Stroumpi Cultural Routes by Fosetico

ΣΤΡΟΥΜΠΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ διαδρομές

Συγγραφέας/ Author: Γεώργιος Ν. Χατζηκωστής/ Georgios N. Hadjicostis Γεωγραφική - Χαρτογραφική Επιμέλεια/ Cartography: Χριστίνα Καρούζη Χατζηκωστή/ Christina Karouzi Hadjicosti (SELAS Mapping Services) Φωτογραφίες/ Photographs: Ερατώ Καντούνα/ Erato Kantouna

Με την επιφύλαξη κάθε δικαιώματος. Το περιεχόμενο της έκδοσης αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της Επαρχιακής Διοίκησης Πάφου. Απαγορεύεται η οποιαδήποτε αντιγραφή, αναδημοσίευση ή φωτοτύπηση μέρους της Έκδοσης, είτε για εκδοτικούς είτε για εμπορικούς είτε για άλλους σκοπούς χωρίς τη γραπτή έγκριση του Εκδότη. Οποιαδήποτε προσπάθεια αντιγραφής και αναδημοσίευσης μέρους της Έκδοσης θα διώκεται ποινικά. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, or stored in any retrieval system of any nature without written permission of the copyright owner/publisher.

ISBN 978-9963-33-890-0

Εκδοτική Επιμέλεια/ Editorial: SELAS PUBLICATIONS LTD P.O.BOX 28619, 2081 Nicosia, Cyprus www.selas.com.cy

23 - 36 24 37 - 51 38 52 - 73 54 74 - 79 76

Pafos District

Cape Pomos

Mansoura

MosfileriAgios

Agio Georgoudi

Limnitis

Pigenia

Alevga Paliampela

Petra tou Limniti isle

Kato Pyrgos

Theodoros Challeri

Pachyammos

Pomos

Cape Kokkina

Rotsos ton skafon isle Kokkina

Ammadies

Selladi tou Appi

Loutros

Pano Pyrgos

Selemani (Agios Ioannis)

Nea Dimmata Agia Marina

Mazaki isle Cape Akamas

746m

Gialia

CHRYSOCHOU BAY

AK AM

Agios Georgios isle

Frodisia

Argaka

Baths of Aphrodite

Makounta

Latsi

Kannoudia isle Koppos isle Kioni isle Geronisos isle

Limni

E713

428m

Vlampouros 494m

E709

Drouseia

Evretou

N A

Psathi

Coral Bay

Kissonerga Lempa Empa Chlorakas

Anavargos

Galataria

Pafos International Airport

Kidasi 771m

Foinikas

LEGEND

Dora Mousere

Maronas

Fasoula

Souskiou

Anogyra

Kato Archimandrita

Agios Thomas Platanisteia Alektora

Nikokleia 44

Zefyros Point

Prastio

Agios Georgios

Pano Archimandrita

Anarita

Mandria

Malia

Gerovasa

Trachypedoula

Agia Varvara

Timi

Moulia Rocks

Trozena

Kelokedara

Mamonia

E606

B6 Acheleia

Motorway

Agia Marina

Stavrokonnou

Agia Marinouda

Koloni A6

KATO PAFOS

Arminou Filousa Praitori Arsos Mesana Kedares

Malounta

Pentalia

Choletria

Nata

Agios Nikolaos

879m

Salamiou

Marathounta

Konia Geroskipou

Roudia Bridge

Agios Ioannis

E622

Pitargou

Vretsia

Faleia

Amargeti Tremithousa Mesogi Eledio Moronero Mesa Chorio Axylou Episkopi Armou

PAFOS

Pera Vasa

Koilineia

Lemona

Kato Panagia

Letymvou Tsada Kallepeia

E706

856m

1143m

Agios Fotios

Tala

E701

Pano Panagia

Statos

Kourdaka

Treis Kaminaria

Melamiou Lapithiou

E704

E701

Mylikouri

958m

Statos-Agios Fotios Polemi Choulou

Koili

MARATHASA

Anadiou

E703

Akoursos

Maa

P AFOS FOREST

Kritou Fyti Drymou Marottou Asprogia Giolou Lasa Theletra Milia Kannaviou Mamountali Drynia E711 Agios Dimitrianos

Pegeia

E727

Tomb of Makarios

F726

Stroumpi

E727

1318m

Sarama

Simou

Miliou

E912

Agyia

Loukrounou

Pano Akourdaleia

Kathikas Cape Drepano Agios Georgios (Geranisos) isle

1362m

Lysos

Filousa

Kritou Tera Kato Akourdaleia

Kato Arodes Pano Arodes

860m

Melandra Peristerona Meladeia Zacharia Tremithousa Skoulli Kios

Tera

Ineia

Tsakistra

Stavros tis Psokas

Mirmikofou

Steni

Choli

Lara Lara Point

Kampos

Agios Isidoros

Chrysochou Karamoullides Goudi

Fasli

Pelathousa

E733

Pittokopos

Moufflon enclosure

Agios Merkourios

Prodromi

Smigies

1212m

Kinousa

Polis

Neo Chorio

Androlikou

Galini

Variseia

T I L LY R I A

Livadi

Chamili isle

Access/ Exit Exit

Xerovounos

Kouklia

Prastio

Avdimou

43 40A

Motorway junctions

39 42A

Main road with road number Secondary road Non-asphalted road

41A

10 km Scale: 1:275 000

Paramali B6

Pissouri 276m

Pissouri Bay

Cape Aspro

Το Στρουμπί, το μεγάλο και πλούσιο κεφαλοχώρι της Πάφου, βρίσκεται στην καρδιά της ομώνυμης επαρχίας, στο μέσο περίπου της κύριας οδικής αρτηρίας που ενώνει το αστικό κέντρο της Πάφου στα νοτιοδυτικά με την Πόλη Χρυσοχούς στα βορινά παράλια. Κτισμένο σ’ ένα ύψωμα 450 περίπου μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με την περίοπτη και στρατηγική τοποθεσία του και την ανυπέρβλητη θέα του προς όλες τις κατευθύνσεις, ιδιαίτερα προς τους γραφικούς λόφους της Τσάδας και τον ανοιχτό ορίζοντα προς τη θάλασσα του Κόλπου της Χρυσοχούς. Σε μια μικρή μόνο απόσταση 13χμ. από την πόλη της Πάφου, 160 χμ. από την Λευκωσία, 79 χμ. από την Λεμεσό και 145 χμ. από την Λάρνακα το Στρουμπί αποτελούσε από παλιά ένα στρατηγικό συγκοινωνιακό κόμβο, γεγονός που σημάδεψε από πολύ νωρίς την ανάπτυξή του. Το Στρουμπί παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί είναι χωριό με πολυχρόνια και μοναδική ιστορία, θρύλους και ποικίλες παραδόσεις. Η γεωγραφική τοποθεσία στην οποία είναι κτισμένο το Στρουμπί κατοικήθηκε σύμφωνα με ιστορικές πηγές (βλέπε «Στρουμπί», Χρυσόστομος Σοφιανός και Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου) από τη Νεολιθική Εποχή και συγκεκριμένα την περίοδο του πολιτισμού της Σωτήρας (5100-3900 π.Χ.). Στα υψώματα πάνω από την «Πηγή» επισημάνθηκε το 2003 προϊστορικός οικισμός, όπου το Τμήμα Αρχαιοτήτων προέβη σε ανασκαφή και ο οικισμός έγινε γνωστός στους διεθνείς αρχαιολογικούς κύκλους ως Στρουμπί - Πηγή, Άγιος Ανδρόνικος. Αυτός είναι ο μοναδικός νεολιθικός οικισμός της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής που βρέθηκε μέχρι σήμερα στην Πάφο. Το όνομα «Στρουμπί» όμως δόθηκε στον οικισμό πολύ αργότερα και παραπέμπει σε διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με μια εκδοχή το όνομα Στρουμπί προήλθε από το όνομα του πρώτου ιδιοκτήτη γης στην οποία κτίστηκαν τα πρώτα σπίτια του χωριού, ο οποίος ονομαζόταν Στρουμπής, που σήμαινε ένα κοντόχοντρο άνδρα. Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι ο Στρουμπής ήταν και ο πρώτος οικιστής του χωριού από τον οποίο έδωσαν και το όνομα στον οικισμό. Άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι το όνομα του χωριού προήλθε από το Θρουμπί (είδος θάμνου) που αφθονεί στην περιοχή με μετατροπή του «θρ» σε «Στρ». Η πιο πειστική ίσως εκδοχή της ετυμολογίας του ονόματος Στρουμπί συνδέεται με τη γεωμορφολογία του χωριού, το οποίο είναι κτισμένο σε κυκλοτερή λόφο. Στην περίπτωση αυτή το χωριό ονομάστηκε αρχικά Στρομβί, (η αρχαία ελληνική λέξη στρόμβος σημαίνει ένα σώμα κυκλοτερές) και μετέπειτα έγινε Στρουμπί. Υπολογίζεται ότι το όνομα Στρουμπί που χρησιμοποιείται σήμερα πρέπει να δόθηκε στον οικισμό λίγο μετά το 1100 π.Χ., όταν συνετελέσθη ο εξελληνισμός στην περιοχή όπως και στα μεγάλα αστικά κέντρα σ’ ολόκληρη την Κύπρο.

Stroumpi, this large and rich village of Pafos, is located in the heart of the same-named district, close to the middle of the main arterial road that links Pafos town centre on the southwest with Poli Chrysochous on the northern shores. Built at approximately 450 m. above sea level, its prominent and strategic location impress the visitor as do the sublime views that unfold in all directions, in particular the picturesque hills of Tsada and the open horizon over the sea at the Bay of Chrysochou. At just 13 km from the town of Pafos, 160 km from the capital Lefkosia (Nicosia), 79 km from Lemesos (Limassol) and 145 km from Larnaka, Stroumpi has always been a strategic transport hub, a fact that has been instrumental to its development from very early on. Stroumpi is particularly interesting because of its long and unique history, its legends and varied traditions. The geographic location at which Stroumpi is found has been inhabited, according to historical sources (see “Stroumpi”, Chrysostomos Sophianos and Cleopatra Papageorgiou), since Neolithic times and specifically since the period of Sotira Culture (5100-3900 BC). In 2003, at the elevation above “Pigi”, a prehistoric settlement was unearthed and excavated by the Department of Antiquities; the settlement has become known in international archaeological circles as Stroumpi – Pigi, Agios Andronikos. This is the only Neolithic settlement from the Late Neolithic Period that has been found in Pafos to date. The name “Stroumpi” was given to the settlement much later and there are various versions as to the origins of the word. According to one version, the name is attributable to the first owner of the land on which the first homes were built in the village, a man whose name was Stroumpis, which in the Greek language means a short stout man. One other version suggests that Stroumpis was the first settler of the village and his name was thus given to the settlement. Another version suggests that the name is a phonological derivation of “throumbi”, the Greek word for the aromatic herb savory, which is abundant in the region. However, the most convincing version on the etymology of the name Stroumpi is connected with the geomorphology of the village, which is built on a conical mound. According to this version, the village was named Στρομβί (Stromvi), (the ancient Greek word στρόμβος (stromvos) means a conical object) and later became known as Stroumpi. It is estimated that the name Stroumpi that is used today was given to the settlement a little after 1100 BC, at the time of the hellenisation of this region and the other large urban areas of Cyprus.

Χάρτης της Κύπρου (1635) στον οποίο χρησιμοποιείται το όνομα του χωριού ως Strombi

Map of Cyprus (1635) that uses the name Strombi for the village

Το χωριό εμφανίζεται ήδη σε παλιούς γεωγραφικούς χάρτες των 16ου, 17ου και 18ου αιώνα ως Strombi (βλέπε “The Great Map of the Island of Cyprus” του Leonida Attar “Cypri Insulae Nova Descriptio 1573”, στο χάρτη του Coronelli “Acamantis Insula Hoggi di Cipro 1571” στον χάρτη του Abraham Ortelius με τίτλο “Cypri Insulae Nova Descriptio 1573” στον χάρτη των Willen Janszoon και Joan Blaen με τίτλο “Cyprus Insula 1635” και άλλους χάρτες της περιόδου αυτής.

The village appears on old geographic maps of the 16th, 17th and 18th century as Strombi (see “The Great Map of the Island of Cyprus” of Leonida Attar “Cypri Insulae Nova Descriptio 1573”, on the map of Coronelli “Acamantis Insula Hoggi di Cipro 1571”, the map of Abraham Ortelius entitled “Cypri Insulae Nova Descriptio 1573”, the map of Willen Janszoon and Joan Blaen entitled “Cyprus Insula 1635” and other maps from that period.

Στο χάρτη του Jacques Nicolas Bellin του 18ου αιώνα “Carte de I’isle de Cypre 1764” το Strombi εμφανίζεται πια ως Stroumbi.

On the 18th century map by Jacques Nicolas Bellin “Carte de I’isle de Cypre 1764”, Strombi appears under the name Stroumpi.

Η αρχαία προέλευση του οικισμού δεν μαρτυρείται μόνο από αρκετούς συγγραφείς αλλά και από τις αρχαιότητες που ανακαλύφθηκαν στο χωριό. Το Στρουμπί διαθέτει πάρα πολλά εγκαταλειμμένα ή ερειπωμένα ξωκλήσια και αυτά είναι προφανώς απόδειξη παλιών διάσπαρτων οικισμών.

The ancient origin of the settlement is not supported only by written evidence but also by the antiquities unearthed in this area. Stroumpi has many abandoned and ruined chapels that bear witness to old settlements strewn around the area.

Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που βρέθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο Στρουμπί – Πηγή, Άγιος Ανδρόνικος, όπως θραύσματα κεραμικών αγγείων, λίθινες αξίνες, θραύσματα λίθων, οστά ζώων κ.ά. χρονολογούν, όπως αναφέραμε, τον οικισμό μεταξύ Ύστερης Νεολιθικής και Πρώιμης Χαλκολιθικής Εποχής. Μεταγενέστερα θραύσματα κεραμικής, απομεινάρια αγγείων που βρέθηκαν στα χωράφια του χωριού, ρωμαϊκοί τάφοι και σπήλαια είναι αψευδείς μάρτυρες ότι ο χώρος κατοικείτο κατά την Εποχή του Χαλκού (2500-1050 π.Χ.), Εποχή του Σιδήρου (1050-750 π.Χ.), Αρχαϊκή Εποχή (750-480 π.Χ.) , Κλασσική Εποχή (480-310 π.Χ.), Ελληνιστική Εποχή (310-30 π.Χ.), Ρωμαϊκή Εποχή (30 π.Χ. – 330 μ.Χ.) και Μεσαιωνική Εποχή (330-1571 μ.Χ.). Κατάλοιπα πρωτοβυζαντινών εκκλησιών αφιερωμένα σε διάφορους Αγίους, όπως του Αγίου Ανδρονίκου, της Αγίας Μαρίνας, της Αγίας Θέκλας, του Αγίου Γεωργίου κ.ά., είναι επίσης αδιαμφισβήτητοι μάρτυρες της κατοίκησης του χωριού κατά τη Βυζαντινή Περίοδο. Στα μεσαιωνικά χρόνια το Στρουμπί υπήρξε φέουδο της λουζινιανο-ενετικής περιόδου, όπως σημειώνει ο Γάλλος Ιστορικός M.L.De Mas Latrie, ενώ σύμφωνα με τον Ιστορικό Φλώριο Βουστρώνιο μεταξύ 1464 και 1468 το Στρουμπί , μαζί με το γειτονικό χωριό Πολέμι, δόθηκαν ως δώρο στον ευγενή Gioan Mistacel. Στο βιβλίο του Leonida Attar “Cyprus 1542 – The Great Map of the island”, γίνεται αναφορά στο Στρουμπί και δείχνει ότι το χωριό ήταν ήδη εδραιωμένο ως ένα κεφαλοχώρι της Πάφου.

The archaeological remains that were found at the site of Stroumpi – Pigi, Agios Andronikos, such as fragments of ceramic vessels, stone axes, stone fragments, animal bones, etc date the settlement, as already mentioned, to the Late Stone and Early Bronze Age. Later ceramic fragments and vessel remnants found in the village fields and Roman graves and caves are undeniable witness to the fact that the area was inhabited during the Bronze Age (2500-1050 BC), the Iron Age (1050-750 BC), the Archaic Period (750-480 BC), the Classical Period (480-310 BC), the Hellenistic Age (310-30 BC), the Roman Period (30 BC – 330 AD) and the Medieval Period (330-1571 AD). Remains of early Byzantine churches dedicated to a number of saints, such as Agios (Saint) Andronikos, Agia (Saint) Marina, Agia (Saint) Thekla, Agios (Saint) Georgios and others also provide indisputable evidence that the village was lived in during the Byzantine Age. In the medieval era, Stroumpi was a territory of the Lusignans and Venetians, as noted by the French historian M.L.De Mas Latrie, while according to historian Florios Voustronios, between 1464 and 1468, Stroumpi and its neighbouring village Polemi were gifted to nobleman Gioan Mistacel. In Leonida Attar’s book “Cyprus 1542 – The Great Map of the island”, there is a reference to Stroumpi that shows that the area was already well-established as a major village of the Pafos area.

Επίσης σε οθωμανικά έγγραφα και κατάστιχα της Αρχιεπισκοπής υπάρχουν αναφορές στο Στρουμπί και στις οικονομικές διαφορές που είχαν οι κάτοικοι με τους Τούρκους αξιωματούχους όσον αφορά στις υψηλές φορολογίες που τους επέβαλλαν σε σχέση με τα υπόλοιπα χωριά, κάτι που επιβεβαιώνει τη σπουδαιότητα του χωριού. Η Ιστορία του οικισμού είναι άμεσα συνυφασμένη με τη γεωγραφία του. Το τοπίο του έχει μια ιδιαίτερη γοητεία με μια πλούσια γεωμορφολογική φυσιογνωμία. Διαμελισμένο από το ποτάμιο δίκτυο του Σταυρού της Ψώκας στα ανατολικά και το ποτάμιο δίκτυο του Μαυροκόλυμπου στα νότια, το τοπίο χαρακτηρίζεται από μικρές κοιλάδες διαμελισμένες από ρυάκια, όπου φυτρώνουν ακόμα βαλανιδιές, μάρτυρες των εκτεταμένων δρυμώνων του παρελθόντος, και απότομους διαβρωμένους λόφους, κυρίως στα δυτικά του χωριού, καλυμμένους μερικώς από άγρια φυσική βλάστηση.

Ανασκαφές στην αρχαιολογική θέση «Στρουμπί - Πηγή, Άγιος Ανδρόνικος» (Από το φωτογραφικό αρχείο των Χρυσόστομου Σοφιανού και Κλεοπάτρας Παπαγεωργίου)

Excavations at the archaeological site “Stroumpi - Pigi, Agios Andronikos” (From the photograph archive of Chrysostomos Sophianos and Cleopatra Papageorgiou)

Moreover, in Ottoman documents and ledgers, there are references to Stroumpi and the financial disputes that the villagers had with Turkish officials with regard to the high taxation imposed on them in comparison with other villages, evidence of the importance of the village. The history of the settlement is linked closely with its geography. Its landscape has a special charm with rich geomorpholological characteristics. As it nestles between the river network between Stavros tis Psokas to the east and the river network of Mavrokolympos to the south, the landscape is divided into small valleys that are chiselled by streams, where oak trees still grow today, witnesses to the extensive forests that stood here in the past, and steep eroded hills, mainly to the west of the village, that are partly covered with wild indigenous vegetation.

Ο οικισμός αναπτύχθηκε κυρίως πάνω σε ασβεστούχα εδάφη (κρητίδες και μάργες) που ήταν καθοριστικά για τα είδη καλλιέργειας που αναπτύχθηκαν. Ακόμη και στα δυτικά του οικισμού, όπου υπάρχουν εκτάσεις με γύψο, το τοπικό αυτό πέτρωμα εχρησιμοποιείτο για επένδυση των δαπέδων των σπιτιών, καθώς και σε άλλες χρήσεις, όπως το κτίσιμο των σπιτιών με πελεκημένη τοπική ασβεστόπετρα. Το χωριό ήταν ένα από τα μεγάλα αμπελουργικά χωριά της επαρχίας Πάφου, αφού μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1980 η αμπελοκαλλιέργεια αποτελούσε την κύρια γεωργική απασχόληση των κατοίκων, με μικρότερες εκτάσεις φρουτόδεντρων, ελιών, αμυγδαλιών και ελάχιστων εσπεριδοειδών. Αξίζει ν’ αναφερθεί πως το 1985 το Στρουμπί είχε την 3η μεγαλύτερη έκταση καλλιέργειας σταφυλιού στην επαρχία Πάφου και ήταν γνωστό για τα εξαιρετικής ποιότητας κρασιά του, τα οποία μεταξύ άλλων, μνημονεύονται στο βιβλίο του Lawrence Durrel “Bitter Lemons”. Στα παλιά χρόνια ο τρύγος γινόταν πάνω σε οικογενειακή βάση. Όλη η οικογένεια, μικροί και μεγάλοι, τρυγούσαν τα σταφύλια και κατά τους φθινοπωρινούς μήνες, όταν άρχιζε ο τρύγος, σημειωνόταν οργασμός δουλειάς στο χωριό. Δεν είναι συνεπώς τυχαίο που οι κάτοικοι του χωριού καθιέρωσαν τη δεκαετία του 1970 το ετήσιο Φεστιβάλ με την ονομασία «Τα Διονύσια» σε ειδικά διαμορφωμένο πλακόστρωτο χώρο, ως συνέχεια της «Γιορτής του Κρασιού» που προϋπήρχε στο χωριό στα τέλη της δεκαετίας του 1960. «Τα Διονύσια» που διοργανώνονται κάθε χρόνο κατά τον μήνα του τρύγου, τον Αύγουστο, θεωρούνται η πιο σημαντική εκδήλωση της περιοχής και αναβιώνουν τον παλιό θεσμό των Διονυσιακών Εορτών της αρχαιότητας. Έχουν διάρκεια 3 μέρες με ψυχαγωγικό πρόγραμμα, φαγοπότι, χορό και άφθονο σταφύλι και κρασί. Τα προβλήματα της αμπελοκαλλιέργειας και κυρίως η διάθεση των αμπελουργικών προϊόντων στα εργοστάσια της Λεμεσού και Πάφου ανάγκασαν τους κατοίκους τη δεκαετία του 1970 να εκριζώσουν πολλά αμπέλια και να στραφούν προς την καλλιέργεια οπωροφόρων δέντρων, την οποία ευνόησε και ο μεγάλος αριθμός γεωτρήσεων που πραγματοποιήθηκαν, αν και η καλλιέργεια οπωροφόρων η οποία διαδόθηκε στο χωριό δεν κράτησε πολύ και πολλοί παραγωγοί φρούτων επανήλθαν πάλι στην αμπελοκαλλιέργεια. Ο ειδικά διαμορφωμένος χώρος όπου διεξάγεται το Ετήσιο Φεστιβάλ «Τα Διονύσια» The specially designed area which is the venue of the Annual “Dionysia” Festival

The settlement was developed largely on limestone ground (chaulk and marl), which also determined the types of cultivation that was developed. To the west of the settlement, where there are areas of chalk, this local rock was used as flooring and for other purposes, such as the construction of homes using local dressed limestone. The village is one of the large vine villages of the Pafos district, with winegrowing remaining the main agricultural occupation of the local population until the end of the 1980s; fruit trees, olive, almond and a few citrus trees also exist but on a smaller scale. It is noteworthy that until 1985 Stroumpi boasted the third largest winegrowing area in the Pafos district and was known for the excellent quality of its wines, as mentioned, in among other sources, in Lawrence Durrel’s book “Bitter Lemons”. In years gone by, the harvest was a family business. The whole family, from the oldest to the youngest, would harvest the grapes during autumn, when employment in the village reached its height. It is thus no coincidence that in the 1970s the inhabitants of the village introduced the annual festival “Dionysia”, held at a purpose-designed paved area in the village and succeeding what used to be the village “Wine Fest” that used to take place in the 1960s. The “Dionysia” festival, which is held every year in August, at the time of the harvest, is considered the most important event in the area and represents a revival of the “Dionysian festivities” that used to be held in antiquity. The festival runs for three days and includes entertainment, food and drink, dancing and of course grapes and wine in abundance. The challenges facing the winegrowing industry, in particular the supply of viticulture products to the factories of Limassol and Pafos, forced the inhabitants in the 1970s to uproot many vines and turn to the cultivation of other fruit trees. This was also aided by the many sources of water that were drilled in the area although the cultivation of fruit trees did not last and many fruit producers reverted to growing vines.

Το χωριό γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1960. Το 1881 αριθμούσε 415 κατοίκους που αυξήθηκαν στους 450 το 1911, στους 483 το 1921, στους 536 το 1931, στους 650 το 1946, στους 715 το 1960, ενώ αργότερα, λόγω της αστυφιλίας, ο αριθμός άρχισε να μειώνεται. Στους καταστροφικούς σεισμούς του 1953, που έπληξαν την Επαρχία Πάφου με επίκεντρο το Στρουμπί, το χωριό στην αρχική του τοποθεσία, που σήμερα ταυτίζεται με το Πάνω Στρουμπί, καταστράφηκε ολοσχερώς. Με απόφαση της τότε αποικιακής Κυβέρνησης, το χωριό μετακινήθηκε στην νέα του τοποθεσία περίπου 1 χμ. νοτιότερα της αρχικής και η πλειοψηφία των κατοίκων μεταστεγάστηκαν στον νέο οικισμό που ονομάστηκε Κάτω Στρουμπί. Αξίζει να αναφερθεί ότι αρκετοί κάτοικοι μετά το σεισμό παρέμειναν στο παλιό χωριό και για ένα διάστημα υπήρχαν δύο κοινότητες με την ονομασία Πάνω Στρουμπί (παλιό χωριό) και Κάτω Στρουμπί (νέο χωριό) με δύο χωριτικές αρχές. Αυτό διήρκεσε μέχρι το 2001, όταν τα δύο Κοινοτικά Συμβούλια ενώθηκαν σε ένα και έκτοτε το Στρουμπί θεωρείται ως μια κοινότητα με δύο ενορίες. Ως κεφαλοχώρι της Πάφου το Στρουμπί διέθετε, από τη δεκαετία του 1930, αστυνομικό σταθμό, ιατρικό κέντρο, δικαστήριο, κτηματολόγιο και άλλες υπηρεσίες.

The population of the village continued to grow from 1881 to 1960. In 1881, there were 415 inhabitants, by 1911 the number had increased to 450, by 1921 to 483 and in 1931 there were 536 inhabitants, which further increased to 650 by 1946 and 715 by 1960. After that period, the population started to decrease as urbanisation took its toll on population growth. During the devastating earthquakes of 1953, which shook the district of Pafos, with Stroumpi at the epicentre, the part of the village that is now known as Pano Stroumpi (Upper Stroumpi) was razed to the ground. Following a decision of the colonial government of the time, the village was moved to its current location, at about 1km south of its original situation and the majority of inhabitants were relocated to the new settlement, which became known as Kato Stroumpi (Lower Stroumpi). It is worth noting that several inhabitants chose to stay at the old village in the wake of the earthquake and for some time there were two communities, known as Pano Stroumpi (the old village) and Kato Stroumpi (the new village), with two different village authorities. This continued until 2001 when the two Community Boards merged into one and Stroumpi became one community, made up two parishes. As a large village of Pafos, Stroumpi had its own police station, medical centre, court, land registration office and other services as early as the 1930s.

Εικόνες από τον καταστροφικό σεισμό που έπληξε το Στρουμπί (1953). Στο κέντρο, μεταξύ των ερειπίων του παλιού χωριού και του βουνού Αγία Μαρίνα, το νέο χωριό που μόλις είχε κτιστεί από την αποικιακή κυβέρνηση. (Από το φωτογραφικό αρχείο των Χρυσόστομου Σοφιανού και Κλεοπάτρας Παπαγεωργίου)

Images from the destructive earthquake that hit Stroumpi (1953). In the centre, among the ruins of the old village and the Agia Marina mound, is the new village that had just been built by the colonial government. (From the photograph archive of Chrysostomos Sophianos and Cleopatra Papageorgiou)

Πλατεία Αγίας Σοφίας/ Agia Sofia Square

Αξίζει να αναφερθεί ότι το 1927 λειτουργούσε ήδη στο Στρουµπί Συνεργατική Εταιρεία και ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1940 το χωριό διέθετε ηλεκτροφωτισµό. Σήµερα το χωριό έχει εκσυγχρονιστεί πλήρως µε πολλές υπηρεσίες, όπως εστιατόρια, ξυλουργεία, υπεραγορά, οινοβιοµηχανία, γκαράζ αυτοκινήτων κ.ά.

It is noteworthy that a cooperative society has operated at Stroumpi since 1927 and the village has also boasted electric lights since the 1940s.

Το Στρουµπί αριθµεί σήµερα 540 κατοίκους, ενώ το ρεύµα εγκατάλειψης της δεκαετίας του 1960 και µετά έχει ανατραπεί µε την προσέλευση ξένων αλλά και ντόπιων, που είτε εγκαταστάθηκαν µόνιµα στο χωριό, είτε έχτισαν εξοχικές κατοικίες. Ο παλιός οικισµός διασώζει σήµερα παραδοσιακά σπίτια που είναι ανάµικτα µε τα σύγχρονα, αφού πολλοί αγόρασαν ερειπωµένα σπίτια και τα ανακαίνισαν ή κατεδάφισαν καταστρεµµένες οικοδοµές και ανήγειραν νέες εξοχικές κατοικίες στη θέση τους.

Stroumpi’s population currently stands at 540 inhabitants, while the trend to abandon the village that started around 1960 and continued for several years has gradually receded, as both foreigners and Cypriots have moved to the area permanently, building houses and villas. The old settlement still has some old traditional houses, juxtaposed with modern houses, as many people have bought old abandoned houses and either restored and renovated them or demolished them and replaced them with new villas.

Τον πλούτο των ιστορικών, αρχαιολογικών και λαογραφικών στοιχείων της Κοινότητας, σε πλήρη ενότητα µε το φυσικό περιβάλλον και την πολιτιστική φυσιογνωµία της περιοχής που περιγράψαµε συνοπτικά πιο πάνω, θα προσπαθήσουµε ν’ αναδείξουµε µέσα από τις τέσσερις πολιτιστικές διαδροµές του Στρουµπιού, οι οποίες οριοθετήθηκαν, σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν µέσα από το έργο «Πολιτιστική Διαδροµή στην Κοινότητα Στρουµπιού», ένα έργο το οποίο εντάσσεται στο «Πρόγραµµα Αγροτικής Ανάπτυξης 2007-2013» και συγχρηµατοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταµείο Αγροτικής Ανάπτυξης, από Εθνικούς Πόρους και το Κοινοτικό Συµβούλιο Στρουµπιού.

In the pages that follow we attempt to share with you the richness of the history, archaeology and folk tradition of this community, which, as described above, lives in harmony with the natural environment and cultural physiognomy of the area, by introducing four cultural routes, whose trails have been defined and designed through the project “Stroumpi Cultural Routes” which is part of the “Agricultural Development Programme 2007-2013” and co-financed by the European Agricultural Development Fund, by National Funds and Stroumpi Community Board.

Today, the village is fully modernised with many services such as restaurants, lumberyards, supermarkets, wineries, car repair workshops, etc.

Εντυπωσιακός ευκάλυπτος στην είσοδο της Πλατείας Αγίας Σοφίας Impressive eucalyptus at the entrance of Agia Sofia Square

Σύγχρονες οικίες με χρήση παραδοσιακών στοιχείων/ Modern houses with traditional features

Κτίριο Κοινοτικού Συµβουλίου Στρουµπιού Community Board Building

διαδροµή ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Σημείο εκκίνησης: Εκκλησία της του Θεού Σοφίας/ Κτίριο Κοινοτικού Συμβουλίου Starting point: Church of Theou Sofia/ Community Board Building Απόσταση: 5771 μέτρα/ Distance: 5771 metres

Στάσεις Ξεκούρασης: Πλατεία Αγίας Σοφίας/ Εργαστήρι παραδοσιακών εδεσμάτων/ καφενείο Resting points: Agia Sofia Square/ Traditional Food Workshop/coffee shop Με αφετηρία την Εκκλησία της του Θεού Σοφίας και το πληροφοριακό (επικοινωνιακό) κέντρο στην πλατεία του Κάτω Στρουμπιού ξεκινά η διαδρομή «Διόνυσος», περίπου 6χμ. Πρώτο αξιοθέατο της διαδρομής η Εκκλησία της του Θεού Σοφίας. Η εκκλησία αυτή του Κάτω Στρουμπιού, αφιερωμένη στο Άγιο Πνεύμα, άρχισε να κτίζεται το 1954 στην πλατεία του νέου οικισμού, μετά τον μεγάλο σεισμό στο Στρουμπί και την καταστροφή που υπέστη η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Πάνω Στρουμπί. Βασικά η οικοδόμησή της, η οποία ολοκληρώθηκε το 1956, είναι άμεσα συνυφασμένη με την οικοδόμηση του νέου οικισμού. Πετρόκτιστη, μ’ ένα επιβλητικό κεντρικό θόλο, η εκκλησία είναι κτισμένη σε Βυζαντινό ρυθμό. Το εσωτερικό της είναι διακοσμημένο με εικόνες Αγίων και διαθέτει ένα επιβλητικό μαρμάρινο εικονοστάσι και ένα ξυλόγλυπτο Δεσποτικό Θρόνο. Η εκκλησία φιλοξενεί την εικόνα του Αγίου Πνεύματος η οποία χρονολογείται από τον 15ο αιώνα και της γίνεται λιτάνευση την ημέρα εορτασμού του Αγίου Πνεύματος (Δευτέρα του «Κατακλυσμού»).

DIONYSOS route

Ώρα διαδρομής: 1 ώρα και 45 λεπτά/ Walking time: 1 hour and 45 minutes

Η Εκκλησία της του Θεού Σοφίας/ The Church of Theou Sofia

The starting point of the 6km “Dionysos” route is the Church of Theou Sofia and the Information Kiosk at the square of Kato Stroumpi. The first sightseeing attraction of the route is the Church of Theou Sofia (Church of God’s Wisdom). The construction of the church at Kato Stroumpi (Lower Stroumpi), which is dedicated to the Holy Spirit, started in 1954 at the village square in the wake of the great earthquake that destroyed the church of Agios Georgios (Saint George) at Pano Stroumpi (Upper Stroumpi). Its construction, which was completed in 1956, is closely connected with the construction of the new settlement. Stone-built, with an impressive central dome, the church is built in the Byzantine style. Its interior is decorated with icons of saints and it includes an imposing marble iconostasis and a wood-carved Bishop’s Throne. The church is home to an icon of the Holy Spirit, which dates back to the 15th century. A procession of the icon takes place once a year on Whit (Pentecost) Monday, known in Cyprus as “Cataclysm Monday”, when Christianity commemorates the descent of the Holy Spirit.

διαδροµή ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Συνεχίζοντας βορειότερα της εκκλησίας της του Θεού Σοφίας και περνώντας από το γήπεδο της κοινότητας συναντούμε στην πλατεία, στην είσοδο του παλιού Στρουμπιού, την Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και το πληροφοριακό Κιόσκι το οποίο βρίσκεται περίπου 20μ. στα βορειοδυτικά του προαύλιου της εκκλησίας. Το πρόσφατα οικοδομηθέν εντυπωσιακό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής (2011), βυζαντινού ρυθμού με τρούλλο, αν και δεν έχει ενοριακό εκκλησίασμα, είναι ένα δείγμα της αγάπης των κατοίκων προς τη γενέτειρα και μια μαρτυρία της θρησκευτικότητάς τους. Στο δάπεδο της εισόδου του ναού υπάρχει ψηφιδωτή επιγραφή «Μεθ’ ημών ο Θεός» και με βότρυ σταφυλιού που είναι το σύμβολο του Χριστού και της Εκκλησίας.

Continuing on to the north of the church of Theou Sofia and passing the village football ground we come to a square, the gateway to the old village of Stroumpi, where we find the Church of Agia (Saint) Paraskevi and the Information Kiosk at approximately 20m to the northwest of the church forecourt. The recently built impressive chapel of Agia Paraskevi (2011), constructed in Byzantine style with a dome, though not belonging to a parish, is a specimen of the love of the locals for the village of their birth and evidence of their religiousness. The church floor includes a mosaic that bears the epigraph “Μεθ’ ημών ο Θεός” (God is with us) and a bunch of grapes, which is the symbol of Christ and the Church.

Η Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής Agia Paraskevi Church

Το πρωτοχριστιανικού τύπου εκκλησάκι είναι εν μέρει αγιογραφημένο στον τρούλλο και στα πλευρά και έχει φιλοτεχνηθεί με εντυπωσιακά ψηφιδωτά εκατέρωθεν της ιεράς πύλης του ναού. Στο νάρθηκα υπάρχει ψηφιδωτό με την επιγραφή «ο Θεός ιλάσθητι μοι τω αμαρτωλώ» πλαισιούμενο με φύλλα αμπέλου. Η εκκλησία εορτάζει στις 26 Ιουλίου. Έξω από το προαύλιο και στη ρίζα του λοφίσκου της Αγίας Παρασκευής κατασκευάστηκαν νέες βρύσες στη θέση και με τη μορφή των παλιών βρυσών του 1934 όταν μεταφέρθηκε το νερό από την Τσάδα.

The chapel, of Early Christian style, has a dome, which is partly decorated with painted images of saints and its side walls are decorated with impressive mosaics on either side of the royal doors of the church. The nave includes an epigraph that states “ο Θεός ιλάσθητι μοι τω αμαρτωλώ” (God have mercy on me) bordered by vine leaves. The church celebrates the feast of Agia Paraskevi on July 26. Just on the edge of the forecourt at the foot of the Agia Paraskevi hillock, new taps have been built in the place and style of the old taps of 1934, a time when water used to be transported here from Tsada.

Ένα λυρικό στιγµιότυπο σε µια όµορφη γωνιά του Στρουµπιού Snapshot of village life

διαδροµή ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Σε μικρή απόσταση από την Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής ο περιηγητής μπορεί να επισκεφτεί την Αρκοτήρα και μια Αιωνόβια Ελιά. Η τοπική παράδοση θέλει την Αρκοτήρα να είναι μια βασίλισσα ή αρχόντισσα, η οποία είχε στην εξουσία της την περιοχή εκείνη και ζούσε σ’ ένα μεγάλο παλάτι, το οποίο διέθετε άφθονο πλούτο σε χρυσάφι. Το παλάτι ήταν περιτριγυρισμένο από 7 ελιές, εκ των οποίων η πιο γνωστή ως ελιά του Γρούτα είχε μια κρυμμένη είσοδο που οδηγούσε στο εσωτερικό του παλατιού. Η Αρκοτήρα έβγαινε από αυτή την πόρτα, περπατούσε στο χωριό και ξαναπήγαινε πίσω από την είσοδο μιας άλλης γνωστής ελιάς, της «ελιάς της Τζογιούς». Σύμφωνα πάντα με τη λαϊκή τοπική παράδοση άνοιγε η είσοδος προς το παλάτι όταν κάθε χρόνο ο ιερέας έλεγε το Πάσχα το «Δεύτε Λάβετε Φώς». Από την ελιά ξεκινούσε μια σήραγγα που κατέληγε στον Κάμπο μεταξύ Πολεμίου και Στρουμπιού, που ήταν γνωστός ως ο «Κάμπος της Ρήγαινας». Σύμφωνα με την παράδοση όποιος μπει μέσα στο παλάτι τη νύχτα της Ανάστασης μπορεί να βγει απ’ αυτό σε ένα χρόνο, όταν ο ιερέας πει ξανά το «Δεύτε Λάβετε Φώς». Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, η τροφή αυτού που κλεινόταν μέσα ήταν 3 «κουννιά» (σπόροι) σιτάρι την ημέρα. Φημολογείται ότι κάποιος μπήκε μέσα και εμφανίστηκε ύστερα από ένα χρόνο, και κατά την διάρκεια της παραμονής του εκεί τρεφόταν με κόλλυβα που του παρέχονταν κάθε μέρα.

Just a stone’s throw from the Agia Paraskevi Church is the location known as Arkotira and a long-living olive tree. According to local tradition, Arkotira was a queen or noble lady who ruled over the whole area and lived in a large palace that was filled with gold. The palace was surrounded by seven olive trees, one of which, known as Groutas’ olive tree, hid a disguised entrance that led to the interior of the palace. Arkotira would exit from that door, wonder around the streets of the village and return to the palace by using another door to the palace, an entrance that stood at the side of yet another famous olive tree, known as “Tzogiou’s Olive Tree”. According to the same local tradition, the entrance to the palace would open once a year, at Easter time, when the priest would chant “Come, receive the light” to the congregation. The olive tree was the starting point to a tunnel that ended on the open plain (Kampos) between Polemi and Stroumpi, known as the “Kampos tis Rigainas” (The Queen’s Plain). Tradition says that whoever enters the palace at the midnight hour before Easter Sunday can only leave again a year later, when the priest again calls out the words “Come, receive the light”. According to stories recited among locals, who are said to have witnessed this, whoever was trapped in the tunnel would survive on three seeds of barley a day for that whole year. One such person is said to have survived a whole year just eating “kolliva”, the ritual food of boiled wheat used liturgically in the Orthodox church.

Αρκοτήρα και Αιωνόβια Ελιά Arkotira and long-living olive tree

διαδροµή ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Επόμενος σταθμός είναι το Εργαστήρι Παραδοσιακών Εδεσμάτων του χωριού στο οποίο υπάρχει ενσωματωμένη καφετέρια και εστιατόριο.

Our next stop is the village’s Traditional Food Workshop, which also includes a cafeteria and restaurant.

Το Εργαστήρι Παραδοσιακών Εδεσμάτων βρίσκεται σ’ ένα πετρόκτιστο ανακαινισμένο αρχοντικό της οικογένειας Παπαστυλιανού, το οποίο στο παρελθόν φιλοξενούσε στο υπόγειο του στάβλο για τα άλογα, ενώ πολύ πιο παλιά φιλοξενούσε το πρώτο Εργοστάσιο Σταφυλιών που ανήκε στην οικογένεια Παπαστυλιανού.

The Traditional Food Workshop is housed in the stonebuilt renovated traditional mansion (“archontiko”) of the Papastylianou family, which in the past used to include a horse barn in its basement and before that housed the first ever Grape Factory of the Papastylianou family.

Διαθέτει ένα παραδοσιακό φούρνο που παρασκευάζει παραδοσιακά εδέσματα όπως το εξαιρετικό παραδοσιακό στρουμπιώτικο ψωμί, το οποίο ζυμώνεται με προζύμι, καθώς και άλλα παραδοσιακά εδέσματα φούρνου (χαλλουμωτές, ελιωτές κ.ά.) όπως και παραδοσιακά γλυκά (γλυκό του κουταλιού, κουλουράκια με χαρουπόμελο και άλλα εποχιακά παρασκευάσματα, κυρίως κατά την περίοδο των γιορτών του Πάσχα). Το εργαστήρι ετοιμάζει επίσης, σε καθημερινή βάση κυπριακά φαγητά σε ξυλόφουρνο, όπως κλέφτικο, σούβλα, κουνέλι κ.ά. Στο Εργαστήρι Παραδοσιακής Τέχνης, το οποίο βρίσκεται μερικά μόνο μέτρα στα νοτιοδυτικά, και ανήκει στον καλλιτέχνη και συγγραφέα Χαράλαμπο Επαμεινώνδα, μπορεί να δει κανείς έργα Βυζαντινής εικονογραφίας, ζωγραφικής, ψηφιδωτά καθώς και βιβλία εικονογραφημένα από τον καλλιτέχνη. Παραδοσιακά εδέσματα και καφές Traditional foods and coffee

The Workshop includes an artisan traditional bakery that makes traditional pastries and sweets, such as the excellent traditional Stroumpi bread, which is baked using leavening, and other delicacies such as halloumi and olive pastries, traditional sweets (fruit preserves known as “spoon sweets”, carob cookies and other seasonal baked goods that are made in particular around Easter time). The Workshop is also open daily to make Cypriot dishes, such as “lamb kleftiko”, “souvla”, rabbit, etc, baked in a traditional woodburning oven. Just a few metres to the south-east, the visitor can find the Traditional Art Workshop of the artist and writer Charalambos Epaminonda, which displays Byzantine icons, paintings, mosaics and books that have been illustrated by the artist.

DIONYSOS route

Η «κυκλική» διαδρομή συνεχίζεται νοτιότερα με την εμφάνιση ενός επιβλητικού βραχώδους σχηματισμού σε σχήμα λιονταριού το οποίο αναδύεται μέσα από μια χαμηλή ποώδη βλάστηση με χαρακτηριστικούς μεσογειακούς θάμνους και πόες όπως αυτούς του σχοίνου, της περνιάς κτλ. Μερικοί θεωρούν ότι ο σχηματισμός αυτός που μοιάζει με «κοιμώμενο» λιοντάρι ή με αρχαία σφίγγα, αγναντεύει την κοινότητα από ψηλά και την προστατεύει από κάθε κακό. The “circular” route continues to the south where an impressive rock formation in the shape of a lion emerges amid some low herbaceous vegetation of Mediterranean bushes and shrubs, including mastic trees, yew shrubs, etc. Some fancy that the rock formation, which resembles a “sleeping” lion or the ancient Sphinx, watches over the community and protects it from all evil.

Εντυπωσιακά πετρώματα από ανακρυσταλλωμένους ασβεστόλιθους (κοινώς «γυαλλόροτσους») που αφθονούν στα δυτικά του χωριού Impressive rock formations formed from recrystallised limestone (colloquially known as “glass stones”), abundant west of the village

Κάππαρις/ Capparis

Το Πέτρινο Λιοντάρι, ένας επιβλητικός βραχώδης σχηματισμός The Stone Lion, an impressive rock formation

διαδροµή ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Το Παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου, στο οποίο καταλήγει αυτή η παρακαμπτήρια διαδρομή, βρίσκεται κάτω από μια περνιά (δρύς η κοκκοφόρος, quercus coccifera) και είναι κατάλοιπο πρωτοβυζαντινής εκκλησίας αφιερωμένης στον Άγιο Γεώργιο. Η κατοίκηση του χώρου κατά τη Βυζαντινή περίοδο θεωρείται βέβαιη, αφού ανακαλύφθηκαν αρκετά κατάλοιπα πρωτοβυζαντινών εκκλησιών αφιερωμένων σε διάφορους Αγίους. Saint George’s chapel (Agios Georgios), which is found at the end of this diversion route by an oak (quercus coccifera) is the ruin of an early Byzantine church dedicated to Saint George. It is certain that the village was inhabited during the Byzantine period as several ruins have been found of Early Byzantine churches dedicated to a number of saints.

Η τοποθεσία του παρεκκλησιού του Αγίου Γεωργίου Location of the chapel of Agios Georgios

Νότια της παρακαμπτήριας αυτής διαδρομής στην τοποθεσία «Βαωμένος» συναντούμε σκόρπιους αμπελώνες και ελαιώνες. Ένας νέος ελαιώνας ο οποίος εκτείνεται πάνω σε 3 δόμες (αναβαθμίδες) προσφέρει με τα χρώματά του ένα υπέροχο θέαμα. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο παρελθόν η ελιά ήταν ένα απαραίτητο δέντρο για τις ανάγκες κάθε οικογένειας και στο Στρουμπί υπήρχαν τουλάχιστο τρεις ελιόμυλοι.

Ο νέος ελαιώνας δεσπόζει της περιοχής. Στο βάθος είναι ορατή η περνιά κάτω από την οποία βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου The new olive grove dominates the area. In the distance, one can see the kermes oak in the shade of which is the Agios Georgios chapel.

DIONYSOS route

To the south of the diversion route at the location known as “Vaomenos” the visitor comes across scattered vineyards and olive groves. An olive grove which stretches across three terraces, and is visible from an elevated position, offers with its colours a majestic view. It is worth noting that the olive tree was paramount to the lives of the villagers in years gone by and Stroumpi alone had three olive mills.

διαδροµή ΔΙΟΝΥΣΟΣ

Η διαδρομή νοτιότερα βρίθει από τοποθεσίες αρχαίων ναών (εκκλησιών) οι οποίες εμφανίζονται και στα τοπογραφικά σχέδια του οικισμού ως τοπωνύμια. Μαρτυρίες και αυτά της ύπαρξης, σε παλαιότερους χρόνους, διάσπαρτων οικισμών που αποκαλύπτουν τις βαθειές ρίζες του χωριού. Τέτοια δείγματα είναι το «παρεκκλήσι» της Αγίας Αικατερίνης, στα ανατολικά, αυτό της Αγίας Θέκλας νοτιοδυτικότερα και αυτό του Αγίου Ανδρονίκου νοτιότερα. Το παρεκκλήσι του Αγίου Ανδρονίκου που χρονολογείται στον 12ο αιώνα μ.Χ. κρύβει μια παράδοση που θέλει τον Άγιο Ανδρόνικο να φανερώνεται σ’ ένα κάτοικο του χωριού λέγοντας του να σκάψει στη μέση μιας χαλασμένης εκκλησίας, όπου θα έβρισκε μια στάμνα με χρυσά νομίσματα και να κτίσει μια εκκλησία. Όταν ο κάτοικος όμως βρήκε τη στάμνα αυτή ήταν γεμάτη κάρβουνα.

Τοποθεσία του παρεκκλησιού του Αγίου Ανδρονίκου Location of the chapel of Agios Andronikos

As one continues southward, the area is dotted with the locations of ancient temples (churches), which appear on topographical plans of the settlement as toponyms. These locations also bear witness to the existence of settlements in the past and supply evidence of the deeply-rooted history of the village. Examples of such churches are the “chapel” of Agia Aikaterini (Saint Catherine) to the east, Agia Thekla (Saint Thekla) to the south-west and Agios (Saint) Andronikos further to the south. The Agios Andronikos chapel, which dates back to the 12th century AD, is linked with a tradition, according to which Saint Andronikos appeared before one of the inhabitants of the village and asked him to dig in the middle of a ruined church, where he would find a pot filled with gold coins, which he should use to build a church. When the villager found the pot, he found it filled with coal.

DIONYSOS route

Η διαδρομή συνεχίζει μέσα από μία περιοχή κατάφυτη από βαλανιδιές, καλαμιές και φτέρες προς την «Πηγή», μια ισχνή πηγή νερού σήμερα. Σε μια εποχή που το Στρουμπί, όπως και τα γειτονικά χωριά, δεν είχε νερό, η πηγή αυτή έπαιξε το δικό της σημαντικό ρόλο στην κοινότητα. Στο παρελθόν από τον βράχο της πηγής έτρεχαν, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, «κλάματα νερού» κι έβαζαν ένα καλάμι στο βράχο ως «χωλέτρα», το σφήνωναν και εκεί μαζευόταν το νερό. Το λιγοστό αυτό νερό ήταν πόσιμο. Η διαδρομή περνά παράπλευρα ενός ρυακιού ανάμεσα σε καλαμιώνες και θάμνους και καταλήγει στην Εκκλησία της του Θεού Σοφίας.

This route traverses an area that is strewn with oak trees, reeds and ferns and a faint water source, which is locally known as “Pigi” (source). At a time when Stroumpi, as well as its neighbouring villages, had no water, the source played a fundamental role in the community. In those years, “tears of water” would run from the source, according to witnesses, and people would place a reed by the rock where the source was to act as “plug” and thus allow the gathering of water. These few trickles of water were potable. The route passes through a small river and ends at the Church of Theou Sofia.

Πηγή Pigi (water source)

διαδροµή

ΤΟΥΛΙΠΑ

Αγρός με τουλίπες με φόντο τη μούττη του Βουνού της Αγίας Μαρίνας Field of tulips, with the top of Agia Marina mound in the background

Σημείο εκκίνησης: Εκκλησία της του Θεού Σοφίας/ Κτίριο Κοινοτικού Συμβουλίου Starting point: Church of Theou Sofia/ Community Board Building Απόσταση: 4909 μέτρα/ Distance: 4909 metres

διαδροµή

ΤΟΥΛΙΠΑ

Ώρα διαδρομής: 1 ώρα και 25 λεπτά/ Walking time: 1 hour and 25 minutes Στάσεις Ξεκούρασης: Πλατεία Αγίας Σοφίας Resting points: Agia Sofia Square

Με αφετηρία και πάλι την Εκκλησία της του Θεού Σοφίας, η οποία περιγράφεται στην προηγούμενη διαδρομή, η κυκλική Διαδρομή της Τουλίπας (5 περίπου χιλιόμετρα) έχει ως κύριο «προορισμό» τις εκτάσεις βλάστησης της ενδημικής Τουλίπας, την οποία συναντά κανείς σε συγκεκριμένη τοποθεσία στα ανατολικά του Στρουμπιού στα όρια με το Πολέμι, στις περιοχές «Κάμπος», «Αλακάτι» και «Μακρουλλόν». Αξίζει να διερευνήσει κανείς την προέλευση του λουλουδιού αυτού στην περιοχή. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων η τουλίπα υπήρχε από πολύ παλιά και ανθεί κάθε χρόνο την Άνοιξη. Σίγουρα η συγκεκριμένη τοποθεσία διαθέτει ένα μικροκλίμα, με ιδιαίτερα κλιματολογικά και εδαφολογικά χαρακτηριστικά, που βασίζονται κυρίως στη χαμηλή θερμοκρασία, σε σχέση με τον υπόλοιπο οικισμό, καθώς και στο αργιλώδες υπέδαφος το οποίο διατηρεί την υγρασία. Στο παρελθόν η καλλιέργεια της τουλίπας εκτεινόταν κατά μήκος της κοιλάδας που ξεκινούσε από το Λεμωνάρι μέχρι τα κράσπεδα του Πολεμιού. Με τη χρήση του Ησιόδειου αρότρου, που χρησιμοποιούσαν στο χωριό, οι καλλιέργειες πολλαπλασιάζονταν, αφού το άροτρο παρέσυρε ό,τι έβρισκε στο διάβα του μεταφυτεύοντας έτσι βολβούς σε διπλανά χωράφια. Γνωστή ως Τουλίπα του Πολεμιού (Tulipa Αgenensis DC.) (βλέπε Τ.Θ. Παπαχριστοφόρου, «Το Κόκκινο Βιβλίο της Κυπριακής Χλωρίδας» σελ. 387), το συγκεκριμένο είδος τουλίπας είναι ένα βολβώδες γεώφυτο ύψους μέχρι 40 εκ. με τέσσερα φύλλα συνήθως, γλαυκοπράσινα, λογχοειδή και με μονήρη άνθη με λαμπερό κόκκινο χρώμα και με μαύρη κηλίδα στο εσωτερικό μέρος της βάσης. Το συγκεκριμένο είδος τουλίπας συναντιέται σήμερα σε τέσσερις γεωγραφικές περιοχές της Κύπρου, το Στρουμπί, το Πολέμι, τη Φύτη, στην Επαρχία Πάφου και το Μονάγρι, στην Επαρχία Λεμεσού με το μεγαλύτερο αριθμό φυτών στην περιοχή ΣτρουμπιούΠολεμιού (κάπου 70% του συνολικού πληθυσμού του φυτού). Σήμερα λόγω των συνεχών ψεκασμών στα γειτνιάζοντα αμπέλια η περιοχή που ευδοκιμεί η τουλίπα έχει περιοριστεί.

Using the Church of Theou Sofia, which is also mentioned in the previous route, as your starting point, the “destination” of the circular Tulip route (approx. 5 km) is the expanse of endemic Tulips, which is found at a specific area to the east of Stroumpi, just on the borders with Polemi, at the locations known as Kampos, Alakati and Makroullon. It is worth investigating the origins of this flower in this particular area. According to evidence supplied by the inhabitants, tulips have been abundant in the area for a long time and flower every year in the spring. It is evident that this location has its own “microclimate”, with very particular climatic and soil characteristics, which are mainly manifested through low temperatures, lower than the temperatures at the village itself, and the clay subsoil that maintains humidity. In the past, tulips stretched along the valley that started at Lemonari up to the fringes of Polemi. As the villagers used to plough the fields using what is known in Greek as the Isiodos plough, they would churn and scatter the bulbs across the neighbouring fields and thus extend the area where the tulips grew. The type of tulip that grows here, known as the Polemi Tulip, (Tulipa Αgenensis DC.) (see Τ.Th. Papachristophorou, “The Red Data Book of the Flora of Cyprus” page 387), is a bulbous geophyte, about 40cm in height, generally with four glaucous, lanceolate leaves and a solitary bright red flower, with a black blotch in the middle in the inside of the torus. Today, this particular type of tulip is found in four geographic locations of Cyprus, Stroumpi, Polemi and Fyti in the Pafos area and in Monagri, in the Limassol district, with the highest number (some 70% of the total flower population) found in Stroumpi-Polemi. Alas, the use of herbicides in neighbouring vineyards has decimated its growth and taken its toll on tulip numbers in the area.

Tulipa agenensis DC. γεώφυτο ύψους μέχρι 40cm βολβός ωοειδής 2,5-3x2-2,5cm φύλλα γλαυκοπράσινα συνήθως 4-5 μονήρη άνθη με λαμπερό κόκκινο χρώμα και με μαύρη κηλίδα στο εσωτερικό μέρος άνθηση: Μάρτης-Απρίλης

Tulipa agenensis DC. geophyte, height approx. 40cm egg-shaped bulb 2,5-3x2-2,5cm glaucous leaves, usually 4-5 solitary bright red flowers, with a black blotch in the middle flowers in bloom: March-April

Νοτιοδυτικά της διαδρομής βρίσκεται ο χώρος όπου κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας υπήρχαν τα Κρατητήρια (το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης) Πολεμίου. Τα Κρατητήρια Πολεμίου ήταν ένα από τα οκτώ που οργανώθηκαν στην Κύπρο από τους Βρετανούς κατά τη διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων της Κύπρου κατά της αποικιοκρατίας 1955-1959. Δημιουργήθηκε αργά, προς το τέλος της σύγκρουσης, τον Αύγουστο του 1958 και λειτούργησε 102 μέρες, ως τις 5/12/1958 όταν όλοι οι κρατούμενοι, οι οποίοι προέρχονταν από διάφορα μέρη της Κύπρου, μεταφέρθηκαν σε άλλα Στρατόπεδα Συγκέντρωσης. Όταν, το καλοκαίρι του 1958, οι συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων της Κύπρου, τις οποίες μεθόδευσαν οι Βρετανοί, επιτάθηκαν, ο Κυβερνήτης Foot αποφάσισε να προχωρήσει στο γνωστό «ανθρωπομάζωμα» και δημιουργήθηκε η ανάγκη δημιουργίας ενός νέου Στρατοπέδου για να στεγάσει τους συλληφθέντες. Το Στρατόπεδο, μολονότι κοντά στο Πολέμι, βρισκόταν μέσα στα όρια της κοινότητας Στρουμπιού και η μεγαλύτερη του εδαφική έκταση ανήκε στην Ιερά Μονή Αγίου Νεοφύτου. Το Στρατόπεδο αυτό διέφερε πολύ από τα άλλα Κρατητήρια στην Κύπρο. Έχει μείνει γνωστό για τις άθλιες και απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων, τη βία, τις ωμότητες και τα βασανιστήρια στα οποία οι κρατούμενοι υποβάλλονταν συστηματικά και την τρομοκρατία που ασκούσαν οι δεσμοφύλακες, οι οποίοι δεν ήταν, όπως αλλού, αστυνομικοί, αλλά σκληροί Σκοτσέζοι στρατιώτες, όπως και οι αντίξοες κλιματικές συνθήκες του χώρου. Σήμερα διατηρείται στον χώρο ένα τμήμα του Στρατοπέδου με τα συρματοπλέγματά του (περίπου 2 στρέμματα) μάρτυρας των κακουχιών που υπέστησαν οι Έλληνες της Κύπρου από την αποικιοκρατία κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1955-1959. Διατηρείται επίσης μια από τις παράγκες, όπως επίσης και δύο αυτοκίνητα του αγγλικού στρατού της εποχής της αποικιοκρατίας (ένα φορτηγό και ένα τζιπ) και ένας πύργος - παρατηρητήριο των Άγγλων.

To the south-west of the Tulip route is the location where a Detention Centre (Concentration Camp) operated during the years of colonial rule at Polemi.

The Camp was very different from other detention camps in Cyprus. It became notorious for the horrific and inhumane conditions suffered by the detainees, the violence, cruelty and torture to which the prisoners were subjected, the terrorism meted out by the guards who, unlike at other camps, were not police officers but tough Scottish soldiers, and for the unpleasant climatic conditions of the area.

route

When in the summer of 1958, the clashes between Greek-Cypriots and Turkish-Cypriots, instigated by the British, intensified, Governor Foot decided to implement mass arrests, thus making imperative the creation of a further camp to hold detainees. The Camp, though close to Polemi, was in fact within the boundaries of Stroumpi village, its largest part occupying land belonging to the Holy Monastery of Agios Neofytos.

TULIP

The Detention Centre was one of eight that the British operated in Cyprus during the Freedom Fight against colonial rule in the years 1955-1959. The Centre was opened towards the end of the conflict, in August 1958, and operated for 102 days until 5/12/1958 when all detainees, who came from different parts of Cyprus, were transferred to other Concentration Camps.

Today, there is still an area of barbed wire at the location where once stood the detention centre (approx. 2 acres), a reminder of the hardship suffered by the Greek Cypriots by the colonial rulers during the Freedom Fight of the period 1955-1959. There is also a tin hut and two vehicles of the British army (a lorry and a jeep used during the colonial years) and also a tower, which was used as an observatory by the British. Κατάλοιπα από το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Πολεμίου Remains of the Polemi Concentration Camp

ΤΟΥΛΙΠΑ διαδροµή

Ακριβώς δίπλα στο κατάλοιπο του Στρατοπέδου, στο γνωστό γεωγραφικό τοπωνύμιο «Καμαντέρενα», λειτούργησε το 2009 το «Οινοποιείο Καμαντέρενα» της Οινοβιομηχανίας ΣΟΔΑΠ.

χρώμα τους, κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, ενώ ο τρύγος κατά τους μήνες Σεπτέμβρη και Οκτώβρη απασχολούσε όλους του κατοίκους του χωριού.

Αμπελοχώρι κατά βάση το Στρουμπί, (πιστεύεται ότι η αμπελοκαλλιέργεια ξεκίνησε στο χωριό τον 19ον αιώνα), στήριξε μέχρι πρόσφατα την αγροτική του οικονομία στην καλλιέργεια του αμπελιού με τις συνηθισμένες ντόπιες καλλιέργειες όπως το ξυνιστέρι, το μαύρο σταφύλι, το όφθαλμο και τη μαλάγα, αλλά και με καινούργιες πιο προσοδοφόρες ποικιλίες όπως Cabernet, Mattaro, Λευκάδα, Chivaz merlot, κτλ. Οι ντόπιες παραδοσιακές καλλιέργειες, οι οποίες επανήλθαν στην αμπελοκαλλιέργεια, έχουν το πλεονέκτημα ότι έχουν πολλές χρήσεις, όπως επιτραπέζιο κρασί, ξύδι, σταφίδα, σουτζούκο κτλ.

Από νωρίς οι κάτοικοι φρόντισαν να δημιουργηθούν μικρές οινοβιομηχανίες στο χωριό. Τα τρία εργοστάσια των αδελφών Δημήτρη και Χαράλαμπου Παπαστυλιανού, του Σάββα Παπανικολάου, που λειτουργούσαν ήδη από την δεκαετία του 1920, και του Ιωάννη Χατζηχαραλάμπους που ιδρύθηκε το 1943, απορροφούσαν ένα μέρος της παραγωγής, ενώ το μεγαλύτερο μέρος τροφοδοτούσε τις μεγάλες οινοβιομηχανίες της Λεμεσού και της Πάφου.

Κατά τη δεκαετία του 1950 και 1960 απέραντες εκτάσεις του οικισμού μετατράπηκαν σε αμπελώνες αφού η εκμετάλλευση τους διασφάλιζε στους κατοίκους μεγαλύτερο εισόδημα από τη γεωργοκτηνοτροφία. Ο ταξιδιώτης που διέσχιζε το Στρουμπί απολάμβανε τους απέραντους αμπελώνες με το σμαραγδένιο Το Οινοποιείο «Καμαντέρενα» της οινοβιομηχανίας ΣΟΔΑΠ “Kamenterena” Winery of the SODAP wine co-operative

Τα οινοποιεία αυτά έκλεισαν όταν το κράτος αποφάσισε να επιχορηγεί μόνο τα σταφύλια που παραδίδονταν στις μεγάλες οινοβιομηχανίες της Λεμεσού και της Πάφου. Το Οινοποιείο Καμαντέρενα, που ανήκει στην οινοβιομηχανία ΣΟΔΑΠ, είναι ένα από τα πιο μοντέρνα οινοποιεία και εξοπλισμένο με τον πιο σύγχρονο σε τεχνολογία εξοπλισμό και παράγει εξαιρετικά, ποιοτικά κρασιά των κρασοχωριών Λεμεσού και Πάφου.

Just next to the Camp area, at a location known as “Kamanterena”, is a winery owned by the SODAP wine cooperative, which started operating in 2009 under the name “Kamanterena Winery”. Essentially a vine-growing village (vine growing in the village is believed to have started in the 19th century), Stroumpi until recently supported its agricultural economy on the growing of vines of all the usual local varieties, such as “Xynisteri”, “Mavro”, “Ofthalmo and “Malaga” and new more lucrative varieties including Cabernet, Mattaro, Lefkada, Chivaz Merlot, etc. The local traditional varieties, which have experienced a revival, have the advantage of serving multiple uses as the basis for table wine, vinegar, raisins, soutzoukos (grape must roll), etc. During the 1950s and 60s, vast expanses of the settlement were converted to vineyards as their cultivation secured a higher income for the inhabitants of the village compared with animal farming. Travellers passing through Stroumpi could view emerald-coloured vineyards as far as the eye can see, in particular during the summer months, while the harvest that took place in September and October would supply employment to the entire village population. From early on, the villagers saw to it that small winegrowing enterprises started up in the locality. The three factories of brothers Demetris and Charalambos Papastylianou, Savvas Papanicolaou, which started operating in the 1920s and the factory of Ioannis Hadjicharalambous, which was founded in 1943, used to absorb part of the vine output while the lion’s share of produce would be channelled to the large wine industries of Limassol and Pafos. The smaller winemaking operations ceased to operate when the state decided to only subsidise grapes that were delivered to the larger industrial units based in Limassol and Pafos. The Kamanterena winery belongs to the SODAP wine industry and is one of the most modern winemaking units, with latest technology equipment; it produces excellent quality wines from grapes grown in the Limassol and Pafos districts.

ΤΟΥΛΙΠΑ διαδροµή

Το Λεμωνάριν με την Βρύση του, λίγα μέτρα πιο κάτω, εκεί που τελειώνει ο κατήφορος και στο σημείο που ενώνεται ο δρόμος που έρχεται από το Πολέμι, με τον δρόμο Πάφου - Πόλης Χρυσοχούς, οφείλει το όνομα του όχι στο ότι εκεί φυτρώνουν λεμονιές αλλά γιατί ήταν λειμωνάριον, μικρός λειμώνας, λειβαδάκι. Το Λεμωνάριν ήταν ένα μέρος ειδυλλιακό. Κάτω από τα δέντρα, από τα οποία το πιο εντυπωσιακό ήταν μια τεράστια «πουρνελλιά» με σκούρα βύσσινα φύλλα, κυλούσε ένα ισχνό ρυάκι με καθαρό νερό ανάμεσα σε μικρούς βράχους και θάμνους. Εκεί κατέβαιναν τακτικά οι γυναίκες του χωριού να πλύνουν τα ρούχα τους και αφού τα ακουμπούσαν σε κάποιο βράχο ή θάμνο τα χτυπούσαν με δύναμη μ’ ένα ξύλινο κόπανο, «φαούτα», για να καθαρίσουν. Αργότερα τα άπλωναν στις πέτρες και στους γύρω θάμνους για να στεγνώσουν. Ακριβώς απέναντι στην βρύση υπήρχε ένα διώροφο χάνι με το ισόγειο να χρησιμοποιείται ως χώρος για τα αμάξια και τα άλογα και ο πάνω όροφος να φιλοξενεί τους αμαξάρηδες οι οποίοι διανυκτέρευαν ερχόμενοι από την Πόλη Χρυσοχούς ή την Αγυιά στο Δάσος Πάφου με προορισμό το Κτήμα (Πάφο). Το χάνι, παρόλο που γκρεμίστηκε από τον σεισμό το 1953, σταμάτησε να λειτουργεί, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, πριν το 1953. Η Βρύση του Λεμωναριού που παρείχε καλό πόσιμο νερό στους κατοίκους της κοινότητας, εχρησιμοποιείτο μέχρι τη δεκαετία του 1950, όταν η ροή του νερού σταμάτησε. Το τρομερό πρόβλημα λειψυδρίας από την οποία υπέφερε η Κοινότητα λύθηκε στις αρχές του 1934 με τη μεταφορά νερού από δύο πηγές που βρίσκονταν ανατολικά της Τσάδας.

The area known in Greek as Lemonari me tin Vrysi (The vale with the fountain), just a few metres further down where the downhill slope ends and the road from Polemi meets the Pafos-Polis Chrysochous road, takes its name from the Greek word “λειμωνάριον” (limonario), a small vale, and has no connection with lemon trees. Lemonari was an idyllic place. Under the trees, one of the most impressive of which was a plum tree with dark maroon leaves, a small stream with clear water flowed through rocks and shrubs. The women used to go down to the fountain to do their washing, laying it on a rock or bush and beating it using a wooden beater, until it was clean. They would then lay the washed clothes on rocks and shrubs around the fountain to dry. Just opposite the fountain/tap was a two-storey inn whose ground floor was used to store carriages and to shelter horses, while the first floor used to accommodate the carriage drivers who would spend the night there on their way from Poli Chrysochous or Agyia in the forest of Pafos to Ktima (Pafos town). The inn, which was razed to the ground following the earthquake of 1953, had in fact stopped operating before 1953, according to the locals. The Lemonari fountain, which used to provide good drinking water to the inhabitants of the village, was used until the 1950s, when the water flow just stopped. The terrible water shortage that afflicted the community was finally solved at the beginning of 1934 with the transfer of water from two sources to the east of Tsada. Η Βρύση του Λεμωναριού The Lemonari fountain

TULIP route

Το Πάρκο/ The Park

Η διαδρομή συνεχίζει προς το Πάρκο, το οποίο κατασκευάστηκε το 2009, εκατέρωθεν του κύριου δρόμου που οδηγεί από το Πάνω στο Κάτω Στρουμπί, και αποτελεί μια μικρή όαση στο χωριό με τα φυτεμένα πεύκα και τα άλλα δέντρα της περιοχής, όπως χαρουπιές, συκαμνιές, ευκάλυπτους και κυπαρίσσια καθώς και καλλωπιστικά φυτά. Ο τοίχος αντιστήριξης του Πάρκου είναι επενδυμένος από πέτρα της περιοχής.

The Tulip route ends when one passes through the Park, which was built in 2009, at the lower end of the main road that leads from Pano (Upper) to Kato (Lower) Stroumpi and is a welcome oasis for the village, with pines, carob trees, mulberry trees, cypresses and other ornamental plants. The retaining wall of the Park is covered with local stone.

Σκηνές από την καθηµερινή ζωή στο χωριό Everyday village scenes

Παραδοσιακό ξωπόρτι Traditional wooden door

Γεωργικές δραστηριότητες στο χωριό Agricultural activities in the village

διαδροµή

ΒΑΚΧΟΣ

Σημείο εκκίνησης: Εκκλησία της του Θεού Σοφίας/ Κτίριο Κοινοτικού Συμβουλίου Starting point: Church of Theou Sofia/ Community Board Building Απόσταση: 7605 μέτρα/ Distance: 7605 metres

Στάσεις Ξεκούρασης: Πλατεία Αγίας Σοφίας/ Εργαστήρι παραδοσιακών εδεσμάτων/ καφενείο Resting points: Agia Sofia Square/ Traditional Food Workshop/coffee shop The Vakchos route, the longest of the four described here, is approximately 7600 metres long and also starts at the Church of Theou Sofia, which was described in the first route.

Προχωρώντας βορειότερα στο ύψος της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής στον παλιό οικισμό, ο περιηγητής εντυπωσιάζεται από τους διακοσμημένους τοίχους κατά μήκος του υπεραστικού δρόμου Πάφου - Πόλης, οι οποίοι φιλοτεχνούνται με σχέδια και επιγραφές του γνωστού ζωγράφου και αγιογράφου Χαράλαμπου Επαμεινώνδα. Οι ζωγραφιές απεικονίζουν παραστάσεις από τη γεωργική ζωή, τη θρησκευτική και ιστορική παράδοση καθώς και ποιητικά αποσπάσματα από το έργο του Βασίλη Μιχαηλίδη.

Heading northwards at the level of the Agia Paraskevi church in the old settlement, one comes across the impressively decorated walls along the Pafos – Polis road, which have been decorated with images and epigraphs by the famous painter and hagiographer Charalambos Epaminonda. The images depict scenes from farming life, religious and historic tradition and excerpts from the poems and verses of Vasilis Michaelides.

route

Η διαδρομή Βάκχος που είναι και η μεγαλύτερη εκ των 4 διαδρομών, περίπου 7600 μέτρα, έχει ως αφετηρία την Εκκλησία της του Θεού Σοφίας, η οποία έχει ήδη περιγραφεί στην πρώτη διαδρομή.

VAKCHOS

Ώρα διαδρομής: 2 ώρες/ Time: 2 hours

Εντυπωσιακά διακοσµηµένοι τοίχοι στην είσοδο του Πάνω Στρουµπιού Impressively decorated walls at the entrance to Pano Stroumpi

Από τη χλωρίδα του Στρουμπιού/ Flora of Stroumpi

Σε μικρή απόσταση ανατολικά, πάνω σ’ ένα λόφο, περνά κανείς από το παρεκκλήσι της Αγίας Μαρίνας που είναι κατάλοιπο πρωτοβυζαντινής εκκλησίας.

At a short distance towards the east, perched on a hill, is the chapel of Agia Marina, which is the ruin of an Early Byzantine church.

Η διαδρομή από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, προς τα νοτιοανατολικά περνά μέσα από πολλές τρεμιθιές, βελανιδιές, αμπελώνες και τις εκτάσεις των τουλίπων, τις οποίες μπορεί κανείς να θαυμάσει κατά τους ανοιξιάτικους μήνες.

The route from the church of Agia Paraskevi, to the south-east, passes through terebinths, oaks, vineyards and tulip fields that come to life in the spring.

Στο σημείο που η διαδρομή ενώνεται με τον ασφαλτόδρομο που οδηγεί στο Πολέμι υπάρχει μια μεγάλη τρεμιθιά και παγκάκι, όπου ο επισκέπτης μπορεί να σταματήσει και ν’ απολαύσει τη θέα του κάμπου, ενώ κατά διαστήματα υψώνονται πολλές αμυγδαλιές. Όλα τα τεμάχια κατά μήκος της διαδρομής ήταν στο παρελθόν φυτεμένα με αμπελώνες. Σήμερα συναντά κανείς σκόρπιους αμπελώνες αναμειγμένους με τις τουλίπες καθώς και σκόρπιες μοσφιλιές, αμυγδαλιές, βαλανιδιές και άλλα αυτοφυή φυτά.

At the point where the road joins the asphalt road that leads to Polemi there is large carob tree and a bench, where one could sit and enjoy the view across the plain; almond trees are also dotted around the landscape. In the past, most of the land alongside this route was full of vines. Today, there are some vineyards scattered around the landscape, mingling with tulips, and also some meddler trees, almond trees, oaks and other native plants.

Σκηνή από τον τρύγο στο Στρουµπί Vine harvest at Stroumpi

Το Στρουμπί φημιζόταν από τα αρχαία χρόνια για την αμπελοκαλλιέργεια. Σήμερα αν και οι αμπελώνες έχουν περιοριστεί, το Στρουμπί διατηρεί την παράδοση του ως αμπελοχώρι αφού οι λιγοστοί αμπελώνες είναι ακόμα κυρίαρχα στοιχεία στο τοπίο. Καλλιεργούνται ακόμη διάφορες ποικιλίες σταφυλιών όπως μαύρα, λευκά, Λευκάδα, Καρινιάν κ.ά. καθώς και επιτραπέζιο σταφύλι και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή κρασιού αλλά και ζιβανίας, παλουζέ και σουτζούκου. (Από το φωτογραφικό αρχείο του Έκτορα Παπαγεωργίου)

Stroumpi has been famous for winegrowing since ancient times. Despite the reduced number of vineyards, Stroumpi is still known as a winegrowing village as the few remaining vineyards of the area dominate the landscape. The area grows a number of grape varieties, including Mavro (black) and Lefko (wine) grapes, the varieties Lefkada and Carignan and table grapes, used in the production of wine and zivania (grape-based alcoholic beverage), palouzes (thick jelly-like sweet made from grape must) and soutzoukos (grape must roll). (From the photograph archive of Ektoras Papageorgiou)

διαδροµή

ΒΑΚΧΟΣ

Η θέα προς τον Κόλπο Χρυσοχούς στο Βορρά είναι μοναδική. Βορειότερα της διαδρομής μέσα σε μια μικρή βραχώδη χαράδρα συναντούμε τον «Ατσουπόσπηλιο». Η λαϊκή παράδοση θέλει το Σπήλιο αυτό να έχει φιλοξενήσει Χριστιανούς, ανάμεσα τους και μια γυναίκα με το μωρό της, τον καιρό της Τουρκοκρατίας ή των Σαρακηνών, όταν καταδιώκονταν οι Χριστιανοί.

Όταν το μωρό της έκλαιε, για το κρύψουν και να μη το σκοτώσουν «οι ατσουπάες» (Τούρκοι ή Σαρακηνοί), ένας μαύρος οδηγός τους, της είπε να κρυφτεί και, για να μην ακουστούν οι φωνές του παιδιού της, φώναξε: «για σκότωσ’το, για φούρτσισ’το, για δώσ’του το βυζί σου, για να γλιτώσουν οι ψυχές και σένα η δική σου». Κανείς βέβαια δεν ξέρει αν ανακάλυψαν οι Τούρκοι ή οι Σαρακηνοί τη μάνα με το παιδί της και τους άλλους, και τους σκότωσαν. Ενδεχομένως όμως από αυτή την πράξη του μαύρου να τον «σκότωσαν και να τον πέταξαν στην χαράδρα» εξ’ού και το τοπωνύμιο «Λούρα του Μαύρου». Ο Σπήλιος αυτός διαθέτει και νερό.

The view towards the bay of Chrysochou to the north is splendid. Further north, there is a small rocky ravine, where one finds a cave known as “Atsoupospilios”. According to local tradition, the cave was used as refuge by Christians, including a woman and child, during the years of Ottoman rule and the raids of the Saracens on the island, when Christians were persecuted.

route

Οργιώδης βλάστηση κατά μήκος της χαράδρας όπου βρίσκεται ο «Ατσουπόσπηλιος» Luxuriant vegetation along the ravine, where the cave “Atsoupospilios” is located

VAKCHOS

When her baby used to cry, in order to conceal it and save it from being killed by the “atsoupaes” (Turks or Saracens), the woman was advised by a black guide to hide the child to save it from death, urging her to silence it to save the baby’s life as well as hers and those of others. No one knows whether the Turks or Saracens found the mother and child and whether indeed they were murdered. It does seem, however, that the black guide himself may have become the victim as he was said to have been murdered and thrown into the ravine, hence the toponym “Loura tou Mavrou”. (Mavros means black in greek). The cave also has water.

ΒΑΚΧΟΣ διαδροµή

Σύγχρονο πετρόκτιστο πηγάδι στη θέση του προϋπάρχοντος αλακατιού (Κάτω Λάκκος) The modern stone-built well, which replaces a previous well that was here and included an “alakati” for drawing water (Kato Lakkos)

Προχωρώντας νοτιοδυτικά προς την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου συναντούμε τον Κάτω Λάκκο, στις βόρειες παρυφές του χωριού, όπου σήμερα υπάρχει ένα πετρόκτιστο πηγάδι. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, εδώ υπήρχε ένας λάκκος με αλακάτι όπου πήγαιναν οι κάτοικοι να πάρουν νερό, το οποίο όμως δεν ήταν πόσιμο και χρησίμευε μόνο για πλύσιμο και για τα ζώα. Το «αλακάτι» σ’ αυτή την περίπτωση δεν ήταν το παραδοσιακό αλακάτι με την πραγματική του έννοια. Εδώ επρόκειτο για μια ξύλινη κατασκευή στην οποία τυλιγόταν ένα σχοινί, στην άκρη του οποίου ήταν δεμένη μια «σίκλα» (κουβάς) με την οποία αντλούσαν το νερό.

As one heads in direction south-west towards the church of Agios Georgios (Saint George), one finds Kato Lakkos on the northern fringes of the village, the location of a stone-built well. Witnesses say that in the past there was a well here with a contraption known as “alakati”, which helped draw water from the well; the water was not drinkable but was used for washing and in farming. The “alakati” here was not in the traditional design but rather a wooden contraption, with a rope and a bucket attached to it, which was used to get the water.

Στα νοτιοανατολικά συναντούμε παραδοσιακές οικίες χτισμένες με τοπικό πέτρωμα και άλλα στοιχεία της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Η γραφικότητα του χωριού, συνδυασμένη με τη γαλήνη του χώρου τράβηξαν πολλούς ξένους να εγκατασταθούν στο χωριό ανακαινίζοντας ή κτίζοντας σπίτια διατηρώντας την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Η παραδοσιακή οικία της Κατερίνας και του Ανδρέα Σωτηριάδη που βρίσκεται απέναντι από την είσοδο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου αναπλάστηκε το 2011, ενώ η παραδοσιακή οικία του Γιαννάκη Σωτηριάδη ανακαινίστηκε το 2003. Η μια διαθέτει ανώγι και μπαλκόνια καθώς και οπωροφόρα δέντρα στην αυλή.

Παραδοσιακή οικία/ Traditional house

To the south-east of this location, there are renovated traditional houses, built in local stone and bearing evidence of vernacular architecture. The picture-perfect look of the village, combined with the peacefulness of the area, have brought many foreigners to this village who have decided to make it their home, renovating old and building new houses in traditional style. The traditional house of Katerina and Andreas Sotiriades, which is opposite the entrance to the church of Agios Georgios, was restored in 2011, while the traditional house of Giannakis Sotiriades was restored in 2003. One of them includes an upper storey and balconies and has fruit-bearing trees in its yard. Παραδοσιακή οικία/ Traditional house

διαδροµή

ΒΑΚΧΟΣ

Η διαδρομή συνεχίζεται προς την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Η αρχική εκκλησία που προϋπήρχε στον παλιό οικισμό, χωρίς κωδωνοστάσιο αλλά με την καμπάνα της εκκλησίας κρεμασμένη από το κλαδί μιας αιωνόβιας ελιάς στην αυλή, κτίσμα των αρχών του 20ού αιώνα, είχε υποστεί τεράστιες ζημιές στον μεγάλο σεισμό του 1953 και επισκευάστηκε προσωρινά το 1958. Ο σεισμός όμως του 1996, που επηρέασε ξανά την επαρχία Πάφου, μη εξαιρουμένου του Στρουμπιού, είχε ως αντίκτυπο την επιδείνωση των ζημιών της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Η σημερινή ανοικοδομηθείσα εκκλησία είναι πολύ εντυπωσιακή στο εξωτερικό της και είναι ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα με τα πετρανάγλυφα Λαϊκής Τέχνης που διακοσμούν τους εξωτερικούς τοίχους: οι γλυπτές παραστάσεις εκατέρωθεν της εισόδου και πάνω από την είσοδο στο υπέρθυρο, με κύρια παράσταση τον Άγιο Γεώργιο έφιππο, στοιχεία γοτθικής τέχνης στη νότια είσοδο, η βάση του καμπαναριού με τη μαρμάρινη πλάκα όπου αναφέρονται δύο ήρωες της κοινότητας και γενικά η αρχιτεκτονική της, σε συναρπάζουν. Αλλά και το εσωτερικό της εκκλησίας με τη ξυλόστεγη σαμαρωτή στέγη, το ξυλόγλυπτο τέμπλο και τα ξύλινα ψαλτήρια είναι εξίσου εντυπωσιακά. Η βασιλική αυτή διέθετε στο παρελθόν γυναικωνίτη ο οποίος γκρεμίστηκε. Η εκκλησία λειτουργεί μόνο μια φορά το μήνα και την ημέρα της εορτής του Αγίου Γεωργίου, στις 23 Απριλίου. Επόμενος σταθμός πριν την ολοκλήρωση της διαδρομής είναι το Εργαστήρι Παραδοσιακών Εδεσμάτων το οποίο περιγράφτηκε στη Διαδρομή Διόνυσος όπου ο περιηγητής μπορεί να ξεκουραστεί απολαμβάνοντας παραδοσιακά εδέσματα. Η ανακαινισμένη Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου/ The renovated Church of Agios Georgios

The route ends when one passes the church of Agios Georgios. The original church, which existed in the old village settlement and did not have a bell tower but just a bell that hang from the branch of a long-living olive tree in the yard, a building dating to the beginning of the 20th century, suffered much damage during the earthquake of 1953 but was repaired haphazardly in 1958.

Today’s reconstructed church has a very impressive exterior and is an architectural jewel, with local art stone reliefs decorating the outside walls: the sculpted images on both sides of the entrance and above it, on the lintel, dominated by an image of Saint George on horseback, the elements of Gothic art by the south entrance, the base of the bell tower with its marble plaque commemorating the two heroes of the community and the whole architectural structure in general, are fascinating.

Next stop before the end of the route is the Traditional Food Workshop which is described in Dionysos Route where the visitor can relax and enjoy traditional delicacies.

route

The interior is just as impressive, with its aisle saddle roof, the wood-carved templon and the wooden lecterns being equally impressive. In the past, this basilica also included an upper gallery “gynaikonitis”, which has since been demolished. The church only holds one service every month and a service on St. George’s Day, April 23rd.

VAKCHOS

The earthquake of 1996, which again affected the Pafos area, including Stroumpi, resulted in further aggravating the damage caused to the church of Agios Georgios (Saint George).

Εικόνα από την Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1953 με ορατά τα γοτθικά τόξα της Εκκλησίας (από το φωτογραφικό αρχείο του Χρ. Σοφιανού & Κλεοπάτρας Παπαγεωργίου) The Church of Agios Georgios following the destructive earthquake of 1953; one can discern the Gothic arches of the Church (from the photograph archive of Chr. Sophianos & Cleopatra Papageorgiou)

ΒΑΚΧΟΣ διαδροµή Πετροανάγλυφα Λαϊκής Τέχνης που κοσμούν το εξωτερικό της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου The stone reliefs of Vernacular Art that decorate the exterior of the Church of Agios Georgios

Ψήσιμο πασχαλινών φλαούνων σε παραδοσιακό φούρνο/ Baking “flaounes” in a traditional oven

Κυριακάτικη Λειτουργία στην Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου/ Sunday Liturgy at the Church of Agios Georgios

Παραδοσιακή αρχιτεκτονική στον Παλιό Οικισµό (Πάνω Στρουµπί) Traditional architecture at the Old Settlement (Pano Stroumpi)

διαδροµή

ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ

Σημείο εκκίνησης: Εκκλησία της του Θεού Σοφίας/ Κτίριο Κοινοτικού Συμβουλίου Starting point: Church of Theou Sofia/ Community Board Building Απόσταση: 2200 μέτρα/ Distance: 2200 metres

Στάσεις Ξεκούρασης: Πλατεία Αγίας Σοφίας Resting points: Agia Sofia Square Η Διαδρομή της Αγίας Μαρίνας, με αφετηρία πάντα την Εκκλησία της του Θεού Σοφίας, προς τα νοτιοανατολικά, είναι απόστασης περίπου 2,2 χμ. Λίγο έξω από τον κεντρικό πυρήνα του οικισμού και προς τα νοτιοανατολικά, περνώντας μέσα από αμπελώνες, ελαιώνες και μια πλούσια βλάστηση, δεσπόζει το μοναξιασμένο ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας πάνω σ’ ένα ειδυλλιακό λόφο. Το μικρό και απέριττο βυζαντινό ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας περιστοιχίζεται από πεύκα και αμυγδαλιές. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων κτίστηκε στην τοποθεσία ενός παλιού οικισμού, όπου προϋπήρχε ένας υπόγειος ναός. Το νέο παρεκκλήσι κτίστηκε το 1985 ακριβώς δίπλα στα θεμέλια της παλιάς εκκλησίας. Πρόκειται για ένα κάτασπρο γοητευτικό μικρό ξωκλήσι με όλα τα κλασσικά χαρακτηριστικά του βυζαντινού αρχιτεκτονικού ρυθμού. Διαθέτει ένα απλό ξύλινο εικονοστάσι και μια καμπάνα πάνω σ’ ένα σιδερένιο πύργο.

The Agia Marina (Saint Marina) route, whose starting point is the Church of Theou Sofia (Church of God’s Wisdom) to the south-east, is approximately 2.2 km long. Just a little outside the centre of the settlement to the south-east, as one passes through vineyards, olive groves and rich vegetation, one comes across the isolated chapel of Agia Marina on an idyllic hilltop. The small, minimalist Byzantine chapel of Agia Marina is surrounded by pines and almond trees. According to evidence supplied by the villagers, the chapel was built at the site of an old settlement, where there used to be an underground church. The new chapel was built in 1985 exactly next to the foundations of the old church. It is a bright white charming chapel with all the classic characteristics of the Byzantine architectural style. It has a simple wooden iconostasis and a bell, which hangs at the top of an iron tower.

AGIA MARINA route

Ώρα διαδρομής: 30 λεπτά/ Walking time: 30 minutes

Το μικρό ξωκλήσι της Αγίας Μαρίνας The small chapel of Agia Marina

Θέα προς τη μούττη (κορυφή) του Βουνού της Αγίας Μαρίνας (αριστερή φωτογραφία) και από τη μούττη προς τα κράσπεδα του Πολεμιού (δεξιά φωτογραφία). Από τη μούττη του Βουνού της Αγίας Μαρίνας που θεωρείται το ψηλότερο σημείο της περιοχής (525μ.) η θέα είναι πανοραμική. Παρόλο τον εκσυγχρονισμό, το αγροτικό τοπίο του χωριού που αγναντεύει κανείς από ψηλά, διατηρεί τη μαγεία και την ομορφιά του. Διατηρήθηκαν οι σκορπισμένες στα χωράφια τρεμιθιές, οι αμυγδαλιές που ανθίζουν την άνοιξη, οι σκόρπιες βαλανιδιές και οι λογής-λογής μεσογειακοί θάμνοι.

View towards the top of the Agia Marina Mound (photograph on the left) and from the peak to the fringes of Polemi (photograph on the right). The view from the top of the Agia Marina Mound, which is deemed to be the highest point in the area (525m.), is panoramic. Despite modernisation, the agricultural landscape of the village, which one can view from this height, still maintains its magic and beauty. The landscape is still dotted with terebinths, almond trees that blossom in spring, oaks and a multitude of Mediterranean shrubs.

Ο Εκδότης και ο Συγγραφέας του Έργου επιθυμούν να ευχαριστήσουν όσους, με οποιοδήποτε τρόπο, βοήθησαν στην ετοιμασία της παρούσας Έκδοσης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στους κους Ανδρέα Παπαγιάννη, Χαράλαμπο Επαμεινώνδα, Χρυσόστομο Σοφιανό, Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου και Χαράλαμπο Χατζηχαραλάμπους. Οι γνώσεις τους και η αγάπη τους για το γενέθλιό τους χώρο, το Στρουμπί, συνέβαλαν στον εμπλουτισμό του βιβλίου. The Editor and Author of this Work would like to thank all those who have helped to prepare this edition. A special thank you goes to Messrs Andreas Papayianni, Charalambos Epaminonda, Chrysostomos Sophianos, Cleopatra Papageorgiou and Charalambos Hadjicharalambous. Their knowledge and love for their birthplace, Stroumpi, have contributed to enriching the content of this book.