Intertekst påbygging NYN (9788211039125) by Fagbokforlaget

NYNORSK

påbygging

Påbygging til generell studiekompetanse

Intertekst påbygging vg3 er skriven til læreplanrevisjon LK20.

KAREN MARIE KVÅLE GARTHUS

Boka dekker norsk for påbygging til generell studiekompetanse. I denne boka får du trinn-for-trinn-hjelp med alt frå skriftlege til munnlege problemstillingar, i tillegg til litterære og språklege sider ved faget. Dei tverrfaglege emna er ivaretatt, med djupnelæring som hovudtanke. Boka inneheld ei omfattande tekstsamling. I nettressursen finn du gode verktøy for å jobbe vidare med skriving, lesing og munnlege ferdigheiter. Intertekst påbygging vg3 er også tilgjengeleg som digital bok.

påbygging Nynorsk ISBN 978-82-11-03912-5

påbygging

Lagd til rette av KAMILLA EIKREM NORDMARK OG MARIE VERONICA WEYDE

JORUNN ØVELAND NYHUS

ANNE-MARIE SCHULZE

Påbygging til generell studiekompetanse

NYNORSK

påbygging

Tilrettelagd av kamilla eikrem nordmark og marie veronica weyde karen marie kvåle garthus

jorunn øveland nyhus

anne-marie schulze

Påbygging til generell studiekompetanse

Copyright © 2022 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåve / 1. opplag 2022 ISBN: 978-82-11-03912-5 Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign og layout: Bjõrk Bjarkadottir (Blæst) Omslagsillustrasjon og illustrasjonar s. 146–148 og 308: Helene Brox Rettskrivinga i eldre tekstar i tekstsamlinga og teoridelen er varsamt modernisert. Dette gjeld også eldre gjendiktingar av norrøne tekstar. Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 e-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Velkomen til Intertekst for påbygging! Intertekst påbygging vg3 er skriven til læreplan LK20, for elevar som går påbygging til generell studiekompetanse. Boka tar utgangspunkt i Intertekst vg2 og vg3, men fagstoffet er tilrettelagt for 10-timarskurset i norsk, av to lektorar som underviser i norsk for påbygging. Om du har brukt Intertekst før, vil du kjenne igjen mange av kvalitetane du er van med frå dei andre Intertekst-bøkene. Utforsking, djupnelæring, elevmedverknad og tverrfaglegheit gjennomsyrer verket – i teorikapitla, tekstsamlinga, oppgåvestoffet og nettressursen. Boka følgjer den same kjernestrukturen som Intertekst:

Del 1 – Ferdigheitskapittel Kapitla om skriftlege, munnlege og sidemålsferdigheiter er praktisk lagde opp, med vekt på trinn-for-trinn-framgangsmåtar, øvingar og skjema som går på tvers av dei andre kapitla.

Del 2 – Å skrive i ulike sjangrar Kapitla stør elevane gjennom dei klassiske skulesjangrane. Til kvar teksttype er det ei trinn-fortrinn-rettleiing med disposisjon, førskrivingsskjema, skriveramme og eksempeltekstar.

Del 3 – Litteratur i samfunn Denne delen startar med litterære tidslinjer, og kapittelet «Utforsk litteraturen», som blant anna inneheld ein modell for å utforske trekk ved ein tekst og tida han blei til i. Modellen er kalla «eg-ser-modellen» og blir brukt aktivt i boka. Resten av litteraturkapitla er vigd dei litterære periodane og tradisjonane, med eksempel på verk og forfattarar som tar opp typiske tema for perioden. Temaa kan vere eit fint utgangspunkt for samanlikning med samtidstekstar.

Del 4 – Språk i samfunn Denne delen startar med ei språkhistorisk tidslinje. Deretter følgjer kapittelet «Utforsk språket», som gir eleven konkrete reiskapar til å utforske språkspørsmål. I «Utforsk-språketmodellen» viser vi ti trinn i utforskingsprosessen, der elevmedverknad er eit berande prinsipp. Modellen gir ein nøkkel til dei fleste typar språklege problemstillingar med læraren som rettleiar, og leier eleven gjennom eit stort felt. Dei andre språkkapitla tar for seg den norske språkhistoria på 1800- og 1900-talet, språksituasjonen i Noreg i dag og skandinaviske språk.

Tekstsamling og oppslagsdel Tekstsamlinga inneheld ulike tekstar – skjønnlitteratur og sakprosa – frå norrøne tekstar til samtidslitteratur. Alle tekstane har oppgåver. Bakarst i boka finst ein oppslagsdel med tematisk oversikt over tekstane i tekstsamlinga, kjenneteikn på dei litterære epokane, hugselister over sjangrane og ei omfattande omgrepsliste sortert etter analysetype. Du finn også mykje spennande fagstoff i Intertekst påbygging vg3 nettressurs. Lykke til med norskfaget!

INNHALD DEL 1 Reiskapsdel 1

Skrivetips ............................................................ 10 Skriveprosessen ................................................ 11 Arbeid kritisk med kjelder ............................. 20 Rettskriving ........................................................ 24

2 Bokmålstips ....................................................... 27 Bokmål som sidemål ..................................... 28 Minigrammatikk – bokmål ........................... 29 3 Munnlegtips ...................................................... 35 Munnleg kompetanse ................................... 36 Presentasjon ....................................................... 37 Fagsamtale ......................................................... 39 Munnleg eksamen ........................................... 41

DEL 2 Å skrive i ulike sjangrar

4 Korte og presise tekstar ............................... 44 Sjangertrekk ....................................................... 45 Dette handlar korte tekstar om .................. 45 Framgangsmåte: å skrive korte tekstar .... 47 5 Analyse og tolking av skjønnlitterære tekstar ................................. 54 Sjangertrekk ....................................................... 55 Dette handlar skjønnlitterær analyse og tolking om ................................... 55 Framgangsmåte: å skrive ei tolkning av ein episk tekst ....................... 57 Framgangsmåte: å samanlikne to tekstar .................................. 61

6 Retorisk analyse og tolking av sakprosatekstar .......................... Sjangertrekk ....................................................... Dette handlar retorisk analyse om ............ Argumentasjon – kva er eit argument? .... Retorikk ................................................................ Å analysere samansette tekstar .................. Framgangsmåte: å skrive ein retorisk analyse .........................

69 70 70 72 75 82 84

7 Drøftande fagartikkel .................................... 98 Sjangertrekk ....................................................... 99 Dette handlar drøftande artikkel om ........ 99 Framgangsmåte: å skrive drøftande fagartikkel .................... 101 8 Essay ................................................................... Sjangertrekk ...................................................... Dette handlar essay om ............................... Framgangsmåte: å skrive eit essay ..........

DEL 3 Litteratur i samfunn

118 119 119 125

134

Litteraturhistorisk tidslinje .............................. 136 9 Å utforske litteratur ..................................... 142 Reiskapar – å utforske tekst ....................... 143 Eg-ser-modellen ........................................... 146 10 700–1350: norrøn tid .................................. 151 Eddakvad, skaldekvad og sagaer ............. 152 Kva rolle speler norrøne tekstar i dag? .... 161 11 1500: renessansen ........................................ 164 Tru på framtida ............................................... 165 12 1600: barokken .............................................. 171 Livet er ein jammerdal .................................. 172

13 1700: opplysningstida ................................. 177 Ein gryande modernitet .............................. 178 14 1800–1850: romantikk og nasjonalromantikk ....................................... Romantikken ................................................... Ulike romantiske retningar ......................... Nasjonalromantikken .................................... Folkediktinga: ei skattkiste ..........................

184 185 185 191 193

15 Den realistiske tradisjonen 1850–1940 ...................................................... Poetisk realisme ........................................... Kritisk realisme .............................................. Naturalisme ................................................... Etisk realisme .................................................

198 200 203 208 212

16 Den modernistiske tradisjonen 1890–1940 ....................................................... Tidleg modernisme ...................................... Nyromantikken .............................................. Høgmodernisme ..........................................

217 218 223 226

17 Krig og uro 1930–1950 .............................. Før krigen ......................................................... Under krigen ................................................... Etter krigen .......................................................

232 234 236 239

18 Den realistiske tradisjonen etter krigen ............................. 244 Realistisk litteratur: 1950-talet .................. 246 Realistisk litteratur: 1960–1970-talet ....... 249 19 Modernistisk litteratur etter krigen ....... Modernistisk etterkrigslitteratur ............. Nyenkelheit .................................................... Postmodernisme ...........................................

254 256 263 267

20 Tematiske tendensar i samtidslitteraturen frå 2000 til i dag ................... Tema: utanforskap og identitet ................ Tema: familie, oppvekst og vanskelege relasjonar ........................... Tema: fiksjon og verkelegheit – sanning og løgn ......................................... Tema: liv, død og sorg ................................. Tema: klimalitteratur ....................................

280

DEL 4 Språk

294

276 278

282 285 289

Språkhistorisk tidslinje ...................................... 296 21 Å utforske språk ........................................... 298 Strategi for å utforske språk ...................... 300 Utforsk-språket-modellen ........................ 308

22 Språkhistorie frå 1800-talet til i dag ..... 310 Éin nasjon – to skriftspråk ........................... 311 Språkpolitikken i dag .................................... 324 23 Talespråk i Noreg i dag ............................... Språk, kultur og identitet ........................... Talespråk, dialekt, sosiolekt og etnolekt ... Endringar i talespråket i dag ......................

326 327 328 334

24 Skandinaviske språk .................................... 338 Norrøn tid: kulturelt og språkleg fellesskap ........................................ 339 Forskjellar mellom dei skandinaviske språka i dag ......................... 345

Tekstsamling

ELDRE LITTERATUR

350 ............................ 352

Norrøn tid, renessansen, barokken og opplysningstida ........................ Voluspå (utdrag) ..................................................... Håvamål (utdrag) ................................................... Snorre Sturlason Balder døyr (norrønt) .................................... Balder døyr (moderne norsk) .................... Dorothe Engelbretsdatter Aftensalme ....................................................... Petter Dass HErre GUD! Ditt dyre navn og ære ........ Ludvig Holberg Erasmus Montanus (utdrag) ....................... Niels Klims reise til den underjordiske verden (utdrag) ................. Johan Nordahl Brun Norges skål ...................................................... Romantikken og nasjonalromantikken ..... Henrik Wergeland Meg selv ............................................................ Til min gyldenlakk ......................................... Johan Sebastian Welhaven I Kivledal ............................................................ Diktets ånd ....................................................... Mary Shelley Frankenstein, eller myten om den moderne Prometheus (roman, utdrag) ... Laurekadsj og tsjudene (samisk sagn) ......... Ivar Aasen Nordmannen ..................................................

352 353 355 356 357 358 360 363 368 370 372 373 376 377 379

380 383 385

Aasmund Olavsson Vinje Frå Folldalen ................................................... 386 Maurits Christopher Hansen Luren ................................................................. 389 Den realistiske tradisjonen 1850–1940 ... Camilla Collett Amtmannens døtre (roman, utdrag) ........ Henrik Ibsen Et dukkehjem (drama, utdrag) ................... Alexander Kielland Ballstemning .................................................... Christian Krohg Albertine (roman, utdrag) ............................ Sigrid Undset Kransen (utdrag) .............................................. Olav Duun I stormen (roman, utdrag) ........................... Cora Sandel Kunsten å myrde ............................................ Karin Boye Ja visst gör det ont ...................................... Den modernistiske tradisjonen 1890–1945 ............................................................ Vilhelm Krag Fandango ......................................................... Knut Hamsun Sult (roman, utdrag) ....................................... Sigbjørn Obstfelder Jeg ser .............................................................. Rolf Stenersen Drift ..................................................................... Rolf Jacobsen Stillheten efterpå ........................................... Krig og uro 1930–1950 ................................... Rudolf Nilsen Revolusjonens røst ...................................... Nordahl Grieg Til ungdommen ............................................. Torborg Nedreaas Kruttrøyk ............................................................ Inger Hagerup Aust-Vågøy ..................................................... Halldis Moren Vesaas Tung tids tale ................................................... Gunvor Hofmo Det er ingen hverdag mer ..........................

394 395 398 404 409 414 418

Den realistiske tradisjonen etter krigen .... 453 Gerd Brantenberg Egalias døtre (utdrag) .................................... 454 Olav H. Hauge Under bergfallet ............................................. 456 Den modernistiske tradisjonen etter krigen ................................... Tarjei Vesaas Fall ........................................................................ Jan Erik Vold Stor allegori .................................................... Kjell Askildsen Mennesker på kafé ......................................... Dag Solstad Novelle ............................................................... Paal Brekke Som i en kinosal ............................................

421

SAMTIDSLITTERATUR

426

Dikt ........................................................................... Kjersti Wøien Håland no har eg spydd ned ................................... Hege Susanne Bergan [En dag leser jeg] ........................................... [Når du blir voksen] ....................................... Kristian Bergquist jeg har en fin dialog gående med skogen .................................... Cecilie Løveid Straff ................................................................... Jon Fosse Heilt utan ord .................................................. Sumaya Jirde Ali En asylsøkers jantelov .................................. Frode Grytten Morgonfuglen ................................................. Sigmund Løvåsen Kunstgjødsel .................................................... Glyfosat ............................................................. Linerla ............................................................... Lars Ove Seljestad Livet sa ein dag .............................................. Det er den draumen .................................... Michael Strunge Plasticsolen ..................................................... Gunnar Wærness Elegi ...................................................................

428 429 431 434 435 437 439 440 441 442 450 451 452

457 458 462 464 465 466

....................... 468 468 469 471 472

473 474 475 477 479 481 481 482 483 484 485 486

Yahya Hassan «DU KOMMER I HELVEDE MIN BROR» .. 488 Ingeborg Pukstad Uimotståelig ................................................... 490 Noveller, romanutdrag og drama ................ Marit Eikemo Ei sjel og ei skjorte ........................................ Sara Johnsen Helvetesøya ..................................................... Ellen Mari Thelle Digital fotografering i praksis .................... Gunnhild Øyehaug Ei heil slekt forsvinn ..................................... Endre Lund Eriksen Alle vet at Petter er homo ........................... Ingrid Senje Stupeteknikk ...................................................... Lars Mæhle 489 mil til Aleppo .......................................... Gulraiz Sharif Hør her’a (utdrag) .......................................... Karl Ove Knausgård Min kamp 1 (utdrag) ...................................... Tomas Espedal En mann i kostyme ........................................ Erlend Loe Volvo Lastvagnar (roman, utdrag) ............ Helga Flatland Bli hvis du kan. Reis hvis du må (roman, utdrag) ................ Zeshan Shakar Tante Ulrikkes vei (roman, utdrag) ........... Tore Renberg Tollak til Ingeborg (roman, utdrag) ......... Arne Lygre Brått evig (drama, utdrag) .............................

SAKPROSA

491 492 501 505 506 508 514 520 527 532 536 539

541 543 549 551

Knut Hamsun Fra det ubevisste sjeleliv (foredrag, utdrag) ............................................ 563 Arnulf Øverland Bokmålet – et avstumpet landsmål ........ 565 Tungetale fra Parnasset ................................ 566 Jens Bjørneboe Om formyndermennesket .......................... 569 Gaston Dorren Det demokratiske språket: Norsk ............ 573 Ragnar Hovland Sidemålsmonsteret fortel ........................... 575 Knut Nærum Vår tids forakt for kunnskap ....................... 577 Gunnar C. Aakvaag Generasjon Ulydig bruker mindre tid på lekser, kjeder seg mer på skolen, er mer kriminelle og røyker mer cannabis .... 580 Are Kalvø Hyttebok frå helvete (utdrag) .................... 583 Karl Ove Knausgård Fugletrekk .......................................................... 585 Olaug Nilssen Kva er det eigentleg som er gale med hovudstaden? .............................. 587 Kjetil Østli Arven etter bestefar ........................................ 591 Karl Ove Knausgård Fienden er følelsen av maktesløshet ...... 594 Abid Raja Mållinjen (biografi, utdrag) .......................... 597 Jan Grue Takketale for Fritt ord-prisen 2021 ........... 605 Bufdir: #deterhat ................................................... 607 Bergans: #dinturteller ........................................ 608 Unicef: Ikke la vaksinen bli en luksusvare .... 609 Vinmonopolet: «Ingrids fylleangst ...» .......... 610

............................................ 556

Absalon Pederssøn Beyer Om Norges rike (historie, utdrag) ............ Ivar Aasen Om skriftspråket vårt (essay, utdrag) ...... Knud Knudsen Dansknorskheten går ut på å sette nye lapper på et gammelt klesplagg ..... Georg Brandes Hovedstrømninger i det nittende århundres litteratur (utdrag) .......................

Oppslagsdel 557 558

560

562

Tematisk oversikt over tekstane i tekstsamlinga .............................. Litteraturhistoriske kjenneteikn ................ Skrivehjelp og hugselister .......................... Kompetansemål påbygging ...................... Omgrepslister ................................................ Stikkordregister .............................................. Bildeliste ............................................................

611 612 616 622 629 631 649 653

DEL 1 Reiskapsdel

1 Reiskapsdel

8 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

• 9

kapittel

Skrivetips

Skrivetips Kort fortalt • Skriving er ein prosess og må trenast på. • Det er viktig med tydeleg struktur i ein tekst, slik at han kommuniserer godt med lesaren. • Det er viktig å vise til kjeldene du bruker på ein reieleg og ryddig måte.

Viktige omgrep • skriveprosess • struktur • problemstilling • kjeldebruk • rettskriving Før du skriv • Kva er du god til når det gjeld skriving? Noter ned nokre punkt. • Tenk etter: Er det nokon tilbakemeldingar som går igjen når du skriv? Kva? • Kvar lagra du den siste teksten du skreiv? Finn han, og les gjennom: Kunne noko vore gjort annleis?

Skriveprosessen I dette kapittelet får du tips til korleis du kan skrive korrekt, formulere gode setningar, skape samanheng i teksten og bygge opp gode skriftlege tekstar. Skriving er ein prosess, og du skal ikkje forvente å skrive heile teksten frå start til slutt på éin gong. Bruk tipsa aktivt i dei ulike skrivefasane – før, undervegs og etter at skrivearbeidet er avslutta og vurdert. Når du får ei oppgåve Kva ber oppgåva deg om? • Kva for verb bruker oppgåva? Drøft, gjer greie for, analyser, utforsk, samanlikn? • Kva slags form skal du skrive i? Essay, litterær analyse, fagartikkel – eller noko anna? • Kva er formålet med teksten? Kva vil du ha fram? Kven er mottakaren? Sjekk vurderingskriteria • Kva blir kravd av form, rettskriving og innhald? Som regel finst det tydelege vurderingskriterium. • Spør om noko er uklart! Gå gjennom tidlegare skriveoppgåver og tilbakemeldingar frå læraren • Kva gjorde du bra førre gong? • Kva kunne du ha gjort betre? Lag ein struktur for teksten • Finn du ein disposisjon du kan bruke? Sjå for eksempel s. 57 og 110 i denne boka. • Finn du eksempeltekstar i sjangeren? Sjå for eksempel s. 49 og 59. Det vil hjelpe deg vidare. • Idémyldre rundt kva som kan vere relevant. • Lag din eigen disposisjon. Samle stoff • Sjå i notata frå undervisninga. • Bruk læreboka. • Finn bøker i biblioteket. • Vurder kjeldene kritisk. Arbeid aktivt med tekstane du skal bruke • Skriv stikkord til kvart avsnitt av tekstane du skal bruke. • Skriv samandrag av tekstar du skal bruke.

KAPITTEL 1 • Skrivetips 11

Lag gode arbeidsrutinar Skap rom for konsentrert skriving • Set mobilen på lydlaus. Skru av varsel. Steng appar og program på pc-en som kjem med varslingar. • Får du ein ny idé eller kjem på noko viktig, skriv det ned i eit anna dokument eller på ein lapp, i staden for å gå ut av prosessen du er inni. • Marker ting i teksten som du skal gå tilbake til, for eksempel med bokstavane XX. Då blir det lett å søkje dei opp med søk-funksjonen. • Set på ein alarm og jobb effektivt i for eksempel 20 minutt. Lov deg sjølv fem minutt pause deretter. Då skjer eitt av to: Anten tar du pausen, eller så jobbar du vidare fordi du er godt inni stoffet. Skriveprosessen • Gå fram og tilbake i teksten din. • Skriv gjerne hovuddelen før du startar på innleiinga. • La teksten kvile, og ta han fram litt seinare. • Hugs at skriving er ein prosess. Ikkje gå ut frå at du skal skrive heile teksten rett gjennom frå innleiing til avslutning. Får du skrivesperre? • Start skrivinga utan å tenke på innhaldet. Start for eksempel med frasen «I det siste har eg tenkt på at …», og så ser du kva som skjer. • Set på ei stoppeklokke og skriv i for eksempel 3 minutt, ta 3 minutt pause, og skriv 3 minutt igjen. • Skriv alt du kjem på om det første fagomgrepet du møter på. • Ikkje bry deg om rettskrivinga og strukturen, og unngå å sjekke faktaopplysningar på dette tidspunktet. Sei til deg sjølv at du kjem tilbake til dette seinare.

12 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Sjekkliste Her er ei sjekkliste med spørsmål du kan stille til teksten din undervegs i skriveprosessen. Gå til dei sidetala som er oppgitt, for å få fleire råd.

Strukturen (sjå tips s. 16) 1 Har teksten overskrift, innleiing, hovuddel og avslutning? 2 Innleiinga: Passar ho til det som skal komme? Er ho informativ eller interesseskapande? Dersom du har ei problemstilling, har du presentert denne i innleiinga? 3 Hovuddelen: Har du fleire avsnitt? Presenterer du eitt tema per avsnitt? Er avsnitta passe lange? Korleis er overgangen frå eitt avsnitt til det neste? 4 Avslutninga: Konkluderer du? Oppsummerer du det viktigaste? Ser du framover?

Avsnitta (sjå tips s. 17) 1

Les kvart avsnitt for seg: Finn du temasetning, kommentarsetningar og avslutningssetning? 2 Dersom du tolkar tekst: Bruker du eksempel frå teksten? Korleis har du fletta sitatet inn i teksten?

Tekstbindinga (sjå tips s. 18) 1 Vurder bruken av tekstbindarar. 2 Gjentek du enkelte ord mykje? Bruk synonym eller pronomen.

Setningane (sjå tips s. 19) 1

Vurder lengda på setningane dine. Avsnitta bør ha ei god blanding av korte og lange setningar. 2 Sjekk kommareglane. Bør det inn eit komma? 3 Ikkje bruk for mange retoriske spørsmål.

Ordval (sjå tips s. 631) 1 Korleis bruker du fagomgrepa? Forstår du dei, og bruker du dei rett? 2 Bør du bruke fleire eller færre adjektiv? 3 Leit etter småord som går igjen: så, men, kanskje, veldig, viktig. Finn måtar å skrive om på.

KAPITTEL 1 • Skrivetips 13

Rettskriving (sjå tips s. 24) 1 2 3 4

Still inn skriveprogrammet på rett målform, og leit etter raude strekar. Samskriving og særskriving Og/å Da/når

Kjeldene (sjå tips s. 20–23) 1 Har du kjeldeliste? 2 Har du brukt referansar i løpande tekst? 3 Har du markert sitat ved å bruke hermeteikn?

14 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Slik lagar du ei problemstilling Ei problemstilling er enkelt forklart eit spørsmål du ønskjer å finne svar på. For at vi skal klare å finne eit svar på problemstillinga, må vi sørge for at ho er konkret og spissa. Derfor må vi snevre inn eit tema til det er konkret nok til at vi kan klare å utforske emnet og komme fram til eit svar. Denne prosessen har tre trinn: 1 Først finn vi eit overordna tema, for eksempel modernismen. 2 Deretter må vi prøve å avgrense. Vil vi fokusere på form eller innhald? Dikt eller prosa? Dersom vi går vidare på innhald, kan vi velje mellom mange ulike emne innanfor modernistisk litteratur: i møte med natur og kultur, enkeltmennesket i møte med storsamfunnet, det irrasjonelle mennesket, mennesket og teknologien for å nemne noko. Vi vel å sjå nærare på framstillinga av mennesket sitt møte med natur i modernismen. 3 Til sist prøver vi å konkretisere ved hjelp av forfattar og verk: Framstillinga av mennesket sitt møte med naturen i nokre sentrale tekstar av Sigbjørn Obstfelder. Ei problemstilling kan også formulerast som eit spørsmål: Korleis framstiller Sigbjørn Obstfelder mennesket sitt møte med naturen? Ei utforsking av nokre sentrale tekstar. Når du formulerer slike spørsmål, må du unngå at det blir eit ja/neispørsmål.

Problemstilling i fagartiklar Dersom du har fått i oppgåve å skrive ein fagartikkel, må du også bestemme deg for ei problemstilling. Men i dette tilfellet står du ikkje fritt; du må rette deg etter den oppgåva du har fått. Ei oppgåve kan for eksempel sjå slik ut: Skriv ein fagartikkel om modernismen i norsk litteratur der du bruker eksempel frå «Jeg ser» av Sigbjørn Obstfelder, «Landskap med gravemaskiner» av Rolf Jacobsen og «Det er ingen hverdag mer» av Gunvor Hofmo. Denne fagartikkelen kan legge vekt på ulike sider ved modernismen, og du må velje ut kva du vil legge vekt på i din tekst. Dei tre forfattarane skriv i tre ulike periodar. Men kva har dei felles – og kva er ulikt mellom dei? Vi kan sjå for oss to ulike tema eller problemstillingar når du skal gå i gang med skrivinga. I innleiinga kan du formulere det slik:

KAPITTEL 1 • Skrivetips 15

Eksempel med utgangspunkt i fellestrekk

Eksempel med utgangspunkt i forskjellar

Obstfelder, Jacobsen og Hofmo er tre store namn i norsk modernistisk lyrikk. Mens Obstfelder skreiv på 1890-talet, debuterte Jacobsen i 1933 og Hofmo i 1946. Noko har dei likevel felles. Skildringa av framandkjensle er eit typisk modernistisk tema og eit fellestrekk i mange av dikta deira. Denne artikkelen skal derfor sjå nærare på korleis framandkjensla er framstilt i tre modernistiske dikt.

Obstfelder, Jacobsen og Hofmo er tre store namn i norsk modernistisk lyrikk. Mens Obstfelder skreiv på 1890-talet, debuterte Jacobsen i 1933 og Hofmo i 1946. Dei tre lyrikarane skriv i ulike tider og skildrar derfor mennesket i møte med ulike omgjevnader. Denne artikkelen skal derfor fokusere på modernistiske framstillingar av mennesket i møte med byen, teknologien og katastrofen.

Tips til strukturen Å skrive innleiing og avslutning Ei god innleiing og avslutning er viktig for å skape ein god tekst. Innleiinga skal presentere det som kjem, og ho skal også gi lesaren lyst til å lese vidare. I innleiinga bør du også presentere ei problemstilling for teksten. Ei tydeleg avslutning er like viktig som ei god innleiing. Denne skal ikkje innehalde noko nytt, men gi eit svar på det oppgåva har bede om. Det er mange måtar du kan skrive ei innleiing og ei avslutning på. Vi skal sjå på nokre eksempel.

Den informerande innleiinga • •

Set lesaren inn i tematikken Er sakleg

Eit eksempel frå ein artikkel om språkhaldningar: I Noreg er vi vane med å høyre dialektar heile tida, ikkje berre når vi snakkar saman, men også når vi skrur på radio og TV. Slik er det ikkje i alle land, og Noreg blir av mange kalla eit dialektparadis. Men også nordmenn har meiningar om dialektar, og spørsmålet blir derfor: Korleis påverkar språkhaldningar vårt eige talespråk?

16 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Den interessevekkande innleiinga • •

Startar med sitat Startar med provoserande spørsmål

Eit eksempel frå ein artikkel om verkelegheitslitteratur (s. 113): «Vil man gjøre maksimal skade uten å risikere straff, så skriv en roman» skriv litteraturkritikar Ingunn Økland i ein artikkel om verkelegheitslitteratur. Ho viser til debatten rundt romanen Arv og miljø av Vigdis Hjort, der det har vorte stilt store spørsmål om forholdet mellom litteraturen og verkelegheita. Når grensene mellom fiksjon og verkelegheit blir utydelege, reiser det mange spørsmål om forfattarar sitt ansvar for menneska rundt seg. Kva er så verkelegheitslitteratur, og kva for utfordringar skaper han for forfattarar og lesarar?

Å avslutte ein tekst • •

Her kan du oppsummere og konkludere. Du kan bruke grepet sirkelkomposisjon, der du tar opp igjen element frå innleiinga og dermed sluttar ein tenkt sirkel.

Eit eksempel frå ein artikkel om språkhaldningar: Talemålet vårt blir i stor grad påverka av haldningar. Ein dialektbrukar vil neppe ønskje å bli oppfatta som dum, og kan derfor velje å tilpasse språket sitt. Sjølv om slik knoting kan føre til dialektdød, vil angsten for knoting på den andre sida kunne bevare dialektane, og dermed kulturen og identiteten. Det er ingen tvil om at dialektane er ein viktig del av nordmenn sin identitet, sjølv om dialektane forandrar seg, ikkje minst på grunn av statusforskjellar. Desse statusforskjellane mellom talemåla er nok slangen i dialektparadiset. Likevel er det ikkje sikkert at Kari og Ola er på veg ut av paradiset heilt enno.

Tips til betre avsnitt 1

Korrekt avsnittsinndeling Det er to måtar å lage avsnitt på. Her må du velje éin måte og halde deg til den gjennom heile teksten: • Blank linje – du hoppar over ei linje. Still inn passe linjeavstand slik at mellomrommet ikkje blir for stort. • Linjeskift med innrykk – du startar første linje i avsnittet med eit innrykk (bruk for eksempel tabulator-tasten).

KAPITTEL 1 • Skrivetips 17

2 Å bygge ut avsnittet • Avsnittet skal innehalde temasetning, kommentarsetningar og avslutningssetning, sjå eksempel under. • Avsnittet bør vere på minst fire linjer for å oppnå god flyt. (Temasetning som presenterer temaet for avsnittet): Obstfelder debuterte som forfattar i 1893 med diktsamlinga Digte. (Kommentarsetning 1): Med dikt som «Jeg ser», «Regn» og «Byen» var denne diktsamlinga med på å starte ein modernistisk litterær tradisjon i Noreg. (Kommentarsetning 2): Dikta var skrivne i fri form, og Obstfelder tok opp eksistensielle tema der sjelelivet blei utforska. (Kommentarsetning 3): Boka vekte både harme og entusiasme blant bokmeldarane, for dette var noko nytt i norsk litteratur. (Kommentarsetning 4): Aftenposten skreiv at «større nonsens, end denne bog indeholder, er aldrig blevet udgivet på prent i vort land». (Avsluttande setning som oppsummerer avsnittet): Bokmeldarane var likevel i hovudsak positive til dei modernistiske dikta til Obstfelder. (Tørset, 2019)

Tips til tekstbinding 1

Bruk synonym. Det finst alltid fleire ord som tyder (omtrent) det same. Sørg for at du varierer: • å seie – hevde – uttrykke – meine – stadfeste – protestere

2 Varier mellom å bruke fullt namn, etternamn, eit pronomen eller eit substantiv: • Henrik Ibsen – Ibsen – han – forfattaren – dramatikaren 3 Unngå at fleire setningar startar med same ord, det skaper dårleg flyt. 4 Bruk tekstbindarar. Ved å bruke tekstbindarar viser du samanhengen mellom ei setning og den neste eller mellom eit avsnitt og det neste. Vi har tekstbindarar som uttrykker ulike former for samanheng: • • • • •

Oppramsing: dessutan, i tillegg til, blant anna, for det første, deretter, til slutt Alternativ: eller, anten – eller, verken – eller Motsetning: men, likevel, mens, derimot, trass i, på den andre sida Likskap: på same måte, slik som, til liks med, også Årsaksforhold: derfor, dermed, fordi, altså, slik at, for at

18 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Tips til betre setningar Varier setningslengda. Får du for mange korte setningar, blir teksten stykka opp. Får du for mange lange setningar, blir det vanskeleg å oppfatte samanhengen. Her er eit avsnitt med god variasjon, henta frå ein leksikonartikkel. Tre av setningane er middels lange. Den andre setninga er kort, mens den tredje er den lengste setninga. I alle tekstane han skreiv, brukte Sigbjørn Obstfelder eit «eg»-perspektiv for å kunne nå inn i menneskesinnet. Det finn vi igjen i både lyrikken, prosaen og dramatikken. Novella «Liv», frå samlinga To novelletter (1895), tematiserer korleis storbylivet kan gi framandkjensle, angst og meiningsløyse. Dette er tema vi kjenner igjen frå diktet «Jeg ser» og prosadiktet «Byen». Likevel, trass i meiningsløysa, har eg-forteljaren ein lengt etter ein annan røyndom, ein draum om eit betre liv. (Tørset, 2019)

KAPITTEL 1 • Skrivetips 19

Arbeid kritisk med kjelder Kven er avsendaren? Er det ein person som står bak? I så fall: Finn ut kven han er, og kva slags kompetanse han har. Er dette relevant kompetanse for å uttale seg om emnet? Står styresmaktene bak, er det ein organisasjon eller ei gruppering? Finn ut kva dei står for. Eit statleg organ vil ha høgare truverd enn ei mindre gruppering. Domenenamnet kan ofte få varselklokkene til å ringje. Store private organisasjonar, som Amnesty International og Naturvernforbundet, har høg kompetanse om eit emne og høgt truverd. Det same har kjende forlag. Aviser forpliktar seg også til å presentere viktige nyheiter på ein balansert måte. Likevel gjer omsynet til klikk og inntening ofte nettavisene fulle av sensasjonsstoff.

Er det ein vitskapleg artikkel? Alle kan skrive «Forsking viser at», så du må leite etter andre kjenneteikn på at dette er vitskap. Vitskaplege artiklar har alltid referansar og litteraturliste. Her finn du namn på forfattarar og titlar på bøker du kan sjekke vidare for å vurdere kvaliteten på kjelda.

Vurder språket Er språket korrekt? Verkar det munnleg? Inneheld det utropsteikn? Sensasjonelle formuleringar finn vi også ofte i useriøse kjelder (Den beste! Verdssensasjon! Du vil ikkje tru kva som skjedde då … !).

Vurder utforminga Finn du sterke visuelle verkemiddel, som blinkande element og spesiell fargebruk? Er det leseleg og ryddig presentert? Seriøse kjelder ser som regel seriøse ut!

Speler teksten på kjenslene dine? Mange useriøse kjelder har overskrifter som set kjenslene i kok: Innvandrarar fekk gratis leilegheit! Karrierekvinner er minst lykkelege! Hjerneforsking viser at menn ikkje kan vaske!

Når blei teksten skriven? Er kjelda gammal, aukar sjansen for at innhaldet er utdatert. Leit etter ein publiseringsdato. Fleire nettstader har åtvaring når artikkelen er meir enn 1 år gammal.

20 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Kan fleire kjelder stadfeste den same påstanden? Dersom du finn ein interessant påstand du vil bruke, så sjekk om du kan finne den same opplysninga på fleire uavhengige nettstader. Då er det meir sannsynleg at påstanden stemmer.

Finn du balanserande kjelder? Ofte treng du å finne kjelder som balanserer kvarandre, for eksempel når du skal drøfte eit emne. Leit derfor etter truverdige kjelder som står for ulike syn.

KAPITTEL 1 • Skrivetips 21

Slik skriv du kjeldeliste Det finst mange måtar å føre kjelder på. Dette kallar vi ulike referansestilar. I akademisk skriving er det viktig å halde seg til éin referansestil. Men på vidaregåande skule er det viktigaste å føre kjeldene på ein måte som gir god oversikt, og som gjer det mogleg for lesaren å sjekke kjeldene dine. Type kjelde

Slik fører du kjelda

Kommentar

Bok med éin forfattar

Fridtun, Kristin (2013). Nynorsk for dumskallar.

Etternamn, førenamn (utgjevingsår). Tittel i kursiv.

Bok med to forfattarar

Mæhlum, Brit & Røyneland, Unn (2012). Det norske dialektlandskapet.

Start med det etternamnet som kjem først i alfabetet.

Skjønnlitteratur

Obstfelder, Sigbjørn (1893). «Jeg ser». Frå Digte.

Diktet i hermeteikn, diktsamlinga i kursiv.

Artikkel frå nettleksikon/ internett med forfattar

Tørset, E. (2019, 24. april). «Sigbjørn Obstfelder». Henta frå https://www.allkunne.no/ framside/biografiar/o/sigbjorn-obstfelder//98/87644/ (Lesedato 05. april 2021)

Her fører du nettleksikonet på same måte som éin forfattar. Skriv henta frå, deretter full lenkje. Sørg for å få med lesedato.

Artikkel frå internett utan forfattar

Utdanningsdirektoratet. (2020, 10. desember). Reglar for munnleg eksamen og munnleg-praktisk eksamen. Henta frå https://www.udir.no/ eksamen-og-prover/eksamen/ muntlig-eksamen/ (Lesedato 10. oktober 2021)

Her fører du eigar av nettstaden først, sidan det ikkje er forfattar. Elles fører du det likt som over her.

22 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Slik fører du kjelder i sjølve teksten I fagartiklar av ulike slag bør du venje deg til å referere til kjelder undervegs i teksten. Formålet med dette er å vise at du har eit reflektert forhold til kvar du har henta kunnskapen. Ved å vise til ei kjelde styrker du også ditt eige truverd som skribent. I ein artikkel om nynorsk kan ein for eksempel skrive dette: Er det lov å bruke lånord i nynorsk? Dette spørsmålet har mange elevar lurt på gjennom tidene. Det finst ingen forbod mot å bruke lånord (Fridtun 2013, s. 37). Likevel er det mange lånord frå tysk som ein bør prøve å erstatte med tradisjonelle ord frå dei norske dialektane. Dersom du skal referere den same kjelda fleire gonger etter kvarandre, kan du bruke forkortinga ibid., som tyder «same stad». Då må det ikkje vere andre referansar mellom. Det kan sjå slik ut: … Likevel er det mange lånord frå tysk som ein i stor grad prøver å erstatte med ord frå dei norske dialektane. Mange av desse orda har vorte vanlege å bruke i dei mange dialektane våre, og for mange nynorskbrukarar er det derfor naturleg å bruke desse orda (ibid.).

Slik bruker du sitat i sjølve teksten Dersom du vil bruke eit sitat, kan du skrive det på denne måten: Er det lov å bruke lånord i nynorsk? Ja, hevdar Kristin Fridtun i boka Nynorsk for dumskallar: «Det finst ikkje strenge reglar for kva for ord vi kan bruka i nynorsk og i bokmål» (s. 37). Likevel er det mange lånord frå tysk som ein bør prøve å erstatte med tradisjonelle ord frå dei norske dialektane. Sidan du skriv både forfattaren og tittelen på boka i teksten, treng du berre å ha med sidetalet i parentesen. Når du analyserer og tolkar, må du bruke sitat i teksten for å underbygge ein påstand. Dette sitatet må du også kommentere nærare. Slik kan du flette sitat saman med utfyllande kommentarsetningar: Diktet «Jeg ser» handlar om framandkjensle: «Jeg har visst kommet på feil klode / her er så underlig», konkluderer Obstfelder i siste strofe. Diktar-eget omtaler verda som «feil klode» og «underlig». Han kjenner seg altså ikkje heime her. Dei sanseinntrykka han får ved å sjå seg rundt, gir han ei kjensle av å stå utanfor fellesskapet.

KAPITTEL 1 • Skrivetips 23

Rettskriving Les korrektur Før du leverer frå deg ein tekst, bør du korrekturlese han nøye. Slik leitar du etter skrivefeil: • Still retteprogrammet inn på den rette målforma. • Bruk søk og erstatt-funksjonen i skriveprogrammet. Lag deg ei liste over ord du ofte skriv feil, eller søk på nettet etter «vanlege feil i nynorsk/bokmål» – her får du tips til kva du skal leite etter. • Les teksten baklengs for å leite etter skrivefeil. • Gjer skrifta større, så ser du færre ord samtidig.

Ord som ofte blir brukte feil Det kan vere tidssparande å lære seg nokre skrivereglar for ord du bruker ofte, så slepp du å slå dei opp kvar gong dei førekjem i teksten din. Her er nokre ord som ofte blir brukte feil:

Då eller når? Hovudregel: Den gongen då, kvar gong når, når ein gong i framtida. • Då eg begynte på vidaregåande skule, var eg 16 år. (fortid) • Når eg skal på jobb, tar eg bussen. (kvar gong) • Når eg er ferdig med vidaregåande skule, skal eg begynne å studere. (framtid) Vi bruker også når i fortid når det er snakk om ei hending som gjentek seg: • Når vi vann fotballkampar, ropte vi kampropet vårt. (fortid + kvar gong når) • Då eg var liten, sykla eg når eg skulle på skulen. (fortid + kvar gong når)

Og eller å? Og – bind saman to like ledd • • • • •

To substantiv: Ho speler fotball og handball. To adjektiv: Ho var både flink og ivrig. To setningar: Ho sprang fort og skåra mange mål. To infinitiv: Ho var flink til å støtte og hjelpe dei andre. To imperativ: Kom igjen og ta dei!

Å – infinitivsmerke • • •

Det begynner å bli seint. Han har slutta å jobbe på bensinstasjonen. Ho ville prøve å klare seg åleine.

24 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Hugsereglar • Alltid å i begynne å, slutte å, prøve å, ta til å, ønskje å, lære å: Han ville lære å surfe. • Alltid å i dei faste uttrykka sant å seie, vel å merke, så å seie • Alltid og etter presens partisipp: Per blei ståande og måpe. Sekken blei liggande og slenge. • Alltid og etter vere snill: Kan du vere snill og hjelpe meg?

Samansette ord På norsk lagar vi nye ord ved å sette saman to eller fleire ord: vaskemaskin, rekkehus, rekkeviddeangst. Slike ord skal alltid skrivast i eitt ord. Bruk øyret: Dersom det blir uttalt som eitt ord, skal det skrivast som eitt ord. Unngå å bli påverka av engelske skrivereglar, der slike ord stort sett blir skrivne i to ord. Hugs også at stavekontrollen ofte ikkje fangar opp denne typen feil. Dersom vi gjer feil, får ofte orda ny tyding: kongekrabbar = ein type krabbar konge krabbar = ein konge som krabbar, eller gode krabbar

KAPITTEL 1 • Skrivetips 25

Kommareglar Komma etter leddsetning

Når dette er over, skal vi feire. At han var glad, var ingen i tvil om. Dersom det er dette som skal til, så må vi gjere det.

Komma mellom to sideordna setningar

Eg gler meg til sommaren, for då kan vi surfe.

Komma etter innskoten som-setning

Prøven som vi skulle ta, var vanskeleg. Bilen (som) vi køyrde, var veldig fin.

Av og til kan som vere utelate, men det skal likevel vere komma: Komma før og etter som-setning dersom den kan kuttast ut.

Ekteparet, som hadde god råd, sa dei ville betale for meg.

Komma før og etter innskoten setning som kunne vore sett i parentes.

Jernbana, vårt mest miljøvenlege framkomstmiddel, burde vore betre utbygd.

Komma i oppramsing

På turen tok vi tog, buss, trikk og sparkesykkel.

Komma i direkte tale framfor utsegnsord

– Bruk stemmeretten din, sa ordføraren.

Komma før/etter tiltaleord, svarord og utropsord

– – – –

26 INTERTEKST PÅBYGGING VG3 • DEL 1

Spring alt du kan, Petter! Nei, det kjem ikkje på tale. Hei, Charlotte! No blei eg glad, bestemor!

NYNORSK

påbygging

Påbygging til generell studiekompetanse

Intertekst påbygging vg3 er skriven til læreplanrevisjon LK20.

KAREN MARIE KVÅLE GARTHUS

påbygging Nynorsk ISBN 978-82-11-03912-5

påbygging

Lagd til rette av KAMILLA EIKREM NORDMARK OG MARIE VERONICA WEYDE

JORUNN ØVELAND NYHUS

ANNE-MARIE SCHULZE

Påbygging til generell studiekompetanse