Gara garayev - 100 / working process

REMARKABLE PEOPLE OF AZERBAIJAN ВЫДАЮЩИЕСЯ ДЕЯТЕЛИ АЗЕРБАЙДЖАНА QARA QARAYEV – 100

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

QARA QARAYEV HƏYAT VƏ YARADICILIĞI HAQQINDA QISA OÇERK A SHORT ESSAY ON LIFE AND WORK КРАТКИЙ ОЧЕРК О ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВЕ

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

QARA QARAYEV – 100

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

QARA QARAYEV – 100

1

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Kazımova L. Qara Qarayev: Həyat və yaradıcılığı haqqında qısa oçerk.

Anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunur / Lalə Kazımova; elmi red. K.Tahirov. – Bakı, 2018. – 272 s.

UOT 78.075(479.24) KBT Щ 313(2A)-8

Elmi redaktor: Kərim Tahirov, professor, Əməkdar mədəniyyət işçisi Redaktor: Ədibə İsmayılova, Əməkdar mədəniyyət işçisi D zayn: Fəxr yyə Məmmədova Tərcüməçilər: Ləman Bağırova (rus dili) Pəri Cəfərova ( ngilis dili)

Azərbaycan Respubl kası Prez dent n n “Görkəml Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev n 100 ll k yub ley haqqında” 17 oktyabr 2017-c l tar xl sərəncamına müvaf q olaraq dünya mus q s tar x nə şedevr əsərlər bəxş edən dünya şöhrətl bəstəkarın, akadem k Qara Qarayev n 100 ll k yub ley münas bət lə tanıtım nəşr k m 3 d ldə çap olunan bu k tab, dah bəstəkarın həyat və fəal yyət n , yaradıcılığının əsas mərhələlər n və müəll f nə dünya şöhrət qazandıran əsərlər haqqında məlumat ver r.

K tab mus q ç lər, mus q sevərlər və mus q tar x lə maraqlanan bütün oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ISBN 978 9952 476 70 5

©M.F.Axundov adına Milli Kitabxana, 2018

2

LALƏ KAZIMOVA

QARA QARAYEV – 100

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

QARA QARAYEV HƏYAT VƏ YARADICILIĞI HAQQINDA QISA OÇERK

BAKI - 2018

3

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

4

QARA QARAYEV – 100

GÖRKƏMLİ AZƏRBAYCAN BƏSTƏKARI QARA QARAYEVİN

İLLİK YUBİLEYİ HAQQINDA

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI

A

zərbaycan mədən yyət n n görkəml nümayəndəs , böyük bəstəkar, tanınmış al m-pedaqoq və ct ma xad m, SSRİ xalq art st , Sos al st Əməy Qəhrəmanı, SSRİ və Azərbaycan Dövlət mükafatları laureatı, akadem k Qara Əbülfəz oğlu Qarayev n 2018-c l n fevral ayında anadan olmasının 100 ll y tamam olur.

Qara Qarayev Azərbaycan xalqının bəşər mədən yyət nə bəxş etd y özünəməxsus nad r f tr stedada mal k şəxs yyətlərdənd r. Novator sənətkar k m o, uzun əsrl k qəd m m ll mus q rs n n ənənəv klass k və ən müas r mus q formalarıyla son dərəcə ahəngdar vəhdət ndə çox sayda monumental əsərlər meydana gət rm şd r. Həyat, nsan və zaman haqqında dər n fəlsəf düşüncələr bütün vüsət lə yüksək profess onal səv yyədə əks etd rən həm n ecazkar sənət nümunələr da m əxlaq -mənəv kam ll yə çağırır.

Azərbaycan Respubl kası Konst tus yasının 109-cu maddəs n n 32-c bənd n rəhbər tutaraq, Azərbaycan mus q mədən yyət n n tar x na l yyətlərlə zəng nləşd r lməs və dünya m qyasında tanıdılmasında müstəsna x dmətlər göstərm ş görkəml sənətkar Qara Qarayev n 100 ll k yub ley n n lay q ncə keç r lməs n təm n etmək məqsəd lə qərara alıram: 1. Azərbaycan Respubl kasının Mədən yyət və Tur zm Naz rl y Azərbaycan Respubl kasının Təhs l Naz rl y və Azərbaycan M ll Elmlər Akadem yası lə b rl kdə, Azərbaycan Bəstəkarlar İtt faqının təkl ər nəzərə alınmaqla, görkəml Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev n 100 ll k yub ley lə bağlı tədb rlər planı hazırlayıb həyata keç rs n.

2. Azərbaycan Respubl kasının Naz rlər Kab net bu Sərəncamdan rəl gələn məsələlər həll ets n. İlham Əl yev Azərbaycan Respubl kasının Prez dent Bakı şəhər , 17 oktyabr 2017-c l

5

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

6

QARA QARAYEV – 100

QARA QARAYEV (1918 – 1982)

əsr n ən görkəml sənətkarlarından b r , dah Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev Azərbaycan və dünya mus q mədə-n yyət ndə özünəməxsus lay ql yer tutmuş, yaratdığı əsərlərlə mus q sənət ndə yen yollar açmışdır. Q.Qarayev Azərbaycan bəstəkarlıq məktəb n n parlaq nümayəndəs , görkəml pedaqoq və ct ma xad m olmuşdur.

Q.Qarayev n yaradıcılığı m ll mədən yyətlə, eləcə də Avropa profess onal mus q s n n ənənələr , klass k mus q və müas r mədən yyətlə sıx bağlıdır. Bu s ntez bəstəkarın mus q s n n parlaq fadə tərz n və üslubunu müəyyən etm şd r. Q.Qarayev Azərbaycan mus q s n n nk şafı üçün gen ş üfüqlər açmış, onun əsərlər dünya mus q mədən yyət n n nc lər sırasına dax l olmuşdur.

Qara Qarayev öz yaradıcılığında dünya mus q s n n, müas r profess onal mus q sənət n n yen meyillər lə m ll rs n dah yanə s ntez nə na l olmuş böyük novator sənətkardır. Onun yaradıcılığı Azərbaycan mus q s ndə mühüm mərhələ olmuş, mus q tar x ndə ntonas ya yen ləşməs , profess onal mus q lə m ll mus q xüsus yyətlər n n qovuşdurulması yolunda onun da rolu böyükdür. Q.Qarayev n mus q maraqları gen ş və çoxcəhətl olmuşdur. Onun yaradıcılığı ş fah ənənəl Azərbaycan mus q s n n ənənələr , formaları, nk şaf pr ns plər , ladntonas ya və r tm k təşk l lə bağlıdır. Q.Qarayev, Üzey r Hacıbəyl n n təcrübəs nə möhkəm söykənm ş, eyn zamanda, onun rus mus q s – P.İ.Çaykovsk n n s mfon zm , N.A.R msk -Korsakovun orkestr yazısı lə, D.Şostakov ç və S.Prokofyev n mus q dramaturg yası pr ns plər və üslubu lə rs əlaqələr də güclü olmuşdur.

7

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Q.Qarayev yaradıcılığında qeyd ed lən b r çox mus q metodları və üslubları çər s ndə pol fon stlər n, xüsus lə də İ.S.Baxın “c dd üslubu”nun təs r n göstərmək lazımdır; bəstəkar Avropa klass klər n n na l yyətlər n də böyük məharətlə müas r yaradıcılıq məqsədlər nə tabe etd rm şd r k , bu da Q.Qarayev yaradıcılığında neoklass s zmdən söhbət açmağa mkan yaradır. O, romant k ncəsənət n bəz aspektlər n öz yaradıcılığında təcəssüm etd rm şd r. Dodekafon ya k m müas r cərəyan da Q.Qarayevə təs r göstərm şd r. Bəstəkarın yaradıcılığında mpress on zm n üslub c zg lər n də xüsus qeyd etməl y k.

Qara Qarayev lk Azərbaycan bəstəkarı d k , öz yaradıcılığında dünya ədəb yyatının nc lər nə mürac ət etm şd . O, Azərbaycanın dah şa rlər N zam , Səməd Vurğun, Rəsul Rza poez yasından, dünya klass klər Şeksp r və Servantes, Puşk n və Ömər Xəyyam, Lermontov və Lope de Veqa obrazlarından, müas rlər olan XX əsr sənətkarları Naz m H kmət, Lenqston Hyuz, Vsevolod V şnevsk , P ter Abrahamsın əsərlər ndən lhamlanmışdır. Afr kadan Vyetnama qədər müxtəl f xalqların mus q folkloru Qarayev n yaradıcılıq süzgəc ndən keç b yen keyf yyət almışdır.

Q.Qarayev n stər m ll , stərsə də qeyr -m ll mövzuda bəstələnm ş əsərlər bütün m llətlərdən olan d nləy c lər tərəf ndən eyn dərəcədə dərk olunur. Bununla bərabər, Q.Qarayev hansı mövzuya mürac ət ed rsə-ets n, onun hər b r əsər n n azərbaycanlı bəstəkar tərəf ndən yaradıldığı h ss olunur.

Qara Qarayev n əsərlər da m müas r gerçəkl yə, onun mus q də təcəssümünə yönəld lm şd r. Bu, bəstəkarın yaradıcılığının və estet k baxışlarının əsasını təşk l ed r. Bütün yaradıcılığı boyu bəstəkarın s masında müas r həyatla üzv əlaqə qabarıq surətdə özünü büruzə ver r.

Sənətkar onu əhatə edən gerçəkl y olduğu k m fadə etm r, onu bəd yaradıcılıq süzgəc ndən keç r r.

Bəstəkarın müxtəl f məzmunlu əsərlər əsasən b r mövzu ətrafında cəmləş r: nsana, onun arzularına, gələcəy nə x dmət göstərmək, bu – bəstəkarın əsas məramıdır. Yer üzündə yaşayıb-yaradan adamların taley , arzu və əməllər , mənəv keyf yyətlər onu da m düşündürür, gərg n yaradıcı əməyə ruhlandırır. Müas r nsanın dax l aləm n anlamaq, onu mus q də tərənnüm etmək, habelə dünyanı, cəm yyət dərk etmək və bütün bunları mus q d l nə çev rmək Q.Qarayev n dər n kam ll yə mal k bəstəkar olduğunu sübut ed r. O, müas r nsanın mürəkkəb, z dd yyətl f k rlər n , ruhunu, əsas məz yyətlər n mus q d l lə əks etd r r. Müas r nsanın mənəv aləm bəstəkarın yaradıcılığının əsas leytmot v d r. Onun əq dəs nə görə nsan dünyanı hər b r bəladan x las etməyə qad rd r.

8

QARA QARAYEV – 100

Q.Qarayev n nsanlarda gözəll k h ss aşılayan, xey rxah duyğular oyadan, düşünməyə vadar edən mus q s b z m həyatımıza dax l olmuş, varlığımızın b r h ssəs nə çevr lm şd r. Eyn zamanda, Qara Qarayev n mus q s ABŞ-da, İng ltərədə, Fransada, Alman yada, M s rdə, Türk yədə, Rus yada, Polşada, Çex yada, Rumın yada və dünyanın b r çox ölkələr n n səhnələr ndə uğurla səslən r.

Qara Qarayev n yaradıcılığı Azərbaycan mus q mədən yyət n n sütunlarından b r olub, onun möhtəşəml y n dünyaya tanıdan rəmzlər ndən b r nə çevr lm şd r. Təsadüf dey l k , hər l keç r lən Qara Qarayev Beynəlxalq Mus q Fest valı dünyanın hər b r tərəf ndən görkəml mus q ç lər öz ətrafına yığaraq, Azərbaycan mus q s n n dünyada təbl ğ ndə mühüm əhəm yyətə mal k tədb r k m səc yyələn r. ***

HƏYAT VƏ YARADICILIQ YOLUNUN MƏRHƏLƏLƏRİ Q.Qarayev n həyat yolunun mərhələlər sənətkarın əsərlər n n yaranma tar x , onun yaradıcılıq üslubunun təkamül yoludur.

Q.Qarayev n həyat və yaradıcılıq yolunu 3 böyük mərhələyə ayırmaq olar.

B r nc mərhələ – 1930-cu ldən, 1940-cı llər n ortalarına k m davam edən profess onal təhs l llər n əhatə ed r. Bu, Q.Qarayev n lk əsərlər n n yaranması, üslub axtarışları lə bağlı b r dövr olub, onun Azərbaycan bəstəkarlarının sıralarında öz yer n tutması və mus q mədən yyət ndə b r bəstəkar və ct ma xad m k m özünü təsd q etməs proses n əks etd r r. İk nc mərhələ – 1940-cı llər n sonundan başlayaraq, 1950-c llər əhatə ed r. Bu, Q.Qarayev n yaradıcılığının ç çəklənməs və yetk nləşməs dövrü olub, onun yaradıcılıq üfüqlər n n gen şlənməs , şah əsərlər n n yaranması, ct ma və pedaqoj fəal yyət n n yüksəl ş lə, onun dünya m qyasında tanınması lə xarakter zə olunur. Üçüncü mərhələ – 1960-cı llər n əvvəllər ndən, ömrünün sonuna k m davam edərək, bəstəkarın yaradıcılığının kam ll k dövrüdür, yen axtarışlarla, yen üslublu əsərlərlə zəng n b r dövrdür. Əlbəttə k , belə b r bölgü aparmağımız şərt d r. Bəstəkarın həyat və yaradıcılığı da m yüksələn xətlə nk şaf edərək təkm lləşm ş, kam lləşm ş, yen na l yyətlərlə zəng nləşm şd r. Onun yaradıcılıq tərcümey -halının 9

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

hər b r tar x əlamətdar olmuş, bəstəkarın müxtəl f həcml və rəngarəng janrlı əsərlər n n meydana gəlməs , fa olunması, tamaşaya qoyulması həm də mus q mədən yyət n n yaddaqalan tar xlər nə çevr lərək dünya mus q salnaməs n n səh fələr ndə əhəm yyətl z qoymuşdur.

Hər b r mərhələn n dax l ndə onu z rvəyə aparan yolun p llələr olmuşdur və bu yolda Q.Qarayev n bəstəkar, ct ma xad m və pedaqoq k m fəal yyət vəhdət təşk l etm şd r.

Qara Qarayev 1918-c l fevralın 5-də Bakı şəhər ndə məşhur hək mped atr Əbülfəz Qarayev n və Sona xanım İskəndər qızı Axundovanın a ləs ndə anadan olmuşdur.

10

QARA QARAYEV – 100

Ata tərəf Abşeronun Fatmayı kənd ndən, ana babası İskəndər bəy Axundov sə Şamaxının məşhur nəs llər ndən d . Qara Qarayev bu nəs ldə özünü mus q sənət nə həsr etm ş lk şəxs d . Artıq uşaq yaşlarından onun mus q stedadı və marağı özünü büruzə ver rd .

1926-cı ldə o, Azərbaycan Dövlət Konservator yası yanında mus q məktəb nə qəbul ed l r. Bu dövrdən onun mus q maraqlarının, mus q zövqünün formalaşması proses başlanır. Onun lk müəll m Azərbaycanın Əməkdar ncəsənət xad m , o dövrdə məşhur p anoçu və konsertmeyster V.M.Kozlov olmuşdur.

Q.Qarayev 1930-cu ldən Azərbaycan Dövlət Konservator yası yanında mus q texn kumunda görkəml p anoçu və pedaqoq, professor Georg Şaroyev n fortep ano s nf n n tələbəs olur. Həm n vaxtlardan o, mus q lə s stemat k məşğul olmağa başlamış, müəll mlər ona gen ş dünyagörüşü və mükəmməl mus q vərd şlər aşılamışlar.

Q.Qarayev n yaradıcılığının b r nc mərhələs – peşəkar mus q ç , bəstəkar və ct ma xad m k m fəal yyətə başlaması 1930-cu llər n k nc yarısından başlanır. 1935-1946-cı llər onun profess onal təhs l aldığı llərd r. Əlbəttə k , bu llər həm respubl kanın mədən həyatı, həm də bütün mədən yyət və ncəsənət xad mlər , o cümlədən Q.Qarayev üçün əlamətdar had sələrlə zəng n olmuşdur. Q.Qarayev n yaradıcılığı məhz bu dövrdə formalaşaraq nk şaf etm ş və Azərbaycan mus q mədən yyət n n b r çox cəhətlər n və mərhələlər n , üslub xüsus yyətlər n əks etd rm şd r.

11

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Mus q tar x ndən məlumdur k , 1930-cu llər Azərbaycan cəm yyət n n s yas - qt sad durumu b rmənalı olmasa da, mədən yyət sahəs ndə coşğun yüksəl ş müşah də olunurdu. M ll bəstəkarlıq məktəb n n tərəqq s nə çalışan Üzey r Hacıbəyl və Müslüm Maqomayev xalq mus q s n n ntonas ya quruluşunun klass k profess onal fadə vas tələr lə qovuşdurulması yolunda yen na l yyətlər əldə etm şd lər. Bu dövrdə meydana gəlm ş “Koroğlu”, “Nərg z” k m operalar Azərbaycan mus q s n n nk şafını st qamətlənd rməklə yanaşı, yet şən bəstəkarlar nəsl üçün də örmək olmuşdu. Ü.Hacıbəyl n n ənənələr yaradıcılıq yoluna yen cə qədəm qoymuş gənc bəstəkarlar – N yaz , Qara Qarayev, Cövdət Hacıyev, Soltan Hacıbəyov və başqaları tərəf ndən mən msən lərək davam etd r l rd .

30-cu llər n sonunda ən əlamətdar had sə 1938-c ldə Moskvada keç r lən Azərbaycan ncəsənət dekadası oldu k , bu da bütün Azərbaycan mus q mədən yyət ndə tar x b r mərhələyə çevr ld . Daha sonra sə 1941-1945-c llərdə Böyük Vətən mühar bəs dövrü xalqın həyatında və mədən yyət xad mlər n n yaradıcılığında böyük dəy ş kl klərə səbəb oldu. Bütün bu tar x had sələr Q.Qarayev n də həyatında və yaradıcılığında öz əks n tapmışdır. Onun təhs l və mus q sahəs ndə fəal yyətə başladığı llər məhz bu tar x had sələrlə sıx bağlı olmuşdur. Bu dövr, Q.Qarayev n yaradıcılıq üslubunun formalaşması 12

QARA QARAYEV – 100

üçün bünövrən n qoyulması, həmç n n, bəstəkar və ct ma xad m k m mus q həyatına dax l olması lə bağlıdır.

1935-c ldə Q.Qarayev Azərbaycan Dövlət Konservator yasında bəstəkarlıq s nf nə dax l olur. Burada onun xt sas müəll m tanınmış pedaqoq, bəstəkar və nəzər yyəç Leopold Rudolf olur. Azərbaycan Dövlət Konservator yasına Moskvadan dəvət olunmuş professor L.Rudolf görkəml rus bəstəkarı S.Taneyev n tələbəs d və öz pedaqoj təcrübəs ndə də onun ənənələr nə əsaslanırdı. L.Rudolfun s nf ndə Q.Qarayev pol fon k yazı üslubunun ncəl klər nə dər ndən y yələn r k , bu da sonradan onun mus q təfəkkürünün əsas xüsus yyətlər ndən b r k m mühüm əhəm yyət kəsb ed r.

Tələbəl k dövrünün ən maraqlı əsərlər ndən b r – dah rus şa r A.Puşk n n şe r ndən təs rlənərək yazdığı “Tsarskoye selo heykəl ” fortep ano pyes d . 1937-c ldə şa r n ölümünün 100 ll y münas bət lə keç r lən konsertdə lk dəfə əsər müəll f n özü fa etm şdır.

Qeyd etmək lazımdır k , Q.Qarayev n bu pyes Azərbaycan mus q s ndə rus klass k ədəb yyatına – Puşk n poez yasına lk mürac ət d . Bundan sonra C.Hacıyev n, F.Əm rovun və d gər bəstəkarların yaradıcılığında rus klass k poez yasının mus q təcəssümü öz əks n tapmışdır. Puşk n n ölümünün 100 ll y , anadan olmasının 150 ll y ərəfəs ndə Azərbaycan bəstəkarlarının müxtəl f janrlı əsərlər meydana gəlm şd r. Burada Q.Qarayev n Puşk n n sözlər nə yazdığı k romansı – “Gürcüstan təpələr ndə” və “Mən s z sev rd m” romanslarını xatırlatmaq da yer nə düşərd . Belə k , həm romanslar, həm fortep ano pyes Q.Qarayev n yaradıcılığında, həm də Azərbaycan mus q s ndə Puşk n poez yasının səm m və ecazkar ruhunu dolğunluqla açan əsərlər k m öndə durur.

Tələbəl k dövründə yaranmış d gər əsər – fortep ano və s mfon k orkestr üçün “Səadət nəğməs ” Böyük Oktyabr nq labının 20 ll y nə həsr olunmuşdu və lk dəfə 1937-c ldə Azərbaycan Rad okom təs və Azərbaycan Dövlət Opera Teatrının b rləşm ş s mfon k orkestr tərəf ndən fa olunmuşdur. Sol st – M.Brenner, d r jor – A.Şvarts d .

Bunlar Q.Qarayev n mus q yaradıcılığında lk mühüm şlər olur və artıq onu f tr stedada mal k bəstəkar k m mus q ct ma yyət nə tanıdır.

Bu llərdə o, Azərbaycan mus q mədən yyət n dər ndən öyrənməyə maraq göstər r. Azərbaycan xalq mus q s n n əsasları üzrə o, Üzey r Hacıbəyl n n s nf ndə məşğul olur. O dövrdə Ü.Hacıbəyl n n b r bəstəkar k m nüfuzu, mus q mədən yyət n n nk şafına təs r çox böyük d . Bunu Q.Qarayev də dəyərlənd r rd . Sonralar onun Ü.Hacıbəyl haqqında söyləd y f k rlər bunu əyan təsd q ed r.

13

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Qara Qarayev bütün həyatı boyu özünü dah bəstəkar Üzey r Hacıbəyl n n tələbəs və davamçısı hesab ed rd və öz məqalələr ndə müəll m n dər n m nnətdarlıq h ss lə xatırlayır və onun yaradıcılıq dühasını açıqlayırdı. O, qeyd ed rd k , “Ü.Hacıbəyl n n yaradıcılığı elə möhtəşəm qüvvəd r k , Azərbaycan mus q s n n qəd m ənənələr n yer ndən oynadaraq canlandırmış, ...xalq mus q yaradıcılığının tükənməz mkanlarını aşkara çıxarmışdır”.1 1

К.Караев. Гордость азербайджанской музыки. Газета «Бакинский рабочий», 30 ноября 1975г.

14

QARA QARAYEV – 100

Ü.Hacıbəyl n n fəal yyət n Q.Qarayev müas r Azərbaycan bəstəkarlıq məktəb n n genet k əsası hesab ed rd . O, yazırdı: “Üzey r Hacıbəyl Azərbaycanın lk profess onal bəstəkarıdır. O, mürac ət etd y hər b r sahədə həm şə b r nc olmuşdur, çət n yaradıcılıq və təşk lat məsələlər lk dəfə o, həll etm şd r. Azərbaycan xalq və profess onal mus q s n n lad qanunauyğunluqlarını o b r nc olaraq, yaradıcı və nəzər cəhətdən əsaslandırılmışdır. Profess onal təhs l n, profess onal fəal yyət n əsasları 2 Ü.Hacıbəyl tərəf ndən qoyulmuşdur”.

Qüdrətl sənətkar olan Ü.Hacıbəyl gənc bəstəkarlara m ll rs yaradıcılıqla mən msəməy tövs yə ed r və öyrəd rd k , xalqın mənəv rs n dər ndən b lmədən onun ncəsənət n , ümum yyətlə, mədən yyət rəl aparmaq olmaz. Ü.Hacıbəyl xalq mus q s n n bəd -tar x əhəm yyət n açıqlayaraq, qeyd ed rd k , məhz xalq yaradıcılığı bütün profess onal mus q yaradıcılığının nk şafının əsasını təşk l ed r. Bütün ölkələrdə, bütün dövrlərdə yüksək bəd dəyərə mal k əsərlər yaradan sənətkarlar xalq yaradıcılığına əsaslanmışlar. Ü.Hacıbəyl çox gözəl başa düşürdü k , xalq mus q s gələcək nk şafın özülüdür, buna görə də dey rd k , folklora d qqət və qayğı lə yanaşaraq, onu dər ndən öyrənmək lazımdır.

Qara Qarayev Üzey r Hacıbəyl haqqında xat rələr ndə yazırdı: “...B z lk dəfə məhz tərb yə etd y tələbələr n hərəs nə xüsus həssaslıqla yanaşan bu stedadlı pedaqoqun s nf ndə dərk etd k k , sadə, l r k mahnıların məlahət , muğam strukturunun mükəmməll y arxasında yalnız estet k dey l, həm də mənt q mah yyətl həssas b r s stem və gözəll k vardır. Elə o zaman Ü.Hacıbəyl n n öz t msalında m ll bəstəkarlıq üslubunun qaynağı olan folklorun həds z, tükənməz mkanları xüsus aydınlıqla meydana çıxdı. B z m gözlər m z önündə yen aləm, cəsarətl axtarışlar, daha novatorcasına kəş ər aləm açıldı”.3 Beləl klə, mus q sənət ndə lk addımlarından Ü.Hacıbəyl ənənələr ndən bəhrələnməs onun yaradıcılıq s masının formalaşmasında mühüm əhəm yyət kəsb etd , xalq mus q s nə yaradıcı münas bət n meydana gəlməs nə təkan verd .

Qara Qarayev təhs l llər ndə həmç n n, Azərbaycan Dövlət Konservator yasının nəzd ndə görkəml müğənn və xalq mus q b l c s Bülbülün rəhbərl y altında fəal yyət göstərən Elm -Tədq qat Mus q Kab net n n (ETMK) ş ndə və xalq mus q s n n toplanması üzrə eksped s yalarda yaxından şt rak etm şd r və bunun da onun yaradıcılıq fəal yyət nə mühüm təs r olmuşdur.

2

Интервью с Кара Караевым. В книге «Советская музыка на современном этапе». М., «Музыка», 1981. С.343.

3 Караев К. Композитор-просветитель. Газ. «Советская культура», 26 ноября 1975г.

15

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Fəal yyət göstərd y llər ərz ndə (1932-1943) Elm -Tədq qat Mus q Kab net xalq mus q l -poet k rs n n toplanması, canlı səsdən fonoval kə yazılması, nota salınması və nəşr lə məşğul olmuşdur. Bülbülün təşəbbüsü lə görkəml muğam ustadlarının və aşıqların – Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban P r mov, Sey d Şuş nsk , Aşıq Əsəd Rzayev, Aşıq M rzə Bayramov və başqa sənətkarların fasında xalq mahnıları, rəqslər, təsn ər, rənglər, muğamlar və aşıq havaları yazıya alınmış və notlaşdırılaraq nəşr ed lm şd r. 1936-1938-c llərdə meydana gələn xalq mahnılarından, rəqslərdən, aşıq havalarından barət məcmuələr bunun bar z nümunələr d r. Eyn zamanda, mus q folklorunun toplanması məqsəd lə Qarabağ, Lənkəran, Gəncə, Şək , Zaqatala və d gər bölgələrə eksped s yalar təşk l ed lm şd r.

Bülbül 1937-1938-c llərdə Azərbaycan Dövlət Konservator yasında bəstəkarlıq və mus q şünaslıq üzrə təhs l alan tələbələr – Qara Qarayev, Cövdət Hacıyev, F krət Əm rov, Sə d Rüstəmov, Tof q Qul yev, Zak r Bağırov, Məmmədsaleh İsmayılov və başqalarını Kab net n ş nə cəlb etm şd . O, tələbələrlə məşğələlər keç rərək, folklor nümunələr n n nota yazılması təcrübəs n onlara öyrəd r və onları eksped s yalara hazırlayırdı. Bu ş proses ndə tələbələrlə façılar arasında canlı üns yyət yaranırdı k , bu da tələbələr n mus q təfəkkürünün formalaşmasında mühüm əhəm yyət kəsb ed r, xalq yaradıcılığına dər ndən nüfuz edən azərbaycanlı bəstəkar və mus q şünasların yet şd r lməs ndə böyük rol oynayırdı.

16

QARA QARAYEV – 100

Q.Qarayev ETMK-da fəal yyət göstərd y llər xatırlayaraq yazırdı: “Elm -Tədq qat Mus q Kab net n n rəhbər yoldaş Bülbül mən xalq mus q s üzrə şləməyə cəlb etd . Mən aşıq yaradıcılığını, xalq mahnılarını və rəqslər fonoqrafa yazır və şləy rd m. Beləl klə, xalq mus q s lə c dd surətdə üz-üzə gəld m və xalq yaradıcılığına xas olan zəng nl yə heyran qaldım. Elm eksped s ya lə mən Şək rayonunda olmuşam. B r sıra maraqlı qeydlər etm şəm. Bu səfər n bəhrəs çox gözəl d və eş td y m xalq melod yasından b r mən m B r nc s mfon k əsər m n (“Ürək 4 mahnısı” kantatasının) əsasını təşk l etd ”.

1937-c ldə Şək -Zaqatala bölgəs üzrə eksped s yanın rəhbər təy n olunmuş Q.Qarayev folklorşünaslıq və təşk latçılıq keyf yyətlər n nümay ş etd rərək, bu eksped s yanın yüksək səv yyədə keçməs nə çalışmışdır. Belə k , o, nota salınan melod yaların or j nal, maraqlı olmaqla yanaşı, həm də xalqın həyat və mə şət lə bağlı olmasına d qqət yet r rd . Eksped s ya zamanı Nuxa ( nd k Şək ) rayonunun K ç k Dəhnə kənd ndə zəng n repertuara mal k dörd nəfərdən barət (2 zurna, 2 nağara) peşəkar zurnaçılar ansamblı Q.Qarayev n təşəbbüsü lə Bakıya çıxış etməyə dəvət olunur. Q.Qarayev həmç n n, bu ansamblın 1938-c ldə Moskvada keç r ləcək Azərbaycan ncəsənət dekadasında şt rak etmək məsələs n respubl ka rəhbərl y qarşısında qaldırır. Zurnaçılar dəstəs dekadada böyük uğurla çıxış ed r və hökumət tərəf ndən mükafatlandırılır.

Q.Qarayev 1938-c ldə Gəncə folklor eksped s yasında da şt rak edərək, həm n vaxt Gəncədə konsert səfər ndə olan Qurban P r movla görüşmüş və onun fasında “Şur” muğamını5 notlaşdırmışdır. Bu dövrdə bəstəkar və mus q şünaslar muğamların nota yazılması lə c dd surətdə maraqlanırdılar, belə k , tarzən M rzə Mansur Mansurovun fasında Tof q Qul yev n “Rast” və “Zabul”, Zak r Bağırovun “Dügah” muğamlarının not yazıları 1936-cı ldə lk dəfə olaraq nəşr olunmuşdu. N yaz n n, F krət Əm rovun və b. ayrı-ayrı xanəndələr n fasından yazdıqları muğamların not əlyazmaları meydana gəlm şd . Qara Qarayev n nota aldığı “Şur” muğamının başlanğıc şöbələr rus mus q şünas-al m V ktor Belyayev n “Очерки по истории музыки народов СССР” (“SSRİ xalqlarının mus q tar x oçerklər ”, M., 1963) k tabında nümunə k m çap olunmuşdur. 6 4

Караев К. «Песнь сердца». Газета «Комсомольская правда», 2 апреля 1938 г. “Şur” muğamının əlyazması AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitunun elmi arxivində saxlanılır: inventar N 94.

6 Беляев В.М. Музыкальная культура Азербайджана. В кн. Очерки по истории музыки народов СССР. Вып.2. М., 1963. С. 51.

5

17

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Adı çək lən k tabda Q.Qarayev n nota aldığı “Döyüş”, “On dörd”, “Gəl n qarşılama”, “Matəm avazları” k m mahnı və rəqslər öz əks n tapmışdır. Əsasən əmək və məras m mus q s nə a d olan bu nümunələr n not yazıları kolor t nə, part tura c zg lər nə, façılıq detallarına və fadə üsullarına görə d qqətəlay qd r və elm əhəm yyət kəsb ed r.

Q.Qarayev n yaradıcılığında da bu eksped s yaların zlər qalmışdır. Belə k , Şək -Zaqatala bölgəs nə eksped s yadan qayıtdıqdan sonra o, altı xalq 7 mahnısını səs və fortep ano üçün şləm şd r. Bu, onun vokal mus q s sahəs ndə lk nümunələr və bəstəkarın “hesabatı” d . Həm n vaxtlar Q.Qarayev Cabbar Qaryağdıoğlunun fasında “Leyl ”, “Ş r n” və “Sarənc” təsn ər n (N zam n n sözlər nə) nota salaraq, səs və s mfon k orkestr üçün şləm şd r. 8 Beləl klə, 1930-cu llər n k nc yarısı Q.Qarayev n yaradıcılıq üslubunun formalaşması üçün səmərəl b r dövr olmuşdur. ETMK lə bağlı fəal yyət , xalq yaradıcılığı lə təması gənc bəstəkarda böyük bəd təəssürat yaratmaqla yanaşı, tədr cən əldə etd y profess onal təcrübə vas təs lə xalq mənbələr ndən yaradıcılıqla st fadə bacarığı meydana gəld .

Q.Qarayev bu llərdə artıq gənc bəstəkar k m stedadı, yaradıcılığı və ct ma fəallığı lə mus q ct ma yyət n n d qqət n cəlb etm şd . O, 1937c ldən Azərbaycan Bəstəkarlar İtt faqına üzv qəbul olunur.

1938-c ldə Moskvada keç r lən Azərbaycan ncəsənət dekadası Q.Qarayev n yaradıcılıq tərcümey -halında xüsus lə böyük b r had sə k m qeyd olunur. Dekadaya hazırlıq ərəfəs ndə Q.Qarayev n bəstələd y “Ürək mahnısı” kantatası yüksək q ymətlənd r l r və dekadanın yekun konsert n n bu əsərlə tamamlanması qərara alınır k , bu da gənc bəstəkar üçün böyük yaradıcılıq uğuru d .

Moskva dekadası Q.Qarayev n sonrakı yaradıcılıq taley ndə də mühüm dəy ş kl klərə yol açdı. Belə k , ona təhs l n Moskva Dövlət Konservator yasında davam etd rməs tövs yə olundu. Beləl klə, Q.Qarayev 1938-c ldən P.İ.Çaykovsk adına Moskva Dövlət Konservator yasında A.N.Aleksandrovun bəstəkarlıq s nf n n tələbəs olur.

1941-c ldə – mühar bən n başlamasından sonra Q.Qarayev Bakıya qayıdaraq Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət F larmon yasının bəd rəhbər vəz fəs n tutur. 1944-cü ldə Azərbaycan Bəstəkarlar İtt faqının darə heyət sədr n n müav n seç l r.

Bu llər ərz ndə Q.Qarayev sənət n daha da təkm lləşd rmək və yüksək 7 8

К. Караев. Библиография (составители А.Исазаде, Л.Карагичева). Баку, 1969. С.34. К. Караев. Библиография (составители А.Исазаде, Л.Карагичева). Баку, 1969. С.35.

18

QARA QARAYEV – 100

sənətkarlıq vərd şlər qazanmaq üçün yen dən Moskvada təhs l n davam etd r r və 1946-cı lədək Moskva Dövlət Konservator yasında zəmanəm z n görkəml sənətkarı Dm tr Şostakov ç n bəstəkarlıq s nf n n tələbəs olur. Bu da onun sənətkarlıq yolunda mühüm mərhələ k m q ymətlənd r l r. Q.Qarayev n mütəfəkk r sənətkar k m formalaşmasında D.Şostakov ç n şəxs yyət n n, yaradıcılığının və estet k görüşlər n n böyük rolu olmuşdur. Q.Qarayev n yaradıcılıq pr ns plər məhz D.Şostakov ç n təs r lə təşəkkül tapmışdır. “Mən mus q də nəyə na l ola b l rəmsə, bunun üçün məhz Dm tr Dm tr yev çə borcluyam” 9.

Q.Qarayev n bu sözlər onun müəll m nə olan m nnətdarlığını əks etd r rd .

Moskva konservator yasında prof. D.D.Şostakov ç n bəstəkarlıq s nf n b t rərkən Q.Qarayevə ver lən xas yyətnamədə müəll m n n bu sözlər d qqət cəlb ed r: “Qara Qarayev n böyük və parlaq bəstəkarlıq stedadı var. Ümum nk şafı son dərəcə yüksək səv yyədəd r. Mus q qab l yyət və mədən yyət olan bəstəkardır. O, alətşünaslıq, pol fon ya və mus q sənət n n d gər bölümlər nə əla y yələnm şd r. Q.Qarayev gələcəy şübhə doğurmayan, da m axtarışda olan bəstəkardır” (17.IV.1946). Bu, müəll m n n tələbəs nə verd y yüksək q ymət d . Sonradan müəll mtələbə üns yyət k böyük sənətkarın dostluğuna çevr ld .

9

Караев К. Слово об учителе. Журнал «Советская музыка», 1976, № 9. С. 12-14.

19

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

1940-cı llərdə artıq mus q xad mlər n n ön sıralarında olan Q.Qarayev üçün, bütün ölkə vətəndaşları üçün olduğu k m , ağır mühar bə b r sınaq dövrü olur. Vətənpərvərl k h sslər n n mus q yə təs r altında yaranan müxtəl f həcml və janrlı əsərlər, sözün əsl mənasında nsanları qələbəyə ruhlandırır və m nlərlə vətən oğullarının və qızlarının tk s ndən doğan kövrək və ncə duyğularını təcəssüm etd r rd . Bu mövzu Q.Qarayev n də yaradıcılığında aparıcı mövzulardan b r nə çevr lm şd .

Bu dövrdə mus q ncəsənət üçün əlamətdar had sələrdən b r Tb l s şəhər ndə keç r lən Zaqafqaz ya xalqlarının ncəsənət dekadasında Azərbaycan bəstəkarlarının mus q s ndən barət konsertlər oldu. Belə k , Tb l s dekadasında lk Azərbaycan s mfon yalarının – Qara Qarayev n, Cövdət Hacıyev n və Soltan Hacıbəyovun lk s mfon yalarının təqd m olunması mus q mədən yyət n n yen mərhələs n şərtlənd rd .

Q.Qarayev n B r nc s mfon yası (h-moll) 1943-cü ldə, D.Şostakov ç n s nf ndə yazılmış və Böyük Vətən mühar bəs qəhrəmanlarının xat rəs nə həsr olunmuşdur.

Dekada günlər ndə bu əsər böyük maraq və mübah sə obyekt nə çevr ld .

S mfon ya barədə Ü.Hacıbəyl , R.Ql yer, S.Vas lenko, Y.Şapor n və o dövrün d gər görkəml mus q xad mlər n n rəylər də d qqət cəlb ed r.

Tənq dç lərdən bəz s Q.Qarayev n s mfon yasını quruluşuna və fadə vas tələr nə görə or j nal, yazı texn kası cəhətdən dəyərl b r əsər hesab 20

QARA QARAYEV – 100

ed rd lər. Bəz lər sə s mfon yanı H ndem t ruhunda cəsarətl “neoklass k” eksper ment k m q ymətlənd r rd .

D gər tərəfdən, gənc bəstəkarın ahəngdar mus q d l yaratmaq qayğısına az d qqət verməs n və doğma xalq mus q s nə yabançı olmasını rad tutur, xalq mus q xüsus yyətlər nə et nasızlığın labüd b r surətdə abstraktlığa doğru apardığını qeyd ed rd lər. Bəz mus q xad mlər bu k m tt hamın hələ vaxtı çatmadığı f kr n rəl sürərək, yaradıcılığa yen başlayan bəstəkar qarşısında kəsk n və sərt tələblər qoyulmasına qarşı çıxır, bunu özünəməxsus b r mtahan adlandıraraq, vəz yyətdən çıxış yolunu yalnız xalq yaradıcılığına yaxınlaşmaqda, onun ruhunu qavramaqda görürdü. S.Vas lenkoya məxsus b r f k r xüsus lə d qqətəlay qd r: “Doğma sərvətə yalnız tam hazırlıqlı b r surətdə, tam məharət qazandıqdan sonra əl atmaq lazımdır”.10 Moskvada təhs l llər ndə Qara Qarayev tələbə yoldaşı və sənət dostu Cövdət Hacıyevlə b rgə “Vətən” operası üzər ndə şləy r. Mühаribə mövzusunа həsr оlunmuş operada xalqın yaşadığı çət n mühar bə dövründən, faş st şğalçılarına qarşı mübar zəs ndən, qələbə əzm ndən bəhs olunur. Opеrаnın l brеttо müəll ər İsmayıl H dаyətzаdə və Məmməd Rаh md r. Əsər n lk tаmаşаsı 1945-c ldə оlmuşdur. İfаçılаr Bülbül (Аslаn), S.Mustаfаyеvа (Dilbər), А.Bünyаdzаdə (Mərdаn), B.Mustаfаyеv (Sеrgеy), d r jоr N yаz d . Opera 1946-cı ldə Dövlət mükafatına lay q görülmüşdür k , bu da gənc bəstəkarların böyük na l yyət d .

1930-40-cı llər Q.Qarayev n yaradıcılığında daha b r neçə əsərlərlə əlamətdar olmuşdur. İnstrumental mus q əsərlər ndən: fortep ano üçün yazılmış “Üçsəsl fuqa” (1939), Sonat na (1940), “Azərbaycan rapsod yası” (1940), s ml kvartet üçün “Fuqa” (1940), “Kvartett no” (1943), nəfəsl alətlər üçün “İdmançılar sü tası” (1939), “Azərbaycan marşı” (1943), B r nc s ml kvartet (1943) və İk nc s ml kvartet (1946), s mfon k orkestr üçün “Azərbaycan sü tası” (1939), “Passakal ya və üçmövzulu fuqa” (1941), vokal mus q sahəs ndə: xor üçün “Layla” (1939), Ömər Xəyyamın sözlər nə “Altı rüba ” (1946) romanslar məcmuəs ; həmç n n Bakı k nostud yasında b r neçə bəd və sənədl f lmlərə (“B r a lədə”, “Xəzərl lər” və s.) və teatr tamaşalarına (M r Cəlalın “M rzə Xəyal” və s.) yazılmış lk mus q nümunələr bu dövrün məhsuludur. Azərbaycanda bu mus q janrlarının əksər yyət n n əsası Q.Qarayev n yaradıcılığında qoyulmuş və sonrakı dövrlərdə davam etd r lm şd r.

Q.Qarayev Moskva Konservator yasındakı təhs l n İk nc s mfon yası 10

“Vətən müharibəsi günlərində Azərbaycan sovet musiqisi”. Bakı, Azərnəşr, 1945. s.79.

21

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

(C-dur) lə başa vurur. S mfon yanın part turası 1946-cı l n yazında sona çatdırılaraq konservator yanı b t rmək üçün d plom əsər k m ən yüksək q ymətə lay q görülmüşdü. 5 h ssədən barət olan bu əsərdə Böyük Vətən mühar bəs n n qurtarması lə əlaqədar olaraq nsanların keç rd y həyəcan h ss təsv r olunmuşdur. İk nc s mfon ya lk dəfə 1946-c ldə Bakıda d r jor L.G nzburqun rəhbərl y lə Azərbaycan Dövlət s mfon k orkestr tərəf ndən fa ed lm şd r.

Maraqlıdır k , Q.Qarayev n İk nc s mfon yası da, B r nc s mfon ya k m mübah sələrə səbəb olmuş və bu əsər haqqında müxtəl f rəylər yaranmışdır. Məsələn, N yaz Q.Qarayev n İk nc s mfon yasını Azərbaycan mus q həyatında mühüm had sə hesab edərək, əsər n doğma d llə bağlılığını ön plana çək rd . D gər rəyç lər sə İk nc s mfon yanı haqsız olaraq “formal zmdə” günahlandırır, bəstəkarın yazı üslubunu 11 “sün ” və “qər bə” hesab ed rd lər . Bütün bu z dd yyətl f k rlər, ümum yyətlə 1940-cı llər n k nc yarısında mədən yyətdə yaranmış mənf təmayüllərdən rəl gəl rd və təb d r k , belə təmayüllər müvəqqət olmuş, zamanın sınağından çıxmış əsl sənət əsərlər n n bəd dəyər nə xələl gət rə b lməm şd r.

Qeyd etmək vac bd r k , Q.Qarayev n İk nc s mfon yası onun yaradıcılığının çət n və z dd yyətl b r dövrünü yekunlaşdırdı. Bu dövrdə yaranan əsərlər n müqay səs bəstəkarın mus q üslubunun tədr cən təkm lləşd y n , yetk nləşd y n , aydınlaşdığını göstər r. D qqətəlay q cəhətlərdən b r də odur k , bu dövrün əsərlər ndə Q.Qarayev n mus q üslubunun səc yyəv xüsus yyət nə çevr lən folklor və profess onal yaradıcılığın or j nal s ntez formaları c lalanmışdır. İ.V.Abezqauzun sözlər lə desək: “Q.Qarayev özünü dünya m qyaslı müas r axına qarşı qoymur, lak n həm n prosesdə tm r də. O, b z m günlər n mütərəqq ncəsənət n n tələblər lə səsləşən, m ll mus q ənənələr n özündə qovuşduran estet k dealına sad q qalır”12.

Beləl klə, Q.Qarayev n yaradıcılığının lk n mərhələs ndə m ll mus q ncəsənət n n ənənələr n n sənətkara verd y münas bətdə Q.Qarayev n son dərəcə həssaslığı və yaradıcılıq müstəq ll y , xalq mus q təcrübəs n yaradıcılıq süzgəc ndən keç rməs , onu müas r müh t n ntonas ya atmosfer nə dax l etməs , mütərəqq ənənələrlə əlaqələnd rməs özünü xüsus lə büruzə verd . Eyn zamanda, xalq ncəsənət n n fərd qavranılması xüsus yyətlər n n, m ll profess onal mus q n n və d gər m ll mədən yyətlər n ənənələr n n s ntez Azərbaycan mus q s n n m ll üslub əsaslarından b r k m əhəm yyət kəsb ed r.

11

Карагичева Л.В., Кара Караев., М., «Советский композитор», 1960, с.42. Абезгауз И.В. “Талант, гражданственность, мастерство”. Журнал «Советская музыка», 1968, № 2, с.31.

12

22

QARA QARAYEV – 100

23

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

*** Qara Qarayev n yaradıcılığının k nc mərhələs – ç çəklənmə və təkm lləşmə dövrü 1940-cı llər n sonu, 1950-c llər əhatə ed r. Bu dövrdə bəstəkara əbəd şöhrət gət rən “Leyl və Məcnun” s mfon k poeması (1947), “Yedd gözəl” (1952) və “İldırımlı yollarla” (1958) baletlər və s mfon k sü taları yaranmış, Q.Qarayev n yaradıcılığı mus q ncəsənət n n nk şafında mühüm əhəm yyət kəsb etm şd r. Xüsus lə “Leyl və Məcnun” s mfon k poeması Q.Qarayev n yaradıcılığında təhs l llər ndən sonra, yen nk şaf mərhələs n n başlanğıcını qoydu. Adları çək lən əsərlər n hər b r , əlbəttə k , Q.Qarayev n yaradıcılıq üslubunun təkamülündə mühüm əhəm yyətl əsərlər k m d qqətəlay qd r.

1940-cı llərdə dah Azərbaycan şa r N zam Gəncəv n n 800 ll k yub ley n n qeyd olunması lə əlaqədar olaraq, b r çox Azərbaycan bəstəkarları N zam mövzularına mürac ət etm ş, müxtəl f janrlarda əsərlər bəstələm şd lər. Q.Qarayev n “Leyl və Məcnun” s mfon k poeması da bu yub ley münas bət lə şa r n eyn adlı poemasının təs r altında yaranmışdır.

“Leyl və Məcnun” s mfon k poeması lk dəfə 1947-c ldə N zam Gəncəv n n 800 ll y nə həsr ed lm ş təntənəl gecədə N yaz n n d r jorluğu altında M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət F larmon yasının s mfon k orkestr tərəf ndən fa olunmuşdur. Qara Qarayev “Leyl və Məcnun” s mfon k poemasına görə Dövlət mükafatına lay q görülmüşdür.

Qeyd etmək lazımdır k , Q.Qarayev n yaradıcılığında N zam poez yasına mürac ət davamlı olmuş, daha b r neçə əsərdə öz təcəssümünü tapmışdır. Belə k , Q.Qarayev “Leyl və Məcnun” s mfon k poeması lə yanaşı, 1960-cı llərdə N zam n n mot vlər əsasında stehsal olunmuş “Leyl və Məcnun” bəd f lm n n mus q s n bəstələm şd r (burada eyn adlı s mfon k poemadan fraqmentlər də səslən r). O, “Leyl və Məcnun” mövzusu əsasında ömrünün son llər ndə balet yazmağı düşünürdü və bu əsər n bəz esk zlər n də hazırlamışdı. Lak n həm n əsər yarımçıq qaldı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan Opera və Balet Teatrında Q.Qarayev n “Leyl və Məcnun” s mfon k poeması əsasında xoreoqraf k lövhəs n n (1969) yaradılması, sonradan sə bunun əsasında b rpərdəl balet tamaşasının hazırlanması və da m repertuara salınması çox əlamətdardır və b r növ, bəstəkarın arzusunu həyata keç rm şd r.

Q.Qarayev n N zam Gəncəv n n sözlər nə, şa r n 800 ll y lə bağlı yazdığı a capella xoru üçün “Payız” əsər də maraqlıdır. Bu xor lk dəfə 24

QARA QARAYEV – 100

1947-c ldə Bakıda M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət F larmon yasının xor kapellasının fasında səslənm şd r (xormeyster – M. Kononenko). Bundan daha əvvəl sə o, N zam n n sözlər nə əsaslanan üç təsn f (“Leyl ”, “Ş r n”, “Sarənc”, Cabbar Qaryağdıoğlunun fasında) səs və orkestr üçün şləm şd r.

Bəstəkarın N zam poez yasına mürac ət n n ən gözəl nümunəs “Yedd gözəl” balet və “Yedd gözəl” s mfon k sü tası olmuşdur.

N zam obrazlarından ruhlanan bəstəkar 1949-cu ldə “Yedd gözəl” s mfon k sü tasını yazır. Azərbaycan s mfon k mus q s n n ən məşhur əsərlər ndən olan bu sü ta dünyanın b r çox guşələr ndə d nləy c lər n rəğbət n qazanmışdır. Sonradan “Yedd gözəl” balet nə dax l olan məşhur “Vals”, “Təlxəklər n rəqs ” (“Br lyant” xalq rəqs əsasında), yedd gözəl n ayrı-ayrılıqda portret məhz lk dəfə sü tada səslənm şd r. “Yedd gözəl” s mfon k sü tası lk dəfə N yaz n n rəhbərl y altında fa olunaraq, b r çox görkəml d r jorların repertuarına dax l olmuşdur.

Qara Qarayev görkəml rej ssor İsmayıl H dayətzadən n təkl f lə N zam n n “Xəmsə”s əsasında “Yedd gözəl” balet n yazmışdır. Balet n l bretto müəll ər Sab t Rəhman, Yur Slon msk , baletmeyster Pyotr Qusevd r.

25

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Baletdə N zam poez yasının obrazlı məzmunu Q.Qarayev mus q s n n emos onal quruluşuna yüksək dərəcədə uyğundur. Q.Qarayev n N zam Gəncəv n n poez yasına mürac ət rəmz məna kəsb etm şd r. Belə k , burada müxtəl f dövrlərə məxsus k sənətkarın dünyaduyumunun yaxınlığı özünü büruzə ver r. Bu sənətkarları b rləşd rən cəhət, hər şeydən əvvəl, onların yaradıcılığındakı m ll və ümumbəşər mədən rs n s ntez d r. Şəxs yyət – onların dünyagörüşündə ən q ymətl meyardır.

Burada dünyaduyumunun dramat zm , fac əv had sələr n ps xoloj təcəssümü də eyn d r. Q.Qarayev n “Yedd gözəl” balet , lk növbədə, N zam n n əsərlər n n məğz n şıqlandırır: yüksək mənəv məhəbbət həq qət n, xey rxahlığın və şığın mənbəy d r. Əsərdə əsas cəhət nsan h sslərd r. Q.Qarayev də məhz mənəv problemlər, şəxs yyət n məhəbbət, xey rxahlıq və kam ll k k m yüksək keyf yyətlər maraqlandırmışdır. Başqa sözlə desək, bəstəkar balet n dramaturg yasını yaradarkən, N zam n n parlaq şək ldə təsv r etd y emos onal had sələrə və obrazlara əsaslanmışdır.

Qeyd etmək lazımdır k , N zam obrazlarına mürac ət edərkən, bəstəkar əgər “Leyl və Məcnun” s mfon k poemasında et raz səs n ucaldıb, xey rlə şər n toqquşmasını ver rsə, “Yedd gözəl” balet ndə xalqın taley lə qırılmaz tellərlə bağlı olan nsanın Orta əsrlər n zülm və əsarət nə qarşı mübar zəs n açıqlayır. Bu əsər qüvvətl romant k duyğularla aşılanmış mus q l -xoreoqraf k fac əd r.

Balet 1952-c ldə Azərbaycan Opera və Balet Teatrının səhnəs ndə tamaşaya qoyulmuşdur: tamaşanın rej ssoru – İ.Hadayətzadə, d r jor 26

QARA QARAYEV – 100

N yaz olmuşdur. Rollarda L.Vək lova (Ayşə), K.Bataşov (Mənzər), Y.Kuznetsov (Bəhram şah), A.Urantsev (Vəz r) və b. çıxış etm şlər.

Həm n vaxtdan balet dünyanın b r çox səhnələr ndə nümay ş olunmuş, b r neçə dəfə yen müəll f redaks yasında quruluşu hazırlanmışdır.

1953-cü ldə Bakıdakı uğurdan sonra balet Len nqrad (1953), Saratov (1954), Lvov (1955), Daşkənd (1955) şəhərlər ndə tamaşaya qoyulmuşdur.

1959-cu ldə Moskvada Azərbaycan ncəsənət ongünlüyü çərç vəs ndə “Yedd gözəl” balet Dövlət Akadem k Böyük Teatrında səhnələşd r lm şd . Bu tamaşa üçün Qara Qarayev balet n yen redaks yasını şləy b hazırlamış, əvvəlk dörd pərdəl k kompoz s ya, l brettoda bəz süjet dəy ş kl klər , mus q n n xt sarı hesabına üç pərdəyə end r lm şd .

Tamaşanın mus q rəhbər və d r joru N yaz d .

“Yedd gözəl” balet 1970-c ldə VII Beynəlxalq Rəqs və Balet Teatrları Fest valı çərç vəs ndə Par sdə fa olunmuşdur.

2002-c ldə baletmeysterlər Rəf qə Axundova və Maqsud Məmmədovun səhnə quruluşu əsasında müxtəl f ölkələrdən olan rəqqasların fasında balet İsveç n Stokholm və Höteburq şəhərlər ndə nümay ş etd r lm şd r.

2008-c ldə Qara Qarayev n 90 ll k yub ley tədb rlər çərç vəs ndə balet rus yalı baletmeyster Vas l Medvedev n yen səhnə quruluşunda Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur.

2011-c ldə Vas l Medvedev n səhnə quruluşu və Yana Tem z n l brettosu əsasında balet yen dən Moskva Dövlət Akadem k Böyük Teatrında səhnələşd r lm şd r.

2011-c ldə “Yedd gözəl” balet Başqırdıstan Dövlət Opera Teatrında xoreoqraf R nat Abuşahmanovun quruluşunda d r jor Rauşan Yakupovun rəhbərl y lə səhnəyə qoyulmuşdur. Bu quruluş keçm ş 3 pərdəl var antda fa ed lm şd r. 2012-c ldə Belarusda Azərbaycan mədən yyət günlər çərç vəs ndə balet Belarus M ll Akadem k Böyük Opera və Balet Teatrında səhnələşd r lm şd r. 2014-cü ldə balet Kal forn yada San-D yeqo Teatrında Grossmont s mfon k orkestr n n müşayət lə fa olunmuşdur.

Göründüyü k m , Q.Qarayev n “Yedd gözəl” balet dünyanın b r çox səhnələr ndə tamaşaya qoyularaq, çox sev lm şd r. “Yedd gözəl” balet bu gün də yen quruluşda səhnədə oynanılır və eyn maraqla zlən l r.

1958-c ldə bəstəkarın k nc balet səhnəyə qoyulur. Bu, Len nqrad ( nd k Sankt-Peterburq) opera və balet teatrının s far ş lə yazılmış “İldırımlı yollarla” balet d . Balet n l bretto müəll f Y.Slon msk , quruluşçu rej ssor K.Sergeyev, d r jor E.Qr kurov, rəssam B.Dorrer olmuşdur.

27

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Balet n mövzusu Cənub Afr ka yazıçısı P ter Abrahamsın Cənub Afr ka xalqlarının m ll azadlıq mübar zəs nə həsr ed lm ş eyn adlı romanından götürülmüşdür. Böyük rus bəstəkarı Sergey Prokofyev n xat rəs n və yaradıcılıq pr ns plər n yüksək tutan bəstəkar bu balet n ona thaf ed r. Qara Qarayev 1967-c ldə “İldırımlı yollarla” balet nə görə “Len n mükafatı” və “Len n orden ” lə təlt f olunmuşdur.

Bəstəkar bu əsər lə balet janrının müas rl y n ən aktual problemlər n əks etd rməyə qad r olduğunu sübuta yet rm şd r. Burada XX əsr n rq ayrıseçk l k, müstəmləkəç l yə qarşı mübar zə k m mühüm problemlər təcəssüm etd r lm şd r. “İldırımlı yollarla” balet b r çox sovet və xar c ölkə teatrlarında – Moskvada, Kazanda, M nskdə, Varnada, Brnoda, Brat slavada və s. şəhərlərdə tamaşaya qoyulmuşdur.

Beləl klə, k möhtəşəm əsər – “Yedd gözəl” və “İldırımlı yollarla” baletlər bəstəkarın yaradıcılığının mərkəz ndə durur. Yüksək human zmlə, böyük deyalarla aşılanmış bu baletlər hələ sovet dövründə mus q -xoreoqraf ya sənət ndə yen səh fə açmış və ümumdünya şöhrət qazanmışdır.

1960-cı llərdə “Yedd gözəl” və “İldırımlı yollarla” balet tamaşaları və balet mus q s əsasında s mfon k sü talar dünya səhnələr ndə təntənəl yürüşünü yaşamışdır.

Qara Qarayev özü baletlər n nümay ş lə bağlı b r sıra xar c ölkələrdə olmuşdur. O cümlədən, 1961-c ldə “İldırımlı yollarla” balet ndən İk nc sü tanın fası lə bağlı Los-Ancelesdə I Beynəlxalq Müas r Mus q Fest valında şt rak etm şd r. 1963-cü ldə Len nqrad K ç k (“Malıy”) opera teatrının qastrolları zamanı Qah rədə “Yedd gözəl” balet n n tamaşaya qoyulması lə bağlı M s r Ərəb Respubl kasında səfərdə olmuşdur. 1964-cü ldə SSRİ Böyük teatrının qastrolları zamanı “İldırımlı yollarla” balet n n tamaşaya qoyulması lə bağlı “Varşava payızı” müas r mus q fest valında şt rak etm şd r. 1969-cu ldə “Yedd gözəl” balet n n və “Leyl və Məcnun” s mfon k poemasının mus q s nə balet tamaşasının göstər lməs lə bağlı Par sdə keç r lən ümumdünya rəqs fest valında olmuşdur.

Q.Qarayev n baletlər və balet sü taları lə yanaşı, 1950-c llərdə yazılmış s mfon k əsərlər arasında “Alban rapsod yası”nın, “Vyetnam sü tası”nın və s. adını çəkə b lər k. Bu əsərlər fadə vas tələr n n rəngarəngl y , formasının yetk nl y və müas rl y lə fərqlən r. Məzmunun dər nl y , deyaların müas rl y , obraz və mövzuların əhatəl l y bu mus q əsərlər n səc yyələnd r r.

28

QARA QARAYEV – 100

Q.Qarayev n yaradıcılığının ən mühüm və parlaq səh fələr ndən b r n təşk l edən k no və dram tamaşalarına yazdığı mus q 1950-c llərdə böyük vüsət alır və sonrakı llərdə də bəstəkarın yaradıcılığının xüsus b r sahəs k m d qqət cəlb ed r. Xüsus lə onun “Uzaq sah llərdə” (rej ssor T.Tağızadə), “Don K xot” (rej ssor Koz ntsev), “Qoyya” (rej ssor Volf), “B r məhəlləl k oğlan” (rej ssor Qurun və Ə.İbrah mov), “Mateo Falkone” (rej ssor T.Tağızadə), “Leyl və Məcnun” (rej ssor L.Səfərov) və s. bəd f lmlər nə, “Xəzər ne ç lər haqqında dastan”, “Vyetnam”, “Dən z fəth edənlər” sənədl f lmlər nə, “N kb n fac ə”, “İnsan məskən salır”, “Kral IV Henr x”, “Otello”, “Qış nağılı” “Anton və Kleopatra”, “Hamlet” (rej ssor Tof q Kazımov, rəssam Tah r Salahov), “Ölülər” (rej ssor Tof q Kazımov, rəssam Elç n), “Qər bə adam” tamaşalarına yazdığı mus q qeyd olunmalıdır.

Bu sahədə Q.Qarayev n b r çox yerl və xar c k nostud yalarla, Azərbaycan və Rus ya teatrları lə yaradıcılıq əlaqəs səmərəl olmuşdur.

Məsələn, Q.Qarayev n 1955-c ldə Puşk n adına Len nqrad Akadem k Dram Teatrının səhnəs ndə tamaşaya qoyulmuş V.V şnevsk n n “N kb n fac ə” pyes nə yazdığı mus q xüsus lə d qqətə lay qd r (quruluşcu rej ssor Tovstonoqov). Bu tamaşa böyük müvə əq yyət qazanmış və b r çox teatr səhnələr ndə, o cümlədən xar cdə oynanılmışdır. Bu müvə əq yyətdə Q.Qarayev n böyük rolu olmuşdur. Çünk bəstəkarın mus q s tamaşanın ayrılmaz h ssəs n təşk l ed rd . Bu mus q s z həm n tamaşanı təsəvvür etmək mümkün dey ld . Eləcə də həm n teatrda Tovstonoqovun 29

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

rej ssorluğu lə tamaşaya qoyulmuş Şeksp r n “IV Henr x” tamaşasının mus q s uzun müddət yaddaşlarda qalmış və yüksək mükafata lay q görülmüşdür.

Lak n teatr mus q s n n belə b r cəhət n də qeyd etməl y k k , bu mus q yalnız tamaşanın səhnədə oynanıldığı müddətdə səslən r, tamaşa repertuardan çıxarıldıqdan sonra sə mus q də unudulmaq təhlükəs lə rastlaşır. Bu baxımdan, ən yaxşı çıxış yolu bəstəkarın həm n mus q mater alı əsasında sü talar və ya başqa b r janrda əsərlər yaratmasıdır. Bu cür təcrübə dünya mus q s ndə də tətb q olunur.

Q.Qarayev n yaradıcılığında buna rast gəl r k. Məsələn, İmran Qasımovun “İnsan məskən salır” tamaşasına Q.Qarayev n yazdığı mus q sonradan, eyn adlı bəd f lm n də əsasına çevr lm şd r. Mus q n n ekranlardan səslənd r lməs onun d nləy c lər n yaddaşlarında z salmasına mkan yaradır. Q.Qarayev n “Alban rapsod yası”, “Vyetnam sü tası”, “Qoyya s mfon yası” (F.Qarayev ilə b rgə) k m əsərlər də k nof lmlərə yazılmış mus q əsasında yaranmışdır. Bu da bəstəkarın bu sahəyə necə məsul yyətlə yanaşdığını b r daha sübut ed r.

Təsadüf dey ld r k , Q.Qarayev SSRİ K nematoqrafçılar İtt faqının üzvü 30

QARA QARAYEV – 100

seç lm şd r. O, k no və teatr mus q s sahəs ndək yaradıcılığına görə həmç n n, b r çox mükafatlara lay q görülmüşdür.

Q.Qarayev n yaradıcılığının k nc mərhələs ndə, daha dəq q desək, 1946cı ldən Q.Qarayev n pedaqoj fəal yyət başlayır. O, Azərbaycan Dövlət Konservator yasında bəstəkarlıq s nf ndə müəll m k m çalışaraq, ömrünün sonuna k m bu vəz fən davam etd rm şd r. Azərbaycan Dövlət Konservator yasının bəstəkarlıq kafedrasının professoru elm adına lay q görülmuş, 1949-1953-cü llərdə Azərbaycan Dövlət Konservator yasının rektoru olmuşdur.

35 ll k müəll ml k fəal yyət dövründə o, 70 nəfərə yaxın profess onal, nd adları dünyanın hər tərəf ndən eş d lən bəstəkarlar nəsl yet şd rm şd r. Q.Qarayev n tələbələr n n hər b r özünəməxsus dəstxəttə mal k bəstəkarlar olmaqla, Azərbaycan mus q mədən yyət n n nk şafında böyük rol oynamışlar. Rauf Hacıyev, Hacı Xanməmmədov, Ar f Məl kov, Vas f Adıgözəlov, Xəyyam M rzəzadə, F rəng z Əl zadə, Oqtay Zülfüqarov, Tof q Bakıxanov və başqaları məhz Qara Qarayev n yet rmələr d r.

Q.Qarayev n özünəməxsus pedaqoj pr ns plər formalaşmışdır k , o, həm n pr ns plər tələbələr nə də ötürərək, onları da müəll ml k

31

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

fəal yyət n davam etd rməyə və yen mus q ç nəs llər n yet şd rməyə sövq etm şd r.

1940-50-c llərdə Q.Qarayev n ct ma fəal yyət də gen şlən r. O, 1948-c ldə SSRİ Bəstəkarlar İtt faqı darə heyət n n üzvü seç l r. 1952-c ldə Q.Qarayev Azərbaycan Bəstəkarlar İtt faqı darə heyət n n sədr seç lm ş və ömrünün sonuna k m bu vəz fən yer nə yet rm şd r.

Həm n ldən o, Azərbaycan Elmlər Akadem yasının Memarlıq və İncəsənət İnst tutunun mus q bölməs nə də rəhbərl k etm ş, Azərbaycan Elmlər Akadem yasının akadem k elm adına lay q görülmüşdür.

1950-c ldə SSRİ Naz rlər Sovet yanında SSRİ Dövlət mükafatları üzrə kom tən n üzvü təy n ed lm şd r. 1954-1982-c llərdə SSRİ Len n və Dövlət mükafatları kom təs n n üzvü olmuşdur. 1955-1976-cı llərdə IVIX çağırış SSRİ Al Sovet n n deputatı olmuşdur.

Q.Qarayev n x dmətlər n n dəyərlənd r lməs həmç n n, fəxr adlarla təlt f olunması lə bağlıdır. O, 1955-c ldə Azərbaycan SSR- n Əməkdar ncəsənət xad m , 1958-c ldə Azərbaycan SSR Xalq art st , 1959-cu ldə SSRİ Xalq art st fəxr adlarına lay q görülmüşdür. Sonrakı llərdə də o, Sovet dövrünün b r çox nüfuzlu mükafatları – Sos al st Əməy Qəhrəmanı fəxr adı və medalı lə, Len n mükafatı və orden lə, Dövlət mükafatları, d gər orden və medallarla təlt f olunmuşdur. *** Q.Qarayev n yaradıcılığının üçüncü mərhələs 1960-70-c llər əhatə ed r. Bu llər Q.Qarayev yaradıcılığının kam ll k dövrüdür. Bu llər “Don K xot” s mfon k qravürlər , Fortep ano prelüdlər , Skr pka üçün Sonata, Skr pka Konsert və Üçüncü s mfon ya k m əsərlərlə əlamətdardır.

1960-cı llər n əvvəllər ndə dünya mus q s ndək təmayüllər n əks-sədası k m Azərbaycanda meydana gələn “yen folklor dalğası” cərəyanı yen üslub təmayüllər n n təzahürü olub, folklora yen münas bət və bəstəkarlıq üsullarını özündə təcəssüm etd rd . Bu mənada Q.Qarayev n həm n llərdək yaradıcılığı sank təmayüllər n üzv s ntez n fadə ed rd .

1960-cı ldə yaranmış “Don K xot” s mfon k qravürlər “Mosf lm” k nostud yasında stehsal olunmuş Q.Koz ntsev n “Don K xot” f lm nə yazdığı mus q əsasında bəstələnm şd r.

Q.Qarayev Orta əsrlər mövzusuna – Servantes n məşhur “Don K xot” romanına mürac ət edərək, öz mus q s ndə onun kom k və fac əv obrazını yaratması lə artıq yen b r Don K xot obrazının təfs r n yaratdı.

32

QARA QARAYEV – 100

Q.Qarayev romandakı had sələr ardıcıl və təfs latı lə dey l, onu maraqlandıran ümum deyanı – xey rxahlıq nam nə qəhrəmanlıq göstərmək stəyən və tənhalığa məhkum ed lən, cəm yyətdək ətalət ç ndə məhv olan gözəl və fədakar b r nsanın s masını və əməllər n , daha böyük mənada, nsan və cəm yyət qarşıdurmasını canlandırmışdır. Başqa sözlə desək, bütün dünyada məşhur olan və fəlsəf mah yyət kəsb edən “Don K xotluq” deyasının məğz n aça b lm şd r. Əsər n mus q və rəssamlığın qarşılıqlı əlaqələr ndən doğan janr xüsus yyətlər , teatral keyf yyətlərə mal k mus q dramaturg yası, görümlü mus q obrazları dah yanə şək ldə təcəssüm olunaraq, bu məqsədə yönəld lm şd r.

Təsadüf dey ld r k , Q.Qarayev n “Don K xot” s mfon k qravürlər balet səhnəs nə gət r lm ş, b rpərdəl balet quruluşunda hal-hazırda Azərbaycan Opera və Balet Teatrının da m repertuarındadır. Ümum yyətlə, “Don K xot” s mfon k qravürlər n n yaranması aydın göstərd k , Q.Qarayev n yaradıcılığında pr ns pcə mühüm dəy ş kl klər baş verm şd r. Burada folklor elementlər n n mürəkkəb transformas yasının məharətlə həyata keç r lməs , bəstəkarlıq texn kasının kam ll y d qqət cəlb ed r k , bu da Q.Qarayev n yaradıcılıq üslubunun yen təmayüllərlə dolğunlaşmasını önə çəkm şd r.

33

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

1960-cı llərdə sovet məkanında mus q mədən yyət ndə müşah də olunan yen mərhələ üslub təmayüllər n n qarşıdurmasına gət r b çıxarmışdı k , bu da əsas klass k cərəyanla rad kal yen l klər n paralel nk şafında özünü göstərd . Sovet mus q s n n kök salmış ənənələr n n, “alışdığımız” s mfon k və kamera mus q s janrlarının gen ş nk şaf etd y b r şəra tdə atonallığa, dodekafon yaya mey l, orkestr tərk b nə və obrazlarına görə qeyr -ad b r əsər n yaranması sün l k, eksper mentç l k təs r yaradırdı.

Tədr cən, təb və tənq d seçmə proses ndə hüdudlar müəyyənləşd r ld .

Yalnız mus q təfəkkürünün klass k əsasları lə s ntezdə sanballı bəd nət cələr verm ş st qamətlər öz mövqey n saxlaya b ld . Q.Qarayev n Üçüncü s mfon yası məhz belə əsərlərdənd r. Üçüncü s mfon yanın lk fası 1965-c l apre ayının 21-də Moskvada, yun ayının 2-də Bakıda baş tutmuş və böyük coşğunluqla qarşılanmışdır. Bu əsər həm Q.Qarayev n yaradıcılığının dönüş nöqtəs olmaqla, həm də Azərbaycan mus q s n n yen səh fəs k m mus q tar x nə yazılmışdır.

Bəstəkar bu əsərdə dünya mus q s ndə gen ş yayılmış bəstəkarlıq üsullarına, ser yalı yazı texn kasına mürac ət etməklə, onu ənənəv klass k formalarla və m ll mus q təfəkkürü lə qovuşdurmağa na l olmuş və bəstəkarlıqda yen b r st qamət yaratmışdır. Sonrakı əsərlər ndə də o, bu yolu davam etd rərək, Skr pka konsert , “Zər k” monooperası k m müas r ser ya üslubunda yaratdığı əsərlər ndə or j nal ntonas ya qruplaşmalarını m ll ruhla vəhdətdə verməyə na l olmuş, bununla da klass k və müas r mus q ənənələr n n qovuşmasından yüksək fəlsəf -ep k ruhlu mus q yaranmışdır.

Bu dövrdə bəstəkar tərəf ndən b r çox müxtəl f janrlı əsərlər yazılmışdır. Bu k m mühüm əhəm yyətl nstrumental əsərlər sırasında fortep ano üçün “24 prelüd” s ls ləs n n dördüncü də ər n n tamamlanmasını, “Altı uşaq pyes ” məcmuəs n , “12 fuqa” ( lk dəfə 1983-cü ldə, bəstəkarın ölümündən sonra fa olunub), Orqan üçün prelüd və fuqanı qeyd etmək olar.

Həmç n n, bu dövrə a d olan v ol n və fortep ano üçün Sonata - lk dəfə 1964-cü ldə Sərvər Qən yev (v ol n) və Zöhrab Adıgözəlzadən n (p ano) fasında səslən b, kamera orkestr üçün “Klass k sü ta” 1966-cı ldə Azərbaycan rad osu və telev z yası kamera orkestr n n fasında Naz m Rzayev n d r jorluğu lə səslənd r l b.

V ol n lə s mfon k orkestr üçün Konsert sə lk dəfə 1968-c ldə Qork də Leon d Koqan və Qork f larmon yası s mfon k orkestr n n fasında və P.İ.Çaykovsk adına Moskva konservator yasının Böyük zalında, Q.Qarayev n 50 ll y lə bağlı keç r lən yaradıcılıq gecəs ndə L.Koqan və 34

QARA QARAYEV – 100

SSRİ Dövlət s mfon k orkestr n n fasında, Y.Svetlanovun d r jorluğu altında b r daha fa olunub.

Bu dövrdə Q.Qarayev tərəf ndən daha b r neçə d qqətəlay q əsərlər s mfon k orkestr üçün “Matəm odası”, R.Rzanın sözlər nə q raətç , xor və s mfon k orkestr üçün “Len n” plakat orator yası, S.Vurğunun sözlər nə “Zamanın bayraqdarı” kantatası bəstələnm şd r. Həmç n n, Anr Barbüsün əsər əsasında “Zər k” mono-operası, E.Rostanın “S rano de Berjerak” dramı əsasında “Çılğın qaskon yalı” müz kl də bu dövrdə yaranmışdır. Qeyd edək k , bu əsərlər Azərbaycan mus q s ndə bu janrların lk nümunələr d r.

“Zər k” monooperası 1972-c ldə bəstələnm ş, lak n tamaşaya qoyulmamışdır. XX əsr n məşhur fransız yazıçısı Anr Barbüsün eyn adlı novellasından götürülmüş süjet xətt operanın yeganə personajı olan qadının ardıcıl nk şa ı monoloqu əsasında qurulmuş və müas r nsanın mürəkkəb ps xoloj aləm n n açılmasına yönəlm şd r. Buna görə əsər n janr xüsus yyət bəstəkar tərəf ndən monoopera k m müəyyən olunmuşdur. Part tura kamera orkestr üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Q.Qarayev n “Çılğın qaskon yalı” müz kl (mus q l komed yası) 1975-c ldə yazılmışdır. L bretto müəll f P.Qradovdur. 1978-c ldə Moskva operetta teatrında “Çılğın qaskon yalı” müz kl n n lk tamaşası olmuşdur. Hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Mus q l Teatrının da m repertuarındadır.

XX əsrdə mus q l komed yanın b r növü olan müz kldə estrada mus q s ndən gen ş st fadə olunur. Bəstəkarın bu janra mürac ət etməs onun yaradıcılığında dövrün üslub təmayüllər ndən rəl gələn yen dramaturj üsullar və fadə vas tələr n önə çəkm şd r. Müz kl, əsasən k nof lmlərə və dram tamaşalarına yazılan estrada üslublu mus q üçün xarakter k olan mahnı və rəqslərdən, caz mprov zas yalarından barətd r. Əsər n qəhrəmanı S rano de Berjerak hazırcavab şa r və dəl qanlı duelç , dər n düşüncəl f losof və g d b r tar x şəxs yyət olsa da, əsərdək obrazlar romant k boyalarda təcəssüm olunmuşdur.

Bəstəkar E.Rostanın yaşadığı dövrə a d mus q n təcəssüm etd rmək üçün, öz təb r ncə desək, “müas r r tm k strukturlar əsasında zəmanə13 m zdən XVII əsr mus q s nə körpü” salmışdır. Bu səbəbdən, əsər n üslubu olduqca çoxçalarlıdır və özündə klass s zmə xas ntonas yaları, romant k harmon yaları, XX əsr n r tmlər n ahəngdar surətdə cəmləşd rm şd r.

13

Газета «Бакинский рабочий», 26 сентября 1973 г.

35

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

36

QARA QARAYEV – 100

Bu dövrdə k no və teatr mus q s sahəs ndə bəstəkarın yen maraqlı əsərlər meydana gəlm şd r. Q.Qarayev n öz oğlu F.Qarayevlə b rgə yazdığı “Qoyya” f lm nə mus q bu dövrün d qqətəlay q na l yyətlər ndən hesab olunur. Bəstəkarlar 1971-c ldə “Qoyya” f lm nə yazdığı mus q lə bağlı çək l ş qrupu lə Alman ya Demokrat k Respubl kasında səfərdə olmuşlar. Bu mus q əsasında yazılmış “Qoyya” s mfon yası lk dəfə 1983cü ldə, bəstəkarın ölümündən sonra fa olunmuşdur.

1960-70-c llərdə Q.Qarayev xar c ölkələrə səfərlər edərək, beynəlxalq m qyaslı fest vallarda və müsab qələrdə müns ər heyət ndə şt rak etm şd r. Bu baxımdan, b r neçə əlamətdar tar x qeyd edə b lər k. 1966-cı ldə D r jorların İk nc Ümum tt faq müsab qəs ndə müns ər heyət n n sədr olmuş, sovet mədən yyət və ncəsənət ustaları arasında İspan yaya səfər etm şd r.

1969-cu ldə sovet mədən yyət və ncəsənət ustaları arasında Yapon yaya səfər etm şd r. 1972-c ldə “Varşava payızı” müas r mus q fest valında və bəstəkarlar tt faqları kat bl klər n n toplantılarında keç r lən balet art stlər n n İk nc Beynəlxalq müsab qəs ndə müns ər heyət n n üzvü olmuşdur. 1973-cü ldə P.İ.Çaykovsk adına V beynəlxalq mus q müsab qəs n n müns ər heyət n n üzvü, modal mus q məsələlər lə bağlı Türk yədə keç r lən beynəlxalq konqresdə şt rak etm şd r. 1976-cı ldə “Gənc bəstəkarların yet şd r lməs ” s mpoz umunun ş ndə şt rak etm ş, sovet və talyan bəstəkarlarının k tərə görüşündə şt rakı lə bağlı İtal yanın Pezaro şəhər nə səfər etm şd r. 1978-c ldə Ümumdünya Müəll f Hüquqları Agentl y konqres n n şt rakçısı k m Par sdə səfərdə olmuşdur.

Bütün bu səfərlərdə, görüşlərdə o, nüfuzlu mus q xad m k m tanınmış və dünya m qyasında mus q ct ma yyət n n hörmət n və rəğbət n qazanmışdı.

Qara Qarayev 1982-c l mayın 13-də Moskvada vəfat etm ş və Bakıda dəfn olunmuşdur. Bəstəkarın xat rəs xalqımızın qəlb ndə yaşayır, hər l fevralın 5-də və mayın 13-də mus q ct ma yyət tərəf ndən xat rəs anılır, məzarı z yarət olunur. Bəstəkarın mus q s Azərbaycanda və xar c ölkələrdə görkəml mus q ç lər n konsert proqramlarında fa olunur, mus q təhs l ocaqlarında tədr s proqramlarının əsasını təşk l ed r, rad o və telev z ya ekranlarından səslən r və bəstəkarın adını yaşadır. *** 37

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

MUSİQİLİ-SƏHNƏ ƏSƏRLƏRİ “VƏTƏN” OPERASI Qara Qarayev n və Cövdət Hacıyev n b rl kdə bəstələd y “Vətən” оpеrаsı 1945-c ldə Azərbaycan Opera və Balet Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Böyük Vətən mühar bəs n n (1941-1945) had sələr nə həsr olunmuş bu qəhrəmаn -vətənpərvərl k оpеrаsı dövrün mus q tendens yalarının təcəssümü, Azərbaycan operasının nk şafı baxımından mühüm rol oynamışdır.

“Vətən” operası “Kоrоğlu” оpеrаsının, eləcə də rus klаss k оpеrаlаrının ənənələr nə əsаslаnaraq, оnlаrı yen tar x mövzu – mühar bə mövzusu çərç vəs ndə dаvаm еtd rm şd r. Bəstəkаrlаr mövzunun həq q bəd təcəssümünə nа l оlmаq üçün müхtəl f üsullаrdаn istifаdə еdərək, həm kütləv səhnələr n, həm də оbrаzlаrın mus q d l n n həmаhəng və rеlyе оlmаsınа çаlışmışlаr.

38

QARA QARAYEV – 100

“Vətən” оpеrаsındа gеniş nk şа ı оpеrа fоrmаlаrı – аriyа və аnsаmbl səhnələr üstünlük təşk l еdir. Lakin burada xorlar xüsus əhəm yyət kəsb ed r. Əsərdək xalq səhnələr n n, həm savaş meydanındakı əsgərlər n, həm də arxa cəbhədə əmək meydanındakı nsanların mübar zə əzm n , qələbəyə namını, döyüş ruhunu əks etd rmək üçün xor səhnələr nə gen ş yer ver lm şd r. Operadakı had sələr n ged şatı, baş qəhrəmanların solo və ansambl səhnələr də əksər hallarda xor səhnələr fonunda cərəyan ed r. Bu baxımdan xorlar əsər n vətənpərvərl k deya-məzmununu, qəhrəman janr xüsus yyətlər n üzə çıxaran əsas vas tələrdən b r nə çevr l r. Оpеrаnın bаş qəhrəmаnlаrı Аslаn və D lbər l r k və vətənpərvər ruhlu оbrаzlаrdır. Хüsus lə Аslаnın pаrtiyаsı təmk nl l y , mеlоd k və r tm k хüsus yyətlər n vəhdət lə fərqlən r. Оnun ntоnаs yаlаrı öz köklər nə görə аşıq mus q s lə bаğlı оlub, yüksək tеss turаlı nk şаfа, аrdıcıl hərəkətl mеlоd k хəttə mаl kd r.

“Vətən” оpеrаsı, həmç n n, Azərbaycanda yaranmış özündən əvvəlk оpеrаlаrdаn b r sırа fərql cəhətlər lə sеç l r. Bu da lk növbədə, Аzərbаycаn оpеrаsı üçün yеni оlаn хаrаktеr və surətlər n, eləcə də bunlarla bağlı fаdə vаs tələr n n əsərə dах l еd lməs ndə özünü göstər r.

Bu bахımdаn Mərdаn surət mаrаqlı və mürəkkəb оbrаzlаrdаn b r d r.

Z dd yyətl хаrаktеrə mаlik bu оbrаz məhəbbət və qısqаnclıq h sslər аrаsındа çırpınır. Mərdаnın pаrtiyаsı drаmаtizmi ilə d qqət cəlb еd r. Оnu хаrаktеr zə еdən mus q kəsk n r tm kаlı оlub, gərg n əhvаl-ruh yyə dаşıyır. Еyni zаmаndа, Mərdаnın pаrtiyаsındа muğаm imprоvizаsiyаsı pr ns plər ndən st fаdə оlunur ki, bu dа mеlоdiyаnın vаriаntlısеkvеnsiyаlı nk şаfındа, оnun tədr cən lаd- ntоnаs yа bоyаlаrı lə zəng nləşd r lməs ndə özünü göstər r. Аzərbаycаn оpеrаsı üçün yеni оlаn cəhətlərdən b r də düşmən оbrаzının (alman fаş stlər n n) qrоtеskl mus q хаrаktеr st kаsının yаrаdılmаsıdır.

Bunun üçün də bəstəkаr müvа q ifаdə vаs tələr tаpа b lm şd r.

“Vətən” оpеrаsının mus q üslubu mаhnıvаriliyi, аriоzо хаrаktеrli оlmаsı lə fərqlən r. Burаdа хаlq mаhnı və аşıq yаrаdıcılığının ənənələr lə yаnаşı, muğаm аvаzlаrındаn dа gеniş st fаdə оlunur ki, bu dа gеniş nəfəsl mеlоd k nk şаfа təkаn vеr r.

Beləl klə, Q.Qarayev n C.Hacıyevlə b rgə bəstələd klər “Vətən” operası yarandığı dövrdə Azərbaycan operası tar x ndə janr və mus q üslub xüsus yyətlər baxımından, özündən əvvəlk ənənələrə əsaslanaraq, eyn zamanda, yen cəhətlər gət rməklə, müəyyən b r mərhələ yaratmış oldu.

39

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

40

QARA QARAYEV – 100

“YEDDİ GÖZƏL” BALETİ 1952-c ldə yaranmış “Yedd gözəl” balet XII əsr dah Azərbaycan şa r və mütəfəkk r N zam n n eyn adlı poemasına əsaslanır. Lak n baletdə yalnız bu poemanın süjet xətt dey l, şa r n yaradıcılığının əsas st qamətver c mövzusu – əxlaq -et k dəyərlər ön plana çək lm ş və Q.Qarayev n balet ndə böyük emos onal qüvvə lə səslənm şd r. Parlaq teatral mus q , relye obrazlar, dramaturj kon kt n s mfon k üsullarla açılması, həyəcanlı mus q xoreoqraf k fac ən n əsas cəhətlər d r.

Balet üzər ndə ş proses ndə bəstəkar, l bretto müəll ər və baletmeyster əsər n məzmununu N zam obrazlarına daha çox yaxınlaşdırmağa çalışmışlar. Bu barədə baletmeyster P.Qusev yazırdı: “Slon msk N zam n n obraz və deyalarının saxlanılması, dramaturg yanın aydın və mənt ql olması uğrunda mübar zə aparırdı. Qarayev eht rasların dər nl y və çoxcəhətl l y n n, l r k h sslər n sa ığının, məzmunda, 14 süjetdə, obraz və xarakterlərdə m ll ruhun təcəssümünün tərəfdarı d ”.

Baletdə N zam n n “Yedd gözəl” poemasının süjet nağıl və əfsanə k m dey l, ct ma dram k m şərh olunmuşdur. L bretto müəll ər həm poemanın süjet n yığcamlaşdırmış, həm də ondan b r qədər kənara çıxmışlar. Eyn zamanda, “Xəmsə”dək başqa poemalarının mot vlər ndən st fadə edərək, balet n süjet xətt n gen şlənd rm şlər. Balet n dramaturg yası b r neçə nk şaf xətt nə əsaslanır.

Balet n süjet xətt n n əsas st qamət xalq və hökmdar qarşıdurması lə bağlıdır. B r tərəfdən, xalq və onun nümayəndələr A şə, Mənzər Bəhram şahı ədalətl b r hak m k m görməy arzulayır, lak n xalqla zə f radəl şah arasında barışmaz z dd yyətlər vardır və bu da xalqı qəzəblənd r r və şaha olan et madını azaldır. Qəddar Vəz r n obrazı xalq və şah arasındakı uçurumun dər nləşməs nə gət r b çıxarır.

D gər b r dramat k xətt – A şə və Bəhramın sevg s mövzusu lə bağlıdır.

A şən n yüksək mənəv -əxlaq h sslər Bəhramın şəhvan h sslər nə qarşı qoyulur. Əfsanəv yedd gözəl gənc şahın dumanlı xəyallarının təcəssümüdür. Şahın və A şən n k təzadlı sevg anlamının toqquşması qəhrəmanların məhv nə səbəb olur.

“Yedd gözəl” balet obraz baxımından bütövlükdə Q.Qarayev yaradıcılığının müxtəl f tərə ər n əks etd rən l r k, qəhrəman və 14

Гусев П. Как создавался балет «Семь красавиц». В книге Кара Караев. Статьи. Письма. Высказывания. М., 1978. С. 361.

41

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

xarakter obrazlar da rəs nə bölünür. Bununla belə balet n dramaturj xətt ndə bütün bu obrazlar b r-b r lə bağlanır.

“Yedd gözəl” balet n n mus q s səhnədə cərəyan edən had sələrlə dər ndən bağlıdır. Əsər n mus q dramaturg yası s mfon k mus q qanunları lə vəhdət təşk l edərək, müəll f n üslub xüsus yyətlər n qabarıq əks etd r r. Bu cəhət balet n mus q nk şafına gen ş vüsət ver r və bəd deya mənasına tamlıq aşılayır. Balet dolğun obrazlı mus q yə mal kd r.

Balet n hər b r ep zodu konkret süjet məzmunu lə bağlı olub, mus q də olduqca fadəl təcəssümünü tapır. Bütün balet boyu stər solo, stər ansambl, stərsə də kütləv rəqs səhnələr əsl s mfon k nk şaf və dramat k gərg nl k kəsb ed r. Canlı hərəkətl rəqslər əsərdə mühüm əhəm yyət kəsb ed r.

D.Şostakov ç “Yedd gözəl” balet n n mus q s n xarakter zə edərək yazırdı k , balet n mus q s “böyük masştaba, gen ş nəfəsə mal k olan həq q s mfon k mus q d r”. Balet n mus q s bütövlükdə, fas ləs z nk şaf ed b vüsətə çatan vəhdət və ahəngdarlıqla qavranılır.

Balet n mus q məzmunu xalq səhnələr lə zəng nd r. Xalq həyatı çoxcəhətl : əməkdə, şadlıqda, çət n həyat sınaqlarında, qəzəblə dolu mübar zədə təsv r olunur. Xalq obrazı leytmot vlərlə müşay ət olunur.

42

QARA QARAYEV – 100

43

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Baletdə xalqın qüdrət n tərənnüm edən şıqlı əhval-ruh yyəl leytmot v əzəmət və xarla səslən r. D gər k leytmot v sə xalqın dərd-qəm n və qəzəb n fadə ed r. Xalqın nümayəndələr n n də obrazları bu ruhda leytmot vlərlə səc yyələnd r l r.

Azərbaycan xalq mus q s n n ntonas ya və r tmlər əsər n mus q məzmununda aparıcı rol oynayır. Bəstəkar öz mus q s lə doğma xalqının ruhunu, arzu və stəy n fadə etməyə na l olmuşdur. “Yedd gözəl” n part turası mus q folklorunun ən müxtəl f ənənələr nə yaradıcılıqla yanaşmanın gözəl nümunəs d r. Balet n mus q s ndə Azərbaycan xalq melosuna məxsus lad- ntonas ya elementlər , səc yyəv r tm k fadələr və hərəkət formulları təcəssüm olunur. Bununla əlaqədar olaraq, xüsus qeyd etməl y k k , “Yedd gözəl” balet ndə xalq nstrumental mus q s Q.Qarayev üçün mühüm yaradıcılıq mənbəy olmuşdur.

Baletdə bəstəkarın ən mühüm uğurlarından b r – l r k temat zm n formalaşmasıdır. Belə k , özünəməxsus mus q d l nə mal k Q.Qarayev l r kası məhz bu baletdə təşəkkül tapmışdır. N zam yaradıcılığına mürac ət edərkən, Q.Qarayev tərəf ndən obrazların təsv r ndə fadəl l r k ntonas yanın təcəssümünün qabarıq ver lməs , onun yaradıcılığındakı ps xoloj başlanğıcı daha da qüvvətlənd rm şd r. Bu sə, hər şeydən əvvəl, mus q n n l r k spektr n n gen şlənd r lməs lə bağlıdır. İlhamlı yüksəl ş, emos onal sərbəstl k yüksək l r kanı fac əv h sslərdən fərqlənd r r.

Q.Qarayev n l r kası A şə obrazının mus q səc yyəs ndə öz əks n tapmışdır. Balet n əsas qəhrəmanı A şən səc yyələnd rən mus q n n spes f k xüsus yyət n məhz l r kl k təşk l ed r. A şə obrazı dramaturj cəhətlərlə bağlı b r sıra mərhələlərdən keç r. Obrazın nk şaf st qamət had sələr n konkret ged şatı lə bağlıdır. Baletdə xalq səhnələr də sank balet n ümum l r k xətt nə qovuşur. Yedd gözəl n obrazı da l r kaya bürünmüşdür.

Balet n b r sıra obrazları leytmot v s stem lə xarakter zə ed lm şd r.

Xalqın nümayəndəs A şən n Bəhram şaha olan yüksək məhəbbət , onun fac əs balet n əsas l r k xətt d r. A şə lə bağlı olan mus q parçaları balet n ən gözəl, valehed c səh fələr d r.

A şə obrazı b tk n və hərtərə xarakter zə ed lm şd r. Onun part yasında leytmot vlərə yer ver lməsə də, onun obrazı ntonas ya et bar lə b rb r nə yaxın, təs rl l r k melod yalarla canlandırılır. A şən n mus q nömrələr onun dax l aləm n açıb göstər r. Xüsus lə A şən n Bəhramla duet səhnələr ndə mus q n n dər n təs red c gücü lə qəhrəmanın şa ranə 44

QARA QARAYEV – 100

xəyalpərvərl y , pak və müqəddəs məhəbbət h sslər tərənnüm olunur.

Həmç n n, yedd gözəl xarakter zə edən əsas leyt ntonas ya quruluşu b rbaşa, ardıcıl leyttemat k nk şaf xətt n təşk l ed r. Yedd gözəl n səhnədə görünməs , bütövlükdə yedd gözəl obrazı leytmövzu lə bağlıdır.

Bu mövzu sehrl nağıllar aləm n əks etd r r. Mus q xəyal , s rl əhvalruh yyə yaradır. Yedd gözəl n obrazında fantast k, romant k xəyallar, eyn zamanda, m ll səc yyəv c zg lər mürəkkəb surətdə qovuşmuşdur.

Yedd gözəl n b r-b r n n əks olan mövzu xarakter st kası eyn zamanda b r-b r n tamamlayır. Belə k , yedd gözəl n əsas leytmövzusu proloqda təzahür ed r. Onun başqa b r mod f kas yası “Gözəllər gözəl ”n n l r k adaj osunda əks olunur. Nəhayət, üçüncü leytmot v var antı kulm nas yada – yedd gözəl n “Vals”ında özünü göstər r. Sonda hər üç leytmövzu xaot k, pərakəndə, fraqmentlərlə təzahür edərək, b r-b r lə bağlanmayaraq, yedd gözəl n xəyal aləm n n dağılmasını təcəssüm etd r r. Əsərdə Bəhram şah, Vəz r və onların əlaltılarının səhnələr ndə mus q kəsk n melod ka, t r tmlərlə, d ssonans harmon yalarla xarakter zə ed l r. Bəstəkar bu səhnələrdə stehza, qrotesk üsulundan st fadə etm şd r. Baletdə Bəhram və Vəz r obrazları da leytmot vlərlə xarakter zə olunur. Am ranə, kəsk n şeypurun s qnalları Bəhramı, acı stehza lə dolu qəddar mövzu Vəz r səc yyələnd r r.

Balet n ən möhtəşəm səhnələr ndən b r olan Yürüş səhnəs əsər n əsas deyasını – xalq və şah arasındakı uçurumu, bu qarşıdurmada maraqlı olan vəz r və saray müh t n əks etd rməklə, eyn zamanda, mus q quruluşu, orkestr baxımından da parlaq b r lövhə yaradır. Belə k , əvvəlcə uzaqdan eş d lən mus q sədaları getd kcə yaxınlaşaraq, Bəhramı qarşılayan saray əyanlarının b r anda Bəhramı əhatəyə alıb saraya aparmasını təsv r ed r. B r mövzunun orkestr alətlər ndə var as ya olunması, part turanın tədr cən dolğunlaşdırılması səslənmən n kulm nas ya hədd ndə sank burulğan yaratması təəssüratı oyadır.

Q.Qarayev n “Yedd gözəl” balet n n temat zm müas r mus q n n melod k quruluşu üçün səc yyəv olan b r çox cəhətlər əhatə ed r. Balet n mus q s n n t msalında m ll mus q duyumunun dər n qatları lə bağlı olan yen fadə vas tələr n n ntens v axtarışları, Azərbaycan, Avropa və rus klass k məktəblər n n na l yyətlər və dövrün əsas cərəyanları öz əks n tapmışdır. Q.Qarayev n əsər n n temat zm ndə üzə çıxardığı m ll mus q mpulslarının st fadəs lə bağlı b r çox fadə vas tələr və üsulları sonrakı llərdə yaranan əsərlərdə də saxlanılmış və nk şaf etd r lm şd r.

45

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

“İLDIRIMLI YOLLARLA” BALETİ 1958-c ldə bəstələnm ş “İldırımlı yollarla” XX əsr n tanınmış Cənub Afr ka yazıçısı P ter Abrahamsın romanının mot vlər nə əsaslanır. Əsər müas r və aktual mövzuya – müstəmləkə xalqlarının öz azadlıqları uğrunda mübar zəs nə həsr ed lm şd r. İrq ayrı-seçk l k əsər n deyaözəy n təşk l ed r. Afr kada yaşayan qaradər l və mulat nsanların ağdər l müstəmləkəç lər tərəf ndən əz lməs , zülmə məruz qalması və buna qarşı mübar zə mövzusu balet n mus q s ndə bəd həll n tapmışdır.

Balet n l bretto müəll f Y.Slon msk , baletmeyster Y.Qr qorov ç və yaradıcı heyət əsər n əsas deyasını qoruyub saxlayaraq, romanın məzmununu balet n tələblər səv yyəs ndə şləm şlər. Romanın müəyyən personajları xt sar olunmaqla yanaşı, əsas qəhrəmanlar daha da qüvvətl c zg lərlə ver lm şd r. Bu baxımdan mulat oğlan Lenn lə ağdər l qız Sar n n məhəbbət n ct ma cəhətdən qabarıq göstərmək üçün Sar zülmkar mülkədar Gert n qızı k m təsv r olunur. Zənc müəll m Mako qəhrəmanlıq c zg lər kəsb ed r. Qaradər l lər n səfərbərl k səhnəs n n balet n məzmununa dax l olunması, həmç n n, f nal yürüşü balet n ct ma əhəm yyət n artırır.

46

QARA QARAYEV – 100

Balet n əsas qəhrəmanları Lenn və Sar n n dər lər n n müxtəl f rəngdə olmasına, təzy qlərlə üzləşmələr nə baxmayaraq, onların məhəbbət sarsılmır. Əsər n qəhrəmanları öz azad sevg lər , məhəbbətlər uğrunda mübar zədə məhv olurlar.

Q.Qarayev “İldırımlı yollarla” balet n n deyasını əsər n əvvəl ndən bəyan ed r. Əsər n gözəl, l r k, lhamlı mus q s P.Abrahamsın bu sözlər lə başlanır: “Övladlar, b z m zəmanəm z n nəğməs n oxuyun, n frət, mühar bə haqqında dey l, məhəbbət haqqında oxuyun”. Bəstəkar bu sözlər baletə ep qraf seçərək əsər n g r ş ndə metso-sopranonun fasında səslənd r r.

Balet üç pərdədən barətd r. Hər b r pərdə romana uyğun olaraq, müəyyən adlar daşıyır: I pərdə – “Evdə”, II pərdə – “Məhəbbət”, III pərdə – “Mübar zə” (romanda “N frət”) adlanır. Bunu Q.Qarayev özü belə zah ed rd : “Müas r müstəmləkə ölkəs ndə məhəbbət uğrunda mübar zə həyatın özü uğrunda mübar zəd r; k sevən qəlb n cəsur, görünməm ş hərəkət həyatda hökm sürən haqsızlıqlara, mövhumat və cəhalətə qarşı qəhrəman çağırışa çevr l r”15. “İldırımlı yollarla” balet n n novatorluğu yalnız mövzunun müas rl y ndə, aktuallığında dey l, bu mövzunun mus q də açılmasında özünü göstər r.

Balet n yazılmasından əvvəl hazırlıq ş – Cənub Afr ka xalqlarının rəngarəng mus q folklorunun, mə şət və tar x n n öyrən lməs ndən barət olmuşdur və bu proses çox vaxt aparmışdır. Daha sonra sə bəstəkar part tura üzər ndə şə başlamışdır.

Balet n mus q s ndə bəstəkar Afr ka mus q folkloruna xas olan xüsus yyətlərdən, səc yyəv ntonas ya və r tm kadan üzv surətdə st fadə etməyə çalışmışdır. Bununla əlaqədar olaraq, Q.Qarayev dem şd r: “...eyn zamanda mən sbat etməyə çalışırdım k , zənc lər n müas r mus q s nə, hər hansı xalqın mus q s k m , s mfon k nk şaf pr ns plər xasdır və Qərbdə hesab ed ld y k m , caz üsulları heç də onun vac b fərqlənd r c c zg lər dey l”16.

Q.Qarayev Afr ka xalqlarının mus q folklorunu dər ndən mən msəm ş və baletdə yaradıcılıqla st fadə etm şd r. Bəstəkar xalq mus q s nə mürac ətlə bağlı olaraq, özünəməxsus metodlara əsaslanaraq, heç b r s tat gət rmədən balet Cənub Afr ka mus q s n n xarakter ntonas ya və r tmlər lə zəng nləşd rm şd . Bəstəkar xoreoqraf ya sənət n n mühüm xüsus yyətlər n saxlayaraq, bu mus q əsasında gen ş formalar, ümum ləşd rmələr yaratmağa müvə əq olmuşdur.

15 / 16

Кара Караев. “Научно-публицистическое наследие” (составитель З.Сафарова). Баку, Элм, 1988. c.74.

47

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

48

QARA QARAYEV – 100

Əsər n part turasında, mus q dramaturg yasında qəhrəmanların və xalqın nk şaf xətlər b r-b r n tamamlayır. Lenn lə Sar n n məhəbbət şəxs çərç vədən çıxıb, rq ayrı-seçk l k və müstəmləkə s yasət lə mübar zə mövzusuna çevr l r. Bəstəkar baletdə fac əl məhəbbət xətt n və əz lm ş xalqın fac əv taley n qovuşduraraq nk şaf etd r r. Kon kt n fac əv l y xalq rəqslər n n coşqun, təb axını mus q n n dramaturj xüsus yyətlər n müəyyən ed r.

Balet n mus q dramaturg yası k əks qütblü aləm qarşılaşdırır: müsbət obrazlar – əsərdək bütün had sələr n mərkəz ndə duran zənc xalqının nümayəndələr d r, mənf obrazlar – müstəmləkəç lər, mülkədarlardır. Bu k aləm n qarşıdurması və toqquşması dramaturg yanın hərəkətver c qüvvəs n təşk l ed r.

Balet n əsas mus q dramaturj xətt Lenn və Sar n n məhəbbət , onların mənəv aləm n n zəng nl y öz təs r gücü lə ürəklər ələ alan melod yalarla səc yyələn r. Onlar l r k duyğuların dolğunluğu lə, tükənməz melod k təs r lə d nam k nk şafda ver lm şd r. İk sevg l n n ən ncə dax l h sslər dörd duet adaj oda və solo nömrələr ndə gözəl fadəs n tapır. Qəhrəmanların müxtəl f emos onal vəz yyət n və mürəkkəb h sslər n təcəssüm etd rən duet səhnələr balet adaj osu çərç vəs ndən çıxaraq, böyük b r məhəbbət səhnəs nə çevr l r.

Baletdək xalq səhnələr çox rəngarəng və d nam k nk şa ıdır. Xalq obrazı müxtəl f s malarda təms l olunur: Lenn n n dostları, tələbə dəstəs , qəsəbə sak nlər , məktəbl uşaqlar, x dmətç qadınlar, həmç n n xalqın ayrı-ayrı nümayəndələr . Bunlar şən, səm m , şıltaq, məzəl , düşüncəl , l r k, məğrur və ya qəml xarakterl rəqslərlə səc yyələn r.

“Tələbə mahnısı”, “G tara lə rəqs” və s. bu qəb ldənd r.

Xalq səhnələr had sələr n ged şatında dramat kləşd r l r. Xüsus lə mulatların və qaraların səfərbərl k səhnəs ndə et raz qüvvəs üzə çıxır. Əsərdə bu mövzu f nal yürüşündə yüksək səv yyəyə çatır.

Balet n daha b r d qqətəlay q xüsus yyət təb ət mənzərələr n n təsv r lə bağlıdır. Ucsuz-bucaqsız Afr ka səhralarının sərt gözəll y n təsv r edən gen ş nk şa ı s mfon k mus q həm də vətən rəmz nə çevr lərək, sonradan bu mövzu xalqın azadlıq yürüşünün mövzusuna qovuşur.

Mənf obrazlar daha ümum şək ldə: kobud, amansız, kəsk n xarakterl mus q mövzuları lə (“müstəmləkəç lər n akkordları”, Gert n leytmot v , qroteskl marş və s.) səc yyələnd r l r.

Baletdək had sələr çoxplanlı və müxtəl fxarakterl – l r k, romant k, mə şət, yumorlu, qəhrəmanlıq, stehzalı, fac əv səhnələrdə b r-b r n əvəz ed r. Q.Qarayev baletdə ənənəv klass k rəqslərdən, sü ta 49

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

pr ns plər ndən st fadə edərək, bütöv səhnələr yaradır.

Balet n mus q s n n nk şafında gen ş leytmot vlər s stem böyük rol oynayır. Leytmot vlər həm qəhrəmanların ps xoloj -emos onal vəz yyət n n açılmasında, təb ət mənzərələr n n təsv r ndə, həm qəhrəmanların mənəv yyatının şərh ndə mühüm əhəm yyət kəsb ed r. Xüsus lə Lenn və Sar n n k sevg leytmot v d qqətəlay qd r, bunlardan b r lhamlı h sslər tərənnüm ed r, d gər sə fac əv məhəbbət təcəssüm etd r r. Bütün leytmot vlər da m nk şafda, yen ləşmədə ver l r.

Balet n mus q s ndə bəstəkarın gözəl melod k stedadı, or j nal harmon k mus q d l , zəng n orkestr boyaları, tembr uzlaşdırmaları özünü qabarıq büruzə ver r.

Q.Qarayev n böyük sənətkarlıqla yaratdığı “İldırımlı yollarla” balet , müas r həyata həssaslıqla yanaşan bəstəkarın ct ma baxışlarını, vətəndaşlıq mövqey n b r daha bütün parlaqlığı lə nümay ş etd rm şd r. ***

SİMFONİK YARADICILIĞI “LEYLİ VƏ MƏCNUN” SİMFONİK POEMASI Q.Qarayev n “Leyl və Məcnun” s mfon k poemasında N zam n n eyn adlı poemasının human st deyası təcəssüm olunmuşdur. Əsər n özünəməxsus temat k və dramaturj planı bəstəkarın fərd üslubunu, onun mövzunu dər ndən dərk etd y n göstər r. Poemanın mus q təfəkkürü pr ns plər və formayaradıcı xüsus yyətlər bəstəkarın N zam poez yasına həssas münas bət lə bağlıdır.

Poemanın forma quruluşu tədr cən gərg nləşən dramat kl y lə fərqlən r.

Melod k d l n n səl sl y və fadəl l y lə səc yyələnən bu poemada k gənc n – Leyl və Məcnunun romant k məhəbbət tərənnüm olunur.

S mfon k poemanın forma quruluşu məhz obraz-dramaturj aspektlə bağlıdır k , bu da öz növbəs ndə, əsər n ümum konseps yası lə əlaqədardır.

Q.Qarayev n “Leyl və Məcnun” poemasında yaratdığı obrazlar tamlığı və çoxcəhətl l y lə d qqət cəlb ed r. Konkret proqramlılıqla bərabər, obrazlar ümum ləşd r lm şd r. Belə k , poemanın obrazları konkret tar x və sos al cəhətlər özündə cəmləşd rərək, dövrünün hüdudlarını aşır və 50

QARA QARAYEV – 100

dünya mədən yyət n n da m , yaşarlı cəhətlər n əks etd rən ümumbəşər c zg lər kəsb ed r. Beləl klə, ölməz obrazlar yaranır və bütün bu obrazların qarşılıqlı əlaqəs ndən tale və bəşər mövzusu meydana gəl r. Bu, həyatdır, sənətkar onu belə görür və belə dərk ed r. Belə qlobal baxış sə artıq əsər n konseptual vəz fəs – konkret mətndən kənarda, dəy şən oxucu nəs llər n n qəlb ndə və f kr ndə obrazın bəd potens alının nümay ş lə bağlıdır.

“Leyl və Məcnun” s mfon k poeması b rh ssəl s mfon k poema üçün ənənəv olan sonata formasında, lak n yen yozumda yazılmışdır. Belə k , bütün poema sank “b rnəfəsə” yazılmışdır, mus q əvvəldən axıra k m nk şafda ver lm şd r. Melod k xətt fas ləs z, çox gərg n nk şa ı, kulm nas yaya yaxınlaşdıqca daha da güclənən hərəkətlə səc yyələn r.

Metror tm k nk şafın fəallığı, melod yanın sürətl “uçuşları”, mühüm dramaturj rol oynayan melod k gəz şmələr formanın əhəm yyətl xüsus yyətlər d r. S mfon k poemanın forması yüksəl ş və nk şaf proses ndə yaranır.

“Leyl və Məcnun” s mfon k poemasının obrazlar s stem böyük gərg nl y , dolğun dramat zm lə d qqət cəlb ed r. Poemanın mus q mater alı üç mövzu üzər ndə qurulmuşdur: g r ş – dövrü səc yyələnd rən mövzu, əsas – Məcnun, köməkç – Leyl obrazı lə bağlıdır və bununla kompoz s yanın bütün mənt q bölmələr fadə olunmuşdur. Əsər obrazlı quruluşunun tədr c dramat k nk şafı, mus q mater alının xüsus tamlığı, bütövlüyü, mövzuların dax lən fəallığı lə fərqlən r.

51

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Beləl klə, “Leyl və Məcnun” m ll mus q xüsus yyətlər n n bəstəkar tərəf ndən dər n təcəssümünü nümay ş etd rən kam l sənət əsər d r.

Poemanın mus q s ndə həm xalq melosuna məxsus fadələr, səc yyəv r tm k şək llər, həm də mus q obrazlarının nk şafında muğam sənət ndən gələn xüsus yyətlər d qqət cəlb ed r.

“DON KİXOT” SİMFONİK QRAVÜRLƏRİ Qara Qarayev “Don K xot” s mfon k qravürlər n 1960-cı ldə bəstələm şd r. Bu, Azərbaycan mus q s ndə yen b r janr nümunəs olub, həmç n n yen fadə vas tələr lə fərqlənən əsərd r. Orta əsrlər Avropa İnt bah dövrünün çox tanınmış və sev lən əsərlər ndən b r olan span yazıçısı Servantes n “Don K xot” romanı əsasında bəstələnm ş s mfon k qravürlər n əsas deya məzmunu nsan , xey rxah duyğuların tərənnümünə əsaslanır. Q.Qarayev bu mövzuya daha öncə, 1950-c llərdə mürac ət edərək, görkəml rus rej ssoru Q.Koz ntsev n “Don K xot” bəd f lm nə (“Lenf lm” stud yası) mus q yazmışdı. Əsər n human st mah yyət n dər ndən duyan bəstəkar “kədərl xəyal cəngavər ” adlandırılan Don K xotun trag kom k obrazını mus q vas təs lə l r k-ps xoloj planda açmağa na l olmuşdu. S mfon k qravürlər n yaradılması da obrazın qabarıq mus q səc yyəs lə bağlı olmuşdur.

Bəstəkar öz qəhrəmanının portret n , xəyallarını, mənəv yyatını, əməllər n , onun yaşadığı dövrü, əhatə edən aləm , nsanları təcəssümü üçün çox or j nal vas tələrdən st fadə etm ş, rəssamlıqda gen ş yayılan c zg lərlə çək lm ş rəsm – qravür formasını və mus q fadə vas tələr lə uzlaşdıraraq, mus q qravürlər yaratmışdır. Obrazın parlaq c zg lər təs rl mus q lə vəhdət təşk l edərək, Orta əsrlər müh t n , qoca cəngavər n xəyalpərvər surət n yaradır.

“Don K xot”un olduqca maraqlı və özünəməxsus mus q l dramaturg yası vardır. Səkk z pyesdən barət s ls lə formasında yazılmış əsər ənənəv sü talar k m təzadlı xarakterl pyeslər n növbələşməs pr ns p nə əsaslanmır. S ls lədək pyeslər bəd mənası, s mfon k dramat zm lə fərqlənərək, nk şaf edən vah d xətt üzrə qurulmuşdur. Əsər n ayrı-ayrı pyeslər n b rləşd rən dax l dramat k xətlər, leytmövzular bəstəkarın s mfon k təfəkkürünün təzahürlər k m d qqətəlay q cəhətlərə mal kd r. İlk növbədə, s ls lədə bütün qravürlər dər n dramat k xətlərlə b rləşd rən “Səyahət mövzusu” qeyd olunmalıdır k , bu mövzu lk n ədəb 52

QARA QARAYEV – 100

qaynağın başlıca poet k mövzusunu – qəhrəmanın şər və haqsızlıqlarla üzləşd y və döyüşdüyü fac əl həyat yolunu özündə əks etd r r. “Səyahət mövzusu” Don K xotun leytmot v nə çevr lərək, I, III, V və VIII qravürlərdə səslən r. Əsər n dramaturj nk şafında “Səyahət mövzusu” d gər mövzularla – “Cəngavərl k çağırışı”, “Aldonsa” mövzuları lə qarşılıqlı s mfon k nk şafda ver l r.

D gər qravürlərdə sə sadəd l, lak n al cənab qəhrəmanın gözlər lə onu çevrələyən aləm təsv r olunur, d nləy c n n gözü önündə rəngarəng, təzadlı, xey r və şərlə dolu b r aləm canlandırılır. Bu baxımdan: II qravür, “Sanço – Qubernator” – d r baş, şən və oynaq s lahdaşı Sanço Pansanı, onun xəyallarındakı qubernator olmaq arzusunu xarakter zə ed r. IV qravür – “Aldonsa”, Don K xotun füsünkar sevg l s n səc yyələnd r r.

Don K xota qarşı qoyulan soyuq-nəzakətl ar stokrat surətlər sə VI qravürdə – “Pavana” span saray rəqs ndə və VII qravürdə – “Kavalkada”da coşğun, lak n tutqun çalarlı mus q də öz əks n tapmışdır. Əsər VIII qravürlə – “Don K xotun ölümü” qravürü lə, əzablı, sıxıntılı, kədərl sonluqla başa çatır.

Məzmununa və dramaturj əhəm yyət nə görə s ls lədək qravürlər k yerə ayırmaq olar: Don K xotun xəyallar aləm ndə yaşatdığı obrazlarla bağlı qravürlər – “Sanço-Qubernator”, “Aldonsa” əsər n əvvəl ndə öz əks n tapır; real həyatda Don K xota qarşı çıxan qüvvələr təsv r edən pyeslər – “Pavana”, “Kavalkada” daha sonra təqd m olunur. Don K xot obrazı lə bağlı “Səyahət” mövzusuna əsaslanan qravürlər (o cümlədən, “Don K xotun ölümü” qravürü) k müxtəl f qütblü obrazları b rləşd rən vas təyə çevr l r. Bu cür ardıcıllaşma Don K xot obrazının xəyallar aləm ndən real gerçəkl yə doğru nk şafını, həyatdan – ölümə doğru yolunu əks etd r r. İnsanların təsəvvüründə məzəl b r obraz k m kök salmış Servantes n Don K xotu Q.Qarayev n təfs r ndə dəy ş lərək, xey rxah, da m gözəll k arzusu lə yaşayan, haqsızlığa qarşı mübar zə aparan, məhəbbətə lay q, fac əl talel real b r surət k m canlandırılmışdır. Məhz bu keyf yyətlər bəstəkarın mus q s n n təs r gücünü artıraraq, obrazın yen lənməs nə rəvac ver r.

53

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

BİRİNCİ SİMFONİYA Azərbaycanda s mfon ya janrının təməl n qoyan Q.Qarayev n B r nc s mfon yası 1943-cü ldə C.Hacıyev n və S.Hacıbəyovun lk s mfon yaları lə yanaşı mus q rs nə dax l olmuşdur. S mfon ya Böyük Vətən mühar bəs n n ən qızğın vaxtında bəstələnərək, xalqın qəhrəmanlığına və qələbə əzm nə həsr olunmuşdur. Bəstəkarın s mfon k mus q sahəs ndək yaradıcılıq axtarışları artıq bu əsərdə öz əks n tapmışdır.

S mfon yada bəstəkar ənənəv dördh ssəl klass k strukturdan mt na ed b or j nal k h ssəl s ls lə qurur: I h ssə (Molto sostenuto) bəd surətlər n qarşılaşdırılması üzər ndə qurulub. II h ssə (Molto moderato) 6 s mfon k var as yadan barətd r k , hərəkət n, cəldl y n, qeyr -ad , gözlən lməz modulyas yaların, orkestr çalarlarının dəy şməs sayəs ndə əsas mövzunun şək ldəy şmələr baş ver r. Var as yalar s mfon ya üçün ənənəv h ssələr – Andante, skertso və f nalı əvəz ed r. Bəstəkar əsər n mus q məzmununda Azərbaycan mus q s n n lad- ntonas ya xüsus yyətlər lə Avropa pol fon k üslubunu qovuşdurmağa çalışmışdır. İKİNCİ SİMFONİYA İk nc s mfon yasını bəstəkar 1946-cı ldə bəstələm şd r. Əsər Böyük Vətən mühar bəs qurbanlarının xat rəs nə həsr olunmuşdur. S mfon ya 5 h ssədən barətd r.

S mfon yanın I h ssəs (Allegro) tokkata xarakterl sonat nadır; II h ssə (Andante) quruluşuna görə son dərəcədə b tk n olub, şlənmə bölməs ep zodla əvəz olunmuş sonata formasındadır; III h ssə (Allegro molto) skertsodur; IV h ssə – Passakalyada janrın başlıca pr ns p – bas mövzuya var as yalar sonadək saxlanılmışdır; V h ssə (Allegro v vace) rondosonata formasındadır, burada t , arasıkəs lməz axın yaradan mövzular üstünlük təşk l ed r. İk nc s mfon ya şıqlı obrazları, həyatsevər əhval-ruh yyəs lə yadda qalır. Əsər n mus q d l m ll ntonas yalarla zəng n, forması aydın və lakon kd r. İk nc s mfon yada ntonas ya quruluşunun bütövlüyü d qqət cəlb ed r. Əsər n demək olar k , bütün mövzuları b r-b r nə sıx tellərlə bağlıdır. Burada həm aşıq mus q s n n, həm xalq rəqslər n n ntonas yaları, həm də muğamın səc yyəv mprov zas ya üslubu aydın eş d l r. Lak n xalq mus q s n n tanış ntonas ya və r tmlər hər dəfə fərd , özünəməxsus səslənmə kəsb ed r. Folklordan belə st fadə üsulu bəstəkarın yaradıcılıq pr ns plər ndən b r k m formalaşır.

54

QARA QARAYEV – 100

ÜÇÜNCÜ SİMFONİYA Q.Qarayev n Üçüncü s mfon yasında (1965) dövrün aparıcı təmayüllər öz əks n tapmışdır. Məlum olduğu k m , Q.Qarayev n Üçüncü s mfon yasının yarandığı dövr Azərbaycan mus q tar x ndə müxtəl f yaradıcılıq təmayüllər n n mövcudluğu lə fərqlən r. Məlumdur k , ayrıayrı cərəyanların eyn zamanda təzahür etməs mus q tar x ndə dönüş anlarının səc yyəv xüsus yyət d r. Məhz belə b r məqamda təfəkkürün köhnə konseps yaları dağılır və yen deyaların, yen təsəvvürlər n təcəssümü üçün forma axtarışları ged r.

Bu axtarışlar, lk növbədə, yazı texn kasının seç lməs lə bağlı d . Bu təmayül atonal və dodekafon ya texn kasının bəstəkarlıq üslubları, həmç n n ötən llər n sənətkarlarının pol fon k texn kası lə təb əlaqəs əsasında əmələ gəlm şd r. Ser ya üslubunun təb ət ndən rəl gələn bu təmayül neoklass k cərəyanın özünəməxsus mərhələs n yaratmışdır.

Onun özəy n vah d temat k mənbəyə – ser yaya və onun dodekafon ya texn kası çərç vəs ndə məlum üsullarla müxtəl f mod f kas yaya əsaslanan ntens v mot v- ntonas ya şləmələr təşk l ed r.

Q.Qarayev müas r mus q n n müxtəl f cərəyanlarının məğz n duyaraq, ser ya texn kasına mürac ət etm şd r. 12 tonlu ser ya bəstəkarı, hər şeydən əvvəl, formanın ntonas ya vəhdət dax l ndə lk n ntonas ya mater alının çoxsaylı şək ldəy şmə mkanına görə cəlb etm şd r.

55

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Üçüncü s mfon ya fəlsəf planlı əsərd r. Q.Qarayev təfəkkürü burada saf mənəv yyatın və human zm n fadəs olan yüksək bəd səv yyədə təcəssüm olunur. Q.Qarayev n bu s mfon yasında yen bəd deyalar, yen məzmun və obrazlar aləm n n təşəkkülü öz əks n tapmışdır k , bu da bütün mus q formasının təşk l , lad-harmon k, lad-tonallıq qarşılıqlı əlaqə s stem ndə müvaf q dəy ş kl klərə gət r b çıxarmışdır.

Q.Qarayev n yaradıcılıq dəst-xətt n n əsas pr ns plər Üçüncü s mfon yada öz əks n tapmışdır. S mfon yada vah d bəd -konstrukt v deyaya tabe olan bütün fadə vas tələr n n qarşılıqlı əlaqə pr ns p saxlanılmış və bu halda qarşılıqlı əlaqə konkret lad-dramaturj forma almışdır. Burada temat zm n və bütün kompoz s yanın mus q mater alını təşk l edən, parlaq m ll semant kaya, dəq q lad- ntonas ya detallarına mal k elementlər n qarşılıqlı əlaqəs nəzərdə tutulur. Müas r lad-harmon k s stem n qeyr -ad səslənmələr sə sank m ll mpulsları özündə toplayaraq yen dən canlandırır.

Q.Qarayev n Üçüncü s mfon yası onun yaradıcılıq yolunun yetk nl k mərhələs olmaqla, b r daha m ll üsluba əsaslandığını nümay ş etd rd .

S mfon yanın b r nc h ssəs ndə harmon k və xətt komponentlər n s ntezləşd r lməs nə əsaslanan ser yadan st fadə olunur. Melod k fadələr formul əhəm yyət kəsb ed r k , bu da bütövlükdə formanın quruluşunu müəyyənləşd r r.

S mfon yada müas r bəstəkarlıq metodlarından st fadə “yen folklor dalğası” lə çuğlaşır. Bu halda atonal və folklor s stemlər n n s ntez n n parlaq nümunələr təzahür ed r.

Mus q şünas-al m L.Karag çeva “Qara Qarayev və folklor” məqaləs ndə yazırdı k , Üçüncü s mfon yada ser ya m ll l k və ənənəv l klə səsləşən b r sıra nteqras yalı am llərdən barətd r. Bunlar həm ntonas ya, həm də kompoz s ya-quruluş am llər d r. Artıq burada ser yanın “təmk nl ” nterval nəbz lə əlaqədar assos as ya yaranır. Yüksəl ş və en şlər n da m və yumşaq qarşılıqlı kompensas yası, k ç k və böyük nterval addımlarının ardıcıl növbələşməs – Azərbaycan monod yasının ümum 17 c zg lər d r .

S mfon yada d nam k ntonas yanın qeyr -ad l y və parlaqlığı d qqət cəlb ed r. Üçüncü s mfon ya Q.Qarayev n melod k f kr quraşdırmaq, başlanğıc mater aldan qənaətlə st fadə edərək onu sonrakı nk şaf hesabına fəal 17

Карагичева Л. “Творчество Кара Караева и фольклор”. В кн. “Современность и фольклор”. Статьи и материалы. М., 1977. С. 159.

56

QARA QARAYEV – 100

şək ldə zəng nləşd rmək bacarığının bar z nümunəs d r.

S mfon ya dörd h ssədən barətd r: I h ssə – Allegro Moderato II h ssə – Allegro v vace III h ssə – Andante IV h ssə – Allegro B r nc h ssədə mövzunun var as ya ed lməs yalnız kölgə- şıq c zg lər yaratmır, həm də obrazın məzmununa toxunur.

Mus q də xalq nstrumental mus q s ndək passaj və f quras yaların d nam k hərəkət təcəssüm olunur. Q.Qarayev yazırdı k , “bunu mən səm m yyətlə, qəlbən yaratmışam, bununla yanaşı, əlbəttə, belə b r f kr sbat etmək stəm şəm k , 12 tonlu texn kaya c dd r ayət edərək m ll mus q yazmaq olar”. Bu əsərdə xalq mus q s lə əlaqən n yen növü meydana çıxır. Üçüncü s mfon yanın m ll xarakter yalnız bu h ssədə məhdudlaşmayıb, əsər n bütün obrazlar s stem nə aşılanır, canına hopur. Üçüncü s mfon yanın mərkəz ndə duran obraz Azərbaycan m ll xüsus yyətlər n n müas r mərhələs n əks etd r r.

SKRİPKA VƏ SİMFONİK ORKESTR ÜÇÜN KONSERT Q.Qarayev n 1978-c ldə yüksək bəd sənətkarlıqla bəstələd y mükəmməl əsərlər ndən b r skr pka və s mfon k orkestr üçün Konsertd r. Müas r gerçəkl y n mürəkkəb bəd təcəssümünü özündə əks etd rən bu əsər Azərbaycan mus q s üçün yen olan fadə vas tələr lə aydın klass k formanın uzlaşdırılmasından meydana gəlm şd r. Skr pka konsert ndə mus q dramaturg yası z dd yyətl qarşıdurmalara əsaslanır və müas r nsanın gərg n həyatının mürəkkəb anlarını, varlığını, həq qətlər n , et ra arını, qələbələr n əks etd r r. Konsert cəsarətl novator axtarışları, bəd -estet k konseps yası, zər f temat zm lə d qqət cəlb ed r. Əsərdə dramaturj cəhətdən əsaslandırılmış kontrastlar, temat k mater alın transformas yaları, rəngarəng orkestr pal trası özünəməxsus surətdə əsər n mətn ndə təcəssüm olunur.

Konsert üç h ssədən barət s ls ləd r.

I h ssə – Allegro moderato II h ssə – Andante III h ssə – Allegro 57

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

B r nc h ssədə skr pka lə orkestr n d aloqunda səm m et ra ardan başlayaran nk şaf böyük gərg nl yə, solo alətlə orkestr n qarşıdurmasına gət r b çıxarır. Skr pka kadens yası sə sol st n emos onal monoloqunu təms l ed r. İk nc h ssədə mus q n n nk şafı b r neçə mərhələdən keçərək, romant k vüsət alır, eht raslı coşqun səslənməs lə d qqət cəlb ed r. Bu h ssədə nəfəs alətlər n n xoralı emos onal baxımdan olduqca təs rl səslən r. Bu fonda skr pkanın mövzusunun transformas yaları mühüm əhəm yyət kəsb ed r. Hər k mövzu repr zada emos onal baxımdan dəy ş kl yə uğrayaraq, şıqlı, dalğın, kədərl əhval-ruh yyə yaradır. Üçüncü h ssə – f nal əsər n bəd konseps yasında ən yüksək z rvəd r. Lak n kulm nas ya b rdən-b rə dey l, tədr clə əldə olunur.

H ssən n əvvəl ndə təb l n gurultusu lk öncə uzaqdan səslənərək, tədr clə qüvvətlən r. D nam kanın artırılması fonunda skr pkanın ost nat r tm k hərəkətlər amansız, soyuq və dağıdıcı b r qüvvən təsv r ed r. İnk şafın kulm nas yasında şeypurların məğrur marşı qələbən n təntənəs n təcəssüm etd r r. Bu baxımdan f nalda tembr dramaturg yası da d qqətəlay qd r. Zərb alətlər n n, m s nəfəsl alətlər n, s ml alətlər n solo skr pka lə uzlaşdırılması tədr cən şıqlanma əmələ gət r r, nsanın mənəv qələbəs tərənnüm olunur.

58

QARA QARAYEV – 100

Beləl klə, Q.Qarayev n Skr pka konsert bəstəkarın yaradıcılıq üslubunun kam ll k dövründə klass k ənənələrlə müas r təmayüllər n qovuşmasından yaranan yüksək sənət əsər k m dünya mus q ədəb yyatına dax l olmuşdur. *** VOKAL-SİMFONİK ƏSƏRLƏR “Ürək mahnısı” kantatası (1938) Rəsul Rzanın sözlər nə xor, s mfon k orkestr və rəqs ansamblı üçün yazılmışdır. Bu kantata Q.Qarayev n lk n yaradıcılıq dövründə onun üslub axtarışlarının b r nümunəs k m dəyərlənd r lə b lər. Belə k , bu əsərdə xalq mus q s lə bağlı əlaqələr həm əsər n l r k mövzularında, həm də rəqs xarakterl eht raslı obrazlarla fadə olunmuşdur.

Q.Qarayev bu əsər lə Ü.Hacıbəyl n n və M.Maqomayev n xor mus q s sahəs ndək na l yyətlər n n b rbaşa davamçısı k m çıxış etm şd r. “Ürək mahnısı” kantatasını Azərbaycanda bu janrın təşəkkülündə mühüm mərhələ hesab etmək olar. Burada bəstəkar xalq mus q elementlər n mürəkkəb profess onal forma qanunauyğunluqları lə üzv surətdə əlaqələnd rm şd r.

59

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Q.Qarayev özü bu barədə yazırdı k , “...mən öz “Ürək mahnımı” aşıq ntonas yaları və Azərbaycan mus q s n n zəng n r tmlər ndən st fadə edərək bəstələm şəm. Ü.Hacıbəyl dən nümunə götürərək, orkestrə səslənmən çox zəng nləşd rən tarları dax l etm şəm”18. “Ürək mahnısı” kantatası üç h ssədən barətd r: I h ssə – nstrumental g r ş, II h ssə – xor, III h ssə – yallı ruhunda rəqsd r.

“Səadət nəğməs ” kantatası 1947-c ldə yaranmışdır. Bu kantatanı “Ürək mahnısı”ndan 10 ll k b r zaman məsafəs ayırır. Lak n obrazların yaxınlığı, xalq mus q s nə st nad, xüsus lə aşıq mus q s n n səc yyəv xüsus yyətlər n n təzahürü bu k əsər arasındakı qohumluq əlaqələr n əks etd r r.

“Səadət nəğməs ” kantatası Məmməd Rah m n sözlər nə soprano, xor və s mfon k orkestr üçün yazılmışdır. Əsər dörd h ssədən barətd r: I h ssə – təntənəl xarakterl nstrumental g r şd r; II h ssə – Vətən tərənnüm edən xordur; III h ssə – l r k xalq mahnıları ruhunda ar ya; IV h ssə – möhtəşəm f nal xorudur. B tk n formaya mal k bu əsərdə bəstəkar mus q n n mürəkkəb fadə vas tələr ndən, xor part turasında pol fon k üsullardan, rəngarəng lad-tonallıq münas bətlər ndən gen ş st fadə etm şd r.

Bu kantatalarda m ll ruhun təcəssümündə xalq mus q s ünsürlər ndən st fadə b r boya k m özünü göstər r. Bu üsul Q.Qarayev n təfəkkür tərz n n, mus q üslubunun özünəməxsus xüsus yyətlər lə çuğlaşaraq, yüksək profess onal səv yyədə öz əks n tapır.

KAMERA-VOKAL VƏ XOR ƏSƏRLƏRİ Q.Qarayev n vokal əsərlər onun yaradıcılığında o qədər gen ş yer tutmasa da, k fayət qədər çoxcəhətl və rəngarəng nümunələrlə təms l olunmuşdur: l r k-fəlsəf ruhlu romanslar, estrada janrlı mahnılar, xorlar və xalq mahnı şləmələr .

“Mən s z sev rd m” və “Gürcüstan təpələr ndə” romansları A.Puşk n n sözlər nə yazılmış, Azərbaycan vokal mus q s n n nc lər ndənd r. XIX əsr rus poez yasının dah nümayəndəs A.Puşk n n yaratdığı obrazların mus q təcəssümü olan bu k l r k m n atür bəstəkarın qəlb ndən gələn h sslər əks etd r r. Romanslarda Puşk n n poet k n tq n n vəzn n melod k d llə təsv r edən Q.Qarayev ahəngdar mus q fadə vas tələr lə ecazkar və təs rl əsərlər yaratmışdır.

18

Караев К. «Песнь сердца». Газ. «Комсомольская правда». 2 апреля 1938 г.

60

QARA QARAYEV – 100

“Altı rüba ” s ls ləs Ömər Xəyyamın sözlər nə səs və fortep anonun müşay ət üçün bəstələnm şd r. Bəstəkar XI-XII əsrlərdə yaşayıbyaratmış dah İran şa r Ömər Xəyyamın poez yasına dər n maraq göstərərək, onun əsas deyasını təcəssüm etd rməyə çalışmışdır. Altı vokal m n atürdən barət olan s ls lədə bəstəkar nsanı cəlb edən həyatın gözəl obrazlarını, təb ət və qadın gözəll y n , ölüm haqqıda fəlsəf düşüncələr əks etd rm şd r. “Üç noktürn” vokal s ls ləs Lenqston Hyuzun sözlər nə bas səs və caz orkestr üçün yazılmışdır. XX əsrdə yaşayıb-yaradan məşhur amer kalı zənc -şa r Lenqston Hyuzun şe rlər bəstəkarı ps xoloj cəhətdən dər nl y və emos onal dolğunluğu lə cəlb etm şd r. Noktürnlərdən hər b r müəyyən b r obrazın təcəssümünə həsr olunmuşdur və müvaf q surətdə adlandırılmışdır. “Üç noktürn” s ls ləs Q.Qarayev n yaradıcılığına “İldırımlı yollarla” balet lə dax l olan rq ayrı-seçk l k mövzusunu davam etd rərək, bəşər yyət n aktual problemlər səv yyəs nə qaldırmışdır.

Mahnılar Q.Qarayev n vokal əsərlər sırasında d qqət cəlb ed r. Bunlar bəstəkarın həm k no f lmlər nə və teatr tamaşalarına yazdığı mus q n n tərk b h ssələr , həm də ayrı-ayrı mahnı nümunələr d r. Kütləv -estrada mahnı janrında yazılmış bu əsərlər ekrandan, səhnədən həyata dax l olaraq, müğənn lər n repertuarında və nsanların yaddaşında möhkəm kök salmışdır. Zeynal Cabbarzadən n sözlər nə yazılmış “Sülh haqqında 61

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

p oner mahnısı” k ç kyaşlı məktəbl lər tərəf ndən sev lərək oxunur. “B r məhəlləl k oğlan” bəd f lm ndən “Əhməd n mahnısı” çox məşhurdur və müğənn lər tərəf ndən tez-tez səslənd r l r. Q.Qarayev n mahnılarının b r çoxu əmək adamlarının, xüsus lə ne ç lər n obrazlarını təcəssüm etd r r. M.Svetlovun şe rlər nə sol st, xor və s mfon k orkestr üçün “Dən z ne ç lər n n mahnısı” – “Xəzər ne ç lər haqqında povest” f lm ndənd r.

“Gen ş dən z üzər ndə yayılan mərdl k mahnısı” Xəzər n və Bakının tərənnümünə həsr olunmuşdur.

A kapella üçün “Payız” xoru dah Azərbaycan şa r N zam Gəncəv n n sözlər nə yazılmışdır. L r k mövzulu xor m n atürü Q.Qarayev n N zam poez yasına məhəbbət n n təcəssümü lə bağlıdır. “Payız” xorunun mətn n N zam Gəncəv n n “Leyl və Məcnun” poemasından payız fəsl n n gəlməs n n və Leyl n n ölümünün təsv r lə bağlı fəsl n başlanğıc m sraları təşk l ed r. Xorun poet k əsası səkk z m sralıq mətndən barətd r. Burada sevən və ürəy həyat eşq lə döyünən Leyl n n şıqlı obrazı çox kədərl və təs rl b r surətdə solub-gedən təb ət obrazı lə uzlaşdırılır. Səm m , ürəkdən gələn l r k, ncə xarakterl xorun melod k məzmununda kədərl əhval-ruh yyə hökm sürür. *** 62

QARA QARAYEV – 100

KAMERA-İNSTRUMENTAL ƏSƏRLƏR Qara Qarayev n yaradıcılığında mühüm yer onun kamera- nstrumental əsərlər tutur. Kamera- nstrumental mus q sahəs adətən bəstəkarların yaradıcılıq laborator yası olub, yaradıcılıq təmayüllər n n və üslub xüsus yyətlər n n təkamülünü özündə əks etd r r. Q.Qarayev n həm ayrıayrı alətlər (fortep ano, skr pka, orqan və s.), həm də müxtəl f tərk bl ansambllar üçün yaratdığı pyeslər və məcmuələr onun bu sahəyə necə önəm verd y n nümay ş etd r r. Kamera- nstrumental mus q sahəs ndək əsərlər onun yaradıcılığının bütün mərhələlər ndə meydana gəlm ş, onun mus q maraqlarını əks etd rm şd r. Onun lk əsər – fortep ano üçün “Tsarskoye selo heykəl ” pyes , son əsər sə fortep ano üçün “12 fuqa” məcmuəs olmuşdur. Bu da fortep ano alət n n onun yaradıcılığındakı əhəm yyət n göstər r. Bu da təsadüf dey ld , çünk Q.Qarayev p anoçu k m görkəml pedaqoqlardan mus q təhs l almışdı.

O, gözəl p anoçu d və təkcə fortep anonun dey l, demək olar k , bütün alətlər n fakturasını yaxşı b l rd .

63

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Q.Qarayev n dah rus şa r A.S.Puşk n n eyn adlı şe r ndən lhamlanaraq bəstələd y “Tsarskoye selo heykəl ” pyes mpress on st ruhlu b r əsərd r.

Bəstəkar Puşk n n şe r ndə təsv r olunmuş b r obrazı təcəssüm etd rm şd r. Pyes n mus q s ətrafa nc dənələr səpələyən fəvvarən xatırladır. Mus q də şe r d l n n gözəll y və məlahətl səslənməs öz təzahürünü tapmışdır.

Q.Qarayev n fortep ano əsərlər sırasında xüsus olaraq, k ç kyaşlı façılar, uşaq mus q məktəblər n n şag rdlər üçün nəzərdə tutulmuş b r neçə m n atürlər , “Uşaq pyeslər ” məcmuələr n , Sonat nanı qeyd etməl y k. “Moska və F l”, “Hekayə” uşaq pyeslər proqramlı əsərlərd r.

Məcmuələr də proqramlı pyeslərdən barətd r: “Balaca vals”, “Oyun”, “F k rləşmə” və s. Bu əsərlər parlaq obrazlılığı, forma mütənas bl y , p ano façılıq üsullarının rəngarəngl y və sadəl y lə fərqlən r. Qara Qarayev n fortep ano pyeslər öz təb ət et bar lə metod k xarakterl olub, k ç kyaşlı façının fortep ano fakturasının s rlər n tədr cən öyrənməs nə x dmət ed r. Bəstəkar sırf texn k çərç vən gen şlənd rərək, p anoçunu pyesdə təcəssüm olunan k ç k bəd obraz üzər ndə düşünməyə çağırır. İfadə tərz n n sadəl y nə baxmayaraq, Q.Qarayev n uşaq pyeslər k ç k mus q ç n n dünyagörüşünü nk şaf etd rən ntellektual potens ala mal kd r və ona müəyyən mənəv keyf yyətlər aşılayır.

24 prelüd s ls ləs Q.Qarayev n fortep ano yaradıcılığının z rvəs n təşk l ed r. Bu s ls lə özünəməxsus deya-bəd məqsədlər daşıyaraq, p anoçuların tədr s və konsert repertuarında xüsus yer tutur. S ls lə hərəs ndə altı prelüd olmaqla dörd də ərdən barətd r. Bunlar müxtəl f dövrlərdə bəstələnm şd r və həm n dövrə a d mövzu, obraz, üslub xüsus yyətlər n n əlamətlər n daşıyır. Prelüdlər n b r nc və k nc də ər 1951-1952-c llərdə yaranmışdır və bəstəkarın bu dövrə xas olan janr-mə şət obrazlılığı lə əlaqədardır, üslub xüsus yyətlər baxımından “Yedd gözəl” balet nə yaxındır. 1957-c lə a d üçüncü də ərdə l r kps xoloj mövzu baxımından “İldırımlı yollarla” balet lə bağlılıq özünü göstər r. 1963-cü ldə yaranmış dördüncü də ərdək prelüdlərdə aydın və c dd l r ka, fəlsəf baxışlar öz əks n tapır, çoxsəsl mus q üsullarına üstünlük ver l r k , bu da bəstəkarın həm n dövrdək yaradıcılığı üçün səc yyəv d r. Prelüdlər n hər b r də ər bəstəkarın sənətkarlığını təms l edən s ls lə əsərlərd r.

24 prelüd s ls ləs n n quruluşu da maraqlıdır, belə k , prelüdlər tonallıqlarına görə kv nta da rəs üzrə ardıcıllaşır: Do-majordan fam noradək. Bu s ls lədə b r major prelüdü eyn adlı m nor prelüdü lə növbələş r: 1-c prelüd Do-majorda, 2-c do-m norda, 3-cü Sol-majorda, 4-cü sol-m norda və s. bu qayda lə bütün tonallıqlar əhatə olunur.

Qeyd etmək lazımdır k , dünya mus q ədəb yyatında F.Şopen n, 64

QARA QARAYEV – 100

65

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

S.Raxman novun, D.Şostakov ç n yaratdığı 24 prelüd s ls lələr Q.Qarayev üçün örnək olmuşdur. Bu bəstəkarlar k m , Q.Qarayev də prelüdlər s ls ləs ndə təzadlıq pr ns p nə əsaslanaraq, onu əhatə edən aləm n təəssüratlarını, obrazlı n kasını, rəngarəng lövhələr n dəy şməs n , emos onal z dd yyətlər əks etd r r. Burada müxtəl f xarakterl prelüdlər – qroteskl , tokkato t pl , qəd m mus q üslublu, müas r reqtaym səc yyəl , qəhrəmanlıq c zg l , gəncl k əhval-ruh yyəl , muğamvar , fəlsəf , matəm ruhlu, laylayabənzər, aydın, şən-şux, təravətl prelüdlər b r-b r n əvəz ed r.

Q.Qarayev n kamera- nstrumental yaradıcılığında müxtəl f tərk bl ansambl əsərlər də mühüm yer tutur. Bu k m əsərlər sırasında Skr pka və fortep ano üçün Sonata, S ml kvartet üçün – “Fuqa”, “Kvartett no” k m əsərlər, kvartetlər d qqətəlay qd r.

Q.Qarayev n lk mus q müəll m , tanınmış p anoçu və konsertmeyster Vlad m r Kozlova həsr etd y Skr pka və fortep ano üçün Sonata (1960) nsanın qəlb nə nüfuz edən səm m mus q hekayəs d r. Quruluşuna görə klass k sonatadan fərqlənən bu əsər dörd h ssəl d r. Sonatanın b r nc h ssəs – Moderato – mərd xarakterl obraz səc yyəs nə mal kd r. İk nc h ssən n – Reç tat v və Andante – əvvəl ndə skr pkanın mprov zas yalı reç tat v muğamvar fadə tərz n özündə əks etd r r. Üçüncü h ssə – Pastoral - qəd m s ts l ana ruhlu rəqsd r. F nalda – “Fantaz ya” – yüksək pafoslu ep k obrazlar hökm sürür. Mus q mövzusu V.Kozlova ep taf ya – səs yüksəkl y nə görə “Vlad m r” adının mus q s mvolunu təşk l edən səslərdən tərt b ed lm şd r və ardıcıl nk şaf etd r lərək, sadə və kədərl b r obrazın yaradılmasına x dmət ed r. İk nc s ml kvartet (1947) Q.Qarayev n sənət müəll m , dah bəstəkar Dm tr Şostakov çə həsr olunmuşdur və onun bu sahədə ən əhəm yyətl əsərlər ndənd r. Kvartet dörd h ssədən barətd r: b r nc h ssə şən xarakter daşıyır, sonat na formasındadır, k nc h ssə – Largo yüksək fəlsəf passakal yadır, üçüncü h ssə – tokkata t pl sürətl rəqsd r, dördüncü h ssə, f nal – pastoraldır. Kvartet n forma quruluşunun yığcamlığı, mövzunun nk şaf xüsus yyətlər , çoxsəsl l k üslubu və ansambl boyaları d qqət cəlb ed r. Əsər n obrazları klass k, aydın və yüksək ntellektual səc yyəl d r.

Kamera- nstrumental mus q sahəs ndə Q.Qarayev n daha b r thaf əsər müəll m olmuş dah bəstəkar Üzey r Hacıbəyl n n “Aşıqsayağı” əsər n n kamera orkestr üçün şləməs d r (1964). Ü.Hacıbəyl n n “Aşıqsayağı” tr osu skr pka, v olonçel və fortep ano üçün yazılmış pastoral xarakterl b r əsərd r. Bu əsərdə bəstəkar aşıq 66

QARA QARAYEV – 100

mus q s n n t p k ntonas ya və r tm k xüsus yyətlər ndən st fadə edərək, or j nal b r əsər yaratmışdır. Bəstəkar xalq mus q s ndən gələn cəhətlər çoxsəsl l k pr ns plər lə qovuşdurmağa na l olmuşdur. Əsər n mus q s n n zər y Q.Qarayev n transkr ps yasında da öz əks n tapmışdır.

Q.Qarayev part turaya çox həssaslıqla yanaşaraq, çoxsəsl fakturanın daha dolğun və qabarıq olmasına çalışmışdır. Q.Qarayev transkr ps yada Üzey r bəy n ruhunu qoruyaraq, part turanı öz dəst-xətt lə rövnəqlənd rm şd r.

Q.Qarayev n rəngarəng kamera- nstrumental əsərlər böyük təs r qüvvəs nə mal kd r. Bu əsərlər Azərbaycanda kamera- nstrumental mus q sahəs n zəng nləşd rməklə, façılıq pedaqog kasına da böyük töhfələr verm şd r. Qara Qarayev n nstrumental mus q s təkcə Azərbaycanda dey l, dünyanın b r çox ölkələr ndə tədr s repertuarına dax l olunmuşdur.

67

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

68

QARA QARAYEV – 100

69

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

70

QARA QARAYEV – 100

ORDER OF THE PRESIDENT OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN ON THE CENTENARY OF THE OUTSTANDING AZERBAIJANI COMPOSER GARA GARAYEV

I

n February 2018, there will be the centenary of academician Gara Abulfaz oglu Garayev, one of the prominent representatives of the Azerbaijani culture, great composer, well-known scholar-pedagogue and public gure, USSR People's artist, Hero of Socialist Labor, and laureate of the USSR and Azerbaijan State Prizes.

Gara Garayev is one of the persons with a unique, rare and an innate talent that the Azerbaijani people gave to the world culture. As an innovator artist, he composed numerous monumental works in a highly harmonious unity of the centuries-old national music heritage with traditional classical and modern musical forms. ose magni cent art samples, which re ect the profound philosophical views on life, human and time at a high professional level, always call for moral and spiritual maturity.

Guided by Clause 32 of Article 109 of the Constitution of the Republic of Azerbaijan, and with the aim of ensuring worthy celebration of the centenary of the great composer Gara Garayev, who made exceptional contributions in enriching the Azerbaijani music culture with historical achievements and popularizing it on a global scale, I hereby resolve as follows: 1. e Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan, jointly with the Ministry of Education of the Republic of Azerbaijan, as well as Azerbaijan National Academy of Sciences, taking into account the proposals of the Azerbaijan Composers' Union, to develop and implement an Action Plan regarding the centenary of the great Azerbaijani composer Gara Garayev.

2. e Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan to resolve other matters arising from the present Order.

Ilham Aliyev President of the Republic of Azerbaijan Baku, October 17, 2017 71

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

72

QARA QARAYEV – 100

GARA GARAYEV (1918 – 1982)

One of the most eminent gures of the XX century, the great Azerbaijani composer Gara Garayev had taken a worthy place in Azerbaijan and world music culture. He opened a new chapter in the world of music with his magni cent works. Gara Garayev was the brilliant representative of the Azerbaijan composers' school, outstanding pedagogue and public gure.

Gara Garayev's works are closely connected with the national culture, as well as the traditions of the European professional music, classical and modern music. at synthesis has determined the special music style of the composer. Gara Garayev had opened new horizons in the development of the Azerbaijani music and his works occupy a worthy place among the pearls of the world music culture.

Gara Garayev was an innovator artist who achieved the genius synthesis of world music, modern professional music with national heritage in his works. As already noted, his works were a new stage in the history of Azerbaijani music. His role in the harmonization of the national musical features with professional music is invaluable.

Gara Garayev's musical interests were very broad and versatile. His creativity is directly connected with the traditions, forms, development principles, intonation and rhythmic organization of the Azerbaijani music. G.Garayev rmly bene ted from the experience of Uzeyir Hajibeyli, at the same time, his connections had been very strong with the Russian music – symphony of Peter Ilyich Tchaikovsky, orchestral work of Nikolai Rimsky Korsakov, and the principles and style of musical dramaturgy of Dmitri Shostakovich and Sergei Proko ev.

73

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Speaking about the many musical methods and styles in G.Garayev's creativity, it is necessary to mention the signi cant in uence of polyphonists, in particular, the in uence of the “serious style” of Johann Sebastian Bach. e composer had skillfully used the achievements of the European classics in contemporary creativity, which enables us to speak about the neoclassicism in G.Garayev's works. He had embodied some aspects of the romantic art in his creative work. Contemporary trends like Dodecaphony – twelve-note technique had also in uenced G.Garayev. In the composer's works, the style characteristics of impressionism should be especially emphasized.

Gara Garayev was the rst Azerbaijani composer that referred to the pearls of world literature in his works. He got inspired by the poetry of the great Azerbaijani poets like Nizami, Samad Vurgun, Rasul Rza, world classics like Shakespeare, Pushkin, Omar Khayyam, Lermontov, as well as by the works of his contemporaries, XX century writers Nazim Hikmat, Langston Hughes, Vsevolod Vishnevsky and Peter Abrahams. From Africa to Vietnam, music folklore of di erent peoples had passed through the creative stereotype of Garayev and gained new quality. e works of G.Garayev, both in national and non-national themes, are equally listened and understood by the audience of all nations. Along with this, no matter which subject he addressed, any of his works are felt composed by an Azerbaijani composer.

G.Garayev's works had always been directed to the realities of the contemporary world and its embodiment in music. at was the basis of the composer's works and his aesthetic views. roughout his entire life, a close connection with modern life is vividly seen in the works of composer. e composer doesn't refer to the reality surrounded him as it is, he comprehends it artistically.

Basically, the composer's works are concentrated on one theme: human, his dreams and future – that was the main mission of the composer. Fates, dreams and behavior of the people living on the Earth and their moral qualities had always made him think and encouraged him to creativity. To understand the inner world of a man, to embody it in music, as well as to understand the world and society and transforming all these into a musical language proves Gara Garayev to be a deep-seated composer. He re ects the complicated and contradictious thoughts, spirit and main qualities of a contemporary man with a musical language. Spiritual world of a contemporary man is the main leitmotif of the composer's works.

From his point of view, a man is able to rescue world from all evils.

74

QARA QARAYEV – 100

Gara Garayev's music, which instills in people a sense of beauty, inspires good thoughts and forces to think, became a part of our lives and existence. At the same time, Gara Garayev's works are performed in the USA, England, France, Germany, Egypt, Turkey, Russia, Poland, Czech Republic, Romania and many other countries around the world.

Being one of the pillars of Azerbaijan music culture, Gara Garayev's works have become one of the symbols introducing its magni cence to the world. *** MILESTONES OF THE COMPOSER'S LIFE AND CREATIVITY e stages of G.Garayev's life and creative career testify to the constant evolution of his creative method. e life and works of G.Garayev can be divided into three major stages. e rst stage is the period of professional education starting from 1930 to the mid-1940s. Relating to the formation of G.Garayev's rst works, that period re ects his place in the ranks of Azerbaijani composers and his self-approval as a composer and public gure in music culture. e second stage covers the period starting from the late 1940s to the 1950s.

Being the prosperity and maturation period of G.Garayev's life and work, that period is characterized by the expansion in the eld of his creative work, formation of his masterpieces, rise in socio-pedagogical activity and his worldwide recognition. e third stage – from the beginning of the 1960s to the end of his life, is the era of perfectness and maturity of his creativity and is rich of new searches and new works.

Of course, such division is conditional. e composer's life and work had always been developed on a rising line and enriched by new achievements. Every date of his life and creative career had been remarkable. Formation of the composer's works which are in various genres and sizes, their highly professional performing and staging had been the memorable dates in the history of music culture and le a signi cant sign on the pages of music annals. roughout each stage, there were steps leading him up to the peak. And his activity as a composer, public gure and as an educator formed a unity on this way.

75

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Gara Garayev was born on February 5, 1918, in Baku, into the family of a medical doctor, pediatrician Abulfaz Garayev and Sona khanim Iskandar gizi Akhundova.

His father was from Fatmai village of Absheron and, Iskandar bey Akhundov, his grandfather from mother side was one of the well-known generations of Shamakhi. Gara Garayev was the rst person in that generation who had devoted himself to music. His musical talent and interest were manifested from childhood.

In 1926, he entered the music school under the Azerbaijan State Conservatory. From that period, begins the process of formation of his musical interests and musical taste. His rst teacher was Honored worker of art, well-known pianist and concertmaster of his time, Vladimir Mikhaylovich Kozlov.

G.Garayev became the student of the prominent pianist and pedagogue Georgi Sharoyev at the piano class of musical college under the Azerbaijan State Conservatoire, in 1930. From that time on, he began to systematically engage in music. His teachers gave him a wide range of vision and perfect musical education. *** First stage of Gara Garayev's creative career – taking steps as a professional musician, composer and socio-political gure coincides with the second half of the 1930s. e years of 1935-1946 were the period of his professional education. ose years were full of signi cant events for Gara Garayev. His creativity was formed and developed exactly in those years and re ected many aspects and stages of the Azerbaijani music culture.

It is known from the history of music that despite the political-economic situation of Azerbaijan society in the 1930s, there was a dramatic rise in the eld of culture. Working on the progress of the national composers' school, Uzeyir Hajibeyli and Muslum Magomayev had gained new achievements in bringing together the intonation structure of folk music with classical professional means of expression. Operas like “Koroglu” and “Nargiz” created during those years became an example for growing composers.

U.Hajibeyli's traditions were adopted and skillfully continued by the young composers like Niyazi, Gara Garayev, Jovdat Hajiyev, Soltan Hajibeyov and others who had just begun their creative career.

76

QARA QARAYEV – 100

77

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

e most signi cant event of the late 1930s was the Decade of the Azerbaijani Art, which was held in 1938 in Moscow. It became a historic stage in the Azerbaijani music culture. Later in 1941-1945, the Great Patriotic War caused great changes both in life of the people and creative works of cultural gures.

All those historical events had been re ected in G.Garayev's life and work. at period is characterized by the formation of G.Garayev's creative style and starting his music career as a composer and public gure.

G.Garayev entered the composers' class at the Azerbaijan State Conservatory in 1935. His specialty teacher was well-known pedagoguecomposer and theorist Leopold Rudolph. L.Rudolph, who had been invited to the Azerbaijan State Conservatory from Moscow, was the student of the prominent Russian composer Sergei Taneyev and in his pedagogical experience he based on his traditions. In L.Rudolph's class, G.Garayev deeply absorbed in the details of polyphonic writing style, which had a great importance as one of the main characteristics of his music knowledge.

One of the most interesting works of the years of education was “Tsarskoye selo statue” play for piano which had been written under the in uence of the great Russian poet A.Pushkin’s poem. e work was performed for the rst time in 1937 by the composer himself at the concert dedicated to the 100th anniversary of the poet's death.

It should be noted that G.Garayev's that play was the rst appeal to the classical Russian literature – Pushkin's poetry in the Azerbaijan music. A er that, Russian classical poetry found its worthy embodiment in the works of Jovdat Hajiyev, Fikrat Amirov and other composers. On the eve of the 100th anniversary of Pushkin's death and the 150th anniversary of his birth, works of the Azerbaijani composers in di erent genres appeared.

G.Garayev's two romances – “On the hills of Georgia” and “I loved 78

QARA QARAYEV – 100

you” romances should be especially reminded, which were written to Pushkin's poems. us, both romances and play for piano have a leading role in G.Garayev's creativity, as well as in the Azerbaijani music, which re ects the sincere and delicate spirit of Pushkin's poetry.

Another work written during the student years was “ e happiness song” cantata for piano and symphonic orchestra, which had been dedicated to the 20th anniversary of the Great October revolution. It was rst performed by the joint symphonic orchestra of Azerbaijan Radio committee and Azerbaijan State Opera theatre. e Soloist was M.Brenner and the conductor was A.Shvarts. ose were the rst signi cant works in G.Garayev's music creativity and introduced him to the music community as a composer with innate talent.

During those years, the composer was interested in learning the music culture of Azerbaijan profoundly. He studied in the class of Uzeyir Hajibeyli on the basics of the Azerbaijani folk music. At that time, as a composer, U.Hajibeyli's reputation and his in uence in the development of music culture was enormous. His subsequent thoughts on U.Hajibeyli – the founder of the Azerbaijani professional music – clearly con rm that.

79

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

roughout his entire life, G.Garayev considered himself as the pupil and follower of the genius composer U.Hajibeyli, remembering him with deep gratitude and explaining his greatness in his articles. He pointed out that U.Hajibeyli's creativity was such a great force that it had revived the ancient traditions of the Azerbaijani music and discovered the inexhaustible potential of the folk music.

G.Garayev considered U.Hajibeyli's activity as the genetic basis of the contemporary Azerbaijani composer school. He wrote: “U.Hajibeyli is the rst professional composer of Azerbaijan. He has always been the rst in every sphere that he appealed. For the rst time, he has solved di cult creativity and organizational issues. He substantiated fret regulations of the Azerbaijan folk music from the creative point of view and theoretically. e basis of professional education and professional activity has been laid down by U.Hajibeyli”. e great composer U.Hajibeyli recommended to young composers to appropriate the national heritage through creativity and taught them that the art, in general, the culture can't be advanced without deeply knowing the spiritual heritage of the people. U.Hajibeyli, explaining the artistic-historical importance of the folk music, mentioned that exactly folk music was the basis of the development of all professional music. e artists, who created works possessing high artistic value, were based on folk music in all countries, at all times. U.Hajibeyli understood very well that the folk music is the basis of the future development. at's why he said that it should be deeply studied with care and attention.

Gara Garayev wrote in his memoirs about Uzeyir Hajibeyli: “ at's the rst time we realized that there's not only aesthetic, but also sensitive system and beauty behind the simple, lyrical songs and behind the perfection of mugham structure. At that time, the extreme and inexhaustible potential of the folklore, which was the source of the national composer style, emerged with special clarity in the example of U.Hajibeyli. New world, courageous searches and more innovative world of discoveries were opened in front of our eyes. us, the use of U.Hajibeyli's traditions from the very rst steps in music was of great importance for the formation of his creative image and gave rise to the creative attitude to the folk music.

Gara Garayev also closely participated in the work of Music Research Cabinet operating under the Azerbaijan State Conservatory under the guidance of the outstanding singer and folk music connoisseur Bulbul and also participated in the expeditions for collecting folk music. It had a signi cant impact on his creative work.

80

QARA QARAYEV – 100

During the years of its activity (1932-1943), the Music Research Cabinet was engaged in collecting folk musical heritage, transferring them into gramophone records, their notation and publishing. With the initiative of Bulbul, a great work was put into practice: folk songs, dances, tasnifs, rangs (rhythmical music), mughams and ashug songs performed by the outstanding mugham masters and ashugs, like Jabbar Garyagdioglu, Gurban Pirimov, Seyid Shushunski, Ashug Asad Rzayev, Ashug Mirza Bayramov and others, had been recorded, scored and published.

Collection of folk songs, dances and ashug songs occurred in the 19361938s are the obvious examples of that monumental work. At the same time, expeditions were organized to Garabagh, Lankaran, Ganja, Shaki, Zagatala and other regions in order to collect music folklore.

Bulbul involved the students in the work of Cabinet who studied musicology and composer at the Azerbaijan State Conservatory in the years of 1937-1938 – Gara Garayev, Jovdat Hajiyev, Firkat Amirov, Said Rustamov, To g Guliyev, Zakir Bagirov, Mammadsaleh Ismayilov and others. Organizing trainings with students, he taught them the experience of scoring folklore samples and prepared them for expeditions. During that process, there was a live communication between the students and the performers, which was of great importance in terms of formation of the students' musical thoughts and played an important role in the development of the Azerbaijani composers and musicians.

Remembering the years at the Music Research cabinet, G.Garayev wrote: “Bulbul, head of the Music Research Cabinet, involved me working on the folk music. I was recording ashug songs, folk songs and dances into phonograph. us, I became face-to-face with folk music so seriously and I impressed by the richness of the folk music. I had been in Shaki with expedition and made a number of interesting notes. e result of that trip became very good. One of the folk melodies that I had heard there constituted the basis of my rst symphonic work (“ e heart's song” cantata).

In 1937, G.Garayev as a head of the expedition to Shaki-Zagatala region, he demonstrated his folklore and organizational qualities and tried to make the expedition at the highest level. us, he paid attention the melodies to be original and interesting, as well as to be related to the life of the people. During the expedition, a professional ensemble consisting of four people (2 zournas, 2 drums) with a rich repertoire in the Kichik Dahna (Small Dahna) village of Nukha (present Shaki) was invited to perform in Baku at the initiative of G.Garayev. He also raised the issue of 81

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

participation of the ensemble in the Decade of the Azerbaijani Art, to be held in Moscow in 1938, in front of the leadership of the republic. e ensemble achieved a great success in the decade and was rewarded by the government.

In 1938, participating in Ganja folklore expedition, G.Garayev got acquainted with the well-known mugham performer Gurban Pirimov and scored the “Shur” mugham performed by him. e initial sections of “Shur” mugham recorded by G.Garayev were included in the book “Essays on the history of the music of the Soviet peoples” by the Russian musicologist Viktor Belyayev as an example of mugham art. e above-mentioned book re ects the songs and dances scored by G.Garayev like “Fight”, “Fourteen”, “To welcome a bride” and “Funeral music”. e continuation of those expeditions can also be seen in G.Garayev's creative work. So that, a er returning from Shaki-Zagatala expedition, he worked on six folk songs for vocal and piano. ose were his rst examples in the eld of vocal music and it was a kind of composer's “report”. At that time, G.Garayev scored “Leyli”, “Shirin” and “Saranj” tasnifs (written by Nizami) performed by Jabbar Garyagdioglu, and prepared them for vocal and symphonic orchestra. us, the second half of the 1930s had been an e ective period for the formation of G.Garayev's creative style. His activity regarding with the Music Research Cabinet and to be in contact with the folk creativity made a great artistic impression on the young composer, as well as he gained the ability to use the folklore in his creative work through the gradually gained professional experience.

During those years, G.Garayev had already drawn the attention of the music community with his talent, creativity and public activity as a young composer. He became a member of the Azerbaijan Composers' Union in 1937. e Decade of Azerbaijani Art held in Moscow, 1938, is considered to be a turning point in his life. On the eve of preparation for the decade, his “Heart's song” cantata was highly appreciated and it was decided to complete the nal concert of the decade with that work, which was a great achievement for the young composer.

Moscow decade also made signi cant changes in the following life and creative work of G.Garayev. So that he was recommended to continue his education at the Moscow State Conservatory. us, G.Garayev became 82

QARA QARAYEV – 100

the student of A.N.Alexandrov's composer class at the Moscow State Conservatory named a er Peter Ilyich Tchaikovsky, in 1938.

In 1941, a er the war began, G.Garayev returned to Baku and held the position of art director at the Azerbaijan State Philharmonic Hall named a er Muslim Magomayev. He was elected as the Deputy Chairman of the Board of Directors at the Azerbaijan Composers' Union in 1944.

During those years, he continued his education again in Moscow in order to further develop his art and to acquire high skills. He became the student of the outstanding contemporary composer Dmitri Shostakovich at the Moscow State Conservatory, until 1946. at was considered to be an important milestone in the life and work of Gara Garayev. D.Shostakovich's personality, creativity and his aesthetic views played a major role in the formation of G.Garayev as a great composer. “All the achivements in music I owe to Dmitri Dmitrievich�. ose words of G.Garayev re ected the highest degree of his gratitude to his teacher.

83

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

When he graduated from Shastokovich's composer class, those words of his mentor on G.Garayev drew attention: “Gara Garayev has a welldeveloped, great and brilliant composer's talent. His overall development is at a very high level. He is a composer who has music skills and literacy.

He is extremely knowledgeable about the instrument studies, polyphony and other components that make up music. G.Garayev is a composer who is constantly in search. He surely has a great future.” (April 17, 1946). at was the highest assessment of the student by his teacher. Later, teacherstudent relationship turned into the friendship of the two artists.

As for all citizens of the country, the 1940s were a period of di cult trial for G.Garayev, who was at the forefront of music gures. Works in di erent genres written under the in uence of patriotism encouraged people to victory in real sense of the word and embodied the sensitive and touchy emotions caused by the loss of thousands of boys and girls of the motherland. e subject of war had become one of the leading themes of G.Garayev's creative works.

One of the most remarkable events of that time was the concerts 84

QARA QARAYEV – 100

consisted of the Azerbaijani composers' music in the art decade of the Transcaucasian peoples held in Tbilisi. us, performance of the rst Azerbaijani symphonies in the Tbilisi decade - the rst symphonies of Gara Garayev, Jovdat Hajiyev and Soltan Hajibeyov laid the foundation of a new stage in the music culture.

G.Garayev's rst symphony (h-moll) was written in the class of D.Shostakovich in 1943 and dedicated to the memory of the Great Patriotic War heroes.

During the decade days, that work became the object of great interest and controversy. e views of the outstanding gures of that time like U.Hajibeyli, R.Gliyer, S.Vasilenko, Y.Shaporin and etc. about the symphony also draw attention. Some of the critics considered G.Garayev's symphony original for its structure and means of expression, and valuable work in terms of writing techniques. Others, however, regarded the symphony as a brave “neoclassical” experiment in the spirit of Hindemit.

On the other hand, the young composer was accused of being far away from the native folk music. ey pointed out that indi erence to the folk music traditions inevitably leads up the abstraction. Some musicians were opposed to the sharp and harsh requirements for the composer who had just begun his music career, claiming that it's not time for such accusation. Calling it a speci c test, they saw the way out of the situation only in approaching the folk music and understanding its spirit. An idea of S.Vasilenko is especially striking: “ e native wealth and resources should be handled only a er having gained the full skill”.

During his education years in Moscow, Gara Garayev began to work on “Motherland” opera along with his group mate and friend Jovdat Hajiyev. e opera which was dedicated to the war is about the di cult situation of the people during the war, stru le of the people against the fascist invaders and their will to win.

Librettists of the opera were Ismayil Hidayatzadeh and Mammad Rahim.

Premiere was in 1945. Performers were Bulbul (Aslan), S.Mostafayeva (Dilbar), A.Bunyadzadeh (Mardan) and B.Mustafayev (Sergey), and the conductor was Niyazi. e opera was awarded the State Prize in 1946, which was the great achievement of the young composers. e 1930-40s were signi cant years in G.Garayev's creativity in terms of other several works. His instrumental works: “Triple fugue” (1939), “Sonatina” (1940), “Azerbaijan rhapsody” (1940) for piano, “Fugue” (1940), “Quartettino” (1943) for string quartette, “Sportsmen suite” (1939), 85

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

86

QARA QARAYEV – 100

“Azerbaijan march” (1943), “First string quartette” (1943) and “Second string quartette” (1946) for wind instruments, “Azerbaijan suite” (1939), “Passacaglia and triple fugue” (1941) for symphonic orchestra, in the eld of vocal music: romances collection for chorus “Layla” (1939), and “Six rubais” (Six quatrains) (1946) which was composed to Omar Khayyam's poem, as well as rst soundtracks for feature and documentary lms (“In one family”, “Caspians” and etc.) and theatre performances (“Mirza Khayal” by Mir Jalal and etc.) are the examples of that period. e foundation of the majority of those music genres was laid by G.Garayev in Azerbaijan and continued in later periods.

G.Garayev concluded his education at the Moscow Conservatory with his Second symphony. e score of the symphony was completed in the spring of 1946 and was rewarded with the highest award as a diploma work for graduation. e work which consists of ve parts depicts the excitement of the people in connection with the end of the Great Patriotic War. e second symphony was rst performed by the Azerbaijan State Symphony Orchestra led by conductor L.Ginzburg, in Baku, 1946.

Interestingly, like the rst symphony, G.Garayev's Second symphony also caused controversy and became the subject of intense discussions. ere were various opinions about the work. For example, Niyazi, who was considering the second symphony of G.Garayev as an important event in the Azerbaijani music, focused on the work's connection with the native language. While others were unfairly accusing the second symphony of being “formal” and regarding his style of writing as “arti cial” and “weird”. All those contradictory opinions came from the negative tendency occurred in the second half of the 1940s in culture. However, those tendencies had always been temporary and they didn't have a detrimental e ect on the artistic value of the real artifacts.

It is necessary to note that the second symphony of G.Garayev summed up the di cult and contradictory period of his creativity. Comparison of the works written during that period shows that the music style of the composer gradually developed, matured and clari ed. One of the noteworthy aspects was that the original synthesis forms of folklore and professional creativity which was the characteristics of G.Garayev's music style, was polished in that era. As I.V.Abezgauz said, “Gara Garayev doesn't object to the worldwide contemporary ow, but he is not lost in that process as well. He remains faithful to his aesthetic ideals that preserve national music traditions and corresponding to the requirements of progressive art of our days”.

87

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

us, in the early stages of his creativity, Gara Garayev's extreme sensitivity, his creativity independence, the use of folk music experience in his creativity, integration of folk music into the intonation atmosphere of the contemporary environment and its association with progressive traditions clearly show itself. At the same time, the synthesis of the features of folk music, national professional music and other national cultures is of great importance as one of the main national styles of the Azerbaijan music. *** Second stage of Gara Garayev's creative career – prosperity and improvement period, the period from the late 1940s to 1950s. During that period, “Leyli and Majnun” symphonic poem (1947), “Seven beauties” (1952) and “ e path of thunder” (1958) ballets and symphonic suites which brought eternal popularity to the composer were created, and G.Garayev's works had played an important role in the development of musical art. In particular, “Leyli and Majnun” symphonic poem set the beginning of a new stage of development in G.Garayev's life a er the years of education. Of course, each of the above mentioned works are remarkable as important pieces in the evolution of G.Garayev's creative style.

In connection with the 800th anniversary of the great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi, many Azerbaijani composers referred to Nizami

88

QARA QARAYEV – 100

subjects and composed works in various genres. Gara Garayev's “Leyli and Majnun” symphonic poem had also been created on the occasion of the jubilee under the in uence of the poet's eponymous poem.

“Leyli and Majnun” symphonic poem was rst performed by the symphony orchestra of the Azerbaijan State Philharmonic Hall named a er M.Magomayev under the leadership of the conductor Niyazi at the solemn night dedicated to the 800th anniversary of Nizami Ganjavi, in 1947. Gara Garayev was awarded the State Prize for “Leyli and Majnun” symphonic poem.

It should be noted that G.Garayev constantly made a reference to Nizami poetry in his works. us, along with the symphonic poem “Leyli and Majnun”, Gara Garayev composed the soundtrack for the movie “Leyli and Majnun” which was shot on the basis of Nizami's motives in the 1960s.

He was thinking of writing a ballet on the basis of “Leyli and Majnun” theme in the last years of his life. He had already prepared some sketches of that work. However, the work remained incomplete. Nevertheless, one-act ballet performance at the Azerbaijan Opera and Ballet eatre on the basis of G.Garayev's “Leyli and Majnun” symphonic poem was signi cant and it meant the implementation of the composer's idea.

“Autumn” for chorus a cappella on Nizami Ganjavi's words, which was written in honor of the 800th anniversary of Nizami Ganjavi, was also interesting work. at chorus was rst performed by the choir cappella of Azerbaijan State Philharmonic Hall named a er M.Magomayev in Baku, 1947 (chorus master M.Kononenko). Before that, he worked on three tasnif (“Leyli”, “Shirin”, “Saranj” from the performance of Jabbar Garyagdioglu) based on words by Nizami. e most beautiful examples of the composer's appeal to Nizami poetry were “Seven beauties” ballet and “Seven beauties” symphonic suite.

Inspired by Nizami's immortal characters, the composer wrote his “Seven beauties” symphonic suite in 1949. Being one of the most remarkable samples of the Azerbaijani symphonic music, the suite gained sympathy of many audiences from all over the world. e “Seven beauties” symphonic suite was rst performed by the orchestra under the direction of Niyazi, and later entered the repertoires of many prominent conductors of the world.

Gara Garayev wrote the “Seven beauties” ballet on the basis of Nizami's “Khamsa” at the su estion of Ismayil Hidayatzadeh. e librettists of the ballet are Sabit Rahman and Yuri Slonimsky, and the ballet master is Pyotr Gusev.

89

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

In the ballet, the gurative content of Nizami poetry is highly compatible with the emotional structure of G.Garayev's music. e appeal of G.Garayev to Nizami Ganjavi's poetry is of symbolic meaning, so that, it shows the proximity of outlook of the two world-renowned artists belonging to di erent times. e main aspect that connects those artists, above all, is the synthesis of the national and universal cultural heritage.

Personality is the main measure in their range of vision.

G.Garayev's “Seven beauties” ballet, rst of all, illuminates the essence of Nizami's works. High spiritual love is the source of truth, kindness and the light. e main point of the work is humane feelings. G.Garayev was namely interested in moral problems and high qualities of a person such as love, kindness and perfection. In other words, the composer based on the emotional phenomena and characters clearly described by Nizami, while creating the ballet drama.

It should be noted that, while the composer had raised his voice in protest and explained the stru le between good and evil in “Leyli and Majnun” symphonic poem, he described the stru le of a man against injustice and slavery of the middle ages in his “Seven beauties” ballet. at work is a choreographic tragedy emitted by strong romantic feelings.

90

QARA QARAYEV – 100

e ballet was performed at the Azerbaijan State Opera and Ballet eatre in 1952: the director of the performance was I.Hidayatzadeh and the conductor was Niyazi. L.Vakilova (Aisha), K.Batashov (Manzar), Y.Kuznetsov (Bahram shah), A.Urvantsev (vizier) and etc. acted in the roles.

Since then, the ballet had been staged on many stages around the world, and new editions had been prepared several times.

A er the success in Baku in 1953, the ballet was staged in Leningrad (1953), Saratov (1954), Lvov (1955) and Tashkent (1955).

In 1959, the ballet was performed at the State Academic Grand eatre in Moscow, within the framework of the Decade of the Azerbaijani Art. For that performance, Gara Garayev had developed a new edition of the ballet. e previous four-act composition was reduced to three acts at the expense of some plot changes in the libretto and cutback of the music. e music director and band master of the performance was Niyazi. e “Seven beauties” ballet was performed in Paris within the framework of the VII International Festival of Dance and Ballet eatres, in 1970.

In 2002, on the basis of staging by ballet masters Ra ga Akhundova and Magsud Mammadov, the ballet was performed in Stockholm and in Gothenburg, Sweden, in the performance of dancers from di erent countries.

91

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

In 2008, within the framework of the jubilee celebrations on the occasion of the 90th anniversary of Gara Garayev, the ballet was staged at the Azerbaijan State Opera and Ballet eatre by the Russian ballet master Vasili Medvedev with a new staging organization. In 2011, the ballet was again staged at the State Academic Grand eatre in Russia on the basis of staging by Vasili Medvedev and libretto by Jana Temiz.

In 2011, the “Seven beauties” ballet was staged at the Bashkir State Opera eatre under the direction of choreographer Rinat Abushahmanov and led by band master Raushan Yakupov. at composition was performed in the previous three-act version. e ballet was staged at the National Academic Grand Opera and Ballet eatre in Belarus within the framework of the Azerbaijani Culture Days in Belarus, 2012. e ballet was performed at the San-Diego eatre in California by the Grossmont Symphony Orchestra, in 2014.

As it seems, G.Garayev's “Seven beauties” ballet had been performed on many stages around the world and had been greatly loved by spectators. e “Seven beauties” ballet is still played in a new style and treated with the same interest.

In 1958, the second ballet of the composer was staged. at was “ e path of thunder” ballet written by the order of Leningrad (present SaintPetersburg) Opera and Ballet eatre. e librettist Y. Slonimsky, choreographer K.Sergeyev, conductor E.Grikurov and the painter was B.Dorrer. e theme of the ballet was inspired by the eponymous novel of the South African writer Peter Abrahams dedicated to the stru le of the South African peoples for national liberation. Appreciating the principles of the great Russian composer Sergei Proko ev, the composer dedicated that ballet to him. Gara Garayev was awarded the “Lenin” Prize and the Order of “Lenin” for “ e path of thunder” ballet in 1967.

With that work, the composer proved that he's capable of re ecting the most urgent problems of the ballet genre. e work re ects the important problems of the XX century like racial discrimination and the stru le against the colonial regime. “ e path of thunder” ballet had been staged on the theatres of many foreign countries like Moscow, Kazan, Minsk, Varna, Brno, Bratislava and etc. us, two magni cent works – “Seven beauties” and “ e path of thunder” ballets are the centerpieces of the composer's creativity. ose ballets which are full of high humanism and great ideas, had opened new pages in the music-choreography art of Soviet era and gained worldwide fame.

92

QARA QARAYEV – 100

During the 1960s, symphonic suites on the basis of “Seven beauties” and “ e path of thunder” ballet performances and ballet music lived their triumphal period on the world stages.

Gara Garayev visited a number of foreign countries in connection with the performance of his ballets. Including, in connection with the Second suite from “ e path of thunder” ballet, he participated in the First International Contemporary Music Festival held in Los-Angeles. During the tours of Leningrad Maliy Opera eatre, in connection with the staging of the “Seven beauties” ballet in Cairo, he visited the Egyptian Arab Republic in 1963. In 1964, during the tours of the USSR Grand eatre, he participated in the Warsaw Autumn contemporary music festival in connection with the performance of “ e path of thunder” ballet. In 1969, he attended the Universal Dance Festival held in Paris, regarding with the ballet performance to the music of “Seven beauties” ballet and “Leyli and Majnun” symphonic poem.

Along with G.Garayev's ballets and ballet suites, “Albanian rhapsody”, “Vietnam suite” and others can be mentioned among the symphonic works written in the 1950s. ose works are distinguished by the diversity of means of expression, forms and being modern.

In the 1950s, the music composed by G.Garayev for cinema and drama plays, which were one of the most important and brilliant pages in his career, became widespread. Especially, the music written by him to “On distant shores” (directed by T.Tagizadeh), “Don Quixote” (directed by G.M.Kozintsev), “Goya” (directed by Konrad Wolf), “Two boys on neighborhood” (directed by I.Gurin and A.Ibrahimov), “Mateo Falcone” (directed by T.Tagizadeh), “Leyli and Majnun” (directed by L.Safarov) and etc. feature lms, “A story about oil-industry workers of the Caspian Sea”, “Vietnam”, “Conquers of the Sea” documentaries and “An optimistic tragedy”, “A man settles down”, “King Henry IV”, “Othello”, “ e winter's tale”, “Antony and Cleopatra”, “Hamlet” (directed by To g Kazimov, draughtsman Tahir Salahov), “Dead” (directed by To g Kazimov, draughtsman Elchin), “Strange man” plays should be noted.

G.Garayev's relations with many local and foreign lm studios, and theatres in Azerbaijan and Russia had been fruitful. For example, G.Garayev's music written for V.Vishnevsky's “Optimistic tragedy” play, which had been performed on the stage of Leningrad Academic eatre of Drama named a er A.S.Pushkin, is especially noteworthy. at performance gained a great success and was performed abroad on many theatre stages. G.Garayev played a major role in that success. Because, the 93

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

composer's music was an integral part of the performance. It was impossible to imagine that performance without this music. As well as, the music of Shakespeare's “Henry IV” play, which had been staged by director G.A.Tovstonogov, had long been memorable and awarded high prize.

However, one such aspect of the theatre music is that the music is played only when a play is on stage, and a er the spectacle is removed from the repertoire, the music is also threatened with being forgotten. From that point of view, the best way out is to write suites or works in di erent genres on the basis of the same music. at experience is also used in world music. ere is such a thing in G.Garayev's creativity. For example, the music written by G.Garayev on Imran Gasimov's play named “A man settles down” later on became the musical basis of the eponymous feature lm.

Playing music on screens allows the listeners to keep it in their minds.

G.Garayev's works like “Albanian rhapsody”, “Vietnam suite” and “Goya symphony” (in association with F.Garayev) are also based on music of motion pictures. And that once again proves how the composer was deeply responsible for that sphere.

It was not accidental that G.Garayev had been elected a member of the USSR Union of Cinematographers. He had also been awarded many prizes for his invaluable services in the eld of cinema and theatre music.

94

QARA QARAYEV – 100

G.Garayev's pedagogical activity began in the second stage of his career, more precisely, since 1946. He had been working as a teacher in the composer class at the Azerbaijan State Conservatory and had ful lled that duty by the end of his life. He was awarded the honorary title of Professor of the Composer Chair at the Azerbaijan State Conservatory, and had been the rector of the Azerbaijan State Conservatory during the 1949-1953s.

During his 35-year teaching career, he had educated a generation of composers – nearly 70 professional composers, many of whom are known throughout the world. Being a composer with speci c and distinctive style, each of his students played an important role in the development of the Azerbaijan music culture. Rauf Hajiyev, Haji Khanmammadov, Arif Malikov, Vasif Adigozalov, Khayyam Mirzazadeh, Firangiz Alizadeh, Ogtay Zul garov, To g Bakikhanov and others are the followers of him.

G.Garayev had unique pedagogical principles that made his students continue their activities and encouraged him to bring up new generation of musicians.

During the 1940-50s, G.Garayev's social activity was expanding. He was elected to the Board of Directors of the USSR Composers' Union in 1948. In 1952, G.Garayev was elected the Chairman of the Board of Directors of the Azerbaijan Composers Union and ful lled his duty by the end of his life. at year he was elected the active member of Azerbaijan National Academy of Sciences.

In 1950, he was appointed a member of USSR State Prize Committee under the USSR Council of Ministers. He had been a member of the USSR Lenin and State Prize Committee in the 1954-1982s. He had been the Deputy of the IV-IX convocation of the USSR Supreme Soviet during the 1955-1976s.

G.Garayev was awarded the honorary titles for his invaluable services. He was awarded the Honored Artist of the Azerbaijan SSR in 1955, the People's Artist of the Azerbaijan SSR in 1958 and the People's Artist of the USSR in 1959. In the subsequent years, he was awarded many prestigious awards of the Soviet period like the honorary title and medal of the Hero of Socialist Labor, the Lenin Prize and the Order of Lenin, State prizes and other orders and medals. ird stage of Gara Garayev's creative career covers the 1960-70s. ose years are the period of perfection of G.Garayev creativity. ose years are signi cant with works like “Don Quixote” symphonic sketches, Preludes for piano, Sonata for violin, Violin Concerto and the Symphony No. 3.

95

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

e “new folklore” trend that emerged in Azerbaijan as a re ection of world music tendencies in the early 1960s had been re ecting the new attitude to the folklore and new compositing methods. In this sense, G.Garayev's creativity in those years was almost the synthesis of the tendencies.

“Don Quixote” symphonic gravures were composed in 1960 on the basis of the music that G.Kozintsev had written to “Don Quixote” lm produced by the “Mos lm” lm studio.

96

QARA QARAYEV – 100

G.Garayev interpreted a new image of Don Quixote, referring to the medieval theme – the famous novel by Miguel de Cervantes. He didn't describe the events as detailed and consecutive as in the novel, he described the general idea that interested him – behaviors of a sel ess man who showed heroism for the sake of kindness and le for alone, more signi cantly, a -confrontation between a human and society. In other words, he was able to convey the essence of Don Quixote, a philosophical idea which was famous all over the world. e genre features of the work derived from the mutual relations of music and artistry and theatrical quality music drama had been aimed at that purpose.

It's not accidental that G.Garayev's “Don Quixote” symphonic gravures were brought to ballet scene in one-act ballet structure and it is currently in the permanent repertoire of the Azerbaijan Opera and Ballet eatre.

Generally speaking, “Don Quixote” symphonic gravures proved that there had been signi cant changes in G.Garayev's creativity career. Here, the skillful implementation of complex transformations of the folklore elements and the completeness of compositorship techniques attract attention.

Gradually, the boundaries were determined in the process of selecting natural or critical style. Only the monumental works were able to maintain their positions. G.Garayev's Symphony No. 3 is one of such works. e premiere of the Symphony No.3 was on April 21 in Moscow and on June 2 in Baku. It was met with great enthusiasm. at work was the turning point in G.Garayev's career and became a new stage in the music history of Azerbaijan.

In this work, the composer succeeded in combining traditional classic forms and national music, referring to the widely-used composer methods and serial writing techniques, and had created a new direction in compositorship. In his subsequent works, the composer continued that path. In his modern-style works such as “Violin concerto”, “Elegance” mono opera he was able to write highly philosophical-epic music from the combination of classical and contemporary music traditions.

During that period, many works in di erent genres had been written by the composer. Among them can be mentioned the fourth notebook of “24 preludes” series, a collection of “Six children plays”, “12 Fugue” (premiered in 1983, a er the death of the composer), Prelude and Fugue for organ.

As well, Sonata for violin and piano was rst performed by Sarvar Ganiyev (violin) and Zohrab Adigozalzadeh (piano) in 1964, and “Classic suite” for chamber orchestra was performed by Chamber orchestra of 97

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Azerbaijan radio and television under the leadership of the conductor Nazim Rzayev, in 1966.

Concert for violin and symphonic orchestra was rst performed in 1968 by the symphony orchestra of Leonid Kogan and Gorky Philharmonic hall, and performed again by L.Kogan and USSR State symphony orchestra under the leadership of conductor Y.Svetlanov, at the event dedicated to the 50th anniversary of G.Garayev in the Grand Hall of Moscow Conservatory named a er P.I.Tchaikovsky.

During that period, another remarkable works had been composed by the composer, like “Funeral room” for symphony orchestra, “Lenin” oratorio for chorus and symphony orchestra written to the Rasul Rza's poem and “ e Standard-bearer of the Century” cantata written to Samad Vurgun's poem. Additionally, “Elegance” mono opera on the basis of the novel by Henri Barbusse and “ e Furious Gasconian” musical on the basis of “Cyrano de Bergerac” drama by Edmond Rostand had been composed in those years. It should be noted that those works were the rst examples of these genres in the Azerbaijani music.

“Elegance” mono opera was composed in 1972, but it was not staged.

Inspired by the eponymous novel of the XX century well-known French writer Henri Barbusse, the plot line of the opera is based on the consistent and progressive monologue of a woman, who is the only character in the opera, and focuses on the discovery of the complex psychological world of a contemporary man. at's why the genre of the work was de ned as a mono opera by the composer. e score of the opera was intended for a chamber orchestra.

G.Garayev's “ e Furious Gasconian” musical was written in 1975. e librettist was P.Gradov. e premiere of the “Furious Gasconian” musical was held at Moscow Operetta eatre in 1978. At present, it is in the permanent repertoire of the Azerbaijan State Musical eatre.

In the XX century, pop music was widely used in a musical, which is a type of musical comedy. A musical consists of songs, dances and jazz improvisations characteristic for pop music, mainly written for motion picture and drama performances.

Although Cyrano de Bergerac, the protagonist of the musical is a quickwitted poet, perky duelist, deeply thoughtful philosopher and a brave historical gure, the musical is romantic.

In order to re ect the music of the period of Edmond Rostand, the composer, in his own words, built a bridge from our time to the XVII 98

QARA QARAYEV – 100

century music on the basis of modern rhythmic structures. erefore, the style of the work is quite versatile and concentrated on the classic-like intonations, romantic harmony and the rhythms of the XX century.

During that period, the composer's new interesting works occurred in the eld of cinema and theatre. e music composed by G.Garayev in association with his son F.Garayev for “Goya” lm is considered to be one of the remarkable achievements of that period. e composers visited the German Democratic Republic with lmmaking group in 1971 in connection with that music. e “Goya” symphony written on the basis of that music was performed for the rst time in 1983, a er the death of the composer.

G.Garayev travelled to a number of foreign countries in the 1960-70s and took an active part in the jury of international festivals and competitions.

In this regard, we can mention a few of them that deserve special attention. In 1966, he became the chairman of the jury at the Second AllUnion Competition of Conductors and, as a part of the delegation he visited Spain among the masters of Soviet culture and art.

In 1969, again as a part of the delegation, he travelled to Japan among the masters of Soviet culture and art. In 1972, he became a member of the jury at the “Warsaw autumn” Contemporary Music Festival and the Second International Competition of Ballet Artists. e composer had also been a member of the jury at the V International Music Competition named 99

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

100

QARA QARAYEV – 100

a er P.I.Tchaikovsky and participated in the International Congress held in Turkey regarding the modal music issues, in 1973. Attended the symposium on “Development of young composers” and visited Pesaro, Italy, regarding the participation in the bilateral meeting of Soviet and Italian composers. e composer visited Paris as a participant of the Congress of the Nationwide Copyrights Agency in 1978.

During all those trips and meetings, he was recognized as a prestigious public gure, and gained respect and sympathy of the music community.

Gara Garayev died on May 13, 1982, in Moscow and buried in Baku. But he will live forever in the hearts of our people. Every year on February 5 and May 13, he is commemorated by the music community and his grave is visited. His works are performed in Azerbaijan and other countries by outstanding composers, constitute the basis of educational programs at the educational institutions and are played on radio and television.

THEATRICAL AND MUSICAL WORKS “MOTHERLAND” OPERA Jointly composed by Gara Garayev and Jovdat Hajiyev, “Motherland” opera was performed at the Azerbaijan Opera and Ballet eatre in 1945.

Dedicated to the Great Patriotic War (1941-1945), this heroic-patriotic opera is of great importance in terms of the development of the Azerbaijani opera.

Based on the traditions of “Koroghlu” opera, as well as the classical Russian operas, the “Motherland” opera is a kind of their continuation within a new historical theme – the theme of war.

Choirs are of great importance in “Motherland” opera. In order to describe the determination of stru le of the soldiers on the battle eld, as well as the con dence in victory of the people on the frontline, the choral scenes had been widely used in the opera. In the opera, the course of events, as well as solo and ensemble scenes of the protagonists occur in the background of the choral scenes in most cases. From this point of view, the choral scenes turn into one of the means that portray patriotism and heroic genre characteristics in the work.

Additionally, opera forms – aria and ensemble scenes are also dominate in the work. Aslan and Dilbar, the main characters of the opera, are both lyric and patriotic characters. Especially, Aslan's part di ers in terms of the unity of melodic and rhythmic features. e intonations are 101

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

associated with the ashug music due to its roots and based on shikasta and heroic ashug music genres. e musical characteristics of Aslan's image are described in solo performances – aria and arioso, as well as in ensemble and choral scenes. e vocal part of Aslan is distinguished by its bright, cheerful, enthusiastic and patriotic character. e image of the fearless young man that fought against the enemies of the homeland is described in the unity of the people in terms of its style and melodic-intonation content. e Aria of Aslan in the rst act is typical in this respect. Narrative features show itself in the melody of aria. Aslan speaks to the masses about the di culties of the war, the bravery of the warriors and the honor of defending the homeland. ese aspects are re ected in the intonation and metro rhythmic lines of the music structure and in the rhythmicmelodic accompaniment that inherent in ashug music. e melodic development is expressed in the style of mugham improvisations both in Aslan's arioso and arias. It is noteworthy that in the three-part form, which is characteristic for solo music, the outer part is in the style of ashug music, while the middle part is in the mugham-like style. Here, the alternation of heroic intonation with lyrical feelings is clearly expressed through the change of style features of the music. e ashug and mugham-like structure features of the music have become characteristic features of Aslan's party. Along with that, Aslan's party features opera arioso, as well as modern pop-music intonations. All of these reveal the richness of the means of expression that serve to describe the character.

Dilbar's image is characterized by a lyrical music in the spirit of folk songs. Her elegant and tender voice is characterized in arias and in the duet scenes with Aslan.

Dilbar's decision to go to the frontline as a volunteer is described in her aria in the rst act. Decisive march features are clearly heard in the music content of the aria. e other aria of Dilbar (III act), which is lyrical and sorrow by its nature, expresses her love and longing for Aslan. e characters and images which were new for the Azerbaijan opera, as well as the new means of expression regarding with them had been included in the “Motherland” opera. From this point of view, Mardan is one of the most interesting and complex characters of the opera. e character, which has a controversial nature, utters between the feelings 102

QARA QARAYEV – 100

of love and jealousy. Mardan's party draws attention with its dramaticism. e music that characterizes him is sharp rhythmical and has an intense mood. At the same time, in Mardan's party, the music development is based on the principles of mugham improvisation which shows itself in the multi-sequential development of melody and its gradual enrichment with lad-intonation varieties.

Mardan's image is characterized by tense recitatives, dramatic aria and arioso in the opera. Mardan's aria from the rst act is distinguished by its dramaticism and, in the process of development the music content is enriched by lyric, heroic and psychological intonations.

Both arias and recitatives of Mardan are developed in the mugham-like style and are based on chahargah and rast lad-intonations.

One of the new features of the Azerbaijani opera was the creation of grotesque musical characteristics of the enemy image (German fascists). e composer was able to nd the appropriate means of expression for that.

Generally, the music style of “Motherland” opera is distinguished by its arioso character. Here, along with traditions of folk song and ashug creativity, mugham avaz was also widely used, which promotes broadbased melodic development. us, “Motherland” opera jointly composed by G.Garayev and J.Hajiyev, based on the previous traditions, as well as by bringing new features, created a certain era in the history of Azerbaijan opera in terms of genre and music style.

103

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

“SEVEN BEAUTIES” BALLET Written in 1952, “Seven beauties” ballet is based on the eponymous poem of the XII century great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi. However, in G.Garayev's ballet, not only the plot line of the poem, but also moral and ethical values, which are the main topics of the poets' creative works, are highlighted and performed with great emotional power. Brilliant theatrical music, characters, opening dramatic con ict through symphonic methods, and, nally, amazing and exciting music are the key aspects of the choreographic tragedy.

While working on the ballet, the composer, librettists and ballet master tried to bring the work's content as close as possible to Nizami's characters. In this regard, the ballet master P.Gusev wrote: “Slonimsky was stru ling for preservation of Nizami's characters and ideas, and for dramaturgy to be clear and logical. Garayev, however, was the proponent of depth and diversity of passions, purity of lyrical feelings and incarnation of national spirit in content, plot and characters”.

In the ballet, the plot of Nizami's “Seven beauties” poem was interpreted as a public drama, not as a fairytale or legend. e librettists shortened the plot of the poem, as well as went far beyond its plot. At the same time, using the motives of other poems in “Khamsa”, they expanded the plot line of the ballet. e ballet drama is based on a several development lines. e main idea of the ballet's plot line is based on the con ict between the people and the ruler. On the one hand, the people and its representatives Aisha and Manzar wish to see Bahram shah as a fair ruler. But there is a great and irreconcilable contradiction between the people and the weakwilled king, which makes the people angry and undermines their con dence in the king. e brutal vizier causes the deterioration of relations between the people and the king.

Another thing is about the love between Aisha and Bahram. Aisha's high spiritual and moral feelings are confronted with sensual feelings of Bahram shah. e legendary seven beauties are the embodiment of the young shah's smoky dreams. Contrasting love of Aisha and Bahram shah eventually leads to the destruction of the protagonists.

In terms of characters, the “Seven beauties” ballet is divided into a circle of characters of lyrical, heroic and characteristic, each of them re ecting the various aspects of G.Garayev's creativity. However, all those 104

QARA QARAYEV – 100

characters are closely interconnected in the ballet's dramatic line and form a unity. e music of the “Seven beauties” ballet is closely linked to the events taking place on the stage. e musical dramaturgy of the work combines with the laws of symphonic music, re ecting the style characteristics of the composer. e ballet has full- edged music.

Each episode of the ballet is related to the content of the concrete plot and nds its pretty expressive embodiment in the music. roughout the whole ballet, both solo and ensemble, and mass dance scenes create a true symphonic development and dramatic tension. Lively dancing plays an important role in the work.

Evaluating the music of the “Seven beauties” ballet, D.Shostakovich wrote that the music of the ballet was “a great symphonic music which had a wide scale and breath”. e music of the ballet is continuously developing. e musical content of the ballet is full of folk scenes. e people's life is depicted in many ways: in labor and gladness, in di cult life experiences 105

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

and ght full of anger. e image of the people is accompanied by leitmotifs. e leitmotiv which praises the strength and power of the people sounds with great splendor and pride. e other two leitmotifs, on the other hand, express the sorrow, sadness and anger of the people. e images of the people's representatives are also characterized by those leitmotifs.

Intonations and rhythms of the Azerbaijani folk music play a leading role in the musical content of the work. e composer was able to express the spirit, desires and aspirations of his native people by his music. e score of the “Seven beauties” is a great example of creative approach to the most diverse traditions of musical folklore. Fret-intonation elements inherent in the Azerbaijani folk music, typical rhythmic expressions and motion formulas are expressed in the ballet's music. In this regard, it should be especially noted that folk instrumental music in the “Seven beauties” ballet had been an important source of creativity for G.Garayev.

One of the most important achievements of the composer in the ballet is the formation of lyrical thematicism. us, the lyrics of G.Garayev, which had a speci c and unique musical language, had been formed exactly in that ballet. When referring to Nizami's creative work, the expression of expressive lyrical intonation by G.Garayev in the description of characters had further strengthened the psychological start in his creativity. And this is primarily due to the expansion of the lyrical spectrum of the music. Inspiring development and emotional freedom distinguish the high lyrics from the tragedy.

G.Garayev's lyrics had been re ected in the musical features of Aisha.

Lyricism constitutes the main part of the speci c features of the music that characterize Aisha, who is the main protagonist of the ballet. e character of Aisha passes through a several stages of the dramatic aspects. e development direction of the character is closely linked to the concrete course of the events. e folk scenes in the ballet are literally united by the ballet's common lyrical line. e image of the seven beauties is also lyrical.

A number of characters in the ballet are characterized by leitmotif system. e love of Aisha, a representative of the people, for Bahram shah and her tragedy is the main lyrical line of the ballet. e musical pieces related to Aisha are the most beautiful and fascinating scenes of the ballet. e image of Aisha has been completely and thoroughly characterized.

Although there is not any leitmotif in her part, her image is portrayed by 106

QARA QARAYEV – 100

107

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

pathetic and lyrical melodies which are close to each other in terms of intonation. e music in Aisha's scenes shows her inner world.

Especially, through the deep and impressive power of the music on the duet scenes of Aisha and Bahram, their romanticism, pure and holy love is praised. e Adagio of Aisha and Bahram expresses both happiness and misery of the protagonists. In terms of emotional and psychological expression of the image, Adagio, in its essence, is a symphony. e subject of the adagio is considered to be one of the most beautiful examples of G.Garayev's lyric poetry in terms of dynamism and artistic integrity. e melody of Adagio is noteworthy as the aspects derived from the national music features, and it becomes a factor that enhances it power of in uence. e main leitintonation structure, which characterizes the seven beauties, constitutes direct and consecutive leitthematic development line. e appearance of the seven beauties on the stage, seven beauties as a whole is related to the subject matter. e subject re ects the world of magic tales. e music creates imaginary and mysterious mood. Fantastic and romantic dreams, as well as the national characteristic features have been compounded in the characters of the seven beauties. e opposite characteristics of the seven beauties also complement each other. us, the main subject-matter of the seven beauties appears in the prologue.

Modi cation of the subject is re ected in the lyrical adagio of “the most beautiful of the beauties”. Finally, the third leitmotif version appears in the culmination – in the Waltz of the seven beauties. In the end, all three subjects are linked to each other and embody the fragmentation of the imaginary world of the seven beauties. e music portrait of the seven beauties by G.Garayev had been created with a great pleasure and special sensitivity. e composer, bene ting from the features of various nations' folklore as well as the folk music melodies, incorporated the identifying intonations of the peoples that the beauties represent. In this regard, unforgettable dances of the Indian beauty, Byzantine beauty, Maghrebian beauty, Khorezmian beauty, Slavic beauty, Chinese beauty and e most beautiful of the beauties (Iranian beauty) are based on the national music features of those nations in terms of their unique music content and means of expressions. us, the dance of the Indian beauty draws attention with its elegance and laconism.

108

QARA QARAYEV – 100

e dance of the Byzantine beauty, in contrast, creates an enthusiastic and temperamental image. e dance of the Khorezmian beauty is full of life and kept in mind with its cheerful and colorful sounds.

Personalizing the melodic and rhythmic features of the Russian folk dances, the dance of the Slavic beauty creates the image of an exquisite and elegant woman. e dance of the Maghrebian beauty is in the spirit of passionate Spanish dance. e dance of the Chinese beauty revives the ancient Chinese frescoes in front of our eyes from the very rst chords. e dance of the most beautiful of the beauties – Iranian beauty draws attention with its poetical-daydreamer character and its music. e marvelous melody of “Humayun” mugham constitutes the main theme of the dance. G.Garayev used that theme very skillfully, which had become a means of reviving the world of dreams.

It should certainly be noted that in this series, the music portrait of each beauty is represented in solo dances, and only the dance of the most beautiful of the beauties re ects the dance performance of the Persian beauty with Bahram shah. at scene is connected with a waltz at the end of the series and the scene of the seven beauties is completed with the magni cent and enchanting Waltz. e Waltz, with its brilliant music content, represents the dances of Bahram shah and all beauties. e refrain – the main theme of the Waltz alternate with several episodes in the composition based on the rondo form of waltz. It should also be mentioned that, the composer demonstrated his creative attitude to mugham, by referring to the melodic structure of “Chahargah” mugham. ose serial dances of the seven beauties create a special atmosphere in the ballet in terms of content and music, as well as it brings a great variety to the orchestra. e composer's extraordinary orchestral dramaturgy and the ability to create rich sound colors impress the audience. It is not coincidence that the basis of the “Seven beauties” ballet suite is exactly the portraits of the beauties. And it has taken a worthy place in the concert repertoires of conductors as an independent symphonic work.

In the ballet, the music is characterized by sharp melodies and rhythms and dissonance harmony on the scenes of Bahram shah, Vizier and the courtiers. e composer used mockery and Grotesque method on those 109

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

scenes. e sounds of the domineering and sharp bugle characterize Bahram shah, while the mockery subject characterizes the cruel vizier.

One of the most magni cent scenes of the ballet was rally against the shah. Re ecting the main idea of the work – the di erence between the people and the shah, the vizier and the courtiers who were interested in that confrontation, as well as in terms music structure and orchestra the scene creates a brilliant picture. us, the music, which is rst heard from distant, is gradually getting closer and describes Bahram shah to be surrounded by the courtiers and taken to the palace. e variation of the subject with orchestral instruments and gradual development of the scores seem to create an impression of whirl at the climax of the composition. e thematism of Gara Garayev's “Seven beauties” ballet covers many aspects of melodic structure of the contemporary music. e ballet's music features the achievements of the Azerbaijani, Europe and Russian classical schools and the main trends of that period. A number of means and styles of expression related to the use of national music impulses, which had been revealed by Gara Garayev, have been further developed in the works of the following years.

“THE PATH OF THUNDER” BALLET Composed in 1958, “ e path of thunder” ballet is based on the motifs of the eponymous novel of the XX century well-known South African writer Peter Abrahams. e work was dedicated to the contemporary and actual topic – stru le of colonial peoples for the sake of liberation.

Racial discrimination constitutes the basis of the work. Disrespectfulness and oppression by white-skinned colonialists against the ni ers and mulattos living in Africa, and the stru le against it have found its artistic solution in the music of the ballet.

Maintaining the main idea of the work, librettist Y.Slonimsky, ballet master Y.Grigorovich and the crew prepared the content of the novel at the level of ballet requirements. Along with the reduction of some personages, the protagonists have been given even stronger. In this regard, in order to show the love between mulatto boy Lanny and whiteskinned girl Sarie more vividly from public point of view, Sarie has been described as the daughter of the cruel landlord Gert. Black-skinned 110

QARA QARAYEV – 100

teacher Mako has heroic characteristics. Including the black skinned people's mobilization scene in the content of the ballet, as well as the nal march increases its public signi cance.

Despite the fact that they were subjected pressure and they had di erent skin colors, their love didn't lose con dence. e main protagonists of the work were perished in the stru le for free love and a ection.

G.Garayev announces the main idea of “ e path of thunder” ballet at the very beginning of the work. e beautiful, lyrical and inspiring music of the work begins with those words of Abrahams: “Children, sing the song of our time, sing about love. Not about hatred, not about war”. Choosing as an epigraph for the ballet, the composer used it in the performance of mezzo-soprano in the introduction of the work. e ballet consists of three acts. I Act “At home”, II Act “Love” and III Act is called “Stru le” (however, in the roman it is called as “Hatred”).

G.Garayev himself explained it as follows: “ e stru le for love in a contemporary colonial country means the stru le for life itself. e brave and unprecedented acts of the two loving hearts call for an open and heroic stru le against the injustice, superstition and ignorance”. e novelty of “ e path of thunder” ballet shows itself not only in the modernity and topicality of theme, but also in the opening of that theme in music.

Preparation process before the ballet consisted of studying the diverse music folklore, the way of life and the history of the South African peoples. at process had taken a long time. en the composer began to work on the score.

In the ballet music, the composer tried to use the characteristic features, speci c intonation and rhythmical patterns of the African music folklore. In this regard, G.Garayev once said: “… but at the same time I tried to prove that symphonic development principles were also characteristic for contemporary music of the black-skinned people, like the music of any other people. As it is considered in the West, jazz techniques are not the essential distinctive features of them”.

G.Garayev had comprehensively learned the music folklore of the African peoples and professionally used it in the ballet. e composer, based on the folk music and speci c methods, had enriched the ballet with characteristic intonation and rhythmical patterns of the South African peoples without any citation. Maintaining the essential features of choreographic art, the composer was able to create extensive forms and generalizations based on the music.

111

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

112

QARA QARAYEV – 100

On the score of the ballet, the development lines of the protagonists and the people complement each other. e love between Lanny and Sarie turns into a stru le against the racial discrimination and colonial system, going beyond the personal scope. e composer complemented the tragic love line and the tragic fate of the people in the ballet. e tragic nature of the con ict and the passionate folk dances determine the dramatic features of the music.

Music dramaturgy of the ballet contrasts two opposite world: the positive characters are the representatives of black-skinned people, who are in the center of all events. And the negative characters are colonialists and landlords. e confrontation of those two parties constitutes the driving force of the dramaturgy. e love between Lanny and Sarie which is the main musical line of the ballet, and the richness of their inner world is characterized by melodies which capture the hearts with its own power of in uence. e most subtle inner feelings of the two lovers are beautifully expressed in four duets, an adagio and in the solo performances. e duet scenes which embody the emotional state and complicated feelings of the protagonists turn into a great love scene, going beyond the frame of ballet adagio. e duet scene of Sarie and Lanny is one of the most signi cant scenes in terms of characters and the development of dramaturgy. at scene was based on the subject-matter of the protagonists and on the theme of love. e duet scene – Adagio is a magni cent symphonic image that glori es the love of Sarie and Lanny. e composer had expressed the emotional feelings of the protagonists with great enthusiasm and subtle nuances in the music. e essence of the Adagio is two themes - the rst love and the great love.

Based on the mutual coordination and sequencing of those two themes, the composer had been able to interpret the structure of that scene as a sonata. e rst love theme, which is performed at the beginning of the scene, is based on the sensitive and fascinating melody that re ects the forbidden love between a white-skinned girl and a mulatto boy. With the performance of the orchestra, that theme forms a unity with the idyllic nature scenery. e second theme is performed with a great pathos glorifying the greatness, eternity and in nity of their love in spite of all the obstacles between the protagonists.

113

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

One of the most inspiring scenes of Sarie and Lanny is Lullaby scene. e delicate and gentle music of the lullaby re ects the sweet dreams of the protagonists, at the same time the sorrowful intonation in the music is the sign of the tragic end of their love. e tragic death of the protagonists turns into the stru le of the people against the tyrants. at scene is based on the mutual interdependence of the theme of Lanny and Sarie's love with the theme of the people's rally. e people's scenes in the ballet are very diverse and dynamic. e image of the people is represented in di erent faces: Lanny's friends, students' group, residents of the settlement, pupils, maidens, servants, as well as separate representatives of the people. ey are characterized by cheerful, whimsical, sincere, amusing, lyrical, thoughtful, majestic or sorrowful moody dances. “A student song” and “Dance with a guitar” are one of those. e music of the girls' dance with guitar is lyrical. e unity of subtle dreams and secret passionate feelings is re ected in the slightly sad melody. e theme, which constitutes the essence of the dance, is based on a real folk melody. e people scenes are dramatized in the course of the events. Especially, the protest movement appears in the mobilization scene of the mulattos and dark-skinned people. e theme reaches the high level in the nal march.

Another noteworthy feature of the ballet is the description of nature scenes. e symphonic music, which describes the harsh beauty of the endless African deserts, turns into the symbol of the motherland and the music eventually becomes the subject of the people's freedom march. e negative characters are characterized in a general way by rough, ruthless and sharp nature musical themes (“accords of the colonialists”, “Gert's leitmotif”, “Grotesque march” and etc.). e events in the ballet replace each other with di erent scenes, such as lyrical, romantic, humoristic, heroic, ironic and tragic scenes. G.Garayev had been able to create whole scenes by using traditional classic dances and suite principles.

Leitmotifs play a major role in the ballet's music. Leitmotifs also have a great importance in terms of the psychological and emotional circumstances of the protagonists and description of nature sceneries.

Leitmotifs, especially the two love leitmotifs of Lanny and Sarie are noteworthy. One of them glori es the inspirational scenes while the other embodies the tragic love.

114

QARA QARAYEV – 100

e composer's amazing melodic talent, original musical language, rich orchestral colors and timbre harmony shows itself in the ballet's music. “ e path of thunder” ballet, which had been written with a great artistry

by G.Garayev, clearly demonstrated the social views of the composer who approached the modern life with a great sensitivity. *** SYMPHONIC WORKS “LEYLI AND MAJNUN” SYMPHONIC POEM G.Garayev's “Leyli and Majnun” symphonic poem re ects the humanistic idea of the eponymous poem by Nizami Ganjavi. e speci c thematic and dramatic plan of the work shows the individual style of the composer, as well as it shows how the composer was deeply aware of the subject. e musical principles and features of the poem are associated with the composer's sensitive attitude to Nizami's immortal poetry. e structure of the poem is distinguished by gradually increasing dramaticism. In the poem, which is characterized by the awlessness and simplicity of the melodic language, the romantic love story of a girl and a young man – Leyli and Majnun is praised. e structure of the symphonic poem is related to image-dramatic aspect, which, in its turn, is associated with the general concept of the work. e characters in “Leyli and Majnun” poem attract attention with its completeness and versatility. Along with the speci c programming, the characters had been generalized. us, the images in the poem go beyond the boundaries of the period by concentrating on the speci c historical and social aspects, and contain the universal features re ecting the aspects of the world culture. us, the immortal characters were created, and fate and human theme appeared from the mutual relationship of all those characters. at's life. e composer saw and understood it in that way. Such global view is due to the work's conceptual task.

“Leyli and Majnun” symphonic poem was written in the form of a sonata, which is traditional for one-act symphonic poem, but in the new interpretation. e whole poem sounds like within a breath and the music is given in the development from the beginning till the end.

Melodic line is characterized by uninterrupted and intense movement 115

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

which is getting stronger as we approach to the culmination. e form of the symphonic poem is formed in ascending and developing process. e characters system of “Leyli and Majnun” poem attracts attention with its great tension and full dramaticism. e poem's music is based on three subjects: introductory subject (prologue) – re ects the tragic fates of the protagonists, the main subject is associated with Majnun, while the auxiliary subject is associated with Leyli. e work is distinguished by gradual dramatic development of the gurative structure, speci c completeness and the integrity of the musical material. us, “Leyli and Majnun”symphonic poem is a magni cent work of art that deeply depicts the national music characteristics and demonstrates the composer's deep understanding of the subtleties of the national music. In the poem's music, folk music-related phrases and characteristic rhythmic forms, as well as features from mugham art attract attention. *** 116

QARA QARAYEV – 100

“DON QUIXOTE” SYMPHONIC GRAVURES Gara Garayev composed “Don Quixote” symphonic gravures in 1960.

Being the sample of a new genre in the Azerbaijan music, it is a work that distinguished by new means of expressions. e main idea of the symphonic sketches, which had been composed on the basis of “Don Quixote” novel by Miguel de Cervantes – one of the well-known and loved works of the medieval European Renaissance era, is based on glorifying the humane and benevolent feelings. G.Garayev referred to that theme earlier, in the 1950s, and composed music for the feature lm “Don Quixote” (production of “Len lm” Studio) directed by outstanding Russian director G.Kozintsev. e composer, who had deeply understood the humanist essence of the work, had been able to describe the tragicomic image of Don Quixote, called “the knight of sad dreams”, in terms of lyrical-psychological background through the music.

In order to describe the protagonist's portrait, his dreams, his spirituality and acts, the period that he lived and the world and people surrounded him, the composer used very original ways, as well as he created musical gravures by coordinating the gravure – the most widely spread style in painting, with the musical expressions. e vivid image of the character, which forms a unity with the touching music, creates the medieval environment and the astonishing image of the old knight.

“Don Quixote” has a very interesting and unique musical dramaturgy. e work which consists of eight plays is based on alternate principles of contrasting plays like traditional suites. e plays in the series are distinguished by artistic meaning and symphonic dramaticism. e inner dramatic lines and subject matters that combine the individual pieces of the work have remarkable aspects as a manifestation of the composer's mind.

First of all, the “Travels” subject connecting all the gravures in the series should be mentioned as it re ects the main poetic theme – the tragic fate of the protagonist and his stru le against the evil and injustice. In the dramatic development of the work, the “Travels” subject is given in the mutual symphonic development with other subjects – “Knighthood challenge” and “Aldonse”.

In the other gravures, the environment that surrounds him is depicted from the eyes of a naive but noble knight. A colorful and contradictory world full of good and evil is portrayed in front of the eyes of the audience. In this regard, II gravure “Sancho the governor” characterizes 117

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

the protagonist's smart, cheerful and lively fellow Sancho Panza and his dreams to be a governor. IV gravure “Aldonse” characterizes the fascinating sweetheart of Don Quixote. e cold-tempered and aristocratic characters that against Don Quixote are re ected in the VI gravure “Pavane” in the Spanish palace dance and in the VII gravure “Cavalcade” in the enthusiastic but gloomy music. e composition ends with the VIII gravure “ e Death of Don Quixote” with a painful and sad ending.

I gravure “Travels”, which is the rst presentation of the protagonist to the audience, characterizes the various aspects of his character in a very subtle manner. “Travels” constitutes the basis of the eponymous third and h gravures as well as the eighth gravure “Don Quixote's death. And it should be noted that the tragic mood increases in the process of development.

II gravure “Sancho the governor” is a cheerful, carnival character march (Marcia giocosa).

IV gravure “Aldonse” (Andante) – the image of Don Quixote's beloved, who he thinks is an ideal woman, is based on the subject presented in the improvisation of the ute. at subject attracts attention with its unusual plastic moving structure.

Following this, the V gravure “Travels” constitutes the main part in the development of Don Quixote's image. us, that gravure consists of two parts. e rst part is based on a more live performance of the “Travels” subject on a new orchestral compilation. But the second part includes a new topic: reminding the monologue of the protagonist, that topic foregrounds the tragic line in the music dramaturgy. Despite the use of means of expressions economically, the topic is distinguished by deeply impressive power of senses.

VI gravure “Pavane” is in the style of ancient Spanish dance. A er the performance of the strict, cold-tempered subject rst in utes and string instruments, each time the orchestra is further expanded and new instruments are added into the polyphonic sounding. e awlessness of melodic line and the so ness of harmonic language in the play's music re ect the confrontation of Don Quixote's real nobleness and the arrogance of the society.

VII gravure “Cavalcade” exposes the relation of the protagonist with the evil forces more explicitly. at con ict is clearly visible in the play's musical language. us, certain related aspects show themselves in the 118

QARA QARAYEV – 100

orchestral structure and in the contents of I and VII gravures. e use of trumpets' timbre and the speci c rhythmic basis of the intonation are among these. “Cavalcade” is based on the modi cation of “challenge” subject.

It should also be noted that “Cavalcade” re ects the confrontation between the protagonist's dreams and the cruelty of real life while the rst “challenge subject” is directly related to Don Quixote's image of and his noble knighthood dreams. As can be seen, the composer tried to explain the connotation in the music content of the VII gravure through the musical means of expression.

VIII gravure “Don Quixote's death” re ects the high point of the tragedy. ere, heroic pathos goes into the background and, bright and sad lyrics in the music and emotional feelings derived from the death of Don Quixote are depicted.

At the end of VIII gravure, metro rhythmic formula that reminds heartbeat sounds in the performance of ute and harp, and gradually ends in terms of dynamic.

Miguel de Cervantes's Don Quixote, which had been deeply embedded as an amusing image in the imagination of people, was portrayed as a goodnatured image who deserves love, ghts against injustice and who has a tragic fate, in the interpretation of G.Garayev. And these qualities make the character renew by increasing the power of in uence of the composer's music. *** THE SYMPHONY NO.1 e First Symphony of G.Garayev, who had laid the foundation of the symphony genre in Azerbaijan, entered into the musical heritage along with the rst symphonies of J.Hajiyev and S.Hajibeyli, in 1943. Composed in the most violent period of the Great Patriotic War, the Symphony had been dedicated to the heroism of the people and their will to win. e composer's searches in the eld of symphonic music had been re ected in that work. e composer refused the traditional quadruple classic structure and wrote an original two-part series: the rst part (Molto sostenuto) is based 119

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

on the confrontation of the artistic images. e second part (Molto moderator) consists of 6 symphonic variations. ere are some changes in the main subject due to the quickness, unusual and unexpected modulation and changes in the orchestral palette. ose variations substitute the traditional parts for symphony – Andante, Scherzo and Final. In the musical content of the work, the composer tried to unite the characteristic features of the Azerbaijani music and the European polyphonic style.

120

QARA QARAYEV – 100

THE SYMPHONY NO.2 e composer composed his second symphony in 1946. e work was dedicated to the memory of the Great Patriotic War victims. e Symphony consists of ve parts. e rst part of the symphony is toccata-like (Allegro) sonatina; Part II (Andante), being extremely complete by its structure, is in the form of sonata; Part III (Allegro molto) is scherzo. Part IV Passacaglia – the main principle of the genre is that the variations of the bass theme are kept until the end; Part V (Allegro vivace) is in the form of rondosonata, where uninterrupted and sharp topics prevail. e second symphony is remembered for its bright characters and cheerful mood. e musical language of the work is full of national intonations, and its shape is clear and laconic. In the second symphony, the integrity of the intonation structure attracts attention. Almost all topics of the work are closely interconnected with each other. Here, the ashug music and the folk dances, as well as typical improvisation style of mugham can be clearly heard. However, familiar rhythms and intonations of the folk music sound individually and unique. Such use of folklore had been developed as one of the principles of the composer THE SYMPHONY NO.3 e leading tendencies of that period had been re ected in the third symphony (1965) of G.Garayev. As is known, the period that G.Garayev's third symphony appeared is characterized by the presence of di erent creative tendencies in the music history of Azerbaijan. It is also know that simultaneous presence of various tendencies is the characteristic feature of a turning point in music history. At such a moment, the old concepts of thinking were destroyed and searches for new forms were begun. ose searches, rst of all, were related to the selection of writing techniques. at tendency had been derived from the natural connection of atonal and dodecaphony techniques with compositorship styles and polyphonic technique.

121

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

122

QARA QARAYEV – 100

e use of contemporary compositorship methods in the symphony is associated with “new folklore ow”. In this case, there can be seen the magni cent examples of the synthesis of atonal and folklore systems.

G.Garayev, understanding the essence of various trends in the contemporary music, referred to serial technique. e twelve-tone technique, rst and foremost, attracted the attention of the composer for the ability of numerous changes in the initial intonation material.

G.Garayev wrote: “I have composed this work with my heart and with sincere feelings. Besides, I tried to prove such an idea that it's possible to compose a national music by following the twelve-tone techniques”. In this work, there appears a new type of relationship with folk music. e national character of the symphony No. 3 is not limited to this part. It can be seen in the whole system of the work. e image in the center of the third Symphony re ects the modern stage of the national features of Azerbaijan. e Symphony No.3 is a philosophical work. G.Garayev's mentality is embodied here at the high artistic level, which is the expression of pure morality and humanism. at symphony of G.Garayev features the new artistic ideas, new content and characters. e musician L.Karagicheva wrote in his “Gara Garayev and folklore” article that the series in the ird symphony consisted of a several integrated factors which had both national and traditional features. ose were both intonation and composition-structure factors. e constant and so mutual compensation of the rise and fall, consecutive turn of small and large interval steps are the general characteristics of the Azerbaijan monody. e unusualness and brightness of dynamic intonation of the symphony draws attention. e ird symphony is an obvious example of G.Garayev's creativity and his capability. e symphony consists of four parts: Part I – Allegro moderato Part II – Allegro vivace Part III – Andante Part IV – Allegro A series based on the synthesis of harmonic and linear components is 123

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

used in the rst part of the symphony (Allegro moderato).

In the rst part, the variation of the subject does not only create shadowlight features, but also a ects the content of the character.

Dynamic movement of the passages and guration of the folk instrumental music is embodied in the musical content of the part. e third part of the symphony (Andante) is the lyrical emotional center of the series. at part is of great importance in terms of the comprehensive explanation of the character. us, in contrast to the other fast and enthusiastic parts, it is distinguished by more melancholic and impressive music content, as well as its small size. e fourth part of the symphony (Allegro) summarizes the series and is closer to the rst part in terms of the music content.

In the content of the music the subject is developed on the basis of polyphonic style of expression. e main principles of G.Garayev's creativity had been re ected in the Symphony No. 3. e mutual relation principle of all means of expression subject to a common artistic-constructive idea is kept in the symphony. e unusual sounds of contemporary lad-harmonic system revive the national impulses. us, the ird Symphony of G.Garayev, being a product of his maturity phase, demonstrated again that he was based on the national style.

CONCERTO FOR VIOLIN AND SYMPHONY ORCHESTRA One of the most beautiful works composed by G.Garayev is Concerto for violin and symphony orchestra. e work which re ects the complex artistic embodiment of the modern -realities was derived from the harmony of the classic music with the means of expression which was new for the Azerbaijani music. In the Violin concerto, the music dramaturgy is based on contradictory clashes and re ects the complicated moments, the existence, truths, confessions and triumph of a contemporary man. e Concerto attracts attention with its innovator searches, artisticaesthetic concept and elegant thematism. Dramaturgy-based contrasts, transformation of thematic material and colorful orchestra palette have been speci cally embodied in the work.

124

QARA QARAYEV – 100

125

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

e Concerto is a series consisting of three parts: I part – Allegro moderato II part – Andante III part – Allegro In the rst part, the development, which begins with sincere confession in the dialogue of violin and orchestra, leads to a tremendous tension and a con ict between the solo instrument and the orchestra. e violin cadence represents the emotional monologue of the soloist.

In the second part, the development of the music passes through a several stages and attracts attention with its passionate and enthusiastic sounding. e chorus of the wind instruments sounds pretty impressive in this part.

In this background, transformation of the themes of the violin is of great importance.

Both topics are subject to change, creating bright, dreamy and sad mood. e third part – nal is the highest peak in the artistic concept of the work. But the culmination is gradually achieved, not suddenly. At the 126

QARA QARAYEV – 100

beginning of the episode, the rumble of drums is heard from deep, but gradually sharpens.

Obstinate and rhythmical movements of the violin depict ruthless and destructive forces in the background of increasing dynamics. At the climax, the majestic marches of the bugles personify the solemnity of the victory.

From this point of view, timbre drama is also remarkable in the nale.

Harmonization of solo violin with percussion instruments, wind instruments and stringed instruments gradually brings clarity to the music and praises the spiritual triumph of a man. us, G.Garayev's violin concerto was included in the world music literature as a work of art, which was emerged from the combination of classical traditions and contemporary tendencies, during the maturity period of his creativity.

VOCAL-SYMPHONIC WORKS e “Heart's song” cantata (1938) for chorus, symphony orchestra and dance ensemble was composed to the poem by Rasul Rza. is cantata can be regarded as an example of his quest for style during the early period of Gara Garayev's creative career. us, folk music relations are expressed in lyrical themes as well as in the passionate characters of the work.

With that work, Gara Garayev performed as a worthy successor of the achievements and traditions of U.Hajibeyli and M.Magomayev in choral music. e “Heart's song” cantata can be considered as an important stage in the development of that genre in Azerbaijan. ere, the composer coordinated the folk music elements with the complex forms of professional music.

G.Garayev wrote about it: “… I composed the “Heart's song” cantata by using ashug intonations and rich rhythm of the Azerbaijani music.

Taking as an example the immortal music of U.Hajibeyli, I added tars into the orchestra which enrich the sound”. e “Heart's song” cantata consists of three parts: the rst part – instrumental prologue, the second part – chorus, and the third part – dance in the spirit of yally.

127

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

“ e Happiness Song” cantata was written in 1947, ten years a er “ e heart's song” cantata. However, the proximity between the characters, referring to the folk music, especially the characteristic features of the ashug music re ect the relationship between the two works. “ e happiness song” cantata for soprano, chorus and symphonic orchestra was composed to Mammad Rahim's poem. e work consists of four parts: the rst part – solemn instrumental introduction; the second part – chorus praising the motherland; the third part – aria in the spirit of lyrical folk songs; and the fourth part – magni cent nal chorus. In this work, the composer had widely used complex means of expression, polyphonic techniques and various intonations. e use of folk music in those cantatas shows itself as a method of embodiment of the national spirit. at method re ects the mentality of G.Garayev and characteristic features of his music style at a high professional level. Both cantatas are a vivid demonstration of the composer's original creative style and his deep understanding of folk music.

CHAMBER-VOCAL AND CHORAL WORKS Even though vocal works didn't take a great place among G.Garayev's creative works, he had quite di erent and colorful examples of them.

Lyrical-philosophical romances, pop music, choirs and folk music.

Being one of the pearls of the Azerbaijani vocal music, “I loved you” and “On the hills of Georgia” romances had been composed to the great Russian poet A.Pushkin's poems. ose two lyrical miniatures, which were the musical embodiment of the characters created by one of the genius representatives of the XIX century Russian poetry A.Pushkin, re ect the composer's feelings. By using harmonious means of expression, G.Garayev was able to compose marvelous and impressive works.

“Six rubais” (Six quatrains) series for vocal and piano accompaniment had been composed to Omar Khayyam's words. e composer was deeply interested in the poetry of the great Iranian poet Omar Khayyam, who lived in the XI-XII century, and tried to express the main idea of his poetry. In the series consisting of six vocal miniatures, the composer had re ected the beautiful images of life, the beauty of nature and woman and his philosophical thoughts about death.

128

QARA QARAYEV – 100

“ ree nocturnes” for bass and jazz orchestra had been composed to Langston Hughes's words. e poems of Langston Hughes, the wellknown American Negroid poet, attracted the composer's attention with its emotionality. Each of the nocturnes had been dedicated to the embodiment of the particular character and had been appropriately named. e “ ree nocturnes” series by G.Garayev is the continuation of the racial discrimination theme which had begun with “ e path of thunder” ballet.

Songs attract attention among the vocal works of G.Garayev. ose are the components of the music written by the composer both for motion pictures and theatre performances, as well as separate examples of songs. ose songs written in pop-music genre are performed in the repertoires of singers and deeply embedded in the memory of the people. “A pioneer song about peace”, which was composed to the poem by Zeynal Jabbarzadeh, is performed by schoolchildren with great love. “ e song of Ahmad” from the feature lm “Two boys on neighborhood” is very popular and o en performed by singers. Many of G.Garayev's songs had been dedicated to laborers, especially oil-industry workers. “ e song of the oil workers” for soloist, chorus and symphony orchestra is from the lm “A story about the oil workers of the Caspian Sea”. “A bravery song spread over the broad sea” was dedicated to the praise of the Caspian Sea and Baku.

“Autumn” chorus for a cappella was written to the great Azerbaijani poet Nizami Ganjavi's words. Lyrical choral miniature is about G.Garayev's love for Nizami's poetry. e starting lines of the chapter from “Leyli and Majnun” poem by Nizami Ganjavi regarding the arrival of autumn and the death of Leyli constitute the text of “Autumn” chorus. e poetic basis of the chorus consists of a text containing eight lines. ere, the brilliant image of Leyli, who is in love and whose heart is lled with love of life, is harmonized with the image of nature fading away in a sad and touching manner. e sincere, heartbreaking, lyrical and exquisite chorus has a sad mood in its melodic content.

CHAMBER-INSTRUMENTAL WORKS Chamber-instrumental works take an important place among Gara Garayev's creative work. Chamber-instrumental music eld is typically a laboratory of composers and re ects the evolution of style and 129

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

characteristics of a composer. Plays composed by G.Garayev for both various instruments (for piano, violin, organ and etc.) and ensembles show how he was caring about that area. Chamber-instrumental works had been composed in all stages of his creativity and those works re ected his musical interests. His rst work was “Tsarskoye selo statue” play for piano and the last work was “12 Fugues” for piano. And that shows the importance of piano in his creative work. It was not accidental, because G.Garayev had been educated by eminent pianists. He was a very good pianist and was well aware of not only piano, but also all types of instruments.

G.Garayev's “Tsarskoye selo statue” play is an impressionist work which was inspired by the eponymous poem of the great Russian poet A.S.Pushkin. e composer depicted the poetic image of a girl who had been sadly bending towards the water pot that she had broken. e music of the play reminds us of the fountain spreading out pearls.

Among G.Garayev's works for piano, several miniatures, collection of “Children plays”, “Sonatina” intended for little performers and pupils of musical schools should be especially mentioned. “Moscow and Elephant”, “A story” children plays are programmed works. e collections also consist of programmed works: “A little waltz”, “A game”, “To think” and etc. ese works are distinguished by their vivid gurativeness, variety of piano performance techniques and simplicity.

G.Garayev's piano pieces are methodical by nature and serve to gradually learn the secrets of a piano texture. Despite the simplicity of the style of expression, G.Garayev's children pieces have an intellectual potential of developing the outlook of a little musician, as well as they promote a certain moral qualities.

24 preludes series is the climax of his works for piano. at series takes an important place in the concert repertoires of pianists due to its speci c artistic features. e series consists of four notebooks 130

QARA QARAYEV – 100

and each of them contains six preludes. ey were composed at di erent times and bear the signs of that period. e rst and second notebooks of the preludes were composed in the 1951-1952s, and in terms of style and features, they are close to the “Seven beauties” ballet.

Relation with “ e path of thunder” ballet in terms of lyricalpsychological theme shows itself in the third notebook composed in 1957. e clear and strict lyrics and the philosophical views had been re ected in the preludes in the fourth notebook written in 1963, and the polyphonic musical methods had been preferred, which were the typical for the composer's creativity in that period. Each of the preludes is a series of works that represents the composer's artistry. e structure of the 24 preludes series is also interesting. us, the preludes are followed by circle of hs according to their tune, from Domajor to Fa-minor. In that series, one major prelude is followed by a minor prelude of the same name. e rst prelude Do-major, the second prelude do-minor, the third prelude Sol-major, the fourth prelude solminor and etc. all the tonality is covered in this way.

It should also be noted that 24 preludes series by Frederic Chopin, Dmitri Shostakovich and S.Rakhmanianov had been an example for G.Garayev.

Like those composers, based on the principles of contradiction, G.Garayev depicted the impressions of the world surrounding him, change of colourful scenes and emotional contradictions in the series of preludes. Various preludes like grotesque, toccata, ancient music, modern ragtime, heroic, youth moody, mugham-like, philosophical, mourning, lullaby-like, cheerful and fresh preludes replace each other.

Among the chamber-instrumental works of G.Garayev various ensemble works take an important place. Among those works, Sonata for violin and piano, “Fugue” and “Quartettino” for string quartet are noteworthy.

131

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

G.Garayev's Sonata for violin and piano (1960) dedicated to his rst music teacher, well-known pianist and concert master Vladimir Kozlov, is a sincere musical story which is penetrating into the heart of a man. e work which di ers from a classical sonata for its structure consists of four parts: the rst part of the sonata – Moderato – is brave character. At the beginning of the second part – Recitative and Andante, the improvised recitative of the violin re ects the mugham-like style. e third part – Pastoral – is a dance in the spirit of siciliana. Epic characters dominate in the nal – “Fantasy”. e subject of the music has been compiled by the sounds which constitute the musical symbol of the name “Vladimir”, and serves to create a sad and simple image.

Second string quartet (1947) was dedicated to Dmitri Shostakovich, the great composer and mentor of G.Garayev and, is one of his most valuable works in that eld. e quartet consists of four parts: the rst part is cheerful, in the form of sonatina, the second part – Largo is a high philosophical passacaglia, the third part toccata-like quick dances and the fourth part – nal is pastoral. Compactness of the quartet, development features of the topic, polyphony style and the colors of ensemble draw attention. e characters in the work are classic, clear and highly intellectual.

Another work by G.Garayev in the eld of chamber-instrumental music is “Ashigsayagi” work by the great composer Uzeyir Hajibeyli that was rewritten for a chamber orchestra in 1964.

Uzeyir Hajibeyli's “Ashigsayagi” trio is a pastoral-like work written for violin, violoncello and piano. e composer created an original wok by using the typical intonation and rhythmical features of the ashug music.

He had been able to unite the aspects of ashug music with the principles of polyphony. e elegance of the work is also been re ected in G.Garayev's transcription. G.Garayev tried the polyphony to be even more brightly and vividly. Putting the spirit of Uzeyir Hajibeyli in it, G.Garayev further improved the score in a more beautiful way with his own style.

G.Garayev's diverse chamber-instrumental compositions have a great in uence. ose works had made a great contribution to the Azerbaijani music by enriching the chamber-instrumental music eld in Azerbaijan.

Instrumental works of Gara Garayev have been included in repertoires not only in Azerbaijan but also in many countries all around the world.

132

QARA QARAYEV – 100

133

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

134

QARA QARAYEV – 100

135

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

136

QARA QARAYEV – 100

РАСПОРЯЖЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ О 100-ЛЕТНЕМ ЮБИЛЕЕ ВЫДАЮЩЕГОСЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО КОМПОЗИТОРА КАРА КАРАЕВА

В

феврале 2018 года исполняется 100 лет со дня рождения выдающегося представителя азербайджанской культуры, великого композитора, известного ученого-педагога и общественного деятеля, народного артиста СССР, Героя Социалистического труда, лауреата государственных премий СССР и Азербайджана, академика Кара Абульфаз оглу Караева. Кара Караев – одна из обладавших самобытным редким врожденным талантом личностей, подаренная азербайджанским народом общечеловеческой культуре. Как мастер-новатор он создал многочисленные монументальные произведения в высшей степени гармоничном единстве многовекового наследия древней национальной традиционной классической музыки и самых современных музыкальных форм. Эти восхитительные образцы искусства, отражающие со всем размахом на высоком профессиональном уровне глубокие философские размышления о жизни, человеке и времени, всегда призывают к моральнонравственному совершенству. Руководствуясь пунктом 32 статьи 109 Конституции Азербайджанской Республики, в целях обеспечения достойного проведения 100-летнего юбилея выдающегося композитора Кара Караева, которому принадлежат исключительные заслуги в обогащении азербайджанской музыкальной культуры историческими достижениями и ее популяризации в мировом масштабе, постановляю: 1. Министерству культуры и туризма Азербайджанской Республики совместно с Министерством образования Азербайджанской Республики и Национальной Академией Наук Азербайджана, с учетом предложений Союза композиторов Азербайджана подготовить и осуществить план мероприятий в связи со 100-летним юбилеем выдающегося азербайджанского композитора Кара Караева.

2. Кабинету Министров Азербайджанской Республики решить вопросы, вытекающие из настоящего Распоряжения. Ильхам Алиев Президент Азербайджанской Республики Баку, 17 oктября 2017 года 137

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

138

QARA QARAYEV – 100

КАРА КАРАЕВ (1918 – 1982)

О

дин из самых выдающихся деятелей культуры ХХ века, великий азербайджанский композитор Кара Караев занимает достойное место в истории азербайджанской и мировой музыкальной культуры. Созданные им произведения открыли новую страницу в музыкальном искусстве. Имя К.Караева – блестящего представителя азербайджанской композиторской школы, выдающегося педагога и общественного деятеля неугасимой звездой горит на небосклоне мировой музыкальной культуры. Творчество К.Караева тесными узами связано с национальным искусством, европейскими музыкальными традициями, классической музыкой и современной культурой. Этот синтез обусловил особый творческий стиль композитора. Он открыл новые горизонты в развитии азербайджанской музыки; его произведения занимают достойное место среди жемчужин мирового музыкального искусства. Кара Караев, поистине – композитор-новатор. В его творчестве гармонично сочетаются новые направления современного музыкального искусства с непреходящими традициями национальной музыки. Как уже отмечалось, К.Караев явил собой новую веху в истории азербайджанской музыки. Неоценимы его заслуги в неутомимом и успешном поиске новых форм и интонаций. Музыкальные интересы К.Караева были глубоки и разносторонни. Его творчество напрямую связано с традициями азербайджанского песенного искусства, народной музыкой, ее формами, принципами развития, ладоинтонационными и ритмическими особенностями. К.Караев опирался на громадный опыт основоположника 139

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

композиторской школы Азербайджана – Узеира Гаджибейли. В то же время, его творчество тесно связано с наследием целого ряда замечательных русских композиторов. Симфонизм музыки П.И.Чайковского, оркестровые записи Н.А.Римского-Корсакова, музыкальная драматургия Д.Шостаковича и С.Прокофьева во многом повлияли на формирование индивидуального композиторского стиля К.Караева. Говоря о музыкальных методах и принципах в творчестве К.Караева, необходимо отметить существенное влияние полифонистов. В особенности это касается «строгого стиля» И.С.Баха, логики баховской полифонии. Композитор также успешно и плодотворно подчинил достижения европейской классической музыки современным творческим целям и задачам. Это дает нам право говорить о неоклассицизме К.Караева. В то же время, его творчество воплотило некоторые аспекты романтического искусства. Также отразилась в произведениях К.Караева такая техника музыкальной композиции как додекафония (разновидность серийной техники, использующей серии из «двенадцати лишь между собой соотнесённых тонов»). Особо следует отметить импрессионистские мотивы в творчестве композитора. Кара Караев – первый азербайджанский композитор, обратившийся в своем творчестве к жемчужинам мировой литературы: великих азербайджанских поэтов – Низами, Самеда Вургуна, Расула Рзы и др.; классиков мировой литературы – Шекспира и Сервантеса, Пушкина и Омар Хайяма, Лермонтова и Лопе де Вега. Произведения выдающихся поэтов и писателей ХХ века также интересовали К.Караева. Назым Хикмет, Ленгстон Хьюз, Всеволод Вишневский, Питер Абрахамс – в их произведениях композитор черпал вдохновение для своей музыки. Фольклорное искусство разных народов и стран, от Африки до Вьетнама, нашло отражение в творчестве композитора и зазвучало в нем с новой силой. К какой бы теме не обращался К.Караев, его произведения одинаково трепетно и благодарно воспринимаются всеми слушателями. И в то же время, в любом его произведении чувствуется азербайджанский дух, связь с родными корнями. Как отмечал сам Кара Караев в одном из своих интервью: «Национальные традиции проявляются в творчестве подчас бессознательно. Я пишу музыку на испанские, болгарские, вьетнамские темы, а мне говорят, что на ней лежит отпечаток моей национальности, моих азербайджанских рук. Как это происходит – я не могу объяснить и не задумываюсь над этим».

140

QARA QARAYEV – 100

Произведения К.Караева всегда направлены на реалии современного мира, их воплощение в музыке. Это определяет все творчество и эстетические взгляды композитора. Тесная связь с современной жизнью, ее тревогами, радостями и заботами чрезвычайно важна для Караева. Он осмысливает современную жизнь творчески, художественно обрамляет ее, и пропускает сквозь призму собственных эстетических воззрений. Произведения К.Караева различной тематики, в основном, тяготеют к единой теме: служение человеку, его мечтам, его будущему. Вот – основная цель композитора, его творческая миссия. Его непрестанно волнуют судьбы людей, живущих на земле, их чаяния, надежды, страсти, достижения и разочарования, стремление к великому. Все это – предмет напряженного труда композитора. Понять современного человека, проникнуться его мыслями и чувствами, воплотить их в нотах, пропустить тяготы и радости современного общества сквозь призму собственных переживаний, и придать им музыкальное звучание – величайшая задача композитора. И он справился с ней потрясающе. Внутренний мир современного человека – основной лейтмотив творчества К.Караева. Он глубоко убежден, что величие человеческого духа, его душевность и любовь к прекрасному способны спасти мир от любой беды и катастрофы. Искусство К.Караева, пробуждающее в людях светлые и добрые чувства, любовь к прекрасному, навсегда вошло в нашу жизнь, безмерно обогатило ее, стало частью нашего национального духа! Музыка великого нашего композитора звучит со сцен театров США, Великобритании, Франции, Германии, Египта, Турции, России, Польши, Чехии, Румынии и других стран. Творчество К.Караева, являющееся одним из столпов музыкальной культуры Азербайджана, демонстрирует всему миру ее величие и огромное богатство. *** ЭТАПЫ ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВА Этапы жизненного и творческого пути К.Караева свидетельствуют об постоянной эволюции его творческого метода. Жизненный и творческий путь К.Караева можно разделить на три 141

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

142

QARA QARAYEV – 100

больших этапа. Первый этап длится с 1930 года до середины 1940-х годов и является периодом профессионального образования. Именно он знаменует собой время становления К.Караева как профессионального композитора. В это время создаются его первые произведения, осуществляется поиск собственного музыкального стиля. К.Караев уверенно занимает свое место в ряду азербайджанских композиторов, утверждается и как творческая личность, и как общественный деятель. Второй этап охватывает временной отрезок с конца 1940-х годов по 1950-е годы. Это время творческой активности и расцвета таланта К.Караева. Создаются масштабные объемные произведения, обессмертившие имя композитора, сферы его мастерства расширяются и углубляются. Данный период характеризуется также небывалым расцветом его общественной и педагогической деятельности. Имя К.Караева пользуется популярностью и становится узнаваемым во всем мире. Третий период длится с начала 1960-х годов до конца жизни композитора. Это время творческой зрелости. К.Караев полон сил и идей, ищет новые формы в музыке, создает произведения в новом стиле. Безусловно, что такое разделение на этапы – условно. Жизненный и творческий путь композитора, развиваясь по восходящей линии, непрерывно совершенствуется, обогащается новыми успешными достижениями и свершениями. Любая дата его творческого пути знаменательна. Создание фундаментальных музыкальных произведений различного жанра, их высокопрофессиональное исполнение, сценическое воплощение – все эти факты становится памятными событиями в истории музыкальной культуры, оставляют след в летописи музыки. Каждый этап жизненного и творческого пути К.Караева являет собой новую ступень формирования и развития его таланта. Эти ступени одновременно свидетельствуют о единстве и целостности творческой, общественной и педагогической деятельности великого композитора. Кара Караев родился 5 февраля 1918 года в Баку в семье известного врача-педиатра Абульфаза Караева и Соны-ханум Искендер кызы Ахундовой. По отцовской линии род Караева происходил из селения Фатмаи на Апшероне, дед же по материнской линии – Искендер-бек Ахундов принадлежал к известнейшему шемахинскому роду. Первым 143

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

представителем этого рода, посвятившим себя музыкальному искусству, стал Кара Караев. Его музыкальный дар был замечен в самом раннем детстве. Талантливый мальчик проявлял неподдельный интерес к музыке. В 1926 году он поступает в музыкальную школу при Азербайджанской Государственной Консерватории. Именно в это время формируется его музыкальный вкус, определяются музыкальные пристрастия. Первым его педагогом был заслуженный деятель искусств Азербайджана, известный в свое время пианист и концертмейстер В.М.Козлов. В 1930 году К.Караев становится студентом музыкального техникума при Азербайджанской Государственной Консерватории по классу фортепиано выдающегося пианиста и педагога, профессора Георгия Шароева. В это время будущий композитор начинает систематически заниматься музыкой. Благодаря педагогам, он получает фундаментальное музыкальное образование и широкий кругозор знаний. Первый этап творчества К.Караева относится ко второй половине 1930-х годов. В этот период начинается его профессиональная деятельность как музыканта, композитора и общественного деятеля.

144

QARA QARAYEV – 100

В 1935-1946 годах он получает классическое профессиональное образование. Это время богато для К.Караева на памятные события. В этот период закладываются основы его неповторимого творческого почерка, развивается музыкальный вкус, вобравший в себя многие черты и стилевые особенности азербайджанской музыкальной культуры.

1930-е годы в Азербайджане были неоднозначными в общественнополитическом смысле. Однако в культурной жизни наблюдался 145

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

неслыханный подъем. Великие композиторы Узеир Гаджибейли и Муслим Магомаев, отдали все силы для прогресса национальной композиторской школы, и достигли невиданных высот при синтезе интонационно-ладовой системы народной музыки с возможностями классической европейской музыки. Возникшие в этот период оперы «Кёроглы» и «Наргиз», определили развитие азербайджанской музыки и, наряду с этим, стали яркой путеводной звездой для целой плеяды молодых композиторов. Традиции, заложенные У.Гаджибейли, были творчески осмыслены и виртуозно продолжены талантливыми композиторами – Ниязи, Кара Караевым, Джовдетом Гаджиевым, Солтаном Гаджибековым и др. Именно им предстояло стать новой славой и гордостью азербайджанской музыки. Самым памятным событием конца 1930-х годов стала декада азербайджанского искусства. Она состоялась в 1938 году в Москве и ознаменовала собой новый качественный этап в музыкальной культуре Азербайджана. Великая Отечественная Война 1941-1945 годов наложила неизгладимый отпечаток на жизнь общества и на творчество деятелей культуры. Все эти знаменательные события в полной мере отразились в жизни и творчестве К.Караева. Годы начала его деятельности, как в сфере образования, так и в сфере музыки, тесно связаны с этими историческими событиями. В это время формируется и оттачивается его творческий метод, начинается активная композиторская и общественная деятельность. В 1935 году К.Караев поступает на композиторское отделение Азербайджанской Государственной консерватории. Его педагогом по специальности становится известный композитор и теоретик музыки Леопольд Рудольф. Приглашенный из Москвы профессор Л.Рудольф был учеником выдающегося русского композитора Сергея Танеева, и свою педагогическую деятельность строил в соответстви с танеевскими традициями. В классе Л.Рудольфа К.Караев овладевает тонкостями техники полифонического письма. В дальнейшем, именно эта техника стала основополагающей особенностью музыкального мышления Кара Караева. Одним из самых примечательных произведений студенческого периода является фортепианная пьеса «Царскосельская статуя», написанная под впечатлением бессмертных стихов А.С.Пушкина. В 1937 году, на концерте, посвященном 100-летию трагической гибели поэта, эта пьеса прозвучала впервые, и исполнял ее сам автор.

146

QARA QARAYEV – 100

Необходимо отметить, что данная пьеса была первым обращением азербайджанской музыки к русской классической литературе. И, тем более отрадно, что выбор был остановлен на творчестве Пушкина. Затем русская классическая поэзия нашла свое достойное воплощение в музыке Джовдета Гаджиева, Фикрета Амирова и других композиторов. В преддверии 100-летия со дня гибели поэта (1937 год) и затем 150-летия со дня его рождения (1949 год) появляются разножанровые произведения азербайджанских композиторов. И нетленными жемчужинами среди них являются два романса К.Караева, написанные на стихи Пушкина – «Я Вас любил» и «На холмах Грузии». И романсы, и фортепианная пьеса стали ярким отражением великой поэзии Александра Пушкина как в творчестве Кара Караева, так и в азербайджанской музыке в целом. Другим произведением, созданным в годы студенчества, стала «Песня счастья», написанная для фортепиано и симфонического оркестра. Она была посвящена 20-летию Великой Октябрьской Социалистической Революции и впервые прозвучала в 1937 году в исполнении единого симфонического оркестра Радиокомитета Азербайджана и Азербайджанского Государственного Оперного театра (солист – М.Бреннер, дирижер – А.Шварц). Это были первые серьезные произведения в творчестве К.Караева и зарекомендовали его как композитора глубокого природного дарования. Его имя пользуется уважением в кругах музыкальной общественности.

147

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

В эти годы композитор начинает углубленно изучать музыкальную культуру Азербайджана. Основам азербайджанской народной музыки он обучается в классе Узеира Гаджибейли. Авторитет У.Гаджибейли – основоположника азербайджанской профессиональной музыки – был непререкаем, а влияние его на развитие музыкальной культуры огромно. Это прекрасно понимал К.Караев. Высказанные впоследствии его мысли о непреходящем значении творчества Узеира Гаджибейли наглядно подтверждают это. Всю свою жизнь Кара Караев с неизменной теплотой и трепетом отзывался о великом композиторе Узеире Гаджибейли, считал себя его учеником и преемником. В своих статьях К.Караев всегда вспоминал о дорогом учителе с чувством глубокой признательности и преклонялся перед его творческим гением. Он отмечал, что творчество У.Гаджибейли «обладает колоссальной мощью, возродившей древние традиции азербайджанского музыкального искусства и выявившей неиссякаемые богатство народной музыки» (Караев К. Гордость азербайджанской музыки / Бакинский рабочий, 1975, 30 ноября) К.Караев справедливо полагал, что творчество У.Гаджибейли является генетической основой современной азербайджанской композиторской школы. Он писал: «Узеир Гаджибейли – первый профессиональный азербайджанский композитор. К какой бы сфере Гаджибейли не обращался, он был первопроходцем. Он всегда брался за решение самых трудных творческих и организационных задач, и всегда успешно с ними справлялся. Он первым теоретически и творчески обосновал ладоинтонационные закономерности народной и профессиональной азербайджанской музыки. Основы профессионального образования, профессионаьной деятельности были заложены У.Гаджибейли» (Интервью с Кара Караевым / Советская музыка этапе. М., Музыка, 1981, с.343) Будучи великой и прозорливой творческой личностью У.Гаджибейли завещал молодым композиторам изучать и осваивать глубины национального культурного наследия. «Тот, кто не знает народного творчества, не в состоянии понять душу самого народа а, значит неспособен развивать его искусство и культуру в целом», – наставлял мэтр. Говоря о художественно-историческом значении народной музыки, У.Гаджибейли подчеркивал, что лишь народное искусство составляет основу развития профессионального музыкального творчества. Во все времена, во всех странах художники, создающие достойные произведения, в первую очередь опираются на народное 148

QARA QARAYEV – 100

творчество. Узеир Гаджибейли прекрасно понимал, что народная музыка является фундаментом для будущего развития искусства и поэтому неустанно советовал молодым композиторам уделять больше внимания углубленному изучению фольклора. В своих воспоминаниях об У.Гаджибейли, Кара Караев писал: «Впервые, именно на уроках этого гениального композитора, с таким вниманием и деликатностью отосившегося к каждому из нас, мы поняли, что за нежностью простых лирических мелодий, за объемом и мощью структуры мугама прослеживается не только эстетическое очарование, но и стройная логическая система. На ярчайшем примере своего творчества У.Гаджибейли доказал, что источником его национального композиторского стиля являются неисчерпаемые возможности фольклора, народных песен и мелодий. Перед нашими глазами открылся прекрасный огромный мир, полный новаторских идей и свершений, дерзновенных поисков и ярких художественных воплощений» (Караев К. Композитор-просветитель / Советская культура, 1975, 26 ноября) Таким образом, с самых первых шагов в музыке Кара Караев воспринял традиции У.Гаджибейли. Они сыграли важную роль в формировании его творческого облика. К.Караев глубоко усвоил завет великого своего учителя – всесторонне изучать народное

149

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

творчество, бережно и серьезно относиться к нему, как к источнику профессиональной музыки. Во время обучения Кара Караев принимает также активное участие в работе Научно-Исследовательского Музыкального Кабинета, действующего при Азербайджанской Государственной Консерватории и руководимого выдающимся певцом и знатоком народной музыки Бюльбюлем. Кара Караев участвует в экспедициях по поиску и сбору произведений народной музыки. Это также наложило неизгладимый отпечаток на его творческую деятельность. За годы своей деятельности в 1932-1943 годах коллектив НаучноИсследовательского Музыкального Кабинета занимается тщательным сбором народного музыкально-поэтического творчества, записывает образцы устного живого исполнения на фоновалики, перекладывает их на ноты и издает. По инициативе Бюльбюля претворено в жизнь великое дело: записаны, переложены на ноты и изданы ашугские мелодии и народные песни, танцы, теснифы, ренги, мугамы в исполнении выдающихся ашугов и мастеров мугама – Джаббара Гарьягдыоглу, Гурбана Примова, Сеида Шушинского, Ашуга Асада Рзаева, Ашуга Мирзы Байрамова и др. Опубликованные в 1936-1938 годах сборники народных песен, танцев, ашугских мелодий – наглядное свидетельство этой титанической работы. Наряду с этим, для сбора музыкального фольклора организуются 150

QARA QARAYEV – 100

экспедиции в Карабах, Ленкорань, Гянджу, Шеки, Закаталы и др. области Азербайджана. Бюльбюль привлек к работе Кабинета всех даровитых студентов, обучавшихся в 1937-1938 годах в Азербайджанской Государственной Консерватории по классу композиции и музыковедения – Кара Караева, Джовдета Гаджиева, Фикрета Амирова, Саида Рустамова, Тофика Кулиева, Закира Багирова, Мамедсалеха Исмаилова и др. Выдающийся певец проводит занятия со студентами, готовит их к экспедициям, обучает тонкостям переложения на ноты образцов народной музыки. Во время этих экспедиций устанавливался непосредственный контакт между студентами и исполнителями, что, несомненно, благотворно влияло на формирование их музыкального мышления. Появилось целое поколение молодых азербайджанских композиторов и музыковедов, чувствующих свою неразрывную связь с народом, с нетленными произведениями народного творчества. Вспоминая свою работу в НИМКе, К.Караев, отмечал: «Руководитель Научно-Исследовательского Музыкального Кабинета товарищ Бюльбюль привлек меня к работе с народной музыкой. Я записывал на фонограф произведения ашугского творчества, народные песни и танцы, и затем обрабатывал их. Так я впервые серьезно столкнулся с неисчерпаемым источником под названием «народная музыка» и ощутил его богатство и великую мощь. Будучи в Шеки в составе научной экспедиции я сделал для себя ряд интересных замечаний. Это научное путешествие было впечатляющим. Одна из услышанных мелодий была положена в основу моего Первого симфонического произведения (кантата «Песня сердца», Караев К. Песнь сердца / Комсомольская Правда, 1938, 2 апреля). В 1937 году Кара Караев был назначен руководителем экспедиции в Шеки-Закатальскую зону. Проявив недюжинные организаторские способности и глубокое знание фольклора, он сделал все возможное, чтобы мероприятие прошло на высоком уровне. К.Караева привлекали не только 151

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

оригинальность и богатство перекладываемых на ноты мелодий; он живо интересовался жизнью и бытом народа. Так, будучи в селении Кичик Дахна Нухинского (ныне Шекинского) района, К.Караев встретился с небольшим ансамблем профессиональных зурначей. У ансамбля, состоявшего из четырех человек (два исполнителя на зурне, два – на нагаре) был довольно богатый репертуар. По инициативе Караева, ансамбль для выступления был приглашен в Баку. Наряду с этим, К.Караев ставит перед руководством республики вопрос об участии данного ансамбля в декаде азербайджанского искусства в Москве в 1938 году. Зурначи с большим успехом выступают на декаде и получают правительственные награды. Будучи в 1938 году в фольклорной экспедиции в Гяндже, Кара Караев знакомится с известным исполнителем мугама Гурбаном Примовым, выступавшего в это время в городе. Кара Караев перекладывает на ноты мугам «Шур» в исполнении ханенде. В это время композиторы и музыковеды усиленно работают над переложением мугамов на ноты. Так, в 1936 году впервые были изданы нотные записи мугамов «Раст» и «Забул» (исполнитель – тарист Мирза Мансур Мансуров; переложил на ноты Тофик Кулиев) и мугама «Дугях» (переложил на ноты Закир Багиров). Издаются и мугамы, переложенные на ноты Фикретом Амировым, Ниязи и другими молодыми композиторами. Начальные разделы записанного К.Караевым мугама «Шур» вошли в книгу русского музыковеда Виктора Беляева «Очерки по истории музыки народов СССР» (М,1963) как образец мугамного искусства. В названной книге также нашли отражение составленные Кара Караевым нотные записи таких песен и танцев, как «Битва», «Четырнадцать», «Встреча невесты», «Траурные мелодии». Нотные записи данных образцов, относящихся в основном к трудовой и обрядовой музыке, привлекают внимание нюансами и способами исполнения, особенностями партитуры и колоритом. Вполне правомерно, что они являются предметом научных искусствоведческих изысканий. Возвратившись из Шеки-Закатальской экспедиции, К.Караев обрабатывает для голоса и фортепиано шесть народных песен. Это были его первые шаги в области вокальной музыки и своеобразный творческий «отчёт» композитора. Одновременно, К.Караев переложил на ноты, а затем обработал для голоса и симфонического оркестра теснифы в исполнении Дж.Гарьягдыоглу – «Лейли», «Ширин» и «Сарандж». Таким образом, вторая половина 1930-х годов была чрезвычайно 152

QARA QARAYEV – 100

плодотворна для формирования творческого стиля К.Караева. Деятельность в НИМКе, наряду с непосредственным соприкосновением с народным творчеством и глубоким художественным впечатлением от него, подарила Кара Караеву и возможность усовершенствования своего организаторского таланта. Он успешно применял в профессиональном творчестве опыт по бережному использованию и обработке народной музыки. В эти годы К.Караев своим талантом, творчеством, и общественной активностью привлек внимание музыкальной общественности. В 1937 году он становится членом Союза Композиторов Азербайджана. Как уже отмечалось, в 1938 году в Москве состоялась декада азербайджанского искусства. Это стало поворотным событием в творческой биографии К.Караева. Подготовленная им к декаде кантата «Песня сердца» получила высокую оценку. Именно ею было решено завершить итоговый концерт декады, и это решение стало для молодого композитора окрыляющим успехом. Московская декада ознаменовала собой серьезные изменения в дальнейшей творческой судьбе К.Караева. Ему было рекомендовано продолжить образование в Московской Государственной Консерватории. В 1938 году К.Караев становится студентом Московской Государственной Консерватории им П.И.Чайковского по классу композиции (педагог А.Н.Александров). В 1941 году начинается Великая Отечественная Война. К.Караев возвращается в Баку и становится художественным руководителем Азербайджанской Государственной Филармонии им. М.Магомаева. В 1944 году он назначается на должность заместителя председателя правления Союза Композиторов Азербайджана. Далее К.Караев, стремясь получить профессиональное образование и усовершенствовать свое композиторское мастерство, возобновляет обучение в Московской Консерватории. В 1946 году он становится студентом выдающегося композитора современности Дмитрия Дмитриевича Шостаковича. Это важная веха в жизни и творчестве Кара Караева. В становлении К.Караева как зрелого мастера огромную роль сыграли эстетические взгляды, творчество и сама личность Д.Шостаковича. Творческие принципы К.Караева формировались под влиянием Шостаковича. «Всеми своими достижениями в музыке я обязан именно Дмитрию Дмитриевичу». Эти слова К.Караева выражают высшую степень его признательности учителю.

153

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

В характеристике, выданной К.Караеву по окончании класса композиции у Шостаковича, привлекают внимание следующие слова мэтра: «К.Караев наделен блестящим композиторским даром. Общее его развитие на высочайшем уровне. Это композитор филигранного музыкального мастерства и культуры. Он отлично владеет секретами полифонии, оркестровки и других областей музыкального искусства. Бесспорно, что будущее К.Караева – это неустанный труд и непрекращающийся творческий поиск» (17 апреля 1946). Это была высшая похвала учителя ученику. Впоследствии отношения педагога и студента переросли в крепкую творческую дружбу. Как и для всех граждан необъятной страны, 1940-е годы стали для К.Караева временем тяжких испытаний. Он был одним из ведущих молодых музыкальных деятелей и работал не покладая рук. Созданные им в этот период разножанровые произведения 154

QARA QARAYEV – 100

различного объема свидетельствуют о высокой гражданской позиции автора, исполнены духом патриотизма и любви к Родине. Музыка К.Караева воодушевляла, звала к победе над врагом, и, в то же время, была проникнута невероятной сердечностью, печалью и скорбью о сотнях и тысячах сыновей и дочерей Родины, сложивших свои головы во имя ее свободы и счастья. Военная тема стала одной из основных в творчестве К.Караева. В этот период одним из примечательных событий в культурной жизни страны стала состоявшаяся в Тбилиси декада искусства закавказских народов. В рамках этой декады прозвучали концерты музыки азербайджанских композиторов. На тбилисской декаде были представлены первые азербайджанские симфонии – произведения К.Караева, Джовдета Гаджиева и Солтана Гаджибекова. Это событие ознаменовало собой новый этап в истории музыкальной культуры. Первая симфония К.Караева (си-минор), написанная в 1943 году в классе Д.Шостаковича, была посвящена памяти героев Великой Отечественной Войны. Это произведение вызвало большой интерес и стало объектом жарких споров. Привлекают внимание отзывы выдающихся музыкальных деятелей того времени У.Гаджибейли, Р.Глиэра, С.Василенко, Я.Шапорина. Некоторые критики считали симфонию К.Караева весьма ценной по инструментальному построению, оригинальной технике исполнения и выразительным средствам. Другие же назвали симфонию смелым «неоклассическим» экспериментом в духе Пауля Хиндемита. Часть критиков предъявила молодому композитору следующие замечания: недостаточное усердие по созданию гармоничного музыкального произведения, безразличие к родной народной музыке, что неизбежно привело к некой абстрактности симфонии. Некоторые авторитетные слушатели высказали мнение о преждевременности подобных произведений. Они выдвинули перед молодым композитором, только вступающим на самостоятельный творческий путь ряд жестких требований: считать опыт первой симфонии своеобразным испытанием, быть в дальнейшем максимально приближенным к народному творчеству, проникнуться его животворящим духом. Особого внимания заслуживает мнение С.Василенко «К национальным богатствам надо подступать во всеоружии профессиональной подготовки, лишь после овладения необходимыми навыками».

155

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Во время учебы в Москве Кара Караев вместе с другом и товарищем по учению Джовдетом Гаджиевым работает над оперой «Ветен». В этом масштабном произведении, -посвященном военной теме, художественно воплощены героическая борьба единого советского народа против фашистских захватчиков, народная вера в победу, совместное преодоление трудностей. Авторами либретто оперы были Исмаил Гидаят-заде и Мамед Рагим. Премьера оперы состоялась в 1945 году. Исполнителями стали Бюльбюль (Аслан), С.Мустафаева (Дильбер), А.Буньят-заде (Мардан), Б.Мустафаев (Сергей). Дирижером оперы был Ниязи. В 1946 году опера была удостоена Государственной премии, и это стало большим достижением молодого композитора.

1930-40-е годы ознаменовались для К.Караева еще несколькими памятными произведениями. Из инструментальных музыкальных произведений можно назвать: написанную для фортепиано «Трехголосную фугу» (1939), Сонатину (1940), «Азербайджанскую рапсодию» (1940); для струнного оркестра – «Фугу» (1940), «Квартеттино» (1943); для духового оркестра – «Спортивную сюиту» (1939), «Азербайджанский марш» (1943), Первый струнный квартет (1943) и Второй струнный квартет (1946); для симфонического оркестра – «Азербайджанскую сюиту» (1939), «Пассакалью и тройную фугу» (1941). В сфере вокального искусства: для хора – «Колыбельную» (1939), сборник романсов на стихи Омара Хайяма. Также следует отметить написанную в это время музыку к художественным и документальным кинофильмам («В единой семье», «Хазары» и др.) и театральным постановкам («Мирза Хаял» Мир Джалала и др.). В Азербайджане жанр «музыка к кинофильмам» возник во многом благодаря именно К.Караеву и этот жанр успешно развивался и впоследствии.

156

QARA QARAYEV – 100

Свое обучение в Москве К.Караев завершил написанием Второй симфонии (C-dur). Эта дипломная работа композитора, написанная летом 1946 года, была удостоена наивысших похвал. Симфония состоит из 5 частей и в ней отражена вся богатейшая палитра человеческих чувств после окончания Великой Отечественной Войны. Впервые Вторая симфоия была исполнена в Баку в 1946 году Азербайджанским Государственным Симфоническим оркестром под управлением дирижера Л.Гинзбурга. Интересно, что Вторая симфония К.Караева, подобно Первой, стала предметом ожесточенных дискуссий и вызвала различные мнения. Например, Ниязи считал появление Второй симфонию важным событием в музыкальной жизни Азербайджана и особо отмечал связь произведения с родным языком. Другие критики несправедливо обвиняли в «формализме» считали стиль композитора «искусственным» и «странным». Все эти противоречивые мысли были следствием негативных явлений, происходивших в куль-турной жизни страны во второй половине 1940-х годов. Естественно, что все эти негативные явления были временными, и не смогли нанести никакого вреда настоящему произведению музыкального искусства, прошедшему испытание временем. Необходимо отметить, что Вторая симфония завершает собой трудный и противоречивый период в творческой жизни композитора. Сравнительный анализ произведений, появившихся в это время, свидетельствует о постоянном развитии и усовершенствовании музыкального стиля К.Караева. В произведениях этого периода закладывается то, что впоследствии станет характерной особенностью творческого почерка К.Караева – оргинальные формы синтеза фольклора и профессионального исполнительского искусства. Уместно привести здесь слова И.В.Абезгауз: « К . Ка р а е в н е п р о т и в о п о с 157

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

158

QARA QARAYEV – 100

тавляет себя мировому современному потоку, но и не пропадает в нем. Он остается верен эстетическому идеалу, сочетающему в себе национальные музыкальные традиции с требованиями прогрессивного искусства наших дней.» Таким образом, первый период творчествa К.Кaраева характеризуется становлением его творческого почерка, удачно и тонко синтезировавшего традиции национального музыкального искусства с требованиями современной жизни. К.Караеву великолепно удалось вплести богатейший опыт народной музыки в интонационную атмосферу современности. В то же время индивидуальное восприятие народного искусства, синтез традиций национальной профессиональной музыки и традиций других национальных культур обусловило появление национального стиля азербайджанской музыки. *** Второй этап творчества Кара Караева – время расцвета и совершенствования его таланта – охватывает период с конца 1940-х годов – по 1950-е годы. В эти годы создаются произведения, принесшие композитору мировую славу: симфоническая поэма «Лейли и Меджнун» (1947), балеты «Семь красавиц» (1952) и «Тропою грома» (1958) и симфонические сюиты. Эти знаковые произведения обессмертили имя К.Караева и золотыми буквами вписали его имя в историю музыкального искусства. Симфоническая поэма «Лейли и Меджнун» явилась новым этапом развития творчества композитора после периода обучения. Безусловно, что все названные произведения сыграли важную роль в совершенствовании музыкального стиля К.Караева. Он становится более филигранным и отточенным, поражает разнообразием выразительных средств. В 1940-х годах страна готовилась торжественно отметить юбилей великого азербайджанского поэта и мыслителя Низами Гянджеви. Многие азербайджанские композиторы, обратив свое внимание на сюжеты Низами, создали ряд незабываемых произведений самого различного жанра. Симфоническая поэма «Лейли и Меджнун» К.Караева была написана к юбилейным торжествам под впечатлением от одноименной поэмы великого поэта. Симфоническая поэма «Лейли и Меджнун» впервые прозвучала в 1947 году на торжественном вечере, посвященном 800-летию со дня 159

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

рождения Низами. Симфония была исполнена симфоническим оркестром Азербайджанской Государственной Филармонии им. М.Магомаева. Дирижировал оркестром маэстро Ниязи. За симфоническую поэму «Лейли и Меджнун» Кара Караев был удостоен Государственной премии. Следует отметить, что и в дальнейшем К.Караев неоднократно обращался к творчеству Низами, неизменно черпая в нем источник для вдохновения. Так, помимо симфонической поэмы «Лейли и Меджнун», он написал музыку к художественному фильму «Лейли и Меджнун», снятому в 1960 году по мотивам поэзии Низами. В фильме прозвучали и фрагменты из симфонической поэмы. В последние годы жизни К.Караев думал над написанием балета на тему «Лейли и Меджнун» и даже подготовил отдельные эскизы будущего произведения. К сожалению, эта творческая задумка осталась неоконченной. Однако, отрадным фактом является то, что в Азербайджанском Театре Оперы и Балета на основе симфонической поэмы «Лейли и Меджнун» были созданы хореографические сцены (1969 год). Впоследствии эти сцены послужили основой для создания -одноактного одноименного балета. Этот балет постоянно в репертуаре театра, и таким образом, мечта К.Караева была осуществлена. Заслуживает внимания произведение К.Караева «Осень», написанное на стихи Низами Гянджеви для хора а капеллы. Произведение было также написано в преддверии юбилейных торжеств поэта и впервые прозвучало в 1947 году в Азербайджанской Государственной филармонии им. М.Магомаева в исполнении хоровой капеллы (хормейстер – М.Кононенко). А до этого композитор обработал для голоса и оркестра три теснифа на стихи Низами («Лейли», «Ширин», «Сарандж» в исполнении Джаббара Гарьягдыоглу. Самыми ярким и прекрасным обращением композитора к поэзии Низами являются балет «Семь красавиц» и одноименная симфоническая сюита. Вдохновившись немеркнущими образами лирики великого поэта, К.Караев в 1949 году создает симфоническую сюиту «Семь красавиц». Она стала одним из замечательнейших образцов азербайджанской симфонической музыки и быстро завоевала поклонников во всем мире. Вошедшие затем в балет «Семь красавиц» знаменитые «Вальс», «Пляска шутов» (на основе народного танца «Бриллиант»), отдельные портреты красавиц впервые прозвучали именно в сюите. Впервые симфоническая сюита прозвучала в исполнении оркестра 160

QARA QARAYEV – 100

под управлением Ниязи, а затем она вошла в репертуар выдающихся дирижеров мира. По предложению известного режиссера Исмаила Гидаят-заде Кара Караев создает балет «Семь красавиц» по мотивам «Хамсе» (Пятерицы) Низами. Авторы либретто – Сабит Рахман, Юрий Слонимский, балетмейстер Петр Гусев. В балете эмоциональное звучание музыки К.Караева полностью соответствует образному смыслу поэзии Низами. Обращение К.Караева к творчеству великого поэта имеет символическое, почти сакральное значение: два творца, два художника, принадлежащие к разным эпохам, обнаруживают в творчестве удивительную общность мировосприятия. Объединяет их, в первую очередь, одна черта: синтез национального и общечеловеческого культурного наследия, гуманизм и уважение к человеку. Личность, ее переживания и радости, ее внутренний мир – вот главное мерило ценностей их мировоззрения. Драматизм духовного мира человека, психологическое воплощение трагических событий воспринимаются поэтом 12-го века и композитором 20-го века одинаково Балет К.Караева «Семь красавиц», в первую очередь, выявляет сущность произведений Низами, их квинтэссенцию: любовь, милосердие и высокая духовность – вот источники правды, добродетели и величия! Основной идеей поэмы является внимание к человеческим чувствам. И К.Караева, в первую очередь, интересуют духовные проблемы и 161

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

такие высокие качества человеческой натуры, как способность любить, стремление к совершенству, мудрости, добру. Говоря иными словами, композитор, работая над драматургией балета, руководствовался бессмертными образами, воспетыми Низами. Необходимо отметить, что, обращаясь к образам Низами, композитор постоянно развивает и оттачивает собственное мастерство. Так, если в симфонической поэме «Лейли и Меджнун» был сделан акцент на борьбе добра со злом, и явственно ощущался голос протеста против несправедливости судьбы, то в балете «Семь красавиц» выражены боль, страдания и борьба простого человека против рабства и жестокости средневековья. Жизнь каждого человека неразрывными узами связана с народом, и горе одного тяжким стоном отзывается в сердцах сотен тысяч таких же 162

QARA QARAYEV – 100

обездоленных людей. Балет Кара Караева «Семь красавиц» – поистине музыкально-хореографическая трагедия, проникнутая романтическим духом. Балет был поставлен в 1952 году на сцене Азербайджанского Театра Оперы и Балета. Режиссером постановки был И.Гидаят-заде, дирижером – маэстро Ниязи. В ролях: Л.Векилова (Айша), К.Баташов (Мензер), Ю.Кузнецов (Бахрам-шах), А.Урванцев (Визирь) и др. Начиная с этого времени балет демонстрируется на различных сценах мира. Несколько раз он был представлен в новой авторской редакции. После триумфальной премьеры в Баку в 1953 году, он был поставлен в Ленинграде (1953), Саратове (1954), Львове (1955) и Ташкенте (1955). В 1959 году в рамках декады Азербайджанского искусства в Москве, балет был поставлен на сцене Государственного Академического Большого Театра. Для этого представления Кара Караев подготовил новую редакцию балета. Первоначальная четырехактная композиция за счет удаления некоторых музыкальных фрагментов была сокращена до трехактной. В либретто также были произведены некоторые сюжетные изменения. Музыкальным руководителем и дирижером постановки был маэстро Ниязи. В 1970 году в рамках VII Международного Театрального Фестиваля Танца и Балета, балет «Семь красавиц» был поставлен на парижской сцене. В 2002 году балетмейстеры Рафига Ахундова и Максуд Мамедов получили предложение поставить «Семь красавиц» в Швеции в Стокгольме и в Гетеборге. Интернациональная труппа включала танцовщиков из восемнадцати стран, и работа над балетом была очень интересной как для постановщиков, так и для актёров. Представления замечательного балета имели большой успех и резонанс в Швеции. В 2008 году в рамках юбилейных торжеств по поводу 90-летия со дня рождения композитора на сцене театра оперы и балета состоялась новая постановка балета. Главным балетмейстером стал известный российский хореограф Василий Медведев. В 2011 году балет в художественной постановке Василия Медведева был снова продемонстрирован в Москве на сцене Государственного Академического Большого Театра. Либретто для этой постановки создала писательница из Турции Яна Темиз.

163

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

В 2011 году балет «Семь красавиц» был поставлен на сцене Государственного Оперного Театра Башкортостана. Хореографом постановки стал Ринат Абушахманов, а дирижером – Раушан Якупов. Эта постановка была осуществлена в прежнем трехактном варианте. В 2012 году дней азербайджанской культуры в Беларуси, балет был поставлен на сцене Белорусского Национального Академического Большого Театра Оперы и Балета. В 2014 году балет в сопровождении симфонического оркестра Гроссмонт был поставлен в театре СанДиего в Калифорнии. Хореографом постановки являлся директор балетной труппы Сан-Диего Хавьер Веласко, дирижером – Рэндал Твид. Все роли были исполнены американскими артистами балета. Как видим, балет К.Караева, с успехом поставленный на различных сценах мира, снискал огромную любовь зрителей и слушателей. «Семь красавиц» в самых разнообразных постанвках и сегодня идут на многих сценах мира и неизменно пользуются большим вниманием и интересом. В 1958 году создается второй балет композитора. Это балет «Тропою грома», написанный по заказу Ленинградского (ныне СанктПетербургского) театра оперы и балета. Автором либретто был Ю.Слонимский, режиссером-постановщиком К.Сергеев, дирижером Э.Грикуров, художником Б.Доррер. Тема балета была основана на одноименном романе южноафриканского писателя Питера Абрахамса, посвященного национальноосвободительной борьбе народов Южной Африки. Кара Караев высоко чтивший творческие принципы выдающегося русского композитора Сергея Прокофьева, посвятил балет его памяти. В 1967 году Кара Караев за балет «Тропою грома» был удостоен Ленинской премии и ордена Ленина. Этим произведением композитор доказал, что балетному жанру подвластны самые актуальные задачи современности. В балете отражена глубочайшие проблемы ХХ века – расовая разрозненность и ненависть, а также борьба народов против колониального режима. Балет «Тропою грома» был поставлен на сценах многих советских и иностранных городов – в Москве, Казани, Минске, Варне, Брно, Братиславе и др. Таким образом, два грандиозных произведения – балеты «Семь красавиц» и «Тропою грома» являются центральными в творчестве Композитора. Эти нетленные жемчужины музыкального искусства, проникнутые духом высокого гуманизма и великих идеалов открыли 164

QARA QARAYEV – 100

165

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

новую страницу в истории музыкально-хореографического искусства и снискали мировую славу и бессмертие. В 1960-х годах театральные постановки балетов «Семь красавиц» и «Тропою грома», а также симфонические сюиты на музыку балетов начали триумфальное шествие на мировых сценах. В связи с премьерами балетов, Кара Караев побывал в нескольких зарубежных странах. Так, в 1961-м году, в связи с исполнением Второй сюиты из балета «Тропою грома», композитор участвовал в Первом Международном Фестивале Современной Музыки в Лос-Анджелесе. В 1963 году Ленинградский Малый Оперный театр с постановкой «Семи красавиц» находился на гастролях в Каире. В связи с этим К.Караев побывал с визитом в Арабской Республике Египет. В 1964 году он принял участие в фестивале современной музыки «Варшавская осень». В это время там с гастролями находился Большой Театр с постановкой балета «Тропою грома». В 1969 году К.Караев принял участие во всемирном фестивале танца, состоявшемся в Париже. На нем был представлен балет «Семь красавиц» и балетная постановка на музыку симфонической поэмы «Лейли и Меджнун». Помимо балетов и балетных сюит, необходимо упомянуть о написанных К.Караевым в 1950-е годы симфонических произведениях «Албанская рапсодия», «Вьетнамская сюита» и др. Все они характеризуются разнообразием выразительных средств, совершенством формы и современным звучанием. Их отличительные черты – глубина смыслового содержания, современность идей, широта и богатство образов и тем. Одной из важнейших и ярких страниц творчества К.Караева является музыка, написанная им к многочисленным кинофильмам и театральным постановкам. Он начинает писать такую музыку в 1950-м году, и с этого времени она становится особой сферой его композиторского искусства. Непременно следует отметить его музыку к художественным фильмам: «На дальних берегах» (режиссер Т.Тагизаде), «Дон-Кихот» (режиссер Г.М.Козинцев), «Гойя» (режиссер Конрад Вольф) «Двое из одного квартала» (режиссер И.Гурин и А.Ибрагимов), «Маттео Фальконе» (режиссер Т.Тагизаде), «Лейли и Меджнун» (режиссер Л.Сафаров) и проч.; к документальным фильмам: «Эпос о тружениках Каспия», «Вьетнам», «Покорители моря»; театральным постановкам «Оптимистическая трагедия», «Человек бросает якорь», «Король Генрих IV», «Отелло», «Зимняя сказка», «Мертвецы», «Антоний и Клеопатра», «Странный человек» и др.

166

QARA QARAYEV – 100

167

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

В этой сфере необыкновенно продуктивными становятся творческие связи композитора с рядом местных и иностранных киностудий, театрами Азербайджана и России. Так, например, особого внимания заслуживает музыка к спектаклю «Оптимистическая трагедия», поставленному в 1955 году на сцене Ленинградского Академического Театра Драмы им. Пушкина (режиссер-постановщик Г.А. Товстоногов). Этот спектакль снискал огромную славу, и был поставлен на сценах многих театров, в том числе и зарубежных. Велика роль К.Караева в успехе этого спектакля, поскольку музыка являтся его неотъемлемой и органичной частью. В этом же театре Г.Товстоноговым была поставлена драма В.Шекспира «Король Генрих IV». Музыка к этому спектаклю стала запоминающейся и была удостоена высокой награды. Однако говоря о театральной музыке, невозможно не упомянуть об одном ее печальном свойстве. Музыка к театральным постановкам живет, пока существует сам спектакль. Как только он снимается с репертуара, музыку, возможно, ждет забвение. Как ни горько это сознавать, но короток век театральной музыки. И спасти ее может только создание сюит, или произведений иного жанра, в которых будет использоваться данный музыкальный материал. Такой опыт работы нередко применяется в музыкальной практике. В творчестве К.Караева мы встречаемся с этим. Например, музыка, 168

QARA QARAYEV – 100

написанная им к театральной постановке Имрана Касумова «Человек бросает якорь», затем составила основу музыки к одноименному фильму. Музыка, звучащая с экрана, надолго остается в памяти многих людей. Произведения К.Караева «Албанская рапсодия», «Вьетнамская сюита», «Симфония Гойи» (в соавторстве с Ф.Караевым) созданы на основе музыки к кинофильмам. Это также свидетельствует о высокой степени ответственности, с которой композитор относился к особенностям музыкального творчества. Неслучайно что К.Караев был избран членом Союза Кинематографистов СССР. За заслуги в области кинематографии и театрального искусства, за создание яркой, запоминающийся музыки к кинофильмам и театральным постановкам, композитор был удостоен ряда высоких наград. На втором этапе творчества К.Караева, а точнее с 1946 года начинается его педагогическая деятельность. Он становится педагогом по классу композиции в Азербайджанской Государственной Консерватории и до конца жизни выполняет эту работу. Он удостаивается научного звания профессора кафедры композиции, и в 1949-1953 годах является ректором Азербайджанской Государственной Консерватории. За 35 лет плодотворной педагогической деятельности он взрастил целую плеяду (около 70!) профессионалов музыкального искусства, чьи имена сейчас составляют гордость азербайджанской музыки. Каждый из учеников К.Караева, обладая неповторимым творческим почерком и ярко выраженной индивидуальностью, внесли весомый вклад в развитие музыкальной культуры Азербайджана. Рауф Гаджиев, Гаджи Ханмамедов, Ариф Меликов, Васиф Адыгёзалов, Хаййям Мирзазаде, Фирангиз Ализаде, Октай Зульфикаров, Тофик Бакиханов и др. – вот воспитанники Кара Караева, гордость и слава своего великого учителя! К.Караев сформировал собственные нерушимые педагогические принципы. Их он передал своим ученикам и привлек их к педгогической деятельности, дабы не иссякали в Азербайджане поколения музыкантов-профессионалов. В 1940-50-е годы расширяется и общественная деятельность К.Караева. В 1948 году он становится членом правления Союза Композиторов СССР. В 1952 году К.Караев назначается председателем правления Союза композиторов Азербайджана и остается на этом посту до конца жизни.

169

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

В том же году он избирается действительным членом Академии Наук Азербайджана. В 1950-м году он избирается членом комитета по Государственным премиям при Совете Министров СССР. В 1954-1982 годах К.Караев – член комитета СССР по Ленинским и Государственным премиям. В 1955-1976 года он депутат Верховного Совета СССР IV-IX созывов. Заслуги К.Караева были высоко оценены правительством страны. В 1955 году он становится заслуженным деятелем искусств Азербайджанской ССР, в 1958 году – Народным артистом Азербайджанской ССР, в 1959 году – Народным артистом Советского Союза. В последующие годы он удостаивается других высоких наград: почетного звания и медали Героя Социалистического Труда, ордена Ленина и Ленинской Премии, государственных премий, прочих орденов и медалей. *** Третий период творчества К.Караева охватывает 1960-70-е годы. Это время духовной и профессиональной зрелости мастера. В эти годы создаются симфонические гравюры «ДонКихот», фортепианные прелюдии, Соната для скрипки, Скрипичный концерт, и Третья симфония. В начале 1960-х годов в Азербайджане возникло течение «новая фольклорная волна», как эхо некоторых направлений в мировой музыке. Это течение повлекло за собой проявление новых стилевых особенностей, повышение интереса к фольклору и воплощение его в творчестве отдельных композиторов. И творчество К.Караева в данный 170

QARA QARAYEV – 100

период отражает органический синтез музыкальных направлений и течений. Созданные в 1960-м году симфонические гравюры «Дон Кихот» были основаны на музыке к фильму Г.Козинцева «Дон-Кихот» (Ленфильм, 1957 год). Обратившись к образу Дон-Кихота – героя великого романа Сервантеса, К.Караев придал ему новое звучание, воплотив в музыке весь комизм и трагичность его облика. Композитор не следует сюжетной линии романа, его привлекает общая его идея – гуманизм и милосердие, возведенные в высшую степень кристальной честности и благородства. Образ главного героя – незадачливого и трогательного идальго привлекателен в первую очередь тем, что он, не задумываясь, способен пожертвовать собой во имя идеалов добра и справедливости. И трагизм романа заключается в том, что в столкновении с жестоким и ленивым обществом герой терпит поражение, остается в одиночестве, но обнаруживает подлинное величие духа. Недаром, его прозвище Алонсо Кехана (Добрый), ибо подлинные доброта и милосердие – качества, в которых больше всего нуждаются люди. В глобальном смысле, К.Караев выразил в музыке вечное противостояние человека и общества, великую философскую идею «донкихотства», как основу любви и уважения к человеку. Особенности художественного жанра, сочетающего взаимные связи музыкального и изобразительного творчества, профессиональная театральная драматургия, яркие музыкальные образы – все было подчинено единой идее: воплощению идеалов добра и гуманизма.

171

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

И совершенно закономерно, что симфонические гравюры «Дон Кихот» К.Караева были перенесены на балетную сцену. Одноактный балет, созданный по мотивам симфонических гравюр, постоянно в репертуаре Азербайджанского Театра Оперы и Балета. В целом, создание симфонических гравюр «Дон-Кихот» наглядно демонстрирует, что в творчестве К.Караева произошли принципиальные изменения. Здесь наблюдается искусная и сложная трансформация фольклорных элементов, совершенство композиторской техники. Это еще раз доказывает, что творческий метод К.Караева достиг новых высот. В 1960-х годах в музыкальном искусстве советского пространства наблюдается столкновение стилей. Это приводит к тому, что, наряду с основными классическими формами выражения и исполнения музыки, стали развиваться и радикально новые. В укоренившихся традициях советской музыки, «привычных» жанрах симфонической и камерной музыки возникают атональные, склонные к додекафонии произведения. Это создавало впечатление искусственности, экспериментаторства. С течением времени, смогли сохранить свою значимость лишь подлинно художественные музыкальные произведения. Третья симфония К.Караева – яркий тому пример. Третья симфония впервые прозвучала 21 апреля 1965 года в Москве, а 2 июня в Баку и была встречена с большим воодушевлением. Это произведение стало стало поворотным событием в творческой биографии К.Караева, а также открыло новую страницу в истории азербайджанской музыки. В этом произведении композитор, обращаясь к додекафонной технике, наглядно доказал, что сопряжение традиционного и новаторского для него диалектически связаны с синтезом универсального и национально-самобытного. «Вообще, – указывал Караев, – любой исторический период вносит что-то новое в понимание национальной специфики музыки». Вот почему для композитора наших дней представляется вполне естественным «…желание доказать: строго придерживаясь 12-тоновой техники, что возможно написать национальную музыку, и даже не просто национальную, но и специфически ашугскую» (Карагичева Л. Кара Караев: Личность. Суждения об искусстве: моногр. исслед. – М.: Композитор, 1993.). Убедительным аргументом в пользу цитируемого тезиса выступает 172

QARA QARAYEV – 100

многогранное преломление национальных истоков, характерное для Третьей симфонии Караева. В последующих своих произведениях композитор придерживается выбранного пути. Скрипичный концерт, моноопера «Нежность» – произведения, созданные в новом стиле, в оригинальной интонационной интерпретации. Они удачно синтезировали дух национальной музыки, традиции классики и современные 173

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

музыкальные методы и явили собой высокохудожественные философско-эпические музыкальные полотна. В этот период композитор создает целый ряд произведений самого различного жанра. Среди значительных инструментальных произведений этого времени: завершение четвертой тетради «24 прелюдий» для фортепиано, сборник «Шесть детских пьес для фортепиано», «12 фуг» (впервые была исполнена в 1983 году после смерти композитора). Можно также отметить органные прелюдию и фугу. В это же время создается Соната для скрипки и фортепиано (впервые прозвучала в 1964 году в исполнении Сарвара Ганиева (скрипка) и Зохраба Адигезалзаде (фортепиано); «Классическая сюита» для камерного оркестра (впервые прозвучала в 1966 году в исполнении камерного оркестра азербайджанского радио и телевидения – дирижер Назим Рзаев) Концерт для скрипки и симфонического оркестра впервые прозвучал в 1968 году в Горьком в исполнении Леонида Когана и симфонического оркестра Горьковской филармонии. А в Большом зале Московской консерватории им. П.И.Чайковского на творческом вечере, посвященном 50-летию К.Караева он прозвучал в исполнении Л.Когана и Государственного Симфонического оркестра СССР под управлением Ю.Светланова. Также необходимо отметить еще несколько произведений, созданных в этот период. Это симфоническая «Траурная ода», плакат-оратория «Ленин» на слова Расула Рзы (для чтеца, хора и симфонического оркестра), кантата «Знаменосец эпохи» на слова Самеда Вургуна. Это и моноопера «Нежность» (по мотивам произведения Анри Барбюса), мюзикл «Неистовый гасконец» (по мотивам драмы Эдмона Ростана «Сирано де Бержерак». Это первые произведения в подобных жанрах в азербайджанской музыке. Моноопера «Нежность» была создана в 1972 году, но не поставлена на сцене. Сюжетную линию оперу составила одноименная новелла французского писателя ХХ века Анри Барбюса. Вся опера – это непрерывный, развивающийся монолог единственного персонажа – женщины, в течение 25 лет пишущей письма своему возлюбленному, которому родители не разрешили жениться на ней. Развязка новеллы неожиданна и пронзительна. Это самое известное в СССР произведение Анри Барбюса, далекое от политики, однако, именно оно принесло своему автору огромную славу. И неудивительно, что К.Караев, композиторскому таланту которого 174

QARA QARAYEV – 100

были свойственны тончайшие лирические черты, обратил свое внимание на него. При создании монооперы композитора в первую очередь, привлекает сложный психологический мир современного человека, женщины с изломанной судьбой, в душе которой еще жива любовь. Партитура оперы была предназначена для камерного оркестра. Мюзикл К.Караева «Неистовый гасконец» был написан в 1975 году. Автором либретто был П.Градов. В 1978 году в Московском театре оперетты состоялась премьера мюзикла. В настоящее время он постоянно в репертуаре Азербайджанского Государственного Музыкального Театра. В ХХ веке в мюзикле – разновидности музыкальной комедии широко используется эстрадная музыка. Обращение композитора к этому жанру выявило новые грани его таланта и возможности творческого стиля, обнаружившего новые драматургические методы и средства выражения. Мюзикл в основном состоит из музыки в эстрадном стиле, характерной для кинофильмов и драматических постановок – песен, танцев, джазовых импровизаций. Герой произведения – Сирано де Бержерак – реальный персонаж. Это поэт-острослов 17-го века, отчаянный дуэлянт, мудрый философ и храбрец. В произведении его образу приданы яркие романтические черты. Для воссоздания музыкальной атмосферы 17-го века, композитор, по его собственному выражению «воспользовавшись современными ритмическими структурами, перекинул мостик из нашего времени в музыку 17-го века». Благодаря этому, стиль произведения многоцветен и богат, и органично сочетает в себе классические интонации, романтические гармонии, а также музыкальные ритмы ХХ века. В это же время появляются новые произведения К.Караева для кино и театра. Одним из крупных успехов того периода является музыка к фильму «Гойя», написанная в соавторстве с сыном Фараджем Караевым. В 1971 году, в связи со съемками фильма композитор побывал в Германской Демократической Республики. На основе музыки к фильму, была создана симфония «Гойя», которая впервые была исполнена в 1983 году, уже после смерти композитора. В 1960-70-х годах К.Караев посещает ряд зарубежных стран, принимает активное участие в международных фестивалях и 175

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

176

QARA QARAYEV – 100

конкурсах. И здесь несколько событий заслуживают особого внимания. В 1966 году К.Караев был избран председателем жюри Второго Общесоюзного конкурса дирижеров. В составе делегации мастеров советской культуры и искусства он побывал в Испании. В 1969 году, опять же в составе делегации деятелей культуры и искусства, Кара Караев посещает Японию. В 1972 году состоялся фестиваль современной музыки и «Варшавская осень» и собрание секретариата союзов композиторов. В его рамках состоялся Второй международный конкурс артистов балета, и Кара Караев был избран членом жюри этого конкурса. В 1973 году он избирается членом жюри V международного музыкального конкурса им. П.И. Чайковского, участвует в международном конгрессе по вопросам модальной музыки в Турции. В 1976 году он принимает участие в работе симпозиума «Воспитание молодых талантов». Побывал в итальянском городе Пезаро, на двусторонней встрече советских и итальянских композиторов. В 1978 году он посетил Париж в качестве участника конгресса агентства по защите авторского права. Во время всех этих встреч и визитов, К.Караев снискал огромное уважение к себе, как к признанному композитору, талантливому и вдумчивому педагогу и общественному деятелю. Великий композитор современности, выдающийся педагог и общественный деятель, славный сын азербайджанского народа Кара Абульфаз оглы Караев скончался 13 мая 1982 года в Москве. Похоронили его на родине, в Баку. Азербайджанский народ свято хранит в своем сердце память о нем. Каждый год 5 февраля (в день рождения) и 13 мая (в день памяти) представители музыкальной общественности Азербайджана, и почитатели таланта композитора возлагают цветы к его могиле. Произведения К.Караева включены в концертные программы выдающихся музыкантов Азербайджана и зарубежных стран и пользуются невероятной популярностью во всем мире. В специальных учебных заведениях его произведения составляют основу классической учебной программы. Музыка К.Караева звучит с экранов телевизоров, транслируется по радио, ее слушают сотни тысяч людей. И в этом ее величие и бессмертие. ***

177

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

ТЕАТРАЛЬНО-МУЗЫКАЛЬНЫЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ ОПЕРА «ВЕТЕН» Опера «Ветен», написанная К.Караевым в соавторстве с Джовдетом Гаджиевым была поставлена на сцене Азербайджанского Театра Оперы и Балета в 1945 году. Посвященная событиям Великой Отечественной Войны (1941-1945), эта героико-патриотическая опера воплотила в себе важнейшие музыкальные течения того времени и имеет колоссальное значение для развития азербайджанской оперы. Опера «Ветен» («Родина») основывается на традициях великой оперы «Кёроглу», а также на традициях русской классической оперы. «Ветен» явилась своеобразным их продолжением в раскрытии новой исторической темы – темы войны. Композиторы, используя различные музыкальные приемы, добиваются максимально правдивого ее воплощения. Массовые сцены, образы героев чрезвычайно многообразны и рельефны, и ярко воссоздают события военных лет. «Вeтeн» – широкое музыкально-сценическое полотно с четко

178

QARA QARAYEV – 100

выписанными портретами действующих лиц, с интересным решением хоровых массовых сцен. Пронизанная интонациями и ритмами азербайджанской народной песни и танца (особенно большую роль играют здесь характерные черты ашугского творчества), музыка оперы органично соединила их с типическими особенностями русской, советской массовой песни. Хоровые партии занимают особое место в опере. Массовые народные сцены, героизм солдат на фронте, их боевой настрой, неустанный труд людей в тылу, общая, нерушимая вера в победу – все это выражено при помощи объемных хоровых партий. События в опере, сольные партии героев и сцены с ансамблем в большинстве случаев сопровождаются хоровыми сценами. Хор фактически становится основным средством выражения патриотической идеи произведения, выявляет особенности героического жанра. В то же время в опере преобладают широко распространенные формы этого жанра – арии и сцены с ансамблем. Главные герои произведения – Аслан и Дильбер создают лиричные и исполненные патриотического духа образы. В особенности партия Аслана отличается сдержанностью, мелодическими и ритмическими нюансами. Ее интонации напрямую связаны с ашугской музыкой. Восходящая тесситура, последовательная мелодическая линия партии основываются на шикесте, и на героических ашугских песнях. Музыкальная характеристика образа Аслана раскрывается как в сольных партиях – ариях и ариозо, так и в ансамблевых и хоровых сценах. Вокальная партия Аслана носит оптимистичный, светлый, исполненный патриотического духа характер. Стилевые особенности музыкального исполнения и интонационно-мелодическое содер179

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

жание помогают понять, что в облике отважного юноши, бесстрашно борющегося с врагами Родины, запечатлен образ самого народа. Особенно примечательна ария Аслана в 1-м акте. Ей свойственна масштабность и эпичность. Аслан повествует о трудностях войны, о героизме бойцов, о святом долге защиты Родины. В музыке это выражено активно восходящей квартовой интонацией и метроритмическими оттенками, в сопровождении ритмико-мелодических форм, свойственных ашугскому творчеству. В ариозо Аслана и других ариях мелодическое развитие выражено в манере мугамной импровизации. Это касается и непосредственно сольных номеров. Для них как известно, характерна трехчастная композиция. Так, начальная и завершающая части решены в манере ашугской музыки, средняя же часть разработана в стиле мугама. Лирические интонации в партии сменяются пафосно-героическими и наоборот. И в музыкальном отношении чередование стилевых особенностей выполнено филигранно. Партия Аслана строится на органичном переплетении ашугских и мугамных мотивов. Наряду с этим, партию отличают богатые оперные ариозо, раскрывающие всю мощь голоса, и интонации современных массовых песен. Все это говорит о богатстве выразительных средств, с помощью которых образ Аслана ракрывается наиболее полно. Образ Дильбер решен в духе народных песен, и характеризуется лирической музыкой. В ариях и дуэтах с Асланом, раскрывается нежный, хрупкий образ героини. Первая характеристика ее образа дана в арии из первого акта оперы, когда героиня озвучивает свое решение уйти добровольцем на фронт. В музыке арии отчетливо слышны категоричные маршевые интонации, пунктирная линия метроритма. В другой арии Дильбер (из 3-го акта) звучат иные интонации. Ария носит лирический, печальный характер, отражает любовь героини к Аслану и тревогу за него. В этой арии применен стиль мугамной музыки и принципы, свойственные жанру баяты – народного азербайджанского лирического стиха; используются трели, мелизмы, звучание напевное, нежное. Музыкальное сопровождение строится на основе органного контрапункта – звука, тянущегося или повторяющегося к басу, в то время как верхние голоса движутся и созвучия меняются как 180

QARA QARAYEV – 100

бы независимо от баса. Ближе к кульминации ощущается усиление голоса, музыка приобретает рефренный характер заклинания. В опере «Ветен» впервые в истории азербайджанской оперы появились новые характеры и образы, и, разумеется, новые средства для их выражения. С этой точки зрения особенно примечателен сложный и противоречивый образ Мардана. Героя раздирают чувства глубокой любви и бешеной ревности, и оттого ария Мардана исполнена подлинного драматизма. Музыка его партии резко ритмичная, явственно ощущается напряжение и тревога. В то же время, развитие музыкальной темы в партии Мардана основывается на принципах мугамной импровизации. Это невероятно обогащает мелодию ладоинтонационными оттенками, и играет важную роль в ее развитии. Ария Мардана из первого действия отличается драматизмом и напряжением, но по мере развития образа в музыкальной теме начинают преобладать лирические, героические и психологические интонации. Обе арии и речитативы Мардана основываются на ладоинтонационных особенностях мугамов раст и чахаргях. Одной из новых черт в опере явилась гротескная музыкальная характеристика образа врага (немецких фашистов). Композитор смог найти достойные выразительные средства для выражения вражеского образа. В целом музыкальный стиль оперы «Ветен» отличается напевностью и обилием ариозо. Наряду с традициями народной песенной культуры и ашугского творчества, в опере широко используются мугамные композиции, что создает возможность для объемного мелодического развития. Подытоживая вышесказанное, можно с уверенностью сказать, что созданная К.Караевым и Дж.Гаджиевым опера «Ветен» явилась новым качественным этапом в истории азербайджанского оперного искусства, С точки зрения стилевых и жанровых особенностей она органично сочетает в себе классические традиции прошлого и новые музыкальные веяния. *** 181

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

БАЛЕТ «СЕМЬ КРАСАВИЦ» Балет «Семь красавиц» был создан в 1952 году по одноименной поэме великого Низами Гянджеви. Однако не только богатая сюжетная линия является для композитора главной при написании балета. К.Караева, в первую очередь, интересует основное творческое кредо Низами – высокая духовность и сохранение морально-этических ценностей. Именно эти темы обрели в балете К.Караева сильное эмоциональное звучание. Блестящая театральная постановка, рельефные образы, решение драматургических конфликтов с помощью симфонических приемов, и, наконец, изумительная, запоминающаяся музыка – основные черты хореографической трагедии. Во время работы над балетом и композитор, и авторы либретто, и балетмейстер старались максимально приблизиться к образам Низами. По этому поводу балетмейстер П.Гусев писал: «Слонимский боролся за сохранение образов и идей Низами в их первозданном виде, за построение ясной и логической драматургии. Караев же делал упор на выражении глубины и разнообразия ощущений героев, чистоты лирических чувств, воплощении национального духа в теме, сюжете, образах и характерах поэмы.» В балете сюжет поэмы Низами «Семь красавиц» перестает носить характер сказки или легенды. Напротив, он приобретает характер общественной драмы. Авторы либретто несколько сократили объем поэмы и вышли за пределы ее сюжета. Одновременно они расширили сюжетную линию балета мотивами остальных поэм «Хамсе» (Пятерицы). Драматургия балета развивается по нескольким сюжетным линиям. Главная сюжетная линия основана на противостоянии народа и правителя. С одной стороны, народ и его представители (Айша, Мензер) мечтают видеть Бахрам-шаха справедливым властителем, однако между народом и слабовольным шахом существуют непримиримые противоречия. Это вызывает гнев народа и подрывает его доверие к нему. Образ Жестокого Визиря еще более углубляет пропасть между шахом и его собственным народом. Другая драматическая линия связана с темой любви Айши и Бахрама. Высокие духовные чувства Айши, ее твердые моральные принципы противопоставляются животному сладострастию Бахрама. Мифические семь красавиц есть плод причудливых видений 182

QARA QARAYEV – 100

183

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

молодого шаха. Айша и Бахрам понимают любовь неоднозначно, контрастно и это противоречие в конце концов приводит к гибели героев. Если говорить об образах в балете «Семь красавиц», то их можно разделить на ряд лирических, героических и характерных. И каждый из них раскрывает новые грани творчества К.Караева. В драматурической линии балета все образы неразрывно связаны друг с другом и составляют единое целое. Музыка тесно переплетена с происходящими на сцене событиями. Драматургия произведения в единстве с законами симфонической музыки, ясно демонстрирует особенности творческого стиля автора. Музыку балета отличает стройность и законченность художественной идеи и элегантность ее выражения. Каждый эпизод балета связан с конкретным сюжетным поворотом. Сольные, ансамблевые и массовые хореографические сцены исполнены подлинного симфонического звучания и драматизма. Большое место уделено экспрессивным, темпераментным танцам. Д.Шостакович, оценивая «Семь красавиц», писал: «Самое сильное в новом балете – его музыка!» Она подлинно симфоническая, обладает масштабностью, широким дыханием». Музыка непрерывно развивается и в конце концов достигает целостного единства, невероятной гармонии.

184

QARA QARAYEV – 100

Музыкальная тематика балета изобилует народными сценами. Жизнь народа выражена полно и разнообразно: в труде, радости, во время тяжких жизненных испытаний, гнева и борьбы. Образ народа сопровождается лейтмотивами. Так, светлый и радостный лейтмотив, выражающий народную силу и мощь, звучит величественно и горделиво. Два других лейтмотива, напротив, выражают народные горе, скорбь и гнев. Образы представителей народа также характеризуются этими лейтмотивами. Интонации и ритмы азербайджанской народной музыки составляют основу музыкальной тематики произведения. Партитура «Семи красавиц» представляет собой изумительный образец обращения к самым различным традициям музыкального фольклора. В балете нашли отражение ладоинтонационные элементы, присущие азербайджанским народным мелодиям, характерные ритмические формы и элементы народного танца. Необходимо особо отметить, что народная инструментальная музыка стала для К.Караева в балете «Семь красавиц» неиссякаемым источником вдохновения. Одной из крупных удач композитора в этом произведении стало формирование лирического тематизма. Говоря иными словами, лирика неповторимой музыки К.Караева воплощена в этом балете наиболее полно и сильно. Обращаясь к образам Низами, К.Караев выразил их предельно точными лирическими и психологическими интонациями. В первую очередь, это связано с расширением лирического спектра музыки. Воодушевленность, свобода эмоций отличает высокую лирику от трагических чувств. Лирика Кара Караева нашла отражение в музыкальной характеристике образа Айши. Специфической особенностью, характеризующей образ главной героини балета Айши, является именно лиричность. В драматургическом отношении образ Айши строится поэтапно. Его развитие напрямую связано с сюжетными линиями балета.

185

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Народные сцены также переплeтаются с общей лирической линией балета. Она пронизывает всё произведение и образы семи красавиц также окутаны тончайшей лиричностью. Ряд образов в балете характеризуются системой лейтмотивов. Так, основной лирической линией произведения является высокая трагическая любовь представительницы народа Айши к к Бахрамшаху. Музыкальная тема Айши в «Семи красавицах» – самая пронзительная и завораживающая. Образ Айши выражен максимально полно и всесторонне. В партии ее присутствуют лейтмотивы, и, вместе с тем, образ героини расцвечен взаимодополняющими интонациями, трогательными лирическими мелодиями. Музыкальные партии Айши раскрывают ее богатый внутренний мир. В дуэтах Айши и Бахрама музыка становится особенно проникновенной. Она выражает всю поэтичность их чувств: чистоту и святость любви, мечтательность, страсть, экспрессию. Адажио Айши и Бахрама выражает весь спектр чувств между ними: мгновенно вспыхивающую любовь, минуты счастья и радости, и тревожные, горестные мотивы. С точки зрения эмоционального и психологического толкования образов, адажио в подлинном смысле достигает высот симфонической музыки. Тема адажио по динамизму и художественной завершенности является одним из самых прекрасных образцов лирики К.Караева. Мелодия адажио неразрывно связана с национальной музыкой, основывается на ладоинтонационных особенностях мугамов раст и сегях, их гармонической структуре. Основное лейтинтонационное построение, характеризующее образы семи красавиц, представляет собой последовательно развивающуюся лейтматическую линию. Появление семи красавиц на сцене связано с лейттемой их образа в целом. Эта тема отражает волшебный мир сказок. Музыка создает таинственную загадочную атмосферу. В образе семи красавиц сложно переплетены романтические фантазии и характерные национальные черты. Тематические характеристики образов красавиц взаимно дополняют друг друга. Основная лейттема семи красавиц заявлена в прологе. Модификация темы отражена в лирическом адажио «Красавица из красавиц». Наконец, третий лейтмотивный вариант звучит в кульминации – в «Вальсе» семи-красавиц. Затем все три лейтмотива 186

QARA QARAYEV – 100

связываются друг с другом и выражают разрушение прекрасного фантастического мира семи красавиц. Общий музыкальный портрет семи красавиц был мастерски создан К.Караевым. Композитор нашел для его выражения самые яркие, самые богатые краски в своей творческой палитре. Портрет этот представлен в балете в качестве отдельного дивертисмента. Композитор подробно изучил особенности музыкального фольклора разных народов, и, вдохновленный народными мелодиями, сумел придать музыкальному портрету каждой из красавиц узнаваемые национальные интонации. Индийская, Византийская, Славянская, Хорезмская, Китайская, Магрибская красавицы исполняли свои незабываемые танцы, и в ритмах каждого из них угадывались черты национальной музыки. Танец Красавицы из красавиц (Иранская Красавица) также наделен глубоким тематическим смыслом. Хореографическое решение танцев направлено на полное раскрытие национального характера партий семи красавиц. Так, танец Индийской красавицы отличается лаконичностью и нежностью мелодико-ритмического рисунка. Танец Византийской красавицы, напротив исполнен яркой экспрессии и темперамента. Танец Хорезмской красавицы очень жизнерадостный и колоритный. В танце Славянской красавицы использованы мелодические и ритмические интонации русских народных танцев. Танец воссоздает нежный и хрупкий женский образ. Танец Магрибской красавицы решен в духе испанских народных танцев, полных сдержанной страсти. Танец Китайской Красавицы с самых первых аккордов вызывает в нашем воображении старинные китайские фрески и гравюры. Танец Красавицы из Красавиц – Иранской Красавицы носит мечтательный поэтический характер. Примечательна его широкомасштабная симфоническая музыка. Основную тему танца составляет дивная мелодия мугама «Хумаюн». К.Караев с особой тщательностью работал над этой темой, она звучит на фоне сопровождения, что еще больше усиливает впечатление мира грез и фантазий. Непременно следует отметить, что танец каждой из красавиц представлен в сольной партии, и только танец Красавицы из Красавиц носит характер дуэта. Иранская красавица исполняет свой 187

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

танец вместе с Бахрам-шахом. Этот номер торжественно переходит в Вальс, и сцена семи красавиц завершается его грандиозной и чарующей мелодией. В вальсе заключен большой тематический смысл: он словно бы венчает танец Бахрам-шаха и танцы всех красавиц. Вальс композиционно решен в форме рондо и рефрена. Основная тема Вальса – повторяется через несколько эпизодов. Композитор, использовав в Вальсе мелодическую структуру мугама Чахаргях, продемонстрировал творческое и бережное отношение к этому замечательному виду народного творчества. Портретные характеристики семи красавиц, выраженные в танцах, как в музыкальном, так и в смысловом отношении создают в балете особую эмоциональную атмосферу. Оркестровая палитра этих танцев невероятно богата. Зрителя привлекает оригинальная оркестровая драматургия, чарующая мелодика и хореография танцев. Не случайно, что основу балетной сюиты «Семь красавиц» составили музыкальные портреты красавиц. В качестве самостоятельного симфонического произведения она заняла достойное место в концертных репертуарах ведущих дирижеров мира. Сцены с Бахрам-шахом, жестоким и коварным Визирем и их подданными сопровождаются резкими диссонансными ритмами, отрывистой мелодикой. В этих сценах композитор использовал приемы иронии и гротеска. Образы Бахрама и Визиря также сопровождаются лейтмотивами. Властные, резкие сигналы рога возвещают о появлении Бахрам-шаха, вкрадчивые, осторожные звуки о появлении коварного и злого Визиря. Одной из самых грандиозных сцен балета – сцена Шествия. В ней воплощена основная идея произведения – противостояние народа и шаха, пропасть непонимания между ними. И в противостоянии этом особо примечательны партии Шаха, Визиря и дворцового окружения. Музыка, выражающая их характеры, создает поистине впечатляющую картину. Так, вначале издалека доносятся звуки рога, возвещая о том, что Бахрам-шах возвращается в свою столицу. Затем звучание нарастает, становится помпезным и величественным. Оно изображает льстивых царедворцев, встречающих своего властителя и с почестями ведущих его во дворец. Все переливы и громы оркестра подготавливают нас к тревожной, захватывающей дух музыке кульминации. «Красочная музыка танцев, – отмечала музыковед Светлана 188

QARA QARAYEV – 100

Катонова, – ошеломляет разнообразием причудливой мелодики, метроритмической гибкостью и богатством гармонического языка; в ней отражены тончайшие нюансы лирических чувств – от томления, неги, кокетливой игры до бушующей страсти и торжествующей любви. Особенно следует отметить синтез танцевального симфонизма с разнообразными формами азербайджанского фольклора, что придало черты неповторимой самобытности партитуре «Семи красавиц»». Яркая, красочная музыка представляет сильнейшую сторону спектакля, от нее в значительной мере исходят одухотворенность и эмоциональная сила всего балета. И совершенно закономерно, что большую часть выразительных средств и принципов работы, композитор применял и в дальнейшем, в последующих своих произведениях. БАЛЕТ «ТРОПОЮ ГРОМА» Балет «Тропою грома» был создан в 1958 году по мотивам романа известного южноафриканского писателя Питера Абрахамса. Произведение было посвящено современной и актуальной теме – борьбе порабощенных народов за свою свободу. Расовая непримиримость является основной идеей произведения. Порабощение чернокожих и мулатов белыми колонизаторами, ущемление прав

189

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

исконного населения Африки и справедливая борьба африканцев за свою свободу и независимость нашли в музыке балета свое художественное воплощение. Авторы либретто Ю.Слонимский, балетмейстер Ю.Григорович и творческая группа, сохранив основную идею произведения, переработали его содержание для балетной постановки. Некоторые персонажи романа были упразднены, а образам главных героев приданы более яркие и выпуклые черты. Так, например, чтобы изобразить всю драматичность любви главного героя – мулата Ленни Сварца и белой девушки Сари, последнюю решено было представить дочерью жестокого плантатора Герта Вильера. Образу молодого учителя негра Мако были приданы героические черты. Сцены бунта чернокожих, финального гневного шествия черных и цветных, включенные в балет, усиливают его смысловую значимость. Главные герои балета Ленни и Сари, принадлежащие к разным расам, любят друг друга. Их любовь постоянно подвергается давлению и испытаниям, и, тем не менее, она непоколебима. Герои гибнут в борьбе за свою любовь, за свободное волеизъявление чувств. К.Караев декларирует идею произведения в самом начале балета. Чудесная, вдохновенная музыка произведения начинается словами П.Абрахамса: «Пойте песнь нашего времени, дети. Не о ненависти. Не о войне. Пойте о любви. Велите земле – да восстанет от ложа мук, разорвет свои цепи и поет, ликуя. Велите утру, и полдню, и сумеркам, и ночи – да возвысят голос и поют песнь нашего времени. Не о ненависти, но о любви…». Композитор взял эти пронзительные, искренние слова в качестве эпиграфа. В начале балета они звучат в исполнении меццо-сопрано. Балет состоит из трех действий. Каждая часть соответствует главам романа и именуется так же: 1-е действие – «Дома»; 2-е – «Любовь», 3-е действие называется «Борьба» (в романе – «Ненависть»). К.Караев так объяснял это разделение: «В современных колониальных странах борьба за любовь равноценна борьбе за саму жизнь; бесстрашный, скрытый ропот в сердцах, влюбленных зовет к открытой героической борьбе против царящих в мире несправедливости, суеверия, ханжества и мракобесия.» Новаторство балета «Тропою грома» не только в современности, актуальности темы, но и в музыкальном ее решении. Прежде чем приступить к написанию балета, композитор проделал титаническую работу: тщательно изучил разнообразный и красочный 190

QARA QARAYEV – 100

музыкальный фольклор Южной Африки, быт и историю населяющих ее племен. Этот процесс был трудоемким и продолжительным, но, только завершив его, композитор приступил к работе над партитурой балета. В музыке балета явственно ощущаются характерные для африканского фольклора интонации и ритмика. В связи с этим, К.Караев

191

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

писал: «В то же время я пытался доказать, что современной негритянской музыке, равно, как и музыке любого народа, свойственны принципы симфонического развития. И джазовая манера исполнения вовсе не является единственной ее отличительной чертой, как это принято считать на Западе.» К.Караев глубоко проникся мотивами музыкального фольклора и профессионально использовал их в балете. Он обогатил балет характерными интонациями и ритмами музыки Южной Африки, не копируя, но творчески осмысливая их. Сохранив важные черты хореографического искусства, композитор на канве фольклорной музыки создал масштабные обобщающие музыкальные формы. В партитуре произведения, в музыкальной драматургии сюжетные линии героев и народа взаимодополняют друг друга. Любовь Ленни Сварца и Сари Вильер перерастает рамки конкретно личного, преображаясь в тему борьбы против расизма и колониальной политики. Композитор соединяет и развивает в балете две основные линии: трагической любви молодых людей и трагической судьбы порабощенного народа. Драматизм конфликта, неистовый поток народных танцев определяют драматургические особенности музыки балета. Музыкальная драматургия балета строится на противостоянии двух полюсных миров: положительных героев (на протяжении всего произведения это представители афроамериканских народов) и отрицательных образов (колонизаторы, плантаторы). Столкновение и противостояние этих двух миров и составляет движущую силу драматургии – балета. Основная драматургическая линия – это любовь Ленни и Сари. Богатство их внутреннего мира, светлые, высокие чувства выражены трогательными, берущими за душу мелодиями. Полнота и динамическое развитие их лирических чувств переданы неисчерпаемыми возможностями мелодического воздействия. Прекрасный и хрупкий мир любви главных героев выражен в четырех дуэтах, адажио и сольных номерах. Дуэтные сцены, отражающие различное эмоциональное состояние героев, их сложные чувства, выходят из рамок балетного адажио, становясь поистине изумительными любовными сценами. Сцена и дуэт Сари и Ленни играет важную роль в развитии драматургии балета и раскрытии образов героев. Эта сцена построена на лейттемах и теме любви.

192

QARA QARAYEV – 100

Сцена дуэта – адажио – великолепное лирическое полотно, отражающее любовь Ленни и Сари. Музыка композитора – страстная, нежная, пронзительная – передает всю палитру чувств героев. Основу адажио составляют две темы: тема зарождения светлого чувства и его расцвета. Чтобы показать последовательность и взаимосвязь этих тем, композитор выражает сцену адажио в форме сонаты. В начале сцены звучит чарующая и грустная мелодия, выражающая всю сложную гамму чувств: зарождение запретной гибельной любви между белой девушкой и юношей-мулатом, их сомнения, опасения и нарастающее влечение друг к другу. В исполнении оркестра мелодия выражена осторожными, очень нежными, словно прозрачными звуками и вызывает в воображении идиллические картины природы. Вторая тема выражена более страстной, вдохновенной и яркой мелодией. Она выражает крепнущие, глубокие чувства героев, их стремление противостоять всем трудностям и тяготам внешнего мира. Сцена Колыбельной – одна из самых трогательных сцен Сари и Ленни. В начале Колыбельной звучит нежная, успокаивающая мелодия. Это мечты героев о будущем счастье, о семье. Но спокойное течение музыки нарушают тревожные, горькие интонации как предупреждение о неотвратимом трагическом финале. Сцена трагическая гибели героев перерастает в тему борьбы людей против своих поработителей. Эта сцена выстроена на взаимосвязи любовной темы Ленни и Сари и темы народного мятежа. Такая связь лейттем представлена в искусной симфонической обработке. Музыка ширится, растет, воодушевляет, обладает огромной сокрушительной силой. Народные сцены в балете необыкновенно ярки, красочны и динамичны. Это настоящий мятежный порыв в танце. Образ народа воплощен в нескольких обликах. Это друзья Ленни, студенческие группы, жители черных кварталов, школьники, служанки, отдельные представители народа. Характеры их выражены веселой, искренней, озорной, шутливой, задумчивой, лирической или печальной музыкой танцев. Особенно примечательны «Студенческая песня» и «Танец с гитарой». Музыка «Танца девушек с гитарой» – мечтательная, лирическая, полная потаенной страсти. Основу танца составляет подлинная народная мелодия.

193

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

194

QARA QARAYEV – 100

События в балете развиваются драматично. Особенно это заметно в сценах мятежа мулатов и черных, когда они олицетворяют собой единую грозную силу против поработителей. В финальном действии сцены протеста сливаются в грандиозное гневное шествие цветных – рука об руку, плечо к плечу. Нельзя обойти вниманием и еще одну особенность балета – мастерское изображение картин природы. Монументальная симфоническая музыка, выражающая суровую красоту африканских пустынь, является и своеобразным символом угнетенной родины, и символом борьбы за свободу. Отрицательные образы выражены резким, жестким музыкальным звучанием (так называемые «аккорды колонизаторов»). Отрывистыми, мрачными звуками наполнен лейтмотив Герта Вильера, гротескный марш и проч. События в балете носят разноплановый характер. Различные сцены: лирические, романтические, бытовые, юмористические, героические, ироничные, трагические сменяют друг друга. Используя традиции классического танца и структурные принципы сюиты, К.Караев воссоздает в балете целостные, эффектные картины. В развитии музыкальных тем в балете важную роль играет система лейтмотивов. Использование лейтмотивов помогает воссозданию величественных картин природы, раскрытию эмоциональнопсихологического состояния героев и выражению их духовного мира. Особенно примечательны два лейтмотива любовной темы Сари и Ленни. Один из лейтмотивов – воодушевляющий, и выражает яркие, жизнерадостные чувства. Второй – символизирует трагический финал любви. Оба лейтмотива представлены в постоянном развитии и обновлении. Яркий мелодический талант композитора, оригинальный стиль, гармоничность, эффектное оркестровое звучание, богатство тембра – все это делает музыку балета неповторимой и запоминающейся. Балет К.Караева «Тропою грома», демонстрирующий высокий профессионализм и мастерство композитора, подчеркнул и его четкую гражданскую позицию, прогрессивные общественные взгляды, неравнодушие и тревогу за современный мир. ***

195

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

196

QARA QARAYEV – 100

СИМФОНИЧЕСКОЕ ТВОРЧЕСТВО СИМФОНИЧЕСКАЯ ПОЭМА «ЛЕЙЛИ И МЕДЖНУН» В симфонической поэме К.Караева «Лейли и Меджнун» воплощена гуманистическая идея одноименной поэмы Низами. Оригинальный тематический и драматургический план произведения демонстрирует индивидуальный стиль композитора, его глубокое понимание темы. Музыкально-философские принципы и формообразующие – особенности поэмы свидетельствуют о трепетном отношении К.Караева к бессмертной поэме Низами. Структура поэмы отличается напряженным драматизмом, чистотой и выразительностью мелодического языка. В ней отражается романтическая история любви девушки и юноши – Лейли и Меджнуна – восточных Ромео и Джульетты. Форма симфонической поэмы тесно связана с образно-драматургическим аспектом, а это, в свою очередь, соотносится с общей концепцией произведения. Созданные К.Караевым в поэме «Лейли и Меджнун» образы отличаются многосторонностью и полнотой выражения. Наряду с конкретной программой, образы обобщены. Они объединяют в себе определенные исторические и социальные особенности, и, в то же время, преодолевая временные и национальные границы, приобретают общечеловеческие черты, поднимают вечные вопросы добра и зла, любви и ненависти. Возникают бессмертные образы и взаимосвязь их порождает философскую тему Судьбы и Рока в жизни человека. Такова жизнь: художник так видит и осмысливает ее. Помимо обращения к конкретному тексту поэмы, такой глобальный взгляд наиболее полно отвечает концептуальному замыслу произведения – раскрытию художественного потенциала образов и донесения его до чувств и разума грядущих поколений. Одноактная симфоническая поэма «Лейли и Меджнун» создана в форме сонаты, однако традиционной форме было дано новое толкование. Вся поэма звучит словно на одном дыхании: музыка от начала и до конца развивается стройно и последовательно. Для мелодической линии характерны непрерывность, напряженный темп развития, усиление ритма к кульминации. Активность метроритмического развития, стремительные «полеты» мелодии, мелодическая напевность, играющая важную драматургическую роль – вот основные характерные черты произведения. Форма симфонической поэмы создана в восходящей и развивающейся манере.

197

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Система образов симфонической поэмы «Лейли и Меджнун» очень разнообразна и полна напряжения и драматизма. Музыкальный материал поэмы условно разделяется на три темы: вступительную (пролог) (отражает трагическую судьбу влюбленных) главную партию (связана с образом Меджнуна) и побочную партию (связана с образом Лейли). В этих трех темах выражен весь логический смысл композиции. Произведение отличают драматическое развитие системы образов, целостность и завершeнность музыкального материала, динамичность развития каждой темы. Можно с уверенностью сказать, что симфоническая поэма «Лейли и Меджнун» является произведением, демонстрирующим всю глубину понимания композитором тонкостей национальной музыки. В музыке поэмы явственно ощущаются присущие народному мелосу музыкальные интонации, характерная ритмика. Помимо этого, при создании и развитии музыкальных образов композитор использовал особенности мугама.

СИМФОНИЧЕСКИЕ ГРАВЮРЫ «ДОН-КИХОТ» Симфонические гравюры «Дон-Кихот» были созданы Кара Караевым в 1960-м году. Это произведение явилось оригинальным жанром для азербайджанской музыки, отличающимся новыми выразительными средствами. Основной идеей симфонических гравюр, написанных по мотивам великого романа Сервантеса, является воплощение духа добра, милосердия и гуманизма. Духом человеколюбия и милосердия пропитан весь роман, в этом его бессмертие. В 1957 году на киностудии «Ленфильм» известным кинорежиссером Григорием Козинцевым по мотивам романа Сервантеса был снят фильм «Дон Кихот», музыку к которому написал К.Караев. Позже музыка к кинофильму была переработана в самостоятельное симфоническое произведение. Композитор назвал его «Симфоническими гравюрами». «К.Караев глубоко проникся гуманистической идеей романа и явил трагикомический образ Дон-Кихота в тончайших лирикопсихологических тонах.» В симфонических гравюрах главный герой предстает перед нами как «Рыцарь Печального Образа». Для 198

QARA QARAYEV – 100

создания портретной характеристики своего героя композитор обращается к оригинальному жанру – музыкальным гравюрам. Гравюра, как известно, широко распространенный вид искусства графики, в котором рисунок изображается с помощью линий (более точно это – печатный оттиск на бумаге (или на сходном материале) с пластины («доски»), на которой вырезан рисунок). Говоря о жанре произведения, следует отметить, что Кара Караев вдохновился лучшими из книжных иллюстраций. «Образы Дон 199

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Кихота рельефны в своих контурах и высвечены тонкой тоновой штриховкой. Одним из методов в раскрытии идеи было создание целого ряда самостоятельных и контрастных образов, равнозначных в своей яркой характеристике». Симфонические гравюры «Дон Кихот» отличает оригинальная и интересная драматургия. Произведение состоит из последовательного ряда восьми пьес, написанных в классическом жанре сюиты. Но каждая из восьми пьес оригинальна и самобытна. Различаясь по художественному содержанию, и симфоническому драматизму, пьесы, тем не менее, составляют единую логически развивающуюся линию. Внутренние драматические линии, лейтмотивы, пронизывающие отдельные пьесы симфонического произведения свидетельствуют о высоком мастерстве композитора. Музыка «Дон Кихота» портретно-конкретна и каждой из 8 гравюр К.Караев дает название: «Странствия», «Санчо-губернатор», «Странствия», «Альдонса», «Странствия», «Павана», «Кавалькада», «Смерть Дон-Кихота». Первая гравюра «Странствия» вводит в атмосферу всего произведения. Начинается сочинение небольшой фанфарной заставкой. У солирующих трех труб звучит краткая, энергичная тема. Это – основная тема. Она пронизывает все произведение, символизирует противостояние добра и зла. Эта тема Дон-Кихота, он терпит поражение и умирает; «зла слишком много, чтобы его могло одолеть одно благородное сердце. Но сколько доброй памяти он оставил после себя, сколько людей оплакивают его, потому что каждому он завещал одну простую истину: «не уставайте делать добро», и может быть, в мире чуть прибавится счастья от этого. Данную тему первой пьесы, благодаря квинтовым зовам духовых инструментов и можно трактовать, как тему рыцарского призыва Дон Кихота служить и помогать народу, всем нуждающимся, что является смыслом жизни героя».

1, 3, и 5 гравюры называются «Странствия». Им принадлежит важная роль в драматургии произведения. Они является основным тематическим материалом, характеризующим Дон Кихота. Г.Козинцев отмечал: «Он взял копье, щит, на котором изображено пламенное сердце, и поехал на поиски, но не только на поиски рыцарских подвигов, а на поиски утерянной справедливости». В теме странствий, пронизывающих 1, 3 и 5 гравюры, можно выделить два фактурных пласта. Постоянное кружение звуков вокруг опорного 200

QARA QARAYEV – 100

201

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

тона в нижнем регистре, а также ритмическая организация ровными четвертными д л и т е л ь н о с тя м и п е р е д а ю т монотонное движение. Из основного мелодического зерна затем вырастает вся тема. «Вариантное развертывание темы указывает на взаимосвязь с испанской музыкой, характерной для данной культуры. «Эта длинная тема подобно разматываемому клубку скитаний Дон Кихота, пути, испытывающего силу одержимости его идеей поисков справедливости». (Карагичева Л., «Кара Караев») 2-я гравюра – «Санчо-губернатор» изображает смекалистого, веселого и подвижного крестьянина – Санчо Пансу – верного оруженосца Дон-Кихота и его мечту стать губернатором. Дон-Кихот и Санчо Панса – два неразрываных символа Испании. «Если первый – ее высокий дух, ее сердце, то второй – ее нутро, ее живая плоть и кровь.» Здесь создается звуковая атмосфера народного праздника. Неслучайно жанровой основой тематизма гравюры является танец пасадобль, мастерски вплетенный композитором в канву Симфонических гравюр.

4-й номер симфонических гравюр – «Альдонса» − представляет собой лирический центр произведения. Интересно, что композитор избирает имя возлюбленной не Дульсинея, а Альдонса. Альдонса – крестьянская девушка, к которой Алонсо Кихано испытывал нежные чувства. Она является земным отражением Дульсинеи, существующей только в воображении Дон Кихота. «Альдонса» раскрывает образ особой духовной чистоты и возвышенного благородства, что является весьма характерным для лирических эпизодов произведений К.Караева. Гравюра отличается печально-пасторальным, нежным звучанием. Она полна страстной мечтательности, лиризма, но вместе с тем, глубокой скорби, тоски и безысходности. Шестая гравюра называется «Павана». Павана, или падавана – торжественный испанский медленный танец, распространенный как 202

QARA QARAYEV – 100

раз во времена Сервантеса. Название танца происходит от лат. слова pavo – павлин, отсюда его церемонный характер. Танец исполняли в плаще и при шпаге во время различных дворцовых торжеств. В произведении К.Караева павана связана с образом чопорной аристократической знати, окружающей Дон Кихота и Санчо Пансу. Гравюра написана в простой трехчастной форме. «Несмотря на то, что для этого номера характерна квадратность и симметричность построения, ритмическая организация отличается причудливым разнообразием. Закругленность мелодических фраз, постоянное кружение и движение к опорному тону создают ощущение поклонов и реверансов в танце. Небольшой состав исполнителей (струнная группа и деревянно-духовые) напоминает камерный инструментальный состав при дворах герцогов и королей.» С образом знати связана и следующая гравюра – «Кавалькада». Кавалькада – группа скачущих всадников. Данная музыка изображает въезд свиты герцога во двор усадьбы Дон Кихота и дальнейшую стремительную поездку героя к замку герцога. «Поэтому, возможно, жанровой основой музыкальной гравюры является галоп». В седьмой гравюре характер музыки стремительный и агрессивный. Перед слушателями возникает картина скачущей кавалькады, сметающей все на своем пути. Соло трубы служит основой всего тематизма гравюры. «Кавалькада» состоит из 7 вариаций, непрерывно сменяющих друг друга, подчеркивая, тем самым, механистичность и непрерывность движения. Заключительная гравюра – «Смерть Дон Кихота». Она начинается темой Альдонсы, представленной здесь в несколько измененном виде. Проведение в данной гравюре темы Альдонсы может быть трактовано как воплощение несбыточных надежд Дон Кихота. В заключительных тактах последней гравюры проводятся две основные темы всего симфонического произведения: тема рыцарского призыва и тема странствия. Они звучат они как своего рода напоминание о былых подвигах героя. «Испанский идальго Алонсо Кихано умер, а Дон Кихот продолжает жить, оставаясь вечным спутником человечества, отдающим свое сердце во имя любви к человеку. Нет ничего в мире выше и достойнее этого предназначения! И бессмертное произведение К.Караева является еще одним изумительным подтверждением искренней любви к людям, и данью памяти великому Сервантесу, создавшему образ неистового Дон Кихота.»

203

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

ПЕРВАЯ СИМФОНИЯ Первая симфония К.Караева, заложившая основы симфонического жанра в Азербайджане, была создана в 1943 году. Наряду с первыми симфониями С. Гаджибекова и Дж.Гаджиева, она вошла в историю музыкального наследия страны. Симфония была создана в самое трудное и переломное время Великой Отечественной Войны и посвящена героической борьбе советского народа во имя победы. Творческие поиски композитора в области симфонической музыки с успехом воплотились в этом произведении. Отказавшись от классической четырехчастной симфонической структуры, композитор создает оригинальную двухчастную композицию. Первая часть называется Moltosostenuto и строится на противопоставлении художественных образов. Вторая часть называется Moltomoderato и состоит из шести симфонических вариаций, в которых на фоне динамики, живости, неожиданных модуляций музыки, разнообразия оркестровой палитры наблюдается смена картин основной темы симфонии. Вариации заменяют традиционные для симфонии составляющие – Andante, Skertso и Final. В музыкальной теме произведения композитор предпринял попытку сочетания ладоинтонационных особенностей азербайджанской музыки с европейским полифоническим стилем.

ВТОРАЯ СИМФОНИЯ Вторая симфония была создана в 1946 году и посвящена памяти жертв Великой Отечественной Войны.Симфония состоит из 5 частей. Первая часть симфонии (Allegro) – сонатина в форме токкаты; вторая часть (Andante) по структуре своей представляет вполне законченную миниатюру в форме сонаты; третья часть (Allegro мolto) – скерцо; в четвертой же части – пассакалье – сохранен главный принцип жанра – вариации на главную музыкальную тему. Пятая часть (Allegrovivace) выполнена в форме рондо-сонаты, здесь преобладает быстрый непрерывный поток тем. Вторая симфония запоминается, в первую очередь, яркими образами, жизнеутверждающим, светлым настроением. Музыкальный язык произведения насыщен национальными интонациями, форма его 204

QARA QARAYEV – 100

проста и лаконична. Привлекает внимание интонационная целостность: все темы произведения тесно переплетены друг с другом. В них отчетливо слышатся интонации ашугской музыки, народных танцев, и характерные мугамные переливы и импровизации. Однако, знакомые интонации и ритмы народной музыки всякий раз звучат по-новому. Такой принцип использования фольклора является основополагающим для творческой манеры композитора.

ТРЕТЬЯ СИМФОНИЯ В Третьей симфонии К.Караева (1965) отразились важнейшие музыкальные направления и течения того времени. Как известно, к этому периоду, история азербайджанской музыки изобилует различными творческими направлениями. В то же время, многие традиционные, привычные формы выражения считаются устаревшими, а то и вовсе отжившими. Именно поэтому разрушается старая концепция мышления и ведутся активные поиски новых идей и форм их воплощения. В первую очередь, эти поиск связаны с выбором техники письма. Основное музыкальное течение, возникшее в то время, сочетало в себе композиторские методы в технике атональности и додекафонии с традиционной полифонической техникой письма. Это течение стало называться неоклассическим жанром. В Третьей симфонии К.Караев, чуткий ко всему новому, обращается к сложной современной серийной технике письма, технике очень рационалистической, требующей точного, скрупулезного расчета. Однако, обращение к ней композитора отнюдь не обеднило ее образного содержания и национальной самобытности произведения. Напротив, новая техника прекрасно соединилась с характерными оборотами азербайджанской «музыкальной речи», особенностью ее ритмики: тембровыми звучаниями, присущими ашугской музыке. Третья симфония К.Караева стала одним из ярких образцов симфонизма, произведением, убедительно и правдиво раскрывающим сложный мир чувств современного человека, активный ритм нашей жизни. Образно говоря, Третья симфония является ярчайшим образцом гармоничного синтеза атональной и фольклорной музыкальных систем.

205

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

206

QARA QARAYEV – 100

Додекафо́ ния – техника музыкальной композиции, разновидность серийной техники, использующей серии из двенадцати лишь между собой соотнесённых тонов. К.Караев мастерски использовал эту технику при написании Третьей симфонии, выявив ее многранные возможности по представлению интонационного материала. К.Караев писал об этой своей работе: «я вложил в создание этой симфонии всю искренность своего сердца, весь душевный порыв. Но помимо этого, я хотел доказать, что, вдумчиво используя 12-тоновую серийную технику, можно написать поистине национальную музыку». В этом произведении демонстрируется новый вид единства с народной музыкой. Национальный характер Третьей симфонии не заключен только в отдельных ее частях, напротив, он пронизывает всю систему образов, является квинтэссенцией произведения. Третья симфония – произведение философского плана. Высокая духовность и гуманизм мышления К.Караева отражены в симфонии на достойном художественном уровне. Новые художественные идеи, система новых образов и смыслов, воплощенных в музыке, повлекли за собой новые качественные изменения в системе ладогармонической и ладотональной взаимосвязи. Музыковед Л.Карагичева в статье «Кара Караев и фольклор», отмечала, что: «Склонный в творчестве к строжайшему самоконтролю, приверженный с первых шагов в музыке к методу интонационного – «комплексно-вариантного» … развития, оснащённый линеарно-полифонической логикой, Караев нашел много созвучного складу своего музыкального мышления в технике серийной композиции. Создавая свою собственную звуковысотную модель, он пытался соединить ряды «неповторяемых двенадцати тонов» со звукорядами азербайджанских ладов. Можно выделить определенные приёмы организации звукового материала в симфонии,, связав последние с закономерностями тонального мышления, принципами строения национальных ладов. Симфонии присущи последовательное чередование восходящих и нисходящих звуков, малых и крупных интервалов, что характерно для азербайджанских народных мелодий» Динамичные интонации симфонии привлекают внимание своей оригинальностью и блестящей манерой исполнения. М.Арановский, анализируя тему-серию Третьей симфонии, отметил, что «её более глубокий стилистический слой лежит в сфере тонального мышления и традиционного синтаксиса, где «лексическими» 207

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

единицами остаются мотив, фраза, тема и где различаются понятия тематизма и развития». Национальные истоки симфонии, как свидетельствуют многие азербайджанские музыковеды, определяются не только особенностями мелодической структуры темы, но и контурно намеченной ладовой сферой мугама Шур. Симфония состоит из четырех частей: 1 часть – Allegro moderato 2 часть – Allegro vivace 3 часть – Andante 4 часть – Allegro 208

QARA QARAYEV – 100

В первой части активно используется синтез гармонических и мелодических компонентов. Мелодические музыкальные фразы составляют основную форму построения первой части. Гибкая, пружинистая тема второй части симфонии по своим жанровым истокам более всего тяготеет к ашугскому творчеству. Звучащая в начале мощная синкопа задает легкий свободный темп музыке. В ней звучат пассажи и фигурации, присущие народной инструментальной музыке. Лирически проникновенная мелодия третьей части тяготеет к особенностям мугамного мелоса, с тенденцией к непрерывному развёртыванию интонационной линии. Создаётся своеобразная «кружевная вязь» вариантов мелодических ячеек, напоминающая технику интонационного движения в ашугских напевах. В отличие от более динамичных и напряженных остальных частей в анданте звучит проникновенная, грустная мелодия. Кроме того, эта часть по сравнению с другими отличается малым объемом. Четвертая часть симфонии сводит композиционный ряд воедино и по своему музыкальному смыслу близка к первой части. Можно сказать, что она в композиционном отношении является своеобразной аркой, объединяющей остальные части произведения. Несмотря на краткость, караевская тема-серия обладает богатым внутренним потенциалом развития, являясь истоком кристаллизации тематизма всех частей симфонии. Многогранное преломление национальных истоков, характерное для 3-й симфонии К.Караева, уникальная сопряженность национального и новаторского начал оказывается по сути аналогичной взаимодействию культур. Композитор, обращаясь к 12-тоновой технике, не порывает с национальной традицией. Он как бы встраивает эту традицию в рамки современного музыкального языка, в результате чего создается богатейшая ладо-драматургическая форма. В свою очередь, К.Караев, размышляя о диалогах фольклора с новейшими композиторскими техниками, писал, что «это как бы сближает противоположные полюса, соединяя глубокую старину и наше современное мироощущение». Третья симфония Кара Караева сыграла весьма существенную роль в развитии национального симфонизма на рубеже 1960-1970 годов и явилась демонстрацией зрелости творческого стиля великого композитора.

209

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

КОНЦЕРТ ДЛЯ СКРИПКИ И СИМФОНИЧЕСКОГО ОРКЕСТРА В 1978 году Кара Караев создает одно из фундаментальных своих произведений – Концерт для скрипки и симфонического оркестра. Он был посвящен выдающемуся скрипачу Леониду Когану, который первым исполнил его. Многогранное художественное воплощение современной жизни нашло отражение в этом произведении. В нем четкие классические музыкальные формы сочетаются с принципиально новыми для азербайджанской музыки средствами выражения. Музыкальная драматургия скрипичного концерта строится на выражении глобального конфликта современного человека с реальной жизнью. В художественном отношении концерт примечателен новаторскими открытиями, эстетической концепцией, глубоко осмысленным тематизмом. Канва произведения расцвечена драматургически обоснованными контрастами, трансформациями тематического материала, яркой оркестровой палитрой. Концерт состоит из трех частей: 1 часть – Аллегро модерато 2 часть – Анданте 3 часть – Аллегро Первая часть начинается спокойным мелодичным диалогом скрипки и оркестра. Затем напряжение нарастает, и завершается противостоянием сольного инструмента и оркестра. Каденция скрипки выражает эмоциональный монолог солиста. Во второй части музыка развивается поэтапно, обретает романтическое звучание. В ней явственно слышатся яркие ноты страсти. Особенно эмоционально в этой части звучит хорал духовых инструментов. На его фоне трансформации скрипичной темы приобретают особое значение. Обе теме претерпевая изменения в репризе, создают мечтательное настроение светлой печали и нежности. Третья часть – финал – высшая точка художественной концепции произведения. Однако кульминация достигается не сразу, а постепенно. Вначале звучит отдаленный, а затем все нарастающий барабанный бой. На фоне развивающейся динамики остинатные ритмичные звуки 210

QARA QARAYEV – 100

скрипки выражают безжалостные и разрушительные силы. В кульминации развития бравурные маршевые звуки фанфар передают торжество победы добра над злом. С этой точки зрения тембральная драматургия финала заслуживает пристального внимания. Гармоничное звучание ударных, медных духовых, струнных инструментов и соло на скрипке сообщает музыке ясность, лаконичность, выражают духовную победу человека над силами мрака и тьмы. Концерт для скрипки и симфонического оркестра К.Караева привлекает внимание в первую очередь, серьезным отношением к проблеме современной формы жанра: неформальным подходом, абсолютно нестандартным наполнением трехчастного цикла. У этого концерта весьма сложный, философский глубокий финал, выгодно отличающийся от традиционных легковесных концовок, снижающих ценность некоторых произведений данного жанра. Скрипичный концерт Караева – это ошеломляющее по силе философского обобщения музыкальное полотно. *** 211

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

ВОКАЛЬНО-СИМФОНИЧЕСКИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ Кантата «Песня сердца», написанная в 1938 году на слова народного Расула Рзы, предназначена для хора, симфонического оркестра и танцевального ансамбля. Это кантата, созданная в первый период творчества К.Караева, свидетельствует об активном поиске творческого стиля. В произведении, наряду с мотивами народной музыки присутствуют лирические темы, и темпераментные образы танцевального характера. В этой кантате К.Караев выступает достойным продолжателем традиций хоровой музыки, заложенных У.Гаджибейли и М.Магомаевым. «Песня сердца» знаменует собой важный этап в развитии жанра хоровой музыки в Азербайджане. Здесь автор органично соединил элементы народного творчества со сложными формами профессиональной музыки. Сам К.Караев так характеризовал эту работу: «…я создал свою «Песню сердца», используя традиции ашугских интонаций и богатые ритмы азербайджанской музыки. Взяв в качестве примера бессмертную музыку У.Гаджибейли, я ввел в звучание оркестра народный инструмент тар». Кантата «Песня сердца» состоит из трех частей: 1 часть – инструментальный пролог, вторая часть – хор, третья часть – музыка в духе народного танца яллы. Кантата «Песня счастья» была создана в 1947 году. От «Песни сердца» ее отделяют 10 лет. Однако, близость -образов, обращение к народной музыке, в особенности к ашугскому искусству подчеркивают идейное родство этих произведений. Кантата «Песня счастья», написанная на слова народного поэта Мамеда Рагима, предназначена для хора и симфонического оркестра. Состоит из четырех частей: 1 часть – инструментальное торжественное вступление; 2-я часть – хор, воплощающий собирательный образ народа; 3-я часть – ария в духе лирических народных песен; 4-я часть – величественный финальный хор. Произведение отличается совершенством и изяществом формы. Композитор применил насыщенные выразительные средства, использовал в хоровой партитуре полифонический стиль, многообразные ладотональные отношения. В этой кантате, как и в предыдущей, К.Караев использовал элементы народной музыки для выражения национального духа. Обе кантаты 212

QARA QARAYEV – 100

являются яркой демонстрацией оригинального творческого стиля композитора, его глубокого понимания народной музыки и вдумчивой ее обработки. *** ВОКАЛЬНО-КАМЕРНЫЕ И ХОРОВЫЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ Вокальные произведения,хоть и не занимают в творчестве К.Караева большого места, тем не менее, представлены многогранными и запоминающиися образцами: лирико-философскими романсами, эстрадными песнями, произведениями для хора и народными песнями. «Я Вас любил» и «На холмах Грузии» – два лирических романса, написанных на слова великого русского поэта Александра Сергеевича Пушкина, являются поистине жемчужинами азербайджанского вокального искусства. Музыкальное воплощение образов бессмертной пушкинской поэзии является отражением сокровенных чувств композитора, его тонкой души. Сохранив чудо пушкинской поэтической речи, К.Караев, создал чарующие по красоте мелодические миниатюры. Композиция «Шесть рубаи» была создана на слова Омара Хайяма и предназначена для голоса и фортепиано. Композитор восхищался творчеством иранского поэта и мыслителя XIXII веков Омара Хайяма и выразил основные идеи его поэзии в музыке. В композиции, состоящей из шести вокальных миниатюр, композитор выразил поэтические воззрения поэта, его преклонение перед величественностью природы и красотой женщины, философские раздумья о вечности и смерти.

213

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Вокальная композиция «Три ноктюрна», написанная на слова Ленгтона Хьюза, предназначена для баса и джазового оркестра. Стихи американского негритянского поэта ХХ века Ленгстона Хьюза привлекли внимание композитора философским смыслом и эмоциональной глубиной. Каждый из ноктюрнов воплощает отдельно взятый образ и имеет соответствующее название. При создании композиции «Три ноктюрна», К.Караев вернулся к теме расовой непримиримости, изображенной им в балете «Тропою грома» и еще раз подчеркнул свое неравнодушие к актуальным проблемам человечества. Песни также занимают в творчестве К.Караева большое место. Некоторые из этих песен являются составляющим звеном музыки к кинофильмам и театральным постановкам, а другие являются самостоятельными произведениями. Песни эти, созданные в эстрадно-массовом жанре, сойдя с экранов и театральных подмостков, прочно вошли в жизнь людей. Они звучат в исполнении признанных певцов и прекрасно запоминаются. Так, написанную на слова Зейнала Джаббарзаде «Пионерскую песенку о мире» с радостью поют маленькие школьники. Часто звучит в исполнении певцов знаменитая «Песня Ахмеда» из кинофильма «Двое из одного квартала». Большая часть песен К.Караева посвящена людям труда, особенно нефтяникам. Среди этих песен особого внимания заслуживает «Песня нефтяников моря», написанная на слова М.Светлова для хора, солиста и симфонического оркестра. Песня звучит в фильме «Повесть о тружениках моря». «Песня мужества летит над морями» воспевает образ седого Каспия и родного города Баку. Хор, а капелла «Осень» написан на стихи великого азербайджанского поэта Низами. Хоровая лирическая миниатюра выражает огромную любовь композитора к поэзии Низами. Текст хора «Осень» составляют первые строки из поэмы «Лейли и Меджнун», посвященные приходу осени и символизирующие смерть Лейли. Поэтическую 214

QARA QARAYEV – 100

основу хора составляет текст из восьмистиший. Светлый, полный любви и жизнерадостности образ Лейли, передан грустными печальными нотами и противопоставляется осенней картине увядающей природы. Лирическая, нежная и грустная мелодия в исполнении хора создает незабываемое элегическое настроение. *** КАМЕРНО-ИНСТРУМЕНТАЛЬНЫЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ Большое важное место в творчестве Кара Караева занимают его камерно-инструментальные произведения. Сфера камерноинструментальной музыки – это творческая лаборатория композитора. Она воплощает различные музыкальные течения и поиски индивидуального творческого стиля. Созданные К.Караевым пьесы и музыкальные сборники как для отдельных инструментов (скрипка, фортепиано, орган и др.), так и для ансамблей различного состава, самым благотворным образом способствовали развитию жанра камерно-инструментальной музыки. Произведения этого жанра появляются на протяжении всего творческого пути композитора, свидетельствуют о его неугасающем интересе к нему. Его первое произведение фортепианная пьеса «Царскосельская статуя», последнее же – фортепианный сборник «12 фуг». То, что обе пьесы написаны для фортепиано – неслучайно, ибо К.Караев получил фундаментальное образование у выдающихся педагогов-пианистов и сам стал великолепным пианистом. Помимо фортепиано он, можно сказать, прекрасно владел фактурами всех музыкальных инструментов. Пьеса «Царскосельская статуя», написанная под впечатлением одноименного стиховорения великого А.С.Пушкина – произведение, выдержанное в импрессионистком духе. Композитору удалось чудесно передать поэтический образ в музыке. В мелодии ее слышатся прихотливые звуки фонтана, рассыпающего легкие брызги воды. Музыкальная канва произведения настолько прозрачна и нежна, что образ, созданный Пушкиным, предстает зримо и ясно. Среди фортепианных произведений К.Караева особо следует отметить несколько миниатюр, написанных им для маленьких 215

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

исполнителей – учеников музыкальных школ. Это сборник «Детские пьесы» и Сонатина; программные произведения «Слон и Моська» и «Рассказ». Сборники также состоят из программных пьес: «Маленький вальс», «Игра», «Раздумья» и др. Эти произведения отличают богатая образность, гармоничность формы, многообразие способов фортепианного исполнения. Фортепианные пьесы К.Караева своей простотой и естественностью приобрели характер классического методического пособия. Они помогают маленькому исполнителю постепенно овладеть секретами фортепианной фактуры. Композитор существенно расширил рамки музыкальной техники: для него важно было, чтобы исполнитель попытался воплотить в пьесе маленький художественный образ, то есть отнесся к ее исполнению творчески. Несмотря на техническую простоту, детские пьесы К.Караева развивают интеллектуальный кругозор начинающего музыканта, приобщают его к высоким духовным ценностям.

«24 прелюдии» является вершиной фортепианного творчества Кара Караева. Наделенная глубоким идейно-художественным смыслом, композиция эта заняла прочное место в учебном и концертном репертуаре пианистов. Композиция состоит из четырех тетрадей, каждая из которых содержит шесть прелюдий. Они были созданы в разное время и несет отпечаток тем, образов, стилевых особенностей того или иного исторического периода. Так первая и вторая тетради прелюдий были созданы в 1951-1952 годах и связаны с присущей этому времени жанрово-бытовой образностью. По своим стилевым особенностям эти прелюдии близки к балету «Семь красавиц». Созданная в 1957 году третья тетрадь по своей лирико-психологической теме близка к балету «Тропою грома». Четвертая тетрадь прелюдий была создана в 1963 году. Ее отличает четкая и лаконичная лирика, философские воззрения самого композитора. Он отдает предпочтение стилю многозвучия, что является характерным для того периода его творчества. Каждая из тетрадей прелюдий – композиционное произведение, отражающее тот или иной период творчества Кара Караева. Интересна и структура композиции. По тональности своей прелюдии строятся по принципу квинты: от до-мажор до фа-минор. Каждая мажорная прелюдия сменяется одноименной минорной: 1-я прелюдия звучит в до-мажоре, 2-я – до-миноре, 3-я – в соль-мажоре, 4я – в соль-миноре и т.д. Этот принцип соблюдатся во всех прелюдиях. Необходимо отметить, что на этой стезе примером для К.Караева послужили композиции «24 прелюдии», созданные в разное время Ф.

216

QARA QARAYEV – 100

217

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Шопеном, С.Рахманиновым, Л.Шостаковичем. Эти прелюдии вошли в историю мировой музыки.

24 прелюдии Караева – это музыкальные пьесы самого различного содержания: от мрачных и трагических образов (фа-диез минор, сибемоль минор) до изящной, переливающейся яркими цветами «журчащей» звуковой палитры (си-мажор, до-диез минор). А между этими эмоциональными полюсами – бесконечное многообразие чувств, мыслей, настроений. Моторная напористость уступает место драматическому пафосу, нежная грусть сменяется счастьем трепетного упоения жизнью, поэтическая мечтательность – героическим подъемом: контрастность в караевском цикле, как и у Шопена, играет важную роль. Но здесь азербайджанский композитор оказывается ближе к Баху, объединяя прелюдии попарно принципом общей тоники, углубляя образный контраст ладовым и, наконец, сопоставляя некоторую импровизационность мажорных пьес конструктивно более строгим минорным. Прелюдии самого различного характера: от гротескового типа до токкато, от стиля старинной музыки, до современного темпа регтайма; героические, философские, в духе колыбельных, веселые, молодежные, или наоборот, замедленные, раздумчивые сменяют друг друга и образуют единое целое. В камерно-инструментальном творчестве К.Караева немалое место занимают и произведения для различных оркестров. Среди таких произведений можно назвать: Сонату для скрипки и фортепиано, «Фугу» и «Квартеттино» для струнного квартета. Сонату для скрипки и фортепиано (1960 г.) К.Караев посвятил своему 218

QARA QARAYEV – 100

первому учителю, известному пианисту и концертмейстеру Владимиру Козлову. Это своеобразная «музыкальная дань» памяти выдающегося педагога-концертмейстера, наставника и друга композитора наполняет душу слушателя искренними светлыми чувствами. В Сонате преломляется стилевое направление музыки XX века, которое известно, как неоклассицизм, утвердившийся в творчестве многих композиторов. Она может быть поставлена в ряд лучших произведений советской камерно-инструментальной литературы, соединяя высокий профессионализм, основанный на претворении опыта классической и современной музыки, с качествами и свойствами национального музыкального языка. В первой части, Moderato, музыка проникнута высокой сосредоточенностью скорбного чувства. Вторая часть – Речитатив и Andante – уход в мир субъективных переживаний. Музыка, стилизованная в духе сицилианы третьей части – «Пастораль» – отличается изяществом, трепетной нежностью. Финальная «Фантазия» – кульминационная часть Сонаты – близка по форме пассакалье, тема которой является анаграммой имени Владимир – «В» (си-бемоль), Ла (ля), Д (ре), МИ (ми), РЕ (ре).

219

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Второй струнный квартет (1947 г.) посвящен памяти великого композитора ХХ века, учителя, наставника и друга К.Караева – Дмитрия Дмитриевича Шостаковича. Это самое значительное произведение К.Караева в жанре камерно-инструментальной музыки. Квартет состоит из четырех частей. Первая часть (Сонатина) носит веселый, жизнерадостный характер; вторая часть – Ларго (самый медленный темп в музыке) – Пассакалья, исполненная глубокого философского смысла; третья часть – быстрый танец в стиле Токкаты; и четвертая часть – финал – Пастораль. Примечательны: элегантное компактное построение квартета, особенности развития темы, многоуровневый стиль исполнения и яркая оркестровая палитра. Образы произведения классически строги и отличаются высокой интеллектуальностью. Говоря о камерно-инструментальном наследии К.Караева невозможно обойти вниманием еще одну его работу. Это переработанное в 1964 году для камерного оркестра произведение великого Узеира Гаджибейли «Ашугские мотивы». «Ашугские мотивы» – произведение пасторального характера, написанное У.Гаджибейли для трио скрипки, виолончели и фортепиано. Композитор, умело и бережно используя типичные интонационные и ритмические особенности ашугского искусства, создал оригинальное произведение. В нем органично переплетаются черты народной музыки и принципы полифонии. Нежность и проникновенность исходного произведения нашли отражение в транскрипции К.Караева. Композитор невероятно трепетно отнесся к партитуре Узеира Гаджибейли и представил полифоническую фактуру произведения еще более ярко и выпукло. Максимально бережно сохранив дух исходного произведения, К.Караев творчески развил его партитуру, обогатил ее новыми красками и оттенками звуков. Яркие и запоминающиеся камерно-инструментальные произведения К.Караева производят неизгладимое впечатление. Безмерно обогатив камерно-инструментальное искусство Азербайджана, они сыграли важную роль в подготовке профессиональных музыкантовисполнителей. Инструментальная музыка К.Караева составляет неотъемлемую часть учебного репертуара не только в Азербайджане, но и во многих других странах.

220

QARA QARAYEV – 100

221

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

İSTİFADƏ OLUNMUŞ FOTOLAR USED IMAGES ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ ИЗОБРАЖЕНИЯ

222

QARA QARAYEV – 100

223

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

224

QARA QARAYEV – 100

225

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT LIST OF USED LITERATURE СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Qarayev Q. “Xalq üçün yaratmaq böyük səadətdir”. “Bakı” qəzeti, 4 iyun 1967-c l.

Qarayev Q. “Həyat həqiqəti uğrunda mübarizədə”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 8 fevral 1969-c l.

Qarayev Q. “Yarım əsrlik yol”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 9 dekabr 1967-c l.

Qara Qarayev. Biblioqra ya. B., M.F. Axundov ad. Milli Kitabxana, 2008-c l, 332 səh. (“Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri” s ls ləs ) “Şur” muğamının əlyazması. AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitunun elmi arxivində saxlanılır: inventar N 94.

“Vətən müharibəsi günlərində Azərbaycan sovet musiqisi”. Bakı, Azərnəşr, 1945-c l. Абезгауз И.В. “Талант, гражданственность, мастерство”. Ж. «Советская музыка», 1968 г., № 2. Беляев В.М. “Музыкальная культура Азербайджана”. В кн. “Очерки по истории музыки народов СССР”. Вып. 2. М., 1963 г. Гусев П. “Как создавался балет «Семь красавиц»”. В кн. “Кара Караев. Статьи. Письма. Высказывания”. М., 1978 г. Интервью с Кара Караевым. В кн. «Советская музыка на современном этапе». М., «Музыка», 1981 г. Караев К. “Гордость азербайджанской музыки”. Газета «Бакинский рабочий», 30 ноября 1975 г. Караев К. Композитор-просветитель. Газ. «Советская культура», 26 ноября 1975 г. Караев К. «Песнь сердца». Газ. «Комсомольская правда», 2 апреля 1938 г. Кара Караев. Библиография (составители А.Исазаде, Л.Карагичева). Баку, 1969 г. Кара Караев. Научно-публицистическое наследие (составитель З.Сафарова). Баку, Элм, 1988 г.

226

QARA QARAYEV – 100

Караев К. “Слово об учителе”. Ж. «Советская музыка», 1976 г., № 9. С. 12-14. Караев К. “Источник вдохновения”. Газета «Бакинский рабочий», 29 января 1963 г. Карагичева Л.В., Кара Караев. М., «Советский композитор», 1960 г. Карагичева Л. “Творчество Кара Караева и фольклор”. В кн. “Современность и фольклор”. Статьи и материалы. М., 1977 г. Шостакович Д. “Отличная композиторская школа”. Ж. «Дружба народов». 1957 г., №11.

227

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

228

QARA QARAYEV – 100

229

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

MÜNDƏRİCAT QARA QARAYEV (1918-1982)..................13 Həyat və yaradıcılıq yolunun mərhələləri..................17 Musiqili-səhnə əsərləri / “Vətən” operası..................54 “Yeddi gözəl” baleti..................56 “İldırımlı yollarla” baleti..................63 Simfonik yaradıcılığı / “Leyli və Məcmum” simfonik poeması..................68 “Don Kixot ” simfonik qravürləri..................70 Birinci simfoniya..................74 İkinci simfoniya..................74 Üçüncü simfoniya..................75 Skripka və simfonik orkestr üçün Konsert..................78 Vokal-simfonik əsərlər..................80 Kamera-vokal və xor əsərləri..................82 Kamera-instrumental əsərlər..................85 TABLE OF CONTENTS GARA GARAYEV (1918-1982)..................90 Milestones of the composer’s life and creativity..................94 eatrical and Musical works / “Motherland” opera..................129 “Seven beauties” ballet..................132 “ e path of thunder” ballet..................141 Symphonic works / “Leyli and Majnun” symphonic poem..................147 “Don Quixote” symphonic gravures..................149 e Symphony No.1..................154 e Symphony No.2..................154 e Symphony No.3..................155 Concerto for violin and symphony orchestra..................158 230

QARA QARAYEV – 100

Vocal-symphonic works..................161 Chamber-vocal and choral works..................163 Chamber-instrumental works..................165 СОДЕРЖАНИЕ КАРА КАРАЕВ (1918-1982)..................170 Этапы жизни и творчества..................175 Театрально-музыкальные произведения / Опера «Ветен»..................218 Балет «Семь красавиц»..................222 Балет «Тропою грома»..................232 Симфоническое творчество / Симфоническая поэма «Лейли и Меджнун»..................239 Симфонические гравюры «Дон-Кихот»..................242 Первая симфония..................248 Вторая симфония..................248 Третья симфония..................249 Концерт для скрипки и симфонического оркестра..................254 Вокально-симфонические произведения..................256 Вокально-камерные и хоровые произведения..................258 Камерно-инструментальные произведения..................261 İstifadə olunmuş ədəbiyyat / List of used literature / Список использованной литературы..................268

231

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

232

QARA QARAYEV – 100

233

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

Lalə Kazımova QARA QARAYEV Anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunmuş oçerk (Azərbaycan, İng l s və Rus d llər ndə)

Nəşriyyat redaktoru: Mehriban Cəfərova

Formatı 60x90 1/16. Həcmi 17 ç.v. Sifariş №55.

“Zərdabi-Nəşr” MMC Nəşriyyat Poliqra ya müəssisəsi Tel.: 012 498 7962, mob.: 050/070 344 7601 E-mail: zerdabi_em@mail.ru

Çapa imzalanmışdır: 12.09.2018 Sifariş № 12 Tiraj: 300 Pulsuz Bakı - 2018

234

QARA QARAYEV – 100

235

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

236

QARA QARAYEV – 100

237

AZƏRBAYCANIN GÖRKƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİ

A

zərbaycan Respubl kası Prez dent cənab İlham Əl yev n “Görkəml Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev n 100 ll k yub ley haqqında” 17 oktyabr 2017-c l tar xl sərəncamına müvaf q olaraq dünya mus q s tar x nə şedevr əsərlər bəxş edən dünya şöhrətl bəstəkarın, akadem k Qara Qarayev n 100 ll k yub ley münas bət lə tanıtım nəşr k m 3 d ldə çap olunan bu k tab, dah bəstəkarın həyat və fəal yyət n , yaradıcılığının əsas mərhələlər n və müəll f nə dünya şöhrət qazandıran əsərlər haqqında məlumat ver r.

K tab mus q ç lər, mus q sevərlər və mus q tar x lə maraqlanan bütün oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur.

In accordance w th the Order of the Pres dent of Azerba jan Republ c Mr. Ilham Al yev dated October 17, 2017 “On the 100th ann versary of the great Azerba jan composer Gara Garayev”, the book that s publ shed as a promot onal publ cat on n 3 languages on the occas on of the 100th ann versary of the academ c an Gara Garayev – outstand ng Azerba jan composer that gave masterp eces to the world mus c h story, covers the l fe and work of the prom nent composer, as well as the m lestones of h s creat ve career and h s world-renowned works. e book s ntended for mus c ans, mus c lovers, as well as all readers that nterested n mus c. Данная книга издана в соответствии с указом Президента Азербайджанской Республики от 17 октября 2017 года «О 100-летнем юбилее выдающегося азербайджанского композитора Кара Караева» и посвящена всемирно известному композитору, академику Кара Караеву, обогатившего сокровищницу мировой музыки своими шедеврами. Представленное на трех языках издание подробно повествует о жизненном и творческом пути композитора и основных вехах его творчества. Также большое внимание уделяется произведениям, принесшим автору мировую славу и завоевавшим сердца слушателей во всем мире.

238

© M.F.Axundov adına M ll K tabxana, 2018

Книга предназначена для музыковедов, любителей и истинных ценителей музыки, а также для всех, кто интересуется историей музыки.