fan hawwe.

Doe't it dan tsjuster genôch wie loadste Eelke de beide flechtlingen mei in knyplampke de buorren om. Efter de buorren links stie de pastorij 'as in fort' middenmank it beamte. Eelke seach noch ris grimmitich dy kant út.

Wat wie dit him smoarch ôffallen fan dy Van Rootselaar! Doe bedarren se by de skuorre wêr't de doarren, neffens ôfspraak, iepen wienen. Healweis de golle stie de ljedder by it hea op. It wie noch in hiele hichte en in poepetoer om de beide âlde minskjes boppe te krijen. In kowedek lei dêr al

Bauke Jenzes Talsma, boer en hynsteman te Wânswert (9.9.190215.01.1996) klear en Sijke hie ek foar tekkenguod en mûlfoarrie soarge. Mar dêr wienen se der noch net mei. “Dat ferrekt âldmins moast ek noch in stoel hawwe”, sa pûlemûlke Bauke letter. Hy wie wat rûch yn 'e mûle mar hie oars in hert fan goud. De Joadske frou wie nammentlik as de dea foar mûzeguod en ratten. Sijke koe har dêr wat better yn ferpleatse dat dy stoel is der ek noch 32

kommen. Eelke hie amper mear tiid om ôfskied te nimmen, de earste Fryske kursisten koenen hast foar de doar stean. De ljedder kaam oer de skuorrereed te lizzen en net in mins soe har dêr noch benei komme kinne.

It Joadske pear hat mar ien nacht by Bauke op ‘e heasouder tahâlden. It wie fierstente te nuodlik sa yn 'e buorren midden tusken de minsken. Dat de oare deis binne se nei it spultsje fan Machiel Jongbloed brocht, dy wenne dêr allinnich, syn pleats stie boppedat alhiel oan 'e ein fan it doarp (hjir wenje no Willem en Tietsje Tolsma). Binnen in wike frege Hiltsje, de frou fan Sikke Eisma, hja wennen yn it wite hûs njonken de stege nei Bauke syn skuorre ta, Bauke sawat út 'e rin wei: ”Wol Machiel nei Vught?” Bauke hâlde him mar wat ûnnoazel mar wist tagelyk dat it praat no oer de buorren gie. Dat hy nei Machiel en dy hat de beide op in heawein fuortbrocht oer de Bolleholle nei de Flieterpen. Oars soe net in Wânswerter wer witten hawwe hoe't it mei harren tydlike ynwenners beteard wie. Mar nei de oarloch, noch foardat “E.S.”-en-dy nei Wolvegea ferfarre soenen, kaam der in ansichtkaart dy't allinnich as adressearing hie: “Aan familie De Jong, schuin tegenover de school, daar onderwijzer in 1943”. Der stie oars net op as: “Aan de dans ontsprongen” ôfstjoerder fam. De Jong te Amsterdam. Dat de beide moatte it libben der ôfbrocht hawwe.

It seit himsels dat ds. Van Rootselaar net sa'n bêste beurt makke hie yn it doarp. Mar wat benei net in kop yn Wânswert wist wie dat Van Rootselaar en de frou sa har reden hienen om de beide âlde minskjes de doar te wizen.

De fûst fan de Dútske besetter begûn yn 1943 hieltiten fûler ta te knipen. It manfolk dat yn 'e beneaming kaam foar de 'Arbeidseinsatz' moast op har iepenst wêze en ek ûnderdûke. Wylst der yn ferhâlding al safolle ûnderdûkers yn de omkriten fan Wânswert en Burdaard tahâlden. Lykas it Joadske echtpear Josephson dat yn 'e kunde rekke mei de Van Rootselaars.

Hja hienen fregen oft hja sneins wol nei de preek ta mochten mar se woenen oare tsjerkegongers perfoarst net yn gefaar bringe. Van Rootselaar 33

hie gjin beswier, der siet sneins mear folk yn tsjerke dat better net tefolle op in paad komme koe. Boppedat hie Van Rootselaar in fernimstich warskôgingssysteem úttocht: sneins ûnder de preek siet der boppe yn 'e tsjerketoer in jongkeardel. Dy koe fan dêrút it hiele hear, fan Marrum oant Burdaard, oersjen. Drige der gefaar dan moast dyjinge op in knopke drukke sadat der in lampe begjinne soe te baarnen by oargelspylster Sara Tolsma.

Dy moast dan de minsken yn tsjerke warskôgje. (Net elkenien waard geskikt achte foar de rol boppe yn 'e toer, 'olijkerds' sa't Van Roostelaar se neamde, wienen minder geskikt, dêrom kaam ús heit net yn 'e beneaming, en dêr hat er him, fier nei de oarloch, noch wol ris lulk om makke). It warskôgingssysteem hoechde nea brûkt te wurden.

De Josephsons wienen yn dizze omkriten fersille rekke troch it netwurk fan Frans Vergonet. Dizze Ljouwerter dy't mislearre wie yn it ûnderwiis smiet him op as in soarte fan makelder troch, benammen Amsterdamske, Joaden ûnder dak te krijen. Dat dat foar grou jild barde en hieltiten ienpenliker, soarge fansels foar grutte argewaasje by it Burdaarder ferset. Op in stuit kaam der in berjocht dat de minsken dy't troch Vergonet ûnderbrocht wienen, harren melde moasten yn Ikkerwâld. It echtpear Josephson soe dat ek dwaan en namen dêrom ôfskied fan de Van Rootselaars. Dy seinen ta dat de doar fan de pastorij altiten foar harren iepenstean stean soe. It die bliken dat 'Ikkerwâld' in fal wêze soe want rillegau, op 21 oktober 1943, wie der in grutte razzia yn 'e Dokkumer Wâlden. De namme fan 'Vergonet' yn kombinaasje mei 'ferrie' song al gau yn it rûn (mei dêrom is op de 27e oktober Vergonet op de Petrus Campersingel troch in lid fan de Grinzer KP likwidearre). De Josephsons koenen amper oan de razzia ûntkomme. Hja moasten harren in hiele dei ferskûl hâlde yn in djippe fuorge en yn 'e neare nacht en op frjemd terrein binne se dat wer útskarrele nei Wânswert, om by de pastorij oan te klopjen.

Dêr krigen se in waarm wolkom mar de Josephons fertrouden nei dit akkefysje net in mins mear. Yn oerlis waard besletten dat men fierder 34

nimmen fan de ûndergrûnse yn harren ûnderdûken behelje soe. Om dy tiid hinne (E.S. de Jong hat dan ek mis west om syn 'Hof der Hoven' yn septimber 1943 ôfspylje te litten) meldde him ek it âldere Joadske echtpear by de pastorij neidat se it hiele dei it doarp trochsutele wienen. It wie sneu mar hja kamen foar de winige doar.

Allinnich de faam Geertsje Timmermans wist fan de útfanhuzers yn 'e pastorij. Mar dy fertelde it thús net iens. Wannear't dûmny en mefrou ris fuort wienen en se dochs nei de pastorij wie, sei se dat se op de hinnen passe moast. En diaken Haaije Elgersma wist der fan. Men koe net langer ta mei de bonnen Elgersma soarge alle dagen foar ekstra mûlfoarrie.

Soan Hielke H. Elgersma fan Westernijtsjerk: “Ik haw myn broer Willem ek noch mar efkes hifke, dy is fan 1932, hat it dus wat bewuster meimakke.

Mar der waard yn 'e hûs fierder net oer praat. Dat waard mei opset sin dien omdat de Dútsers der op út wienen om bern mei wat snobberij út te kloarkjen. Willem hie fansels wol it ien en oar yn 'e gaten omdat heit altiten krekt foar sperrtiid nei it doarp wie, meast mei itensboel”. Elgersma hat de Joaden ek oan ûnderklean en sa holpen - se hienen alles efter litte moatten - en letter ek oan in spinwiele, sadat de minsken wat om hannen hienen.

Doe't it gefaar op hússikings grutter waard is der efteryn 'dûmny's tún', yn it restant fan de fierder ôfgroeven terp, in hoale groeven dêr't de minsken út 'e wei koenen. Der hat dus net in gong ûnder de feart troch run, mar it wie wol sa dat men fia dy hoale troch de ûnderwâl fan de Wânswerter feart fierder fuortkomme koe. Ek fan dizze hoale hoechde men nea gebrûk te meitsjen.

Yn 'e maitid fan 1944 krige Van Rootselaar in berop út Oosterwolde yn Gelderlân en dat naam er oan. Op 7 maaie 1944 wie de ôfskiedstsjinst yn Wânswert, yn 'e Dokkumer krante stie: 'trots alle verschillen die er geweest zijn verblijdt het Van Rootselaar dat hij thans met vriendschap en waardering afscheid kan nemen van deze gemeente die hem lief is geworden.’

35

Mar hoe moast men mei de Joadske ûnderdûkers oan? De man siet dêr slim oer yn, mar dûmny besocht de moed der yn te hâlden: 'Slechts met een dubbeltje op zak geraakt een Jood wel aan de Riviera.' Se soenen mar mei nei Oosterwolde en Van Rootselaar hie it folgjende betocht: hy hie in grutte boekekiste en fia de Elgersma's slagge er ek noch oan in spekkiste, dêr waard it fleis yn 'e regel ynpikele foardat men it rikke.

Dêr moasten de beide dan mar yn.

Earst waard yn de pastorij noch útbesocht hoelang oft se it yn 'e kisten folhâlde koenen foardat it lid wer omheech moast: sa'n tsien minuten. Haaije Elgersma fytste nei Ljouwert om in ferhuzer dy't net allinnich noch in auto op 'e dyk hâlde koe, mar fierder ek te fertrouwen wie.

Mei dizze De Jong waard ôfpraat dat er in lietsje sjonge soe as de kust feilich wie, dan koe dan efkes it lid fan de kisten omheech. Van Rootselaar en de frou foaryn mei de jonge Geertsje, dy't in bân fan fertrouwen krigen hie mei it dûmnyspear, dat se gie ek mei as faam nei Oosterwolde. Doe koe de reis oangean, it gie net sa hurd, de auto ried op gas fan kachelblokjes.

Boppedat wienen ûnderweis wol ris wat tûkelteammen, de kontrole by de IJsselbrêge bygelyks wie tige strang. Mar de hiele bringst kaam feilich en wol yn Oosterwolde oan. Dêr wie help om de ferhuzersauto leech te heljen.

Sûnder dat men it yn 'e gaten hie tôgen se de kiste mei de man deryn nei boppe. It sil der grif yn woegen hawwe, want it duorre langer as tsien minuten foardat se wer werom wienen. En de frou koe net langer as 10 minuten efterelkoar yn 'e kiste. De Jong hat lang om let sels de kiste efterop 'e rêch nommen en sa nei boppe tôge. Hy hie grif net goed sjoen hokker 36

kant boppe moast want de frou siet doe sa nuver yn 'e benearing dat se mislik waard en ek noch spuid hat. Noch wie it gefaar net efter de rêch. Yn de pastorij sloech allegear wurkfolk om dat it waard better achte dat de beide noch mar in skoftke yn 'e kisten tahâlde soenen. Op't lêst koe de frou it net mear bankje, se die it lid hoeden omheech en stie doe each yn each mei de electriciën. De man waard sa kjel dat er yn sân hasten de treppen wer delstode. Dêr koe Van Rootselaar him wer wat delbêdzje en de saak útlizze. Aldergeloks siet de man by de ûndergrûnse, dat dy soe syn mûle net foarbyprate.

Yn Oosterwolde hawwe de Van Rootselaars ek noch wol it ien en oar meimakke. Sa moast dûmny mei doarpsgenoaten tidens in razzia yn 'e berm lizze, alle 200 om en om mei de holle nei de dyk as mei de holle nei it wetter. Doe't se dat ferhaal letter yn Wânswert hearden, waard der noch al efkes temûk gnyske: se hienen dy grutske dûmny wol graach ris yn 'e ûnderwâl lizzen sjoen wollen. Mar alle haadrolspilers binne de oarloch goed trochskarrele. De Josephsons sieten foar de oarloch al yn 'e filmweareld en binne letter yn Amearika bedarre dêrt se by in grutte maatskippij dokumintêres makken. Se feroaren harren efternamme yn 'Martin' dat bekke dêr wat better en se hawwe altiten kontakt hâlden mei de Van Rootselaars. In sweager fan harren, in rike bankier yn New York, hat de Van Rootselaars as tank noch in nije auto skonken. Van Rootselaar hat nei Oosterwolde noch yn Oud-Alblas en yn Wijk bij Heusden stien. Dêr waard, nei in protte dokterjen, ek harren iennichste soan berne, Otto Johann Jan. Yn 1956 folge Delft, 1964 Barneveld en IJsselmuiden wie yn 1970 syn lêste gemeente. Hy is yn 1971, doe't er 40 jier predikant wie, mei emeritaat gien.

Hy is ferstoarn op 16 maart 1990, 83 jier âld. Syn frou wie twa jier earder al wei. Soan Otto komt alle jierren noch by de Elgersma's.

En de faam Geertsje Timmermans, dy is yn it Gelderske Oosterwolde hingjen bleaun. Hja krige fia in freondinne kunde oan in mân, Arend Fransman en op 17 juny is hja mei him troud. Hja krigen trije bern.

37

Fetsje Flittergat foar de tichte doar Op 'e Wirdsterterp stienen ornaris de trije grutste pleatsen fan Wânswert.

Mei de famyljes Van der Woudes/Meindertsma, de Talsma's op 'e Gasthúspleats en dan de famylje De Jong. Op ien fan dizze trije pleatsen soe it neikommende ferhaal him ôfspile hawwe. It folksferhaal, yn in televyzjeleaze tiid fernuverden de minsken inoar mei it fertellen fan soksoarte ferhalen wêryn't it byleauwe gauris foar master opsloech. It ferhaal dat ek wol bekend stien hat as “De faam dy't sels Maaije hâlde” (dy't sels ûntslach naam op âlde maaie) is al ris earder publisearre yn 'e Ljouwerter krante op 8 septimber 1950. As skriuwer stie der by “Rein Wiersma”, dat wie in skûlnamme fan de bekende Wânswerter skoalmaster/skriuwer Eelke Simens de Jong.

38

It middel “duveldrek” waard neffens Jinse Baukes Talsma yndertiid troch de boeren wol brûkt om in bolle pystich te krijen. It waard makke fan de woartel fan de plant “wolfsmelk” (yn it Frysk 'duveldrek' en ek wol 'papekloaten') en stonk ûnhuerich. Yn 'e folksferhalen wie it in middeltsje om tsjoensters bûten de doar te hâlden.

Fetsje Flittergat – dy bynamme wie sa húsriem wurden, dat men it fanke suver al net oars mear koe – wie in boerefaam as in lôge en hja lestte it libben. Hja kaam djip út 'e Wâlden fandinne, nimmen wist winliken, wêr't krekt har widze stien hie, mar hja hie de broek oan, dat mocht bekend stean. Net, dat it no sa'n haaibaai wie, al wie se dan yn it wurk de rûge kant neist, wat dat oangyng: hja wie de fatsoenlikens sels, der soe har tsjinoer de boer en de boerinne gjin ûnfertogen wurd ûntkomme. Dêrby wie hja tige fleurich op 'e tried en sterk as in manskeardel: mei kealleboarnen en it bringen fan de molkbussen nei de dyk koe se in arbeider út it stee keare en ek by de boerinne yn 'e foarein fleach it wurk har troch de hannen: hja wie in baas oan 'e wosktobbe en as hja op it stalt lei te spielen gyngen de baren suver oan 'e ein fan 'e grêft ta.

Sneintejûns op 'e buorren, as hja mei de oare fammen kuiere, spile se net swak by; hja koe de opslûpen feintsjes, dy't har neipiuwe (naroepen), oer de bek slaan, dat se foar in wykmannich takochte wiene en hja mijde nimmen datoangeande.

It bêste hout sit wolris in oast yn en sa wie it ek mei Fetsje. By al har goede eigenskippen hie se ek in ferkeardenien: hja hie net om 'e nocht har bynamme krige: Fetsje Flittergat. As hja it rêde koe, soe se gjin setsje of pretsje fersitte. Ek dat mocht hinnebruie, as hja mar net dy aaklike oanwenst hie om altyd by nacht en ûntiid thús te kommen. Wodan, de hiemdogge, dy't altyd oansloech as der frjemdfolk op it hoarnleger kaam, koe Fetsje mei lêze en skriuwe: hy spile mei har ûnder ien huodsje.

Sadwaande hie noch de boer, noch de boerinne der rjocht weet fan, hoe let dat genachtdraaf wol net waard bytiden. Tipelsinnich wie it, dat it fanke 39

moarns mei melkerstiid, as de boer rôp, altyd presint wie en hja nea gjin lêst fan slûgens skynde te hawwen.

Op 't lêst hie de boer syn nocht en lit de doar altyd los stean, hy neamde Fetsje de tiid fan thúskommen en wachtte ôf. Mar al wa't oan 'e doar kaam, gjin Fetsje. De boer, kening op eigen hoarnleger, die gjin langer tiid: hy skoattele de doar en skode ringen oer de bedsplanke. Hy koe de sliep lykwols mar min krije, want hy lei op 'e hark: aanstûns soe Fetsje wol oan 'e klink fan 'e doar omrammaaie. It hâlde mar oan en lang om let foel de boer yn 'e sliep. Doe't er him de oare moarns amper fersliepte en mei syn slûge holle syn wenstige rop die oan it fanke, kaam dy ringen foar it ljocht, krekt of wie der neat bard. De boer stume en der waard mei gjin wurd oer praat.

Sûnt kaam Fetsje Flittergat steefêst foar de tichte doar, mar ek steefêst lei se de oare moarns op bêd. De boer woe it amper wêze foar de boerinne en socht temûk oft er it stee ek fine koe, wêr't dat fanke lâns komme koe. In mannich stilen fan de siichramten út de molkenkelder wiene wat los. Hja waarden fêstset, mar Fetsje kaam der yn ... It húskefinster kaam in pal op, mar Fetsje kaam der yn... De skúframten waarden pinnen op makke, mar Fetsje kaam der yn...

De boer besaude him.

Hy wie te stiif en freegje it fanke hoe't hja dat hie, mar elke kear as er alles wer ôfskoattele hie en Fetsje de oare moarns gemoedereard it ljedderke delkaam út har opkeammerke, koe er him wol yn 'e hûd bite. Hy stie dat fanke langer net, hja koe wat mear as in oar. Nea soe hja der mei in wurd oer prate, dat hja de doarren wer skoattele fûn hie en de skúframten mei pinnen fersegele. Mar hienen stille wetters gjin djippe grûnen? En wa wist wêr't dat fanke jûns omdangele en by neare nacht úthinge? Wis, hja hie de jierren, mar hy as boer hie dochs noed te stean foar alleman, dy't in hinnekommen socht ûnder syn tek? Sa kaam it, dat de boer wat er oars ferswije woe en foar nimmen wêze, oan in inkelde goekunde ferhelle, dat hja mar rie skaffe soene. Sûnt gyng it praat oer it dwaan en litten fan Fetsje 40

Flittergat as diggelfjoer troch de buorren. It doarp krige in skalk each op de faam en hja waard der hosk (niet welkom), de feinten soe langer net mear nei har tale en de oare fammensbern begûnen har mei de nekke oan de sjen. Wa't no tinkt dat Fetsje der learing út lûke soe, hat it mis. Krekt oarsom, hja bleau deselde, al wie it krekt dat se sa fleurich hast net mear wie, sûnt men har yn it doarp sa skoudere. Oars bleau alles by it âlde: as Fetsje it rêde koe gyng se 'efkes fuort' en kaam by nacht en ûntiid thús... De boer hie al lang ornearre, dat er har net wer ynhiere woe, mar hy doarste it ek net oan har Maaije dien te jaan: o har wurk wie ommers neat oan te merken, ja der soenen net folle wêze, dy't mei har yn it span koene datoangeande.

Ienris kaam der in kuorkerinner oan 'e doar. It wie immen djip út 'e Wâlden, lykas it fanke. Syn eagen wiene by it swarte om ôf, lykas ek harres en it wie 'hi' en 'mi' foar en nei, alhiel it fanke har taal. De boer noege de kuorkerinner – in man op jierren, dy't grif al hiel wat fan 'e wrâld sjoen hie en al swalkjendewei alhiel wat minskekennis opdien hie – yn 'e hûs en hjitte de faam op it bjinstap de bussen te leegjen. Sa skean út de mulkeamer wei hiene hja har krekt op it each en de boer frege, mei in knikje nei it stalt: Dy faam, kenne jo dy ek, hja moat der earne by jimmes weikomme. De kuorkerinner, dy't al net wist wat er der oan hie, dat er sa freonlik yn 'e hûs noege waard, meunstere Fetsje ris, mar koe har net toplak krije. De Wâlden binne nammers folkryk, dat men koe it de man net kwea ôf nimme, sa net.

Fan praat komt lykwols praat en om't de boer dochs wol wat in ferklearing jaan moast oangeande syn fraach, krige de kuorkerinner it hiele ferhaal fan Fetsje Flittergat yn kleuren en geuren te hearren. It wâldmantsje luts in mannich tearen yn syn foarholle, knypte de swarte eachjes wat ta, lei syn finger doe by him de noas lâns en sei wat heimsinnich: “As de boer wat duveldrek út de apteek hellet en dat op 'e drompels fan de doarren leit, is de boer der ôf”. De boer liet der gjin gers oer groeie: doe't er de freeds te Ljouwert kaam, kocht er in pûdsje duveldrek. Men koe nea witte.

41

Doe't er de jûns thúskaam en Fetsje syn klean opburch – it pûdsje mei duveldrek lei doe al yn it taffelslaad – wie it krekt oft it fanke wat oars wie as ornaris. De jûns nei melken frege se de boerinne om stopjern en bleau hja by honk, dat wie yn gjin tiden bard. Sadwaande bleau it pûdsje de earste jûns yn it laad. De sneontejûns sette de faam lykwols ôf mei har ferskjinnersklean nei âlde Baaije, dy't har wosk altiten die. De boer hie syn jild net om 'e nocht foar it remeedzje delteld, dat hy soe no syn trekken waarnimme. Hy die lykas de wâldman sein hie, hy struide duveldrek op de drompels. De jûns doe't er mei de boerinne ûnder de wrine (tekkens) krûpte, begûn it stadich te reinen. Ringen waard it spielen en dat hâlde mar oan. De hiele nacht wie it oft it by ammersfol út de loft smiten waard. Mei sok waar wol it ornaris wol sliepe en de boer en de boerinne hearden it net earder, as doe't mei gâns bombaarje de wekker ôfrûn. Doe't de boer ûnder oan de ljedder Fetsje rôp, kaam der diskear gjin antwurd. Hy rôp nochris, lûder no mar ek no gjin Fetsje, dy't har wenstige “Ja, ik kom der oan!” sei.

Doe ynienen kaam it de boer yn 't sin fan it duveldrek. Dat er dêr mei syn slûge holle no net earder oan tinke koe. Ja, it lei der noch op de drompels...Soe it dan dochs...? Hy die de doar iepen fan 'e skoattels en strúnde ris yn 'e iere moarnsskimer om hûs en hear. Doe ynienen besaude er him: Fetsje lei, ûnder it oes fan 'e heaskûne (schelf), lykwols hja hie gjin droege tried oan har. Doe't hja him seach riisde se oerein... hja skriemde...

Sûnder ek mar ien wurd te sizzen, ferstrûpte se har en sette ôf. Sels makke hja maaije en nimmen is oan 'e weet kommen wêr't it fanke bedarre is.

E.S. de Jong

42

It brechje fan Tergrêft Tergrêft liket Tergrêft net mear. Ik wit net oft it jimme al opfallen wie, oars hawwe jim der grif wol oer lêzen yn ‘e kranten. Mar it sa markante brechje fan Tergrêft wie der sa min oan ta dat it fuorthelle is troch de gemeente.

Dat hat men wat stikum dien, krekt as fielde de gemeente har wat skurf oer it minne ûnderhâld. It brechje hat fansels lang dy alluere net as dat fan Bartlehiem, dêr’t troch de Hollanners nei de Alvestêdetochten in soarte beafeartsplak fan makke is. Hie dêr itselde mei dien wurden dan hienen roppige kameraploegen al lang op ‘e stoepe fan it gemeentehûs yn Ferwert stien te hymjen. Mar by al dy boatsjeminsken dy’t der by’t simmer del komme of al dy reedriders, doe’t it noch winterje woe, is it Tergrêfter brechje wol sa bekend dat it as in grut gemis fielt wurde sil. Ik kin my der dan ek wol wat by foarstelle dat de ynwenners fan Tergrêft mar min te sprekken binne oer dizze gemeentlike aksje.

Tergrêft, it is suver neat. In keppeltsje huzen en wat buorkerijen oan wjerskanten de Ie. Oant foar koart ferbûn troch it neamde op it plak dêr’t de Wânswerter feart útkomt yn dyselde Ie. Yndertiid wie it brechje in wichtich ûnderdiel fan de Trekwei (oanlein yn 1646) tusken Ljouwert en Dokkum. Hoe komt Tergrêft eins oan syn namme? Dat sit sa: op Hiele âlde kaarten is noch wol te sjen dat der yndertiid in Noarder Ie wie en in Suder Ie. De Noarder Ie kaam út yn ‘e Lauwerssé en de Suder Ie yn it hert fan Ljouwert, yn wat doe noch de Middelsé wie. De Middelsé waard ynpoldere wêrtroch’t de Suder Ie har wetter net mear kwyt koe. Doe is tusken beide rivierkes in grêft groeven en dat is dat rjochte eintsje (“Ter grêft”) yn in fierder sa slingerjende Ie. Altiten goede oantinkens hân oan it gehucht. It tilde der op fan famylje: ‘pake en beppe Tergrêft’ Gaatse en Wietske Zoodsma, omke Rinse en mouike Hiltsje en by ’t simmer útfanhuze de Amsterdamske tûke fan de famylje der, in bytsje skoalrapport smiet dan goud jild op. De besites as lyts 43

jonkje steane my noch helder foar de geast. De reis der hinne wie al ien grut avontoer foar in jonkje dat noch amper fan de pikepôle kaam. It moaiste wie as pake Gaatse ús ophelle mei it boatsje, dat wie suver in wrâldreis gelyk. Mar meastentiid bongelden wy de tegelpaadsjes del. Earst by de buorren op, dan njonken de tsjerke it hikje troch, de terp wer by del nei it ‘wite bartsje’ mei de twa klaphikjes. By hoar waar hearde it tichtklappen fan dy hikjes krekt as waard der sketten. De mûne De Victor mei syn machtige roeden en dan it lêste klaphikje troch, sa belâne men op ‘e Barten. Dan de swarte sintels fan de Skettersdyk dy’t krekt foarby de pleats fan Simens’Kike útrûn op in loopplankje en dan folge it paad fierder de Wânswerter feart.

Der wienen fiif hikken ûnderweis dêr’t men oer in omstap (=constructie van een houten driehoek of halve schijf boven een sloot om buiten een hek om te kunnen stappen) omhinne koe. Op Tergrêft wie der wer in klaphikje. Yn myn beleving rukte it altiten nei tarre op Tergrêft, fan de boatsjes dy’t goed yn ‘e tarre de winters treast wêze moasten. Dan by pake en beppe de saneamde timmerwinkel troch en dan folge it hichtepunt fan de reis. Né, dat wie net de dampe tút fan beppe Wietske en it stekken fan dy iene hier skean boppe har mûle. Mar dat wie dat machtige útsicht by pake en beppe yn ‘e wenkeamer. De ûnbidich grutte boaten yn ‘e Ie koe men dêr al fan fier oankommen sjen.

Tergrêft hat altiten allinnich oer it wetter goed berikber west. Dêrom wie it yn ‘e oarloch ek in paradys foar ûnderdûkers. Woenen de bewenners fierder de wrâld yn dan stuts men de Ie oer mei it boatsje en dan wie it wachtsjen op de bus fan eartiids de Tadema’s. Men koe oer in modderreed de Mieden troch yn Hallum komme en oant nei de oarloch de Trekwei del rjochting BUrdaard. As men moast it hjirboppe oanhelle tegelpaadsje del; doe’t omke Rinse noch nei skoalle gie, kaam men sechtjin man sterk fan Tergrêft. Pake Gaatse buorke oan de iene kant it brechje en syn sweager Jan Gaasterland oan de oare kant. Se hienen elk in hynder mar de ûngetiid dienen se altiten tegearre.

44

In foto út de tweintiger jierren fan de 20e ieu mei dêrop it brechje fan Tergrêft sa’t dat der earder útseach. Rjochts it hûs dêr’t pake Gaatse en beppe Wietske oant 1973 wennen. Eartiids wie dat in ferneamde herberch mei de namme “Oud Tergraft”. In hûs fan hâldoan foar skippers en reedriders. By de herberch wie fanâlds ek in opslachplak dêr’t de boeren dy’t lân oan de Wânswerter feart hienen, gebrûk fan meitsje koenen. Om 1775 hinne is alles fernijd, fan1887 oant 1935 hie de famylje Timmermans der in timmerbedriuw. Jozef Farago oant yn 1942 en de famylje Van der Werk fan 1946 oant 1957. Nei 1973 wenje Fokke Kooistra en letter ek Cobie de Boer der.

Omke Rinse: “It aldermoaiste stekje wie op it heablok fan omke Jan, dêr boppe koest beide kanten de Ie oereagje, moaier útsjoch wie der net te finen”. Mar it wie fansels net allegear goud wat der blonk op Tergrêft. As nei in strange winter it taaiwaar waard dan wie men in skoftke folslein ôfsluten fan de wrâld. It iis hâlde dan net mear mar wie noch te tsjûk om der mei de boat trochhinne brekke te kinnen. “Ik kin my ek noch skoan de 45

skûtsjes heuge dy’t mei biten fearnen. Dan wie it drok op it wetter mei al dy famyljes dy’t hjoeddedei noch bekend binne fan it skûtsjesilen: de Zwaga’s, de Meeters en soksawat. En de drokte mei de Alvestêdetochten. By dy drege tocht fan 1963 stienen der wol twahûndert man op Tergrêft om de riders oan te fiterjen. De Wânswerters fochten suver om it meast gaadlike plakje by it rút fan pake en beppe”, sa fertelde omke Rinse.

Pake hie ien stik lân oan de oare kant fan de Wânswerter feart. As der dan hea fan wûn wurde moast dan wie it brechje te steil om der mei in folle wein hea oer hinne. Dan kaam de wein mei hea op in pream en dy waard dêr fêstset op in batte. Sjoch de foto hjirûnder. Om hynder en wein oer it behyplike brechje te krijen wie in nuodlik ûndernimmen en dêr kin omke Rinse oer meiprate. “It wie op 27 maart 1959. Ik hie foar ús heit en omke Jan mei hynder en wein nei Hallum west en soe by omke wei de wein wer nei hûs bringe. By it opriden fan it brechje rekke ik it bestjoer oer it hynder kwyt. De wein bleau healweis hingjen, mar it ynspande hynder rekke te wetter. Mei help fan myn broer koenen wy it hynder lossnije, mar wy slaggen der net yn om it oan de kant te krijen. Doe’t de molkboat der oan kaam hawwe wy it bist de Ie oerswimme litten. Oan ‘e oare kant fan it wetter wie wat in ûndjipte, in eilandsje, en dêr besocht it bist de fuotten wer ûnder it gat te krijen. Mar it hie by it fallen sa’n opstopper hân dat it de rêch brutsen hat, want dêr bejoech him de geast”.

Der moat noch in krantefoto wêze mei pake Gaatse, omke Rinse en Jan Gaasterland dêr’t se op steane mei it blauwe briefke fan de oanslach foar de wegenbelêsting. Dat it in skande wie dat de Tergrêfters wol goed genôch wienen om dy belêsting te beteljen mar der gjin wegen wienen dêr’t se del koenen. Yn 1968 is dêr in ein oan kommen. Troch de oanlis fan de nije dyk nei De Trije Hikken waard Tergrêft oansluten op ‘e bewenne wrâld. Oare kear mear dêr oer. Pake en beppe hawwe yn 1973 in âldereinhúske yn Burdaard sette litten en omke Rinse en dy binne om dyselde tiid hinne nei Baaijum gien te buorkjen. Myn bân mei Tergrêft waard dêrtroch stadichoan 46

ferbrutsen mar de dierbere oantinkens binne bleaun. Dy litte har sa gau net fuorthelje as in slim fertutearze brechje. Mar no hat de gemeente wol tasein dat der wer in brechje op Tergrêft komme sil. Dat wie wethâlder Haije Talsma ek wol in bytsje ferplichte oan syn skoanfamylje (al wit ik as amtner ek wol dat in keazen bestjoerder noait it persoanlike belang foar it algemiene belang stelle mei). Mei de sinteraasje like it al wat swier te kealjen mar de wethâlder hat de spinreagen noch yn it hier te sitten fan it yn alle hoeken en hernen fan it Ferwerter gemeentehûs sykjen nei noch in lyts potsje mei jild. Dat potsje is der kommen al siet der krekt net genôch yn. De Tergrêfters sille dêrom sels noch de mouwen opstrûpe moatte om wer in houten ferbining te krijen tusken de beide stikken Tergrêft. As lytse treast foar dy bewenners noch in kranteberjochtsje fan 13 maaie 1937: “Met de herstelling van de brug over de Wanswerder vaart te Tergracht, die sinds eenige tijd in bouwvalligen toestand verkeerde, zal binnenkort worden aangevangen. De gemeente Ferwerderadeel zal in de kosten bijdragen, terwijl men onder de ingezetenen en belanghebbenden een lijst heeft laten circuleren”.

Yn al dy santich jier is der dus eins gjin sprút feroare!

47

“Tergrêft foar de twadde kear befrijd”

Op 14 july 1961 stie der in felle oanklacht fan de Tergrêfters yn it Frysk Deiblêd. Yn in stik mei as kop: “DE OFFICIËLE WEG NAAR TERGRACHT IS EEN MODDERREED” fûteren heit en soan Zoodsma en harren sweager Jan Gaasterland op ‘e oerheden dy’t har mar nuver sitte lieten. It kaam der op del dat hja wol goed genôch wienen om de blauwe briefkes foar de wegenbelêsting te beteljen mar in fatsoenlike dyk nei Tergrêft koe der net ôf en dat wie der fier by troch. Benammen by ’t winter, yn in tastân tusken froast en taaiwaar, wie it foar de Tergrêfters as wienen se ferballe nei in eilân: Elba oan ‘e Ie. (Omke) Rinse Zoodsma is fan syn berte yn 1935 ôf grutwurden op Tergrêft en hy hat der oant 1973 buorke. Doe binne se nei Baaijum tein en no hâldt er mei muoike Hiltsje hjeljûn yn Wjelsryp:

48

“Om 1957 hinne krigen wy telefoan, 1962 it elektrysk en om 1964 hinne wetterlieding. Mar mei de dikeboel bleau it mar behyplik. De Trekwei wie net mear fertroud, der wie ien ferbining: oer de Noardermieden nei Hallum.

De earste kilometer dêrfan wie net ferhurde, dat moarns wienen wy wol om fjouwer oere mei fee op ‘en paad dat nei de feemerk yn Ljouwert moast, de feewein stie dan op it ferhurde stik te wachtsjen. Doe’t dat stik yn ‘e krante stie leinen de earste plannen foar in dyk nei Tergrêft al op ‘e tekentafels. As sljochtwei boerke woe ik de Skettersdyk mar trochlûke om dy by Tergrêft oanslute te litten op ‘e Noardermiedwei. Foar de amtners wie dat grif wat te koart troch de bocht, der moast in dyk komme fan 11 km lingte mei dêryn mar leafst 6 nije brêgen. Wy moasten dêrtroch wol aardich mear baatbelêsting betelje (800 gûne it jier en dat tritich jier lang) mar dan wienen alle buorkerijen wol mei in eigen reed oansluten op ‘e nije dyk. De provinsje woe ek wol oan it plan meiwurkje, mar dan moast de oan te lizzen dyk ûnderdiel wurde fan in folle langere ferbining fan Ljouwert oer Bartlehiem en by De Trije Hikken trochlutsen oant de dyk Holwert - Dokkum (it earste stik Ljouwert – Bartlehiem is der nea kommen).

Doe’t de plannen wer ris wikkerdewik stienen binne wy mei ús trijen, Willem Postmus, Thom Jansma en ik, nei it Provinsjehûs yn Ljouwert west.

Om de Kommissaris sprekke te kinnen hie lykwols nochal wat yn ‘e akte. Wy moasten ús earst op ‘e Twibaksmerk melde. In man mei eigenwize gouden strepen op ‘e jas liet ús yn in wachtkeammerke. Nei in skoft brocht dyselde man ús nei de keamer fan de Kommissaris fan de Keninginne, Linthorst Homan. Dy waard suver wei efter in bombidich grut buro. Doe waarden wy op ‘e rigele foar dat mânske buro plante, in stoel is ús net oanbean wurden, dêr stienen wy dan mei de hantsjes op ‘e rêch. Trije út-‘e-klaai-lutsen boerkes, ornaris mei aardich geweld, mar foar dat buro oer suver lytsman.

Wy mochten om bar ús wurdsje dwaan, ‘ZKH’ antwurde en wy krigen de gelegenheid om noch ien kear wat te sizzen, doe knikte mijnheer nei de giele-strepen-man en dy jage ús der doe wer sa’n bytsje út. Letter haw ik de fergeliking wol ris makke mei Moazes en Aäron foar Farao oer. Wy koenen 49

spitigernôch gjin stokken yn slangen feroarje, oars hie ik wol ris sjen wollen hoe’t de regint dêrop reagearre hie! (Letter haw ik heard dat de man gjin tiid foar ús hie omdat der allegear boargemasters op besite wienen). Piet Douwes de Jong siet yn ‘e gemeenteried, dat dy wist krekt wannear’t de Steaten oer it plan gear soenen. De jûns dêrfoar hawwe wy noch alle steateleden opbelle om te freegjen oft se foar de dyk stimme woenen.

Oft it allegear holpen hat, wa sil it sizze, mar de dyk mocht der komme, de grûn koe oankocht wurde. Om de faasje der yn te hâlden, trunen wy as belanghawwers der by de eigners op oan om akkoart te gean mei de taksaasjepriis. Sa ek by de tsjerkfâdij fan Wânswert, dy’t gau om wie. In skoftke letter krige ik lykwols besite fan Pike van der Bij en Piet Douwes de Jong. De Wânswerter tsjerkfâden moasten yn Ljouwert op it matsje komme, want de kommisje dy’t tafersjoch hâldt op ‘it aardse slijk’ yn eigendom by de tsjerken wie fan betinken dat ‘Wânswert’ de grûn wat te goedkeap ferboelguodde hie. Dat hie ik op myn geweten, dat oft ik mar efkes mei harren mei woe, op ‘e nij nei Ljouwert. Dêr koe útlein wurde dat sawol de tsjerke as de skoalle baat by de oankeap hienen, it mocht trochgean.

Op in moarntiid waard ik skille troch de hear A. Carolus, de gemeentesiktaris fan Ferwerderadiel. Dy hie in grut probleem: alle grûn wie no oankocht op ien stik nei en as dat net goed kaam, soe de oanlis fan de dyk mei in jier útsteld wurde! Carolus wie ús o sa tagedien, dat hy en ik binne yn syn grutte slide stapt en nei Hartwerd riden, dêr’t de dwersbongelder wenne. Wat wy ek besochten, de Hartwerter woe net troch de bocht; hy woe 450 gûne mear ha as dat de gemeente biede koe.

Doe haw ik myn buorlju Willem Postmus en Thom Jansma belle, dat wienen op ’t lêst stevige boeren. Dy wienen samar beret en mei ús trijen hawwe wy elk 150 gûne op it kleed lein. Dêr wie Carolus wer sa bliid mei dat wy dêrnei yn Snits, op kosten fan de gemeente, hearlik iten hawwe.”

De diken kamen der, de 11,5 km dyk mei seis brêgen kostten mei-inoar 2,8 miljoen gûne. De Grontmij fierde it projekt út, NV Ooms en Zn fan Snits 50

leinen de brêgen yn ‘e dyk. Freerk Postmus koe him noch wol heuge dat de peallen foar de brêge op Tergrêft earst fierstente heech wienen, dan hie de brêge wol fiif meter boppe de feart útkommen. Wat der fan de peallen oerbleau hat omke Rinse brûkt om der in weinhok op te setten.

Yn 1968 wie alles yn kalk en semint. Op 1 novimber fan dat jier waard de dyk offisjeel iepene. Meester van den Berg en juffrou Brinksma hienen ferskes makke, dy’t wy as skoalbern sjonge moasten. Op acht platte weinen, hierd fan de firma Miedema út Winsum, koenen de skoalbern, it muzykkorps en alle oare Wânswerters op striepakken ferfierd wurde (in kâld fermaak). De ‘bûtenbern’ spilen in haadrol op dizze iepeningsdei. Op Tergrêft is in soarte fan iepenloftspul opfierd mei in boatsje en dêryn de dokter mei in pasjint om út te byldzjen dat siken bytiden lizzend op in ljedder of slide ophelle wurde moasten om nei it sikehús ôffierd wurde te kinnen. By de Trije Hikken wie de offisjele iepeningshanneling. By in earebôge oer de dyk brochten Tineke Zoodsma en Cobie de Boer de bile nei de Kommissaris, Rixt Talsma en Trude Postmus (allegear yn Fryske klaaiïng stutsen) hâlden it plankje fêst dêr’t Linthorst Homan de symboalyske knoop op trochkapje soe. Freerk: “Op ‘e foto is wol te sjen dat ús Trude net doart te sjen, dy wie deabenaud dat de Kommissaris har de fingers der ôffykje soe.” Under in lûd jûchhei fan it omsteand laach die de CdK syn wurk en der kaam net iens bloed fan.

Yn Eldorado wie neidetiid de neisit mei taspraken fan pommeranten. De ferhalen kamen der sa’n bytsje op del dat nei 80 jier (doe wie der al sprake fan it opknappen fan de Trekwei) in ein kommen wie oan de striid tsjin modder en wetter. Pake Gaatse, as boargemaster fan Tergrêft, sei yn syn wurdsje wat patetysk dat Tergrêft dizze dei foar de twadde kear befrijd wie.

Yn ‘e ynlieding hie ik it der oer dat de Tergrêfters tenei mei droege fuotten de wrâld yn koenen. Mar in ferhurde dyk is dêr gjin garânsje foar. Omke Rinse: “Net lang nei de iepening soe ik yn ús Folksweintsje jim heit nei hûs bringe. Ynienen dûkt der der in losbrutsen skiep mei twa lammen op foar 51

de koplampen. Ik boppe op ‘e rem en doe’t wy de eagen wer iepen doarsten te dwaan stie de auto de oare kant út en op it rântsje fan sa’n djippe, krekt groeven sleat. Dat wie mar krekt goed gien. Ik moat sa út en troch de rook fan Tergrêft wer ris wat opsnuve en de Wânswerter toer lizzen sjen mar alle kearen wer tink ik dan by mysels wat hat dy dyk in geweldige foarútgong west.”

Foto by De Trije Hikken: yn 1968 koe hiel Wânswert op 8 platte weinen ferfierd wurde (hjoeddedei op in stekkarke?). Hjir en dêr noch wat bekende koppen. Op ‘e foargrûn liket Jan Tabak Lieuwe van der Bij út te lizzen hoe’t dy trekkerride moat. Achter harren in wein fol pommeranten, Jan Adema healsteand. Rjochts meast ‘Tergrêfters e.o.’: Haije Elgersma oan it stjoer, omke Rinse (mei bril en pet), Anne Popma, Willem Postmus, Gaatse Zoodsma, dêr wer efter haadredakteur Brêge Sietse de Boer, Blijke Postmus, Berber Wijbenga (mei mûtse), muoike Hiltsje, Eelke de Jong en fierderop Piet Streek (stra), Siemen Sjoerdtes Tolsma, Pieter de Boer, jim kinne it mooglik sels wol fierder ynfulle.

52

Jinse Simens de Jong It wie yn 1970 dat it oars sa rêstige doarpke Wânswert o sa yn opskuor rekke. Dy moandeis de 27e july ride plysje-auto’s ôf en oan en sels de fertsjinwurdigers fan de lanlike parse witte it skytplakje yn it Noarden fan Fryslân ynienen te finen. It hiele trelit soe de skiednis yngean kinne as ‘de dei dat Wânswert op de foarside stie fan it Algemeen Dagblad’.

Wat wie der te rêden? Op ‘e Barten, it buorskip krekt bûten it doarp, hie in oerfal west op boer Jinse Simens de Jong. En it wie inkeld en allinnich oan dy syn sûn boereferstân te tankjen dat er it foarfal wer neifertelle koe. De doldryste oanfal hâldt it hiele lân in pear dagen yn ‘e besnijing.

De buorkerij dêr’t alles him ôfspile stiet oan de Skettersdyk. It eardere sintelpaad tusken Wânswert en De Mar dat útrint op in tegelpaad dat it Tergrêfster tsjerkefolk en de skoalbern bebokselen nei it doarp ta. De pleats makket diel út fan De Barten. Neamd nei de losse barten dy’t oer de Wânswerter feart leinen op it plak dêr’t dy de Skettersdyk krúst.

Dy moasten oan de kant skood wurde as de frachtboat “Ora et labora” fan de Iedema’s der troch moast.

Simen en Kike foar de buorkerij op ‘e Barten 53

De Barten is oars eins neat as in dûbele diakonijwente, de tsjerkepleats dêr’t de Elgersma’s buorkje en de buorkerij dêr’t de Vellenga’s wenje en dy’t hjoeddedei heal ferskûle giet efter strewelleguod. De namme “Engelinahoeve” kin noch krekt ûntsifere wurde mar by de stamboekWânswerters stiet de pleats noch altiten bekend as dy fan Simens’Kike.

Simen de Jong en Griet (‘Kike’) Jinses Talsma hawwe hjir sûnt 1916 buorke.

Hja krigen der ek trije bern: Eelke (1918), Jinse (1922) en Klaas.

Simen molk in lytse tweintich kij. Kij dy’t rûnom ferneamd wienen omdat benammen soan Jinse in soad tiid stuts yn it fokken mei fee. Kij mei nammen as “Boukje 9” en “Wanswerder Engelina” wûnen in protte prizen op feekeurings. Sa witte jimme tagelyk wêrom’t ien fan de lettere bewenners de namme “Engelina” oan ‘e pleats jûn hat.

Simen ferstoar op 16 juny 1968, Kike in goed jier letter op 21 oktober 1969.

Eelke helle op ‘e begraffenis, op de dei, sa’t er it sels omskreau, ‘wêrop’t de kimen tilden en de blauwe loft bôge oer it rypjend hea”, it feit oan dat syn heit deis by it iten sekuer ien side foarlies út de Bibel. It makke him dan net sprút út as er oan ‘e ein fan dy side middenyn yn in sin wie… Eelke hie útrekkene dat syn heit yn syn eintsje libben de Bibel 17 kear folslein lêzen hawwe moat.

Oan soan Jinse siet net folle frouljusfleis. Legindarysk is Jinse syn sechje dat er útspruts op syn wat eameljende wize: “As de froulju deageane dan knappe harren manlju op” – Dolle Mina’s dy’t him de mûle snuorje koenen wienen der noch amper. Syn bynamme “Jinse Boltsje” sil grif te krijen hân hawwe mei syn fokaspiraasjes mar hie likegoed syn oarsprong fine kinnen yn syn mear as gewoane belangstelling foar jonges. Der strúnde dan ek altiten jongfolk by him om en guon dêrfan net altiten mei froede bedoelings. Omdat Jinse sa goed as koeke wie, seit it himsels dat in soad fan it jongfolk op Jinse syn bûse tarde. De wykeinen brocht Jinse troch yn Ljouwerter barren. Ek wol yn guon dêr’t it net lije koe om te fertellen dat er 54

krekt in bêste priis bard hie foar in ko of in stik lân. Sok praat luts yn ‘e regel net it bêste folk oan. Doe’t Jinse syn âldelju weirekken ferlear Jinse sa’n bytsje it stjoer oer syn libben. Op ’t lêst hie er sels in bar yn ‘e skuorre mei de namme “The Black Horse”. It wol my noch heuge dat de Wânswerter jongerein, dy’t net folle wend wie, dêr in kear op in sneontemiddei komme mocht. Der repetearre ien as oar Ljouwerter bandsje. De wanden fan it barke wienen optúgd mei bierdoppen en ik koe my net foarstelle dat der safolle bier yn ‘e wrâld wie – letter bin ik wat minder ûnnoazel wurden.

De Wânswerters wienen dan ek net folslein ferbjustere dat der wol ris wat te rêden wie op ‘e Barten. Sa as yn ‘e nacht fan 4 op 5 maaie 1970. Jinse wurdt wekker fan in auto dy’t yn ‘e buert fan syn pleats stilhâldt. Hy sjocht troch it sliepkeamerfinster dat der trije manlju út in buske rûgelje dy’t by him it hiem op komme. Jinse stiet de boel net en slûpt oer de bûthússouder, fia de bûthúsdoar, nei de buorlju dy’t goed hûndert meter fan him ôfwenje, Haaije en Sjoke Elgersma. Dêr wurdt de plysje warskôge.

Dy riede oan om mei de oare buorlju alfêst de dyk ôf te setten dan kinne de boeven net fuortkomme. De buorlju op ‘e Barten, Jan Feddema en Piet van der Woude en út De Mar, Willem Postmus, Wiebren Jongbloed en Tom Jansma, wurde út bêd belle en hja binne fuortdalik beret. De beide brêgen wurde blokkeare mei trekkers en weinen. Utrist mei stokken, gripen en messen moatte de Bartefieren (sa neamden wy de minsken fan de Barten as wy wer ris spul mei harren bern hienen) der ysbaarlik útsjoen hawwe. De ynbrekkers kinne net in kant út, hja krûpe werom yn harren buske en dogge sabeare oft se sliepe. It sil harren net helpe, hja moatte mei nei it buro yn Ferwert.

Dat gie noch goed, al wie it dan op haren en snaren. Mar op 20 july 1970, de wyks foar de oerfal dêr’t it ferhaal oer giet, is it op ‘e nij rekke. It is nea yn ‘e krante kommen, omdat Jinse gjin oanjefte dien hat. Mar Jinse komt dy jûns út in Ljouwerter bar en wurdt dan fan efteren op ‘e kop slein. Hy komt net earder wer by sûp en stút as er efteryn syn eigen Ford Cortina leit, hja 55

ride troch Holwert. Syn oanfaller is op syn auto út mar dêr wol Jinse sa fansels net fan ôf. Der folget in wrakselpartij dêr’t in ein oan komt as Jinse útstelt om nei Wânswert te riden. Dêr soe de oerfaller f 100,- krije as Jinse de auto mar hâlde mocht. Sa wurdt ôfpraat en om noch mar ris oan te toanen hokker deagoede kloat Jinse wie: hy bringt dy fint ek noch wer kreas werom nei Ljouwert… As de Elgersma’s de oare deis freegje wat der te rêden west hat omdat Jinse ûnder de bûlen sit en in tsjûke lippe hat, monkelt er wat skurf: “Neat bysûnders”.

Dizze fint wie binnen in wike werom op ‘e Barten, no net allinnich en mei noch mindere bedoelings. Yn ‘e nacht fan snein 26 op 27 july 1970 wie Jinse ek wer thúskommen nei in drege dûk yn it Ljouwerter nachtlibben. Nei wat er de lêste tiid meimakke hie sliepte er al wat lichter, want om in oere as healwei fjouweren fernimt er in auto. De skiednis liket him te werheljen want ek hjir komme trije manlju út. Allinnich krijt er no gjin tiid om út te piken want al gau heart er dy manlju op it dak omskaaien. Neidat Jinse dy sneintenachts thúskommen is út waarm Ljouwert skrillet er wekker as der tsjin healwei fjouweren in auto by de pleats stilhâldt. It duorret net lang of hy heart guon by it dakfinster omspanen en dêrom kin Jinse net, lykas dy kear yn maaie, oer de bûthússouder útnaaie nei de buorlju Haaije en Sjoke Elgersma. Hy soe dan by dat finster lâns moatte. De dakhazzen doarre it net oan en spring yn it tsjustere gat ûnder harren, spitich foar Jinse want hja hienen fjouwer meter djipper op it beton delkommen en dan hie Jinse se sa byinoar swylje kinnen. Efkes letter heart Jinse se op 'e keukensdoar omhuffen. As er gjin asem jout wurdt dyselde doar ynwâde. Jinse wit dan wol sawat hoe let it is en hy besiket ferside te krûpen. As trije manlju harren efkes letter by syn bêd melde is dat dan ek leech. It fielt noch waarm oan dat de beslieper kin noait fier fuort wêze. Se ûntdekke Jinse yn in bedsteed op it oare keammerke. De manlju batse der fuort yn: Jinse hoecht gjin klean oan te lûken want hy sil it dochs net neifertelle kinne. Hja hâlde tsjin Jinse in nuver ferhaal oer in fanke dat op 'e pleats troch Jinse oantaast wêze soe doe't hja hjir mei har freon de nacht trochbrocht. Hja moatte Jinse yn 56

opdracht fan de heit om hals bringe. Under wurdt Jinse op in stoel delsoald en mei stoel en al efteroer kypt. Hja pakke him by it ear; dat moat der ôf om as bewiis foar dy heit te tsjinjen. En wat der oan dat ear fêst siet soe dêrnei nei de golle tôge wurde dêr't it hea oanstutsen wurde moat om alle spoaren út te wiskjen, sa driigje se de kjelwurden âldfeint. Ien fan de manlju wol graach sjen litte dat er yn it sirkus wurke hat: hy is wakker linich mei messen. In pear kear sûzet in mes deun by Jinse syn holle lâns. In oar sit boppe op him en meneuvelt wakker mei in skearmeske om. Om alle drigeminten krêft by te setten lit hy Jinse syn ûntslachbewiis út 'e Ljouwerter finzenis sjen: op 28 juny is er loslitten. En hy fertelt der by dat er 'dat oud wyf yn Liwadden' ek al kâldmakke hat (hy doelt op de rike widdofrou IJsselstein dy't op 19 july yn Ljouwert fermoarde is). En dat er fêst fan doel is om alle wiken dat er frij is ien te fermoardzjen. Dan sil it heve: de gerdinen wurde tichtlutsen en de beide oaren nimme efkes de wyk, in teken dat sok snijwurk ek net harren deistige wurk is. Jinse, der grif al fan oertsjûge dat er de koekoek net wer slaan hearre sil, weaget noch in uterste needsprong.

“Jimme kinne wol jild fan my krije mar ik haw op 't heden neat yn 'e hûs. Ik haw wol krekt in stik lân ferkocht, dat as jimme wat geduld hawwe dan kin ik moarntemoanne by de bank wol in foarskot krije. Dan kinne jimme f 1000,- de man krije”. De beide oaren wurde der by roppen en it útstel wurdt yn 'e groep smiten. Jinse begjint oan te fielen dat er byt hat. “Mar jimme moatte my no fierder net wer slaan want dan kin ik my net mear by de bank fertoane”.

Sa'n grou stik jild laket de manlju wol oan, de snijerij wurdt op in sacht sin setten en hja drinke der mar ien op, fan Jinse syn bearenburch. Bûten begjint it al wat te ljochtsjen en dat bringt ien fan harren yn it sin dat de auto wer werom moat, dy hawwe se liend fan in maat dy't de moarns wer oan 't wurk moat. Dêrby begjint Jinse him no ek te oppenearjen: “ik moat daliks al te melken”. Dat de oerfallers net folle doel hawwe oer hoe't it op 57

in buorkerij der om en ta giet, docht wol bliken út harren antwurd: 'Dat slane jou mar in kear over”.

Jinse leit út dat de buorlju dan erchtinkend wurde soenen. Net allinnich soenen de kij harren lûd begjinne te oppenearjen mar de molke moat ek op oere en tiid by de dyk stean foar de molkrider.

Twa fan de manlju, ien yn Jinse syn auto, bringe de liende auto werom en de oare sil mei as bewaker as Jinse te melken giet. De kij rinne in 500 meter fierderop yn in stik lân oan de Wânswerter feart. De oaren binne foar it melken al wer werom en hawwe in buks meinommen. Foar de aardichheid wurdt ek noch in pear kear op Jinse sketten, de kûgeltsjes wurde letter yn in beam werom fûn. As Jinse mei syn oppasser te melken is spylje har op 'e pleats noch mear wyldwest taferelen ôf. Mei de buks wurde in pear dowen út 'e beam sketten en letter hawwe se it fersjoen op Jinse syn fûgelhok. Ek wurde der ritsjes makke op it hynder. Jinse hat fan dat alles gjin weet; hy docht it him wakker oan tiid mei it melken. Hy is fan doel sa de oandacht te lûken fan de Jansma's dy't skean oer de feart op “Meervliet” buorkje. As der in buike komt giet Jinse syn oppasser yn 'e Fort Cortina skûljen. Sa hat dy alhiel net yn 'e rekken dat Jinse bytiden wol trije kear ûnder deselde ko sit.

It wie Tom Jansma de moarns wol opfallen dat Jinse ierebetiid oan it melken wie. Dat der ek ien by him omsloech wie minder nuver, Jinse hie wol faker 'útfanhûzers'. Mar op in stuit dat Tom syn heit Harm de bussen klear sette wol foar molkrider ('lytse') Lieuwe van der Bij, nimt Jinse syn

58

……Buorkerij Meervliet….

kâns geweken. It is net tafallich dat er krekt ûnder de ko sit dy't it tichtst by de feart stiet. Hy sjocht noch efkes om him hinne om der wis fan te wêzen dat syn bewaker noch teplak sit. Dan skopt er de amer oan kant en brûst er dwerstroch de Wânswerter feart.

Underwilens besiket er de oandacht fan de Jansma's te lûken.

Mar de eangst ferlammet Jinse, hy rekket sa fan it koekje dat er de wâl amper opkomme kin. Letter sit er ek noch wol in oere by de Jansma's op it húske, deabenaud dat der wer op him sketten wurde sil. De oerfaller is ek kjel wurden, sil earst noch efter Jinse oan mar krijt al gau yn it snotsje dat er te let is. Hy wol de auto yn sân hasten swaaie mar troch syn gystenens rekket de auto fêst yn 'e sompige daam. Jinse hie mei opset sin de auto in eintsje fierder de wiete daam yn riden. De man wit earst net wat er dwaan sil, lang om let fljocht er nei syn maten om te besykjen oft se de auto mei har trijen los krije kinne.

59

Ek dat slagget net en wannear't se sjogge dat de buorlju de brêgen al oan it blokkearen binne, dêr wurde hja langer aardich betûft yn, drosse se wer ôf nei de buorkerij. Dêr fleane se hinne en wer as mâle Jan yn ‘e hinnen. It wachtsjen is op de plysje dy't him dit kear earder sjen lit as doe yn maaie doe't it wakker lang duorje moast. De sterke earm hat der gjin wurk fan om it yllústere trio yn te rekkenjen.

Nei it oppakken fan de oerfallers - troch mar twa plysjes! - wie it foar Jinse noch net oer: de neiklap moast noch komme. Noch wakker oerémis en amper bewust hoe faai syn eintsje libben west hat, moat er dy moarns daliks al nei it Ferwerter plysjeburo. Om te tsjûgjen, slachtofferhelp hie men noch nea fan heard. Op it plaatsje fan de foarside stapt Jinse krekt út dat buro. De buorkerij is earst in skoftlang it domein foar de technyske reserzje.

Yn 'e golle wurde de buks en in mes fûn, it skearmes is yn in sleat smiten.

Underwilens streame waarme reaksjes, fan bytiden wyldfrjemde lju fan witwêrsanne, binnen. Buorjonge Jappie Feddema hat it der as telefoanist mar drok mei. Mar Jinse moat thús syn plakje wer besykje te finen en dat falt om 'e deule net ta. Der hoecht by wize fan sprekken mar in mich fan de lampe te rûcheljen of Jinse hinget al yn 'e gerdinen. As er in dei as wat letter yn it healtsjuster thúskomt en der oer de Skettersdyk in auto stadich tichterby komt wurdt Jinse op slach wer deabenaud en naait er út nei syn freon Rauke Adema. Dêr is er altiten wolkom mar hy doart net oan te klopjen. As Adema de oare moarns te melken sil sjocht er Jinse syn Fort Cortina. Hy der hoeden op ta: en dêr leit Jinse yn 'e auto te sliepen. Adema hie dy nachts ek wol wat fernommen en doe in heal oere mei de gripe efter de doar klear stien… De earste sneons nei de oerfal hie Jinse him genôch moed yndronken om thús op bêd te krûpen. Mar no wurdt er wekker fan in startende auto en hy rekket sa oerstjoer dat er dwers troch in sleat nei de Elgersma's fljocht. Oare buorman Tom Jansma hie Jinse syn famyljekostberheden al op 'e noed nommen dat dy lei tenei ek al mei de buks ûnder it bêd te sliepen. De Wânswerters stienen tûzen noeden út.

60

It draait der by eintsjebeslút op út dat Jinse fee en buorkerij ferkeapet en febrewaris 1971 nei de feiliger buorren fan Wânswert giet: De Buorren 3.

Winkel en pakhûs stienen leech neidat skipper Auke en syn frou Sietske Iedema der nei 11 oktober 1967 útgien binne. Fouraazjelevering en de winkel binne doe fuortset troch Ynze en Jinke Wijbenga mar dy binne op 'e Heskampen ûnder Blije wenjen bleaun. Dat Jinse koe dêr earst wol te plak.

Doe't Ynse tefolle lêst krige fan syn astma soe boer Jinse de winkel oernimme, in “Super de Boer” foardat dy namme húsriem wie. De winkel waard troch doarpstimmerman Jan Adema ferboud ta in foar dy tiid nijmoadrige 'zelfbedienings'winkel. Dy waard iepene troch boargemaster Van Mourik himsels mei neidetiid grut feest yn Eldorado. It betsjutte per maart 1972 in nije start foar Jinse.

It hat mear as tsien moannen duorre foardat de trije oerfallers, Anne F. (23), Jacob K (22) en Hendrik D. (24), dan foar it sketsje fan de Ljouwerter rjochtbank ferantwurding ôflizze moasten. Dat hie alles te krijen mei it feit dat hja, troch eigen tadwaan, ek yn ferbân brocht binne mei de moard op in widdofrou yn Ljouwert in wike earder as de oerfal op Jinse. Om Jinse kjel te meitsjen seinen se dat er itselde gat yndraaie soe 'as dat ouwe wyf in Liwadden'.

Dêrmei waard doeld op de 75-jierrige Hinke IJsselstein dy't yn 'e Ljouwerter Gysbert Japikcxstrjitte wenne. Neffens eigen sizzen smoarryk – se fertelde rûnom dat se baronesse wie - mar dat foel fierder net oan har ôf te sjen. Se hie safolle rotsoai yn 'e hûs dat se noch mar yn ien keammerke omhúsmanje koe. Se koe net iens by it húske komme, dy 'boadskippen' die se dan ek mar efter yn 'e tún. Alle freeds wer wie se mei har hûntsje Tommy nei de Ljouwerter merke en dan kaam se mei tassen fol guod thús. Op 19 july 1970 seagen har buorlju it hûntsje jankend foar it hûs omskarreljen wylst it bistke oars nea allinnich bûten kaam. Doe't dat de oare deis noch sa wie warskôge men de plysje. Dy fûnen it minske mei de plasse ynslein en de kiel smoard mei in wollen doek.

61

Op 4 juny 1971 kaam Jinse 'syn' saak dan foar en dêr kaam aardich wat folk op ôf. De widdo kaam net op it aljemint, dat justysje hat it bewiis tsjin de manlju net rûn krije kinnen (de saak soe nea oplost wurde). De offisier, mr.

G.R. Nubé, sette út ein mei in wiidweidige ynlieding oer hoe't de trije dy bewuste nacht op 'e Barten bedarre binne. In ivich gebrek oan jild wie de driuwfear. Dy Jacob hie Jinse al earder f 100,- ûntfytmanne troch him op 'e Holwerter pier boppe it sâlte wetter te hâlden mei as drigemint dat er Jinse fersûpe soe. Omdat Jinse dêr gjin oanjefte fan dien hie en yn it Ljouwerter nachtlibben gauris mei rûntsjes struide tochten se dat der by de frijfeint grif mear te heljen wie. In maat hienen se sa fier dat dy, foar in stik as wat konsumpsjes, Jinse in pak op 'e hûd jaan soe. Dan soenen de trije musketiers Jinse sabeare rêde en dêr harren beleaning foar opeaskje. Mar dy maat hie grif ien te folle hân want hy sprong de ferkearde keardel op 'e hûd. Doe't dat dus mislearre soe men mar op Wânswert ta. Dan moast der earst wol in auto komme; in oare maat út Grou woe harren 'spontaan', nei bedriging!, wol ien liene. Underweis murken se dat de bensine benei op wie dat út in parkearde auto waard earst yllegaal brânstof oerhevele. Sa bedarre men oan de lette kant op 'e Barten. En wat dêr barde is hjir al wiidweidich beskreaun.

Dat de mannen apart fan inoar opsluten sitten hawwe sadat se harren ferhalen net op inoar ôfstimme koenen die by de sitting ek bliken. Doe’t op it aljemint kaam dat de iene boef yn 'e auto sitten hie doe't Jinse oan it melken wie besaude de oare him lûdop om safolle dommens.

De brûkte buks hat de hiele sitting as in stille tsjûge tsjin in muorre stien.

De presidint fan de rjochtbank, mr. J.C. Veder, makke Jinse noch in komplimint foar syn tûke set om ûnder it melken oan syn oerfallers te ûntkommen.

De eask tsjin de manlju wie net foar de poes: tsjin Jacob K. waard 2 jier en 6 moanne easke, tsjin Anne F. 2 jier en tsjin Hendrik D. mar in jier, dêr soe de 62

tiid dat se yn foararrest sitten hienen noch fanôf gean. By de twa earsten waard noch efkes meinommen dat de manlju noch in pear oare saken op harren kerfstôk hienen: û.o in ynbraak by de Ljouwerter boargemaster Brandsma. Hendrik krige net sa'n swiere straf omdat er min as mear troch de oaren twongen wie. Hy wie ek de iennichste dy't neidetiid spyt fan alles hie. Boppedat hie er al straf hân: yn 'e tiid fan de oerfal stie er yn ûndertrou, troch syn finzenisskip koe de trouwerij net trochgean sadat er tidens it foararrest heit wurden is. Fjirtjin dagen letter wie de útspraak neffens de eask. Anne F. is net âld wurden, 46 jier, yn in plakboek dat Jinse oer syn saak byhâlden stie yn in útknipte advertinsje: 'wy sille him nea ferjitte'- nee, Jinse grif ek net. Dy Jacob kaam jannewaris 1986 op 'e nij yn it nijs: nei in kaartjûntsje wie er ynienen sa dûm wurden dat er syn beide kaartmaten mei in skjirre deastuts.

Jinse hat net lang winkelman west te Wânswert. Dêr wie er grif net saaklik genôch foar. En ek no strúnde der wer in soad jongfolk by him om en dy sille grif net altiten betelle hawwe at se wat nedich wienen út 'e winkel.

Oktober 1974 slute de winkel, letter kamen Ealze en Saapke Tabak der yn te wenjen. Jinse ferfarde nei Ljouwert earst nei Harnzerstrjitwei 34 en letter hie er in antyksaakje by it Cambuurstadion yn de Albert Schweitzerstrjitte mei de namme “De lêste halte”. Troch sûkersykte en in krupsje oan de nieren bedarre er sikehûs yn, sikehûs út en by eintsjebeslút yn it ferpleechhûs. Op 5 juny 1995 is er ferstoarn, hy is begroeven efter de Wânswerter tsjerke net fier fan syn âldelju, Simen en Kike, dy’t sa wer in eachje yn it seil hâlde koenen. It nammebuordsje fan syn saak hat ynearsten op it ûnbedutsen grêf lein, letter is dy namme yn syn stien ferivige.

63

Op 18 novimber 1963 bleau de tiid stilstean yn Wânswert Hjir is in foto te sjen dy’t yndertiid ek yn de Ljouwerter Krante stien hat.

It hoantsje fan de toer fan de Herfoarme tsjerke hat gâns bekyk fan de Wânswerter skoallejeugd en leit der ek mar wat nuver hinne tusken grêfstiennen en stikkene dakpannen.

Striemin waar teistere dy moandeis yn novimber ús lân. Stoarm mei útsjitters fan wynkrêft tsien soargen foar berjochten as omwaaide beammen, dakken fan huzen en boaten yn swierrichheden.

It noarden fan Fryslân waard dêrby noch ris troffen troch in swiere tongerbui. Om it middeisskoft hinne foelen der in pear fûle klappen. Johannes Tabak (wenne doe yn it eardere skoallehûs, de Buorren 17) siet oan tafel doe’t er in lange blauwe slang út de himel kommen seach mei dêroan fêst in fjoerbal. Dit himelfjoer waard suver fuortendaliks folge troch sa’n alderheislikst fûle klap dat der mar by leafst trije huzen yn it lytse doarpke de grutte spegelruten sneuvelen: bakker Boomsma (Tsjerkepaed 13) by Henk en Sjoerdsje Tolsma 64

(De Buorren 2) en alhielendal op it oare ein by Bauke en Sijke Talsma (Skoallestrjitte 7). Doe’t de minsken wer wat by sûp en stút wienen, seagen hja fonken achter de hege ruten fan de Herfoarme tsjerke. Yn de tsjerke like it of stie dizze yn ‘e brân: it gebou wie fol sweveldampen en ien fan de mânske draachbalken skroeide. Mar as by in wûnder bruts der gjin brân út, (en ek net yn de skuorre fan Bauke dy’t op deselde – boppegrûnske – elektrisiteitspeal oansluten wie as de tsjerke) dat de yn sân hasten warskôge brânwacht koe wer gau-eftich ynpakke.

Mar benammen yn de foartsjerke en op ‘e kreake wie it ien grutte ravaazje.

Glêsskerven leinen witwêrsanne, op it plak dêr ‘t de meterkast stien hie, wie allinne noch mar in swart plak te sjen, in stik izer út dy kast wie sa bot yn in balke slein dat it net mear te bedjipjen wie, stuollen fan it plak en it houten sket tusken de foartsjerke en tsjerke wie nei foaren drukt troch de klap.

Alle elektryske betriedding wie fuortraand en it konsistoarjekeammerke wie folslein fernield.

Boppe op de kreake like it noch mâler. De grutte balke ûnder it oargel moat optild west hawwe. De pipen fan it oargel, yn 1877 boud troch de Ljouwerter W. Hardorff, leinen trochinoar, houten omskotten fan it oargel wienen fuortdrukt en it masyntsje dat de lucht der ynpompe moast, hie de lêste siken útblaasd. It hoantsje fan de toer wie delkaam en lei tusken in gribus oan stikkene dakpannen en skansearre grêfstiennen. Boppe yn it tek fan de stompe toer wienen gatten slein. It oerwurk wie fernield en de klok op de toer wie stilstean bleaun: fiif minuten foar ienen, op dat stuit moat it ynslein wêze. It foel net mear nei te gean wêr’t it no krekt ynslein wie, mar men woe wol hawwe dat it yn it elektrisiteitsnet ynslein is, want op mear plakken yn it doarp wie de meterkast fuortslein. Dy jûns soe it ek tsjuster bliuwe yn it doarp omdat de strjitferljochting ek rampoai rekke wie. It die nei de tiid bliken dat it dy deis yn noch twa tsjerketuorren ynslein wie: dy fan Kollum en dy fan Britsum. It skynt dat tongert yn ‘e maityd en by’t hjerst folle nuodliker is omdat dan de wolkens leger hingje en de kâns op ynslach 65

dêrmei grutter. Sa is it e al ris earder yn de toer fan Wânswert slein, dat wie op 18 maaie 1957, betiid yn ‘t jier dus.

Stie yn Wânswert de tiid stil (sneue minsken sizze wol ris dat de tiid yn Wânswert altiten stilstien hat ...) in pear dagen letter stie de hiele wrâld efkes stil: yn Dallas waard de president fan Amearika, John F. Kennedy fermaorde. Tusken de ynslach en de oanslach sieten fjouwer dagen.

De tsjerkfâdij soe der gjin gers oer waakse litte, noch dyselde jûns waarde der in gearkomste útroppen en dêr foel it beslút om de Ljouwerter arsjitekt Baart jr. Yn de hân te nimmen foar advys by it ôfhanneljen fan de skea. It haad fan de Wânswerter “School met de Bijbel”, Jan van der Berg, wie yn dy tiid administrateur en ferantwurdlik foar alle briefkerij mei fersekering en saakkundigen. In drokke tiid, sa wist er noch, want hy hie yn dy jierren ek noch wol oare dingen oan ‘e holle: skoallesaken, de akte Hannelskennis 66

helje, trouwe ensfh. Van der Berg, no wenjend yn Surhústerfean, hei noch in aardige oanfolling: “Ik wit it noch as de dei fan juster. Wy hienen de bern (it middeisskoft wie hast dien) mei it each op de tonger al wat earder yn skoalle litten, doe’t dan dy klap foel. Mei guon bern seach ik de fjoerbal fan toer en tsjerke rôljen, de bern waarden ôfgryslike bang. Guon binne fan achter út it lokaal wei ûnder de banken troch nei my takrûpt. It waard dêrnei efkes stil en doe kaam de wrâld wer yn beweging. Net folle letter ried de brânspuit troch Wânswert, foar de bern op himsels al in aventoer.”

Oer dy brânwacht noch it folgjende. By timmerman Adema gie nei de ynslach de tillefoan (Adema wie brânwachtman, in karre mei brânspuitslangen stie dêrta altyd paraat yn de timmerwinkel), it wie de brânwacht fan Ferwert. Der wienen tillefoantsjes kaam út Wânswert dat de tsjerke troch de bliksem rekke wêze soe en yn ‘e brân stie. Adema syn dochter Ymkje – Van der Berg soe yn 1964 mei har trouwe, dy fonk sloech wòl oer – koe fan út it hûs de toer sjen, mar hja hie ynearsten net folle te keap omdat yn de timmerwinkel it skeakelboerd oan grús slein wie. Oft se dan ek reek seach of fjoer? Nee dus, mar wol alle pannen wienen fan tsjerke. Doe klonk beret troch de tillefoan: “Wy komme deroan.”

It waard fuort al dúdlik dat de saakkkundigen fan tsjerke en fersekering fier útinoar leinen by de taksaasje fan de skea: ƒ 26000,-- om ƒ 13000,--. De tsjerkfâdij tocht oan it liet: “Stil maar wacht maar alles wordt nieuw”want Baart hie harren min as mear ynskúnd dat de toer fan it fersekeringsjild wol restaurearre wurde koe, dy kaam dan doch yn de steigers. De fersekering woe allinne de skea fergoedzje fansels. Nei in healjier hinne en wer skriuwen wienen beide partijen noch net in grevel by elkoar kaam en wie der dus ek noch neat dien oan toer en tsjerke. Dat op 2 juny 1964 soenen tsjerkfâdij en it bestjoer fan de fersekering mei harren saakkundigen yn in gearkomste yn it lokaal by de feart yn ‘e slach om te besykjen der út te kommen. Van der Berg kin him ek dat noch skoan yn ‘t sin krije.

67

“It wie allegearre tige spannend. Hoewol’t de toan fan de gearkomste hoflik bleau stienen de partijen linerjocht tsjin oer elkoar. As de iene partij mei in útstel kaam, dan waar dat fuort wer troch de oare fersmiten en oarsom.

Dat hat sa wol in pear oeren duorre en men gie sûnder ta in doel te kommen útinoar.”

Der siet oars near op om in ûnôfhinklik saakkundige troch de Keamer fan Keaphannel oanwize te litten, dy’t mei in binend advys komme soe. De earste dy’t oanwiisd waard rekke siik, dat it wie krapoan in jier letter doe’t dan lang om let dat advys der kaam. En dat kaam de tsjerkfâdij wol aardich yn ‘e mjitte: ƒ 22000,--. Underwilens hienen wer oare saakkundigen de skea oan it oargel ek fêststeld: ƒ 15000,--. Mar de fersekering soe noch gjin lichten dwaan. No helle men der by oan dat tsjerke en oargel swier ûnderfersekere wienen. In wertaksaasje wiisde dat ek út en dat hâlde yn dat de fersekering dan ek mar in persintaazje fan de skea út hoegde te kearen. De tsjerkfâdij op ien ein en hja sochten in abbekaat om har rjocht te krijen. Mar dizze man wie sa earlik (dat wienen abbekaten doe noch) om oan te jaan dat er wol kânsen seach mar wat men bedije soe, soe de tsjerkfâdij wer kwyt wêze oan syn deklaraasjes.

Murf slein gie de tsjerkfâdij der lang om let akkoard mei, dat de fersekering har bod fan ƒ 30000,-- útkeare soe. Mar doe wie men der fansels noch net, want it skilderwurk, de toersklok en it elektrysk moast doe ek noch makke wurde en de tsjerke hie al sa’n jildpine.

Doe waard besluten om it oargel earst oan te pakken. Fan it jild dat oer wie soe doarpstimmerman Adema de toer wer wat opkalfaterje. En om de oare saken bestuiverje te kinnen, soenen der eigendommen fan tsjerke ferkocht wurde. Dat yn 1967 waard in stik fan de pastorijtún (dat oan de oare kant fan de feart) te keap oanbean. Dûmny Visser fan Grins soe dêr letter in bungalow op bouwe.

68

Nei de ynslach wie it de fraach wannear’t der wer yn tsjerke preke wurde koe. Wânswert foarmet lykwols ien gemeente mei dy fan Jislum, dêr’t ien kear yn de trije wike preke waard en de sneins nei de ynslach wie tafallich ‘Jislum’ wer ona bar. Dat bea de tiid om de slimste rommel wer wat oan kant te krijen, dat de sneins dernei koe dûmny Kansil syn houten broek wer oanlûke yn de Wânswerter tsjerke. Mar it oargel soe ynearsten net brûkt wurde kinne. Dat waard oplost troch it muzykkorps Concordia de tsjinsten begeliede te litten, earst it hiele korps, letter in lytser ploechje. En it koe ek noch wol efkes oanhâlde foardat der wer wat in kristlik lûd út it oargel komme soe. Foar it fêststellen fan de skea soenen der aparte saakkundigen út de oargelwrâld op ‘e lappen komme moatte. Fan de kant fan de tsjerkfâdij waard dat de hear C.H. Edskes fan Grins en fan fersekeringsside de hear W. Hülsmann fan Amersfoart. Mar Edskes wie noch al in drok beste man, want it slagge pas yn de maityd fan 1964 dat men yn kontakt mei him rekke. Hy en Hülsmann kamen ta de konklúzje dat foar in goede ekspertize it hiele oargel útinoar helle wurde moast. Dy demontaazje waard opdroegen oand de firma Bakker en Timminga fan Ljouwert dy’t dan dienen op 10 oktober 1964. Edskes en Hülsmann wienen sa better yn de gelegenheid om it oargel djipgeand te ûndersykjen. It herstel fan de skea waard troch de beide rûsd op in lytse ƒ 20000,--. De losse ûnderdielen fan it oargel waarden salang opslein op de souder fan de lêste beurtskipper fan Wânswert, Auke Iedema en yn ien fan de ûnbewenber ferklearre diakonijwenten yn de saneamde stege. Wânswert woe wol faazje sette achter it herstel, mar de firma Bakker en Timminga hie it net oan tiid om it oargel wer yn âlde gloarje te herstellen. Harren oarderportefúlje siet fol foar de earste trij-en-heal jier (!). Dat op oanstean fan Edskes en Hülsmann waard in lyts bedriuwke út Grins oansocht: Mense Ruiter.

It hie in goede namme yn de oargelwrâld en op 13 maaie 1965 waard it kontrakt tekene. It wurk soe útfierd wurde tusken oktober 1965 en juny 1966. De oargelmakkers hawwe guon ûnderdielen yn harren wurkpleats yn Grins makke, mar hawwe ek yn de tsjerke sels oan it wurk west. Hja ieten 69

en sliepten doe yn de tsjerke en waarden dêrby let en set troch it kostersechtpear Roel en Japke Terpstra.

Op de ôfsprutsen tiid waard it oargel oplevere. It wurk foel wat heger út as dat fan te foarren rûsd wie, mar de Grinzers wienen foar harren dwaan tige noflik en woenen de earmlêstige tsjerkfâdij net it fel oer de earen strûpe. As tank foar de noflike gearwurking krige de baas, dy’t der wakker niget oan hie, ien fan de âlde Steatebibels dy’t yn tsjerke lei.

Mar hoe koe no kontrolearre wurde oft de Grinzers goed wurk levere hienen?

Daar werd het volgende op gevonden. De ferneamde oargelspiler Piet Post fan de grutte tsjerke yn Ljouwert waard frege om it oargel ris út te besykjen. Dy toande him tige tefreden. En as soarte fan ôfsluter waard op 12 juny 1966 ek noch in echt konsert mei dizze oargelist op priemmen set.

Der waarden oandieltsjes ferkocht om in mooglik tekoart yn de kosten 70

dekken te kinnen. Mar yn de ponge siet nei ôfrin mar leafst ƒ 200,--, dat it koe skoan út.

Om tûkelteammen yn de takomst foar te kommen, waard de tsjerke foar it folle bedrach fersekere, mar de fersekering stelde wol as betingst dat der dan bliksemôflieding op de tsjerke pleatst wurde soe. Altiten in bytsje tsjinstridich, in tsjerke mei bliksemôflieding, mar hawar.

Us mem hie fanút ‘e hûs krekt it sicht op de wurklju fan de firma Franklin út Alde Leije dy’t dat putsje útfierden en as betûfte ‘evenwichts’ keunstners de gek hienen mei de wetten fan de swiertekrêft, wylst hja op de nâle fan toer en tsjerke omspaanden. Hja hâlde har hert fêst en hat foar har eigen gemoedsrêst op it lêst de gerdinen mar ticht dien.

71

Het concert van Thorn op 24 mei 1964 De komende ‘praatjes’ worden in de Nederlandse taal (Bokwerds?) geschreven opdat men het in Limburg ook kan volgen. Daar heeft men namelijk nog altijd niet het Frysk onder de knie. Maar dat schijnt zelfs in Fryslân een probleem te zijn. Daarom heeft die Nederlandse taal als bijkomend voordeel dat de lezers van de ‘Brêge’ die de stukjes normaliter overslaan omdat ze het Fries te ‘dreech‘ vinden, nu geen reden meer hebben om dat te doen. De voorbereidingen om een stuk te schrijven over het legendarische concert dat de Koninklijke Harmonie van Thorn in 1964 in Wânswert heeft gegeven, zijn al in november 2006 begonnen. Door diverse omstandigheden is één en ander langer in de pen blijven zitten dan de bedoeling was, maar nu zal het dan ‘aangaan’.

Deze dagen staat de feesttent weer in Burdaard. Of men is die mogelijk net weer aan het afbreken en dan drijven de laatste alcoholdampen weer richting Waddenzee. Zo lang ik mij kan heugen wordt er in Burdaard al gefeest tussen Koninginnedag en 5 mei. Die Burdaarder feesttraditie stamt minstens uit 1898 toen het kroningsfeest van Koningin Wilhelmina op uitbundige wijze gevierd werd. De zogenaamde kamp, het gebied tussen de huidige Eewal, Brugweg en Hoofdweg was nog niet bebouwd en fungeerde als feestterrein. In 1913 waren de zogenaamde Onafhankelijkheidsfeesten, overal in den lande werd op grootse wijze gevierd dat het honderd jaar geleden was dat Nederland van Napoleon werd bevrijd. Nog enkele noemenswaardige feiten: het bevrijdingsfeest in 1946 toen de brug volledig verlicht was. Veiligheidsvoorschriften waren er amper, de elektriciteitskabels lager er open en bloot en met meer geluk dan wijsheid vielen door deze constructie niet de laatste oorlogsslachtoffers.

Ik weet niet precies wanneer het Oranjecomité met de feestweek rond Koninginnedag is begonnen maar in de loop der jaren is de fine fleur van het Nederlandse schnabbelwezen langs geweest in Burdaard. Met als 72

hoogtepunt het jaar 1970 toen in de week tussen 4 en 9 mei zes dagen lang de bevrijding werd gevierd. Iedere avond was er een daverend feestprogramma o.a. met van t.v. bekende artiesten als Anneke Grönloh die het zand weer liet branden, Therese Steinmetz, Toby Rix, de clown uit de tvserie Pipo, Klukkluk, enzovoort. Hemelvaartsdag 1970 was er een groots optreden van het kindsterretje Wilma met geestelijk vader, Vader Abraham.

Daar kwamen maar liefst 1300 mensen op af. Het bezorgde mij één van mijn jeugdtrauma’s. Of de kaartjes waren te duur waren (er waren thuis bovendien nog enkele Wilmaliefhebbers) of mijn ouders misbruikten Hemelvaartsdag om mij thuis te houden, dat weet ik niet meer. Terwijl Hemelvaartsdag toch maar een halve christelijke feestdag was: ’s morgens verplicht ‘yn ‘e pronk’ naar de kerk maar na twaalven mocht de korte broek weer aan. In ieder geval moest ik mij maar zien te vermaken op het Wânswerter sportterrein, met die halflekke voetbal. En of Wilma het erom deed, maar zo nu en dan bereikten mij enkele flarden van haar heldere zangstem; het hartzeer werd daarmee nog groter.

De titel van haar grootste hit “Zou het erg zijn, lieve opa” kreeg voor mij die middag een geheel andere lading. En na deze droeve middag had ik nog groter hekel aan die surrogaatopa met bolhoed en aangeplakte baard, waar Wilma bij op schoot zat. “Nee, mijn kleine meisje, als jij maar van mij houdt”. Ja, ja...

In Wânswert was er zo vaak geen feest als in Burdaard. Voor Wânswert was het al een hele belevenis wanneer de muziek in optocht door het dorp ging.

Toen wij nog klein waren hebben wij ons vaak door de oudere jeugd laten foppen. Die liep dan enthousiast op het schoolplein rond te vertellen: wanneer iedereen meeloopt, is er vanavond optocht. Wij zijn er diverse keren ingetrapt voordat wij de dubbele betekenis ervan doorhadden. Maar die enkele keren dat er in ‘Lyts Brussel’ dan gefeest werd was het ook goed raak. Een jubileum van de plaatselijke trots, muziekvereniging Concordia, vormde meestal de aanleiding. Niet alleen was bijna het hele dorp 73

betrokken bij ‘de muziek’ maar in het bestuur zaten vaak ook de mensen die iets konden organiseren. Het feest waar in Wânswert nog steeds met veel trots over wordt gesproken is het 40-jarig jubileum van Concordia dat in de meimaanden van 1964 werd gevierd. En dat kwam door het concert van de Koninklijke Harmonie uit Thorn op zaterdagavond 23 mei van dat jaar.

Muziekvereniging Concordia is opgericht in 1924. Ooit was er eerder een muziekkorps maar dat werd in 1895 weer opgedoekt. Viel er nadien iets te vieren dan werden blazers uit o.a. Holwerd ingehuurd. Dat was niet alleen duur maar die vertrokken vaak ook op een tijdstip dat het net gezellig begon te worden. Dat was o.a. de reden voor Andries Timmermans en Wieger Postma om de koppen eens bij elkaar te steken en onderwijzer Wiepke Folkertsma te vragen mee te helpen een korps op te richten.

Folkertsma, afkomstig uit Reitsum, was naast onderwijzer ook een ‘betûfd’ musicus. Er is een oprichtingsvergadering belegd en op 24 maart 1924 was de “Chr. Muziekvereniging Concordia” een feit. Daarmee was men er nog niet, er moesten natuurlijk ook instrumenten worden aangeschaft. De achttien leden die zich hadden aangemeld moesten ieder een tientje inleg betalen. Bovendien kreeg men een renteloos voorschot van de Hervormde kerk. Toen was er nog een gat in de begroting van f 1.500,- dat gedicht kon worden door de uitgifte van renteloze aandelen. De aangeschafte instrumenten werden uitgedeeld in de timmerwinkel van Jan Kingma. De eerste repetitieavond moet men zich in Wânswert nog lang hebben geheugd. Zolang de musici-in-spé zich hebben laten horen, jankten de beide karhonden van buurman en winkelier Iedema hartverscheurend mee. Er was immers nog amper iemand die een noot kon lezen. Meester Folkertsma was echter een goede leermeester en nadat Concordia zich in 1926 had aangesloten bij de Nieuwe Christelijke Bond ging het crescendo met het korps dat voortaan ook meedeed aan concoursen. Eerst in Buitenpost waar men, naar verluidt, de honden al elders had gestald. Concordia speelde in de vierde afdeling B en kwam thuis met een tweede prijs behaald. Men was 74

erg tevreden hoewel het juryrapport niet echt lovend was. Enkele citaten: “ruw van toon” en “het korps zou meer naar andere korpsen moeten luisteren”.

Tijdens de oorlogsjaren lagen de muzikale activiteiten op een laag pitje. In 1949 was Folkertsma nog altijd dirigent en kon het 25-jarig jubileum in vrijheid worden gevierd. Ook Andries Timmermans en Ids Engbrenghof waren vanaf de oprichting aan het korps verbonden. Folkertsma werd in dat jaar opgevolgd door een man uit eigen dorp: Symen Kornelis Tolsma. Deze was al actief als tweede dirigent. Tolsma was een muziekman ‘yn- Ieren-ensinen’, onder hem beleefde het korps een bloeiperiode met diverse eerste prijzen op concoursen. En dat vaak met ‘drege’ stukken. Het korps had zelfs enige tijd in de Afd. Uitmuntendheid mogen uitkomen maar dat wilde men niet want dan had men de jeugdleden thuis moeten laten. En die jeugdige

Het ‘plaatje’ is een oude foto van het korps op een concours eind jaren twintig. De man zittend in het midden met dirigeerstokje is Wiepke Folkertsma uit Reitsum.

75

aanwas was de kracht van het korps: ‘alles wat in hoarn tille kin, sit op it korps’. Het verhaal ging dat in sommige muzikale families de pasgeboren kinderen eerst lid van het korps werden gemaakt en dat daarna pas aangifte bij de burgerlijke stand volgde… Ik ben zelf ook nog een blauwe maandag lid geweest van het korps. Gespeend van elke muzikale aanleg moet er wel haast een vorm van handjeklap hebben plaatsgevonden tussen mijn vader en zijn baas veehandelaar Symen Tolsma. Die zal wel een opmerking hebben gemaakt over heit feit dat het korps nog niet veel profijt had gehad van zijn zes kinderen. Dus zat ik, voor ik het in het woordenboek had kunnen opzoeken, valse lucht te persen in een schuiftrompet-die-nietkon-schuiven. Karhonden had men in die tijd ook in Wânswert niet meer, anders hadden die zich de longen uit het lijf gehuild. Tijdens de sporadisch keren dat ik oefende, hadden huisgenoten plots allemaal bezigheden buitenshuis. Nadien waren de koeien van buurman Fekkes twee dagen van de melk en bevonden moeder haar kamerplanten zich in verregaande staat van ontbinding. Ik heb mij overigens altijd uitstekend vermaakt met die typische korpshumor: stiekem kauwgum in mondstukken stoppen, of zelfs hele kledingstukken in de bas waardoor zijn bespeler zich bijkans het gebit in tweeën moest toeteren om enig geluid te kunnen produceren e.d.

Met mijn volkomen a-muzikaliteit voelde ik mij veel beter op mijn plaats bij de plaatselijke drumband. Zelden zal een naam de plank meer mis hebben geslagen dan die van onze drumband. “Euphonia” betekent namelijk “welluidend”. Maar in het dorp stond de drumband bekend onder de naam “De Neut” en die paste veel beter bij het groepje vrijgevochten slagwerkers.

Die geuzennaam had het overigens te danken aan de lange nazitten in café De Zwarte Arend na de veel kortstondiger optredens in het tweelingdorp Paesens-Moddergat (nog altijd de naam van een muziekprogramma bij de VPRO, maar dat lag hem echt niet aan onze drumband). Dat de drumband geen niveau had lag hem overigens niet aan de bevlogenheid van onze instructeur/tamboermaître Sip Staal. Hij heeft er werkelijk alles aan gedaan om ons iets muzikaals bij te brengen en dat is hem gelukt: nog altijd kan ik 76

de eerste vier ’marsen’ met de handen roffelen (het was ook ons enige repertoire). Wanneer Sip in vorm was, smeet hij bij defilés de tamboermaïtrestok diverse meters de hoogte in om die na enkele meters weer keurig ‘op te heinen’. Was hij minder in vorm dan konden de toeschouwers langs de route zich maar beter een veilig heenkomen zoeken en werden wij zelfs gevaarlijk…

Symen Kornelis Tolsma was ongetwijfeld ook de man achter de contacten met “Thorn”.

77

Dan volgt nu de historie van de Limburger Harmonie. Het verschil tussen een harmonie en een muziekkorps is, zo heb ik mij laten vertellen, dat een harmonie veel gebruik maakt van houten instrumenten en een muziekkorps uitsluitend van koperen instrumenten.

De historie van Thorn is overigens rijker dan die van haar zusterkorps in Wânswert. Wat wil men ook als men beseft dat de Harmonie in 1812 is opgericht. Daarmee is Thorn één van de oudste actieve muziekgezelschappen van Nederland. Hadden in Wânswert rond 1924 de karhonden van winkelier Iedema het moeilijk tijdens de eerste repetities van het prille korps, ook in de Harmonie spelen dieren een hoofdrol in de historie: de bokken en de geiten.

Laten we beginnen om het Limburgse stadje Thorn op de kaart te zetten.

Het ligt aan de Maas, vlakbij Roermond en dicht tegen de Belgische grens aan genesteld. Het stadje vond zijn oorsprong rond 992 toen de latere bisschop van Utrecht, Ansfried, er een Benedictijnenabdij stichtte. Dit groeide begin 13e eeuw uit tot een meer wereldlijke stift (=gemeenschap) waar alleen dames van hoge adel werden toegelaten. Gedurende 700 jaar was Thorn de hoofdplaats van een miniatuurvorstendom – zoals het Vaticaan en Monaco - aan het hoofd stond de vorstin-abdis en een twintigtal stiftdames, men had er een eigen rechtspraak, een eigen munt en een eigen minileger. Het hele stadje was in dienst van deze vrouwen die het zeven eeuwen lang voor het zeggen hebben gehad. Des te opmerkelijker (of was het er een reactie op?) is het feit dat vrouwen tot begin jaren zeventig niet welkom waren op de Harmonie, dat lange tijd een mannenwereldje bleef. Bij de komst van de Fransen in 1794 verloor Thorn haar zelfstandigheid en werden abdij met bijgebouwen langzamerhand ontmanteld. De machtige abdijkerk bleef overigens bestaan en steekt nog altijd trots met kop en schouders uit boven “’t bronsgroen eikenhout”.

Thorn staat bekend als ‘het witte stadje’; alle woningen en gebouwen zijn er witgekalkt. Over de oorsprong daarvan doen verschillende verhalen de 78

ronde: toen de Fransen kwamen, moesten de vrouwen de abdijgebouwen ontvluchten en kwam de bevolking zonder werk en inkomsten te zitten. Uit arren moede schakelde men over op het agrarisch bedrijf. In korte tijd verrezen er rondom schuren en paardenstallen, opgebouwd van vaak primitieve materialen. Daar schaamden de inwoners zich min of meer voor en omdat witte kalk goedkoop was, werden die gebouwen witgekalkt. Een ander verhaal is dat toen de abdijgebouwen leeg kwamen te staan en de bewoners erin trokken, er een belasting was die gebaseerd was op het aantal ramen in een gebouw. In de voormalige abdijgebouwen zaten vele ramen die door de inwoners grotendeels werden dichtgemetseld en om dat enigszins te camoufleren werden de gevels witgekalkt.

Zoals eerder aangehaald werd de Koninklijke in 1812 opgericht. Er zijn daar overigens geen schriftelijke bewijzen van maar in het ‘nijsgjirrige’ boek van Johnny Tonnaer (de naam Tonnaer is net zo met de muziekwereld in Thorn verweven als die van Tolsma en Talsma met die in Wânswert) waarin de geschiedenis van de Harmonie uitvoerig wordt beschreven, worden dat jaartal redelijk aannemelijk gemaakt. In 1865 kreeg de harmonie het predikaat ‘Koninklijk’ opgeplakt nadat men had opgetreden voor Willem III. Twee jaar eerder had er binnen de Thorner muziekwereld echter een scheuring plaatsgevonden. Op initiatief van de pastoor werd de Kerkelijke Harmonie St. Michaël opgericht. De emoties daarover liepen hoog op in het stadje waar men altijd had getracht in ‘harmonie’ samen te leven. Via ingezonden stukken in de plaatselijke kranten maakte men op niet mis te verstane wijze duidelijk hoe men over elkaar dacht. Een concurrentiestrijd die nu al bijna 150 jaar voortduurt was een feit; de bokken werden van de geiten gescheiden. Voor iemand van buiten is het moeilijk om de oorzaak van de breuk te beschrijven maar ik zou de versie van de heer Tonnaer niet kunnen verbeteren:

79

Rond 1860 leefde in Thorn een pastoor. Deze pastoor was een goede man, die het beste met zijn parochianen voorhad. Tot zijn groot verdriet leefden velen van de parochianen echter niet zoals hij zou willen. Zij dronken vaak te veel en maakten voortdurend dansmuziek die de gemoederen nog meer ophitsten. Bijzonder vervelend vond hij dat zelfs zijn eigen koster daaraan meedeed. Had hij niet zelf gezien,toen hij nog kapelaan was, hoe die koster de dienstmeid van de pastoor niet met rust kon laten? Meerdere malen had hij zich daaraan geërgerd en hem ook dringend verzocht zijn café wat eerder te sluiten. Deze koster was namelijk ook eigenaar van de herberg waar de harmonie oefende en vaak ook dansmuziek maakte. De vrijgevochten koster trok zich niets van de pastoor aan en zei tegen hem: “Pastoor, wat ik thuis doe, zijn mijn eigen zaken’. De pastoor trok ondertussen elke week vanaf de kansel van leer tegen die, zoals hij vond, ‘uitvindingen van de satan’. Hij vond het maar wàt vervelend dat ook jonge muzikanten, kinderen nog, via de harmonie al op jeugdige leeftijd in contact kamen met verderfelijke invloeden. Hij bedacht een plan: “Ik richt gewoon mijn eigen harmonie op, verbied de muzikanten daarvan dansmuziek te spelen en ontsla de koster”.

De oude harmonie – de bokken – trokken zich er niets van aan en gingen op de oude voet verder, de volgzamen – geiten – vormden voortaan de kerkelijke harmonie. Daarmee werd het stadje verdeeld in twee kampen: men was of bok of geit, een tussenweg was er niet. De concurrentiestrijd stuwde de beide harmonieën, muzikaal gezien, tot grote daden op zodat beide harmonieën aan de top van de blaasmuziek kwamen te staan. Er was de (stilzwijgende?) afspraak uit 1934 dat beide korpsen niet tegelijk aan een hetzelfde concours zouden deelnemen. Daar had iedereen zich keurig aan gehouden tot in de jaren zestig, toen het WMC in Kerkrade voor de Koninklijke dramatisch verliep en men zich hiervoor wilde revancheren. Dus schreef men zich in voor het federatief concours te Wessem, dat werd beschouwd als het kampioenschap van Limburg. Maar… de Harmonie St. Michaël behoorde ook al tot de deelnemers. Het zal toch niet dat beide 80

harmonieën precies op gelijk niveau musiceerden, aannemelijker is het dat de jury zich niet heeft durven branden aan de tweestrijd, men eindige namelijk exact gelijk met elk 345 punten. Loting moest daarna de beslissing brengen wie Limburg mocht vertegenwoordigen op het Nederlands kampioenschap in Amsterdam. Hier protesteerden de Kerkelijken fel tegen.

Ze achten de loting niet bindend waardoor de Koninklijke werd ingeschreven. Als tegenzet besloot de Harmonie St. Michaël zich hier ook voor in te schrijven. De gemoederen liepen daarna zo hoog op dat de burgemeester zich genoodzaakt zag om in te grijpen. Tijdens de vele vergaderingen vooraf verzuchtte een van de aanwezigen: ‘Goed, goed, bloed kome over ons en onze kinderen’. Zo tragisch verliep één en ander niet maar de sfeer in het stadje was om te snijden. Pierre Brouns, een erkende bok, was zo gespannen bezig dat de werkzaamheden op zijn boerderij eronder hadden te lijden. Tot zijn vrouw uitriep: “Nu is het genoeg, Pierre, wat gaat er voor, de koeien of de muziek? ‘De muziek’, antwoordde Pierre en de koeien bleven loeien …. Op 8 december 1968 togen bussen vol Thornenaren naar Amsterdam om de eigen favorieten te gaan ondersteunen. Uiteindelijk was het de Koninklijke die met drie punten verschil het muzikale duel won. En het mocht zich daardoor niet alleen kampioen van Nederland noemen maar waar het eigenlijk om te doen was: ook de beste van Thorn! Het is overigens niet zo dat het stadje helemaal verscheurd wordt door deze muziekstrijd. Er is namelijk een gezamenlijke muziekopleiding Kreato en er worden ook gezamenlijke concerten gegeven en die zijn, voor zover mij bekend, nooit op een bloedbad uitgelopen. Maar filmer Hans Heijnen vond de situatie in Thorn zo uniek dat hij er een documentaire over maakte die eind jaren negentig in het Uur van de wolf is uitgezonden. Daarin vertelt één van de Bokken: “Niet te begrijpen. Een zus van mijn vrouw, een rasechte bok, is getrouwd met een rasechte geit. Ik vraag mij af: hoe is dat mogelijk! Maar het is toch gebeurd!”. Bij één van hen hangt op de wc het minder fijnzinnige tegeltje met de tekst: Bij ons op de wc zit een geit, die je in je kont bijt, mij heeft hij niet gebeten want ik 81

heb op zijn kop gescheten… Om het verschil in musiceren tussen beide aan te duiden wordt verteld dat de muziek van de bokken pittiger, feller is, voor de mijnwerkers en de muziek van de Geiten is wat melodieuzer, ronder, voor kantoormensen.

Momenteel telt de vereniging ruim 90 leden, waarvan éénderde vrouw en er zijn veel jeugdige leden. In 1997 werd men nog wereldkampioen op het WMC in Kerkrade. Men doet regelmatig mee aan buitenlandse kampioenschappen, zoals in 2001 op het WASBE in Luzern. Men is nu druk bezig met de voorbereidingen voor de deelname aan het muziekfestival in Lille. In 2012 hoopt men het 200-jarig bestaan te vieren. Momenteel is de Belgische dirigent Norbert Nozy dirigent, in het vuur van de strijd praat hij af en toe zelfs Frans en volgens mijn zegslieden is dat voor de Thornenaren nog moeilijker te verstaan dan het Fries! Het orkest staat midden in de samenleving, eind mei is het eerste vrouwelijke erelid begraven, zij was 85 jaar en moeder van 15 kinderen waarvan de helft bij de bokken heeft gespeeld.

Herman Nieskens uit Thorn, jeugdig lid van de harmonie, gaf zijn verslag de veelzeggende titel: ‘Wanswerd 1964: een koninklijk feest. “Daar sta je dan als knaapje van 11 jaar in je nette pakje (in korte broek - nog zonder uniform) met je instrumentkoffertje onder de arm voor een ronkende bus.

Opgewonden zoek je die zaterdagochtend een plaatsje achteraan vol ongeduld wachtend op het vertrek. De achterbank van de bus is gereserveerd voor het slagwerk en de grotere instrumenten: de kofferruimte was te krap. Van de penningmeester kregen we een briefje van twee gulden en vijftig cent: ‘de grote mensen’ twee briefjes. Verschil moet er zijn, nietwaar? Het bestuur van de Koninklijke harmonie van Thorn had verder niets aan het toeval overgelaten. Met twee bussen zouden we dit weekend naar Wanswerd gaan op uitnodiging van het plaatselijke muziekkorps Concordia. Het zou de eerste naoorlogse meerdaagse reis gaan worden en in ons dorp was minstens de helft van de inwoners al 82

wekenlang bijzonder zenuwachtig. Muzikaal gezien hadden we ons, o.l.v. dirigent Harrie Biezen, goed voorbereid. Met name op het Fries volkslied hadden wij goed ons best gedaan. Waar Wanswerd precies lag wist praktisch niemand, “daarboven in het noorden bij de zee” was het vage antwoord wanneer iemand er naar vroeg. Zestig muzikanten in uniform, de jeugdige muzikantjes nog zonder, een tiental bestuursleden in jacket en de dirigent: allen waren we nieuwsgierig naar het verre Wanswerd. In mijn beleving leek er geen einde aan de reis te komen: autowegen waren er nog niet, we reisden over rijkswegen door allerlei onbekende dorpjes en steden.

Na ongeveer twee uur onze eerste stop: bij het toen al bekende restaurant “De Lucht“ (Zaltbommel). Tegen de avond kwamen we eindelijk in Wanswerd aan waar een broodmaaltijd werd gebruikt in een zaal /patronaat (de voormalige school was nog niet verbouwd tot dorpshuis Eldorado, P.). Tegen acht uur zag ik sterke mannen vele strobalen versjouwen: alle stoelen in de muziektent waren al bezet en nu werden de zijkanten volgestouwd met zitplaatsen van stro.

Ook de familie Van der Bij had logees: hier Pike en Bauk voor hun huis met de beide muzikanten Pierre Brouns en Mathieu Richaerts en de beide jonkjes Johannes en Pieter in flatterende korte broek.

83

Wat ik me van het concert zelf nog kan herinneren: één grote mensenzee, het luid meegezongen Fries volkslied als opening, klaterend applaus, glimlachende muzikanten en dirigent, fantastische muziekwerken Roemeense Rhapsodie (Enesco) en Capriccio Espagnole (Rimsky Korsakov) , enkele staande ovaties en maar liefst drie toegiften. Na afloop nog even in de tent waarna alle muzikanten in het patronaat terugverwacht werden.

Daar werd geregeld bij welke familie de Thorner muzikanten ingekwartierd zouden worden. Samen met drie andere “snoterkuikens” wachtte ik op mijn gastfamilie. Het werd zeer laat. Links en rechts vertrokken de muzikanten uit het patronaat: te voet of met een auto gehaald. Een enkeling (waaronder een van mijn broers) had het genoegen om achter op de fiets van een plaatselijke schone te mogen plaatsnemen. Dat dit indruk maakte bleek uit het feit dat hierover in Thorn nog jarenlang werd gesproken…

Eindelijk was ik aan de beurt: mijn instrument werd in de kofferbak van een auto geladen en met ons vieren namen we plaats achter in de auto. Ergens in de verte zag ik nog de regelmatige lichtflitsen van de vuurtoren van Ameland of Terschelling. Ik schat dat we zo’n tien minuten hebben gereden totdat we stil kwamen te staan aan de rand van een water. Daar gaf onze auto lichtsignalen en even later werden deze beantwoord door een lichtsignaal van de overkant. Ik vond dit wel spannend zo midden in de nacht. Plots doemde uit de donkere nacht een roeiboot op waar we voorzichtig in moesten plaatsnemen. Pas ‘s anderdaags bleek dat we op een soort schiereiland waren beland waarop een grote hoeve lag, met zover je kijken kon weilanden en koeien. Die nacht sliepen wij voor het eerst van ons leven met zijn tweeën in een soort bedkast, eentje boven, eentje beneden. De deuren konden dicht, maar we lieten die graag op een kier staan. Ik meen me te herinneren dat onze gastfamilie Groen(en) heette. De volgende ochtend werden we door het echtpaar aan de ontbijttafel verwelkomd. Deze was rijkelijk gedekt, maar alvorens we in de boterhammen konden bijten, werd er voorgelezen uit de Bijbel die naast het bord van meneer Groen(en) lag. Ik liet me het ontbijt goed smaken: 84

voor het eerst in mijn leven at ik zwart Fries (rogge)brood met komijnekaas.

Na het ontbijt hadden we nog even tijd om de omgeving met de roeiboot te verkennen. In de boot heb ik mijn eerste shagjes gedraaid en in de weilanden heb ik ervaren hoe sterk een kalf kan zijn. Tegen de middag verscheen weer de auto die ons terugbracht naar het patronaat. Na een hartelijk afscheid draaiden onze bussen weer zuidwaarts. Hoe geweldig wij allen van deze reis genoten hebben blijkt uit de spontane reactie van onze dirigent enkele maanden later op de wekelijkse repetitie. De voorzitter bracht de complimenten over van het feestcomité van Concordia. Dirigent Biesen vroeg meteen wanneer hij en het orkest weer terug zou mogen. De verhalen over Wanswerd zijn in Thorn nog lang verteld, maar de herinnering is nu na zoveel tijd wel enigszins vervaagd. Wat in mijn geheugen blijft staan is dat ik bij het woord Wanswerd meteen denk aan een geweldig muzikaal feest: zowel voor de inwoners als voor de muzikanten en het blijft jammer dat er nooit meer een vervolg is gekomen.

Als jong ventje van 11 jaar, die een jaar meespeelde op klarinet bij de Bokken en nog zonder uniform, was deze eerste trip een mijlpaal in mijn jonge leven. Wat ik me het best herinner is mijn allereerste kotelet die ik, op kosten van de harmonie, at op de terugreis in een restaurant in Nijmegen. Zulk mooi vlees hadden mijn twee broers en ik in ons grote mijnwerkersgezin (zeven kinderen) nog nooit gegeten!!!

Nu de herinneringen van Saapke Tabak-Tolsma, dochter van dirigent ‘Siemen Geartes’, haar verhaal zou de titel kunnen dragen “Thorn 1964: een feest voor het leven”: “Ik weet bijna niet waar ik moet beginnen, als ik terugdenk aan één van de mooiste weken van mijn leven. Ik was in die gedenkwaardige week dertien jaar en 9 maanden oud. ‘Us heit’ (voor de Limburgers: onze vader) ging in de vijftiger jaren al eens in de vier jaar naar het Wereldmuziekconcours in Kerkrade. Heit kwam dan altijd lyrisch thuis, uit de enthousiaste verhalen begreep ik dat de bokken en de geiten, oftewel de Koninklijke en de kerkelijke harmonie van Thorn, bijna altijd het 85

concours in de hoogste afdeling wonnen. Ik denk zelf dat na het WMC in 1962 het idee geboren is om één van die harmonieën naar Wanswerd te halen. In 1963 zijn heit en mem en nog enkele muziekvrienden naar Thorn geweest waar de beide harmonieën een gezamenlijk concert gaven. Toen hebben de eerste besprekingen waarschijnlijk plaatsgevonden. Uiteindelijk kwamen de bokken dus naar Wânswert. Heit zijn enthousiasme werkte aanstekelijk: al gauw was het bestuur van Concordia al even enthousiast en met hen het hele dorp. Binnen ons gezin werd over bijna niets anders meer gesproken en u kunt je begrijpen hoe spannend een en ander was voor een dertienjarige puber. De leden van de harmonie en het bestuur (dat zelf geen enkel instrument bespeelde en dat verbaasde ons zeer) moest worden ingekwartierd bij de inwoners van het dorp. Rixt (mijn oudere zus) en ik lagen ’s avonds in bed te fantaseren over wie er bij ons zouden gaan slapen.

Groot was dan ook de teleurstelling dat Harry Biesen, de dirigent, in onze ogen een oude man, bij ons overnachtte. Aan de overkant had de familie Tabak twee leuke jongens te logeren, waaronder Wim Tonnaer, waar dochter Jannie nog een tijd mee gecorrespondeerd heeft. Jullie zullen begrijpen dan Rixt en ik maar wat graag hadden willen ruilen!

Na een prachtig concert met gezellige nazit kwam de volgende dag de anticlimax toen de bussen in alle vroegte naar Leeuwarden vertrokken, alwaar men naar de vroegmis moest. Ik weet nog, dat wij het raar vonden dat ze voor een keer niet naar onze kerk konden gaan, we geloofden toch uiteindelijk in dezelfde God. Dus wij hebben niet heel lang kunnen genieten van de Thorrenaren. De band met het stadje is echter tot op de dag van vandaag gebleven. Vele dorpsgenoten brachten een tegenbezoek aan hun logees. (Dat kan ik beamen, mijn ouders zijn het jaar daarop met de buren Lieuwe (‘slachter’) en Ted van der Veen naar Thorn getogen, een hele reis met het Dafje, vooraf waren er zorgen hoe knooppunt Hoevelaken zonder kleerscheuren genomen kon worden. Jinse Baukes (Talsma) en Sip Staal zijn er ook eens op bezoek geweest, ze vonden Thorn zo schoon dat ze de 86

lucifer waarmee ze hun sigaret hadden aangestoken niet op straat durfden te gooien, P.).

In 1964 zijn mijn ouders, Rixt en ik naar Thorn geweest, een hele belevenis.

Logeren in een hotel, mijn eerste biefstuk, bah er kwam bloed uit, en dansen met de zoon van de bakker, Pierre Richards. De stakker zal er blauwe tenen aan over hebben gehouden, want dansen was bij ‘ús mem’ uit de boze, dus ervaring had ik niet. Wij ontdekten nog een belangrijk verschil tussen noord en zuid: waar bij ons de biertjes rijkelijk vloeiden, goten ze in Thorn het ene na het andere wijntje door het keelgat. We probeerden ons aan te passen, vonden de wijn echter naar azijn smaken en gingen al snel over op frisdrank. In de jaren die volgden zijn mijn ouders nog vaak in Thorn geweest. Altijd logeren in het hotel van Lena (‘Lena vande Pegel’) Deneer-Parren, waar ze bevriend mee raakten. Toen vader overleed (Sijmen Tolsma overleed op 13 juni 1981 tijdens het uitvoeren van zijn passie: hij dirigeerde zijn Concordia op een muziekconcours op het eiland Schiermonnikoog, P.), was zij ook op de begrafenis en mem met broer Geert zijn ook op haar uitvaart geweest. Mijn vader had eens moeten weten dat zijn kleinzoon Jan Gerrit Adema, de oudste zoon van Rixt en Broer Adema, enkele jaren terug op het WMC mee heeft gespeeld met de Koninklijke harmonie Thorn. Wat zou hij trots zijn geweest!

Weet u waarom deze avond in mei nog meer zo speciaal voor mij was? Na het concert vroeg mijn overbuurjongen Eelze Tabak, of hij mij thuis mocht brengen. ‘Dat mei net fan ús mem’, zei ik braaf, maar de eerste vonken zijn toen overgesprongen en die zijn nog altijd niet gedoofd … inmiddels zijn Eelze en ik ….. jaar getrouwd”.

Met grote dank aan Herman Nieskens en Christine Hilbrant-Metten.

87

De feestweek mei 1964 Ik heb mij de aanloop naar het feest van de jubilaris Concordia als volgt proberen voor te stellen. Bestuursleden onder de bezielende leiding van voorzitter Aant Staal zullen tijdens een ongetwijfeld rokerige bijeenkomst heftig aan het brainstormen zijn geweest. Men was het er gauw over eens dat het aanstaande jubileum gevierd moest worden, maar hoe? Wie uiteindelijk de vader van het idee is geweest vermeldt de geschiedenis niet, maar op een gegeven moment moet iemand geopperd hebben om gebruik te maken van de contacten van dirigent Simen K. Tolsma. Die had hij o.a. opgebouwd tijdens zijn bezoeken aan het Wereld Muziek Concours in Kerkrade, een beetje de Olympische Spelen voor de fanfarewereld. Omdat Simen contacten had in het witte stadje Thorn zou het toch een enorme stunt zijn om één van de oudste en meest gerenommeerde muziekgezelschappen van Nederland naar Friesland te halen. Hoewel de gemiddelde Fries de tekst ‘eerst zien en dan geloven’ als geboortetegeltje meekrijgt, bleken de muziekbobo’s meteen enthousiast. Via Simen werd het contact met Limburg gelegd en daar bleek men bereid om aan het verzoek tegemoet te komen; de eerste naoorlogse reis zou hen naar het bescheiden Wanswerd voeren.

Met de toezegging van de Limburgers was een grote hobbel genomen maar toen begon het Grote Regelen pas. ‘De muziek’ had wel ervaring in het organiseren van grootschalige evenementen maar de ontvangst en opvang van een honderdtal gasten was geen sinecure. Hoewel de voorbereidingen veel eerder moeten zijn begonnen werd het contract met de Limburgers pas op 6 mei 1964 opgesteld. Dan moet u niet denken aan een officieel door Buma/Stemra goedgekeurd document. Nee, dat deed voorzitter Staal zelf in briefvorm:

88

Geachte muziekvrienden, Het bestuur van de Chr. Muziekver. Concordia verklaart zich hierbij accoord te gaan, met het telefonisch overeenkomst, met Uw vereniging om op zaterdag 23 Mei 1964, des ’s avonds om 20 uur een Concert te geven, te Wanswerd, gem. Ferwerderadeel, voor de som van ten hoogsten f 1.700,00.

Hoogachtend, A. Staal voorzitter PS gaarne van u te weten hoeveel personen er komen Dit laatste natuurlijk met het oog op het onderbrengen van de gasten in gastgezinnen.

De feestweek begon op zaterdagmiddag 24 mei op een stuk weiland aan de Skettersdyk. Daar vond een brommerrace plaats, het parcours uitgezet met strobalen moest volgens de aankondiging wel spannend worden door ‘deelname van 40 van de meest bekende renners uit Friesland. Deze zeer snelle en pittige machines zijn tot zeer hoge snelheden in staat. Deze wedstrijd telt mee voor het Kampioenschap van Friesland. Dus zijn veel spannende ritten gewaarborgd. Er is ook een wedstrijd voor gewone brommers waar iedereen aan mee kan doen, OM HET KAMPIOENSCHAP VAN WANSWERD (ereprijs). Hiervoor opgeven tot en met 20 mei, tel. 05192319. Geen inleg. Start op vertoon van intreekaart’. Het is mij niet bekend wie het kampioenschap van Wanswerd won, maar de race tussen de brommercracks, verdeeld over twee klassen, werd gewonnen door D. de Jong te Tijnje op een ‘Rond Sachs’, J. Hoekstra uit Ureterp won de B-klasse op een Kreidler. Hoewel nog maar vier jaar kan ik mij nog levendig herinneren hoe een minder fortuinlijke brommercoureur met een gebroken been bij ons thuis op vervoer naar het ziekenhuis wachtte. Dat maakte veel indruk en ik had de volgende dag veel te vertellen aan mijn vriendjes.

Het hele dorp was versierd, de vlaggen waren uitgestoken en bij de entree van het dorp waren borden aangebracht met ‘Welkom’. Dit allemaal voor 89

de Limburgse gasten die met een bus in Wanswerd arriveerden. Die waren niet zo te spreken over de Kleine Bontekoe, een uitspanning tegenover de vliegbasis in Leeuwarden, waar men koffie had gedronken. Daar was men niet berekend op dergelijk grote gezelschappen. Dan kon men beter aan de zorg toevertrouwd worden van kostersvrouw Roel’Japke (Terpstra) en haar rechterhand Jantsje Staal. De gasten kwamen namelijk niets tekort in het lokaal aan de vaart (en niet in de oude school zoals ik eerder abusievelijk schreef).

’s Avonds om acht uur was er het concert in de grote tent die plaats bood aan maar liefst 1500 mensen. De Koninklijke Harmonie uit Thorn, onder leiding van H. Biessen, opende met het Fries volkslied en konden toen natuurlijk geen kwaad meer doen. Daarna volgde een gevarieerd concert op hoog muzikaal niveau en internationaal van opzet met o.a. een Poolse 90

dans, een Roemeense rapsodie en een Spaanse suite. Er was ook nog een plechtig moment toen burgemeester van Mourik drie Concordiamuzikanten-van-het-eerste-uur een lintje kwam opspelden: Ids Engbrenghof, Andries Timmermans en eerder genoemde Aant Staal (zie foto met dank aan Sip Staal). Alle drie waren vanaf de oprichting lid van het korps. Tot slot was er nog drie keer een toegift gevolgd door een daverend applaus. De muzikanten zullen het niet laat hebben gemaakt na de ‘drege’ busreis en een concert dat ook het nodige had gevergd. Bovendien moest een ieder nog een slaapplekje zien te bemachtigen bij de dorpelingen. Dat verliep overigens zonder verdere ‘tûkelteammen’, uit enkele logeerpartijen zijn langdurige contacten ontstaan. De volgende ochtend hebben nog enkele Limburgse logees het wekelijkse rondje na de preek meegewandeld: over het tegelpad richting de Barten en dan over de Skettersdyk weer terug naar het dorp. Een vast ritueel waarbij de mannelijke bevolking zich dan op ‘de buorren’ verzamelde voor een keek op de week, terwijl het vrouwelijke gedeelte met een garde door de zondagse soep roerde (heerlijk overzichtelijk was het leven toen).

Het feest duurde na het afscheid van de Limburgse gasten nog een hele week en men trof het bijzonder met het ‘útsochte’ weer; het bleef de hele week zomers. Nu is de meeste informatie in dit stukje gebaseerd op feiten maar er is mij ook iets uit overlevering doorverteld. Over het spontane volkfeest dat ontstond na het jubileumconcert dat het korps op de dinsdagavond verzorgde. (Normaal gesproken was er ieder jaar uitvoering maar door de tanende publieke belangstelling was men daarvan afgestapt, voortaan werd er op Tweede kerstdag een zangdienst gehouden met zangvereniging Excelsior). Volgens de Nieuwe Dockumer Courant van 29 mei 1964 stond ‘het concert op een goed peil. Een aantal met zorg gekozen nummers werd op verdienstelijke wijze uitgevoerd’. Na afloop voerde de Hervormde toneelgroep uit Marrum de eenakter “Meine as hypnotiseur” op. Het bestuur had voor de nazit op weinig mensen gerekend, het was een doordeweekse dag, men moest de volgende ochtend weer vroeg op.

91

Daarom was er ook niet voor ijs gezorgd om het bier koel te houden. Dat werd normaliter uit Leeuwarden gehaald en bij slager Lieuwe van der Veen opgeslagen in een koelcel. Maar na de eenakter ontstond er toch een spontaan feest waarbij de feestgangers, ondanks het lauwe bier, niet tot bedaren waren te brengen. Het bestuur had slechts vergunning tot twaalf uur en deed rond die tijd de lichten maar uit. Het bracht de feestvierders niet op andere gedachten, die reden namelijk enkele auto’s het feestterrein op, de koplampen op de tap gericht. Toen dan eindelijk het bier op was, was er nauwelijks meer iemand nuchter. Twee zwagers, inmiddels brave grootvaders vandaar dat ik hun namen hier niet noem, meenden dat men nog wel op de motor huiswaarts kon. De een belandde na 250 meter bij Lieuwe en Ted in de heg, de ander kwam niet eens van zijn plaats, hij viel om onder zijn eigen motor. De beruchte politieman, die bekend stond als de ‘dûbele wite’, en een oogje in het zeil hield kon er zich nauwelijks druk over maken. Blaaspijpjes waren er in die tijd nog niet maar die had hij ook niet nodig om de oorzaak van dit slagveld te kunnen vaststellen. “Laat maar liggen’ was dan ook zijn laconieke reactie op de beide motormuizen. De feestvierders zullen de volgende dag ongetwijfeld nog lang aan de nare uitwerkingen van het lauwe bier herinnerd zijn: ‘wa’t nachts fisket ….’.

Op de woensdagavond was er de ‘Grote Teenagershow’. “Geen inleg.

Prijzen luxe voorwerpen. Opgave voor deelname zo spoedig mogelijk aan de secr. J.B. Talsma” zo luidde de advertentie. Een evenement vergelijkbaar met de huidige playback- en soundmixshows. De teenagershows, waarbij mensen hun talent voor publiek en jury konden tentoonspreiden, waren toen een rage. Er deden veel lokale potentiële artiesten aan mee, de een serieus, een ander puur voor de lol.

Op de vrijdag was er nog het concert van zeven van de acht korpsen aangesloten bij de Federatie Ferwerderadeel, Advendo uit Hallum was er niet. Dit festival werd voorafgegaan door een rondtocht door het dorp. Na het concert was er een optreden van The New Gold Dixie Stars, hiervoor 92

bleef de publieke belangstelling onder de maat. De vrijdag en zaterdag was ingeruimd voor een tweedaags dorps- en volksfeestdag met spelen voor en door de schoolkinderen. De spelletjes werden afgewisseld door optredens van Bergini uit Grouw met poppenkast en goocheltrucs. Op de zaterdagavond de afsluiting met het Fryslân Toaniel die het stuk met de titel “In Heidepyk” opvoerden. Het trok veel publiek hoewel het stuk in 1958 ook al eens eerder in Wanswerd was opgevoerd.

De Koninklijke Harmonie uit Thorn bestaat in 2012 200 jaar en in 2014 mag Concordia haar 90-jarig bestaan vieren. Zou Wanswerd dan weer in staat zijn om een groot aantal muzikanten-met-een-zachte-g onderdak te bieden …. ??

93

Plaatsjes s没nder praatsje

94

95

http://www.wanswerd.com 96