Cascade issuu by etienne prins

Bij Cascade

Stageverslag Etienne Prins 27 juni tot 15 juli 2016

Een warm bad Vrijwel vanaf het eerste moment dat ik binnenstapte bij Cascade, wist ik dat ik hier een mooie tijd tegemoet zou gaan. Ik was verdwaald in de straten van Antwerpen-Noord en gehaast stapte ik binnen een prachtig loftkantoor. Op de tweede verdieping ontdekte ik een mooi ingericht lokaal met houten bureaus en bijzondere asscesoires. Alles straalde uit dat dit een plek is waar je graag komt werken. Of eigenlijk voelde ik al eerder aan dat ik in een warm bad terecht zou komen. Op zoek naar een stageplek had ik Kristine Ooms via Linkedin een berichtje gestuurd. Tot mijn verbazing bleek ze mij nog te kennen van de tijd bij Gazet van Antwerpen. Ze heettte

Kristine Ooms

Norma Chavez

1km

mij vriendelijk welkom. Of ik maar even wilde vertellen voor welk blad ik wilde werken. Toen ik Kristine Ooms op de redactie had gevonden excuseerde ik mij dat ik te laat was. Dat was geen probleem, fijn dat ik er was. Die attitude merkte ik ook bij de ander mensen van Cascade. Stagebegeleider Norma Chavez, en vormgevers Kristof Schenk en Marco Goole gaven mij alle ruimte en moedigden mij telkens aan om te blijven zoeken naar de beste vormgeving. Ook de samenwerking met redacteur Frederik Eelbode was een verademing. Dankzij hen heb ik het beste uit mezelf gehaald en paginaâ&#x20AC;&#x2122;s gemaakt waar ik apetrots op ben.

Kristof Schenk

Marco Goole

Frederic Eelbode

In dit stageverslag In dit verslag van mijn stage bij Cascade vindt u een selectie van het werk dat ik heb gedaan bij uitgeverij Cascade. Veel leesplezier!

Van

Snelheid primeert

Primo

“Nicole en Hugo: ‘Wij klinken op de toekomst.’” “Kate en William gelukkig en verliefd”; “Tina Maerevoet weer vrijgezel”. Dat is de wereld van Primo, het celebrity-blad van Cascade. Mijn eerste werkzaamheden tijdens mijn stage zijn voor dit blad.

tot

Memo Aan de Duboisstraat in Antwerpen -Noord maken de redacteuren van Cascade bladen die zeer uiteenlopend zijn van inhoud en vormgeving. Van Primo tot Memo. Ik vind het indrukwekkend dat een relatief kleine redactie instaat voor zoveel titels. Cascade is al sinds jaar en dag uitgever van EOS. Maar er is meer. Veel meer.

EOS

Dit blad richt zich op de motorliefhebber die met zijn tweewieler graag lange toeristische ritten maakt - de titel zegt het al. Toen Cascade vorig jaar Ché (vorige maand helaas overleden) overnam, zat M&T mee in het pakket.

Dit populair-wetenschappelijk magazine is het boegbeeld van Cascade. Het is al enige decennia een referentie voor de liefhebbers van kennis. Onderverdeeld in drie secties over wetenschap, over technologie en avontuur en een derde sectie over mens en voeding.

Primo Het celebrityblad van Cascade. Primo is een positief blad en laat de roddels achterwege. In het tweede gedeelte van het tijdschrift is ruimte voor meer inhoudelijke verhalen over onder meer gezondheid en persoonlijke verhalen van gewone mensen. Als enige in de sector heeft Primo een stijgende oplage. De lage prijs €1,25 is ook een sterk punt van Primo.

Van Primo tot Memo

Opgang en neergang van Adolf Hitler (1889-1945) 1943

1944 1943 Na de overwinning in

30 april 1945 Als duidelijk wordt dat Berlijn

de geallieerden

van de Tweede Wereldoorlog in Europa.

6 augustus 1945

schuift Mussolini

De Amerikaanse president Truman geeft het bevel om een atoombom te gebruiken op de

De Wehrmacht is moeilijker te verslaan.

Japanse stad Hiroshima, drie dag later volgt een even vernietigende aanval op Nagasaki. Naar schatting 300.000 mensen komen om het leven.

6 juni 1944

15 augustus 1945

D-day. In Normandië begint de invasie

De Japanse keizer Hirohito tekent de

van Frankrijk met meer dan 1 miljoen Amerikaanse, Britse, Canadese, Franse en

De Amerikaanse vloot slaat een Japanse

Poolse soldaten.

overgave. Einde van de Tweede wereldoorlog. Alles bij elkaar heeft de oorlog 50 tot 55 miljoen levens gekost. Meer dan de helft daarvan waren burgers.

aanval op de atol Midway af. De VS krijgen langzaamaan de controle over de Stille Oceaan in handen.

januari 1945 Het Rode Leger bevrijd het concentratiekamp van Auschwitz.

19 februari 1945 Ondanks hardnekkig

22 juni 1944

verzet van het Japanse leger

Een grootscheeps offensief van het Rode Leger dringt de Duitse troepen terug tot

veroveren de

ver in Polen.

Amerikanen het eiland Iwo Jima en leggen

Oktober 1942

daarmee de

De geallieerden stuiten de opmars van Rommels Afrika-

basis voor hun

korps in een dubbele veldslag bij El Alamein in Egypte.

overwinning.

De tijdlijn zoals Marco die had gemaakt

Opgang en neergang

1938

van Adolf Hitler (1889-1945)

1939

1940

9 november

1941

1942

17 september

Kristalnacht. De SS en andere nazi-organisaties voeren een gecoördineerde aanval uit op alles wat joods is in Duitsland en Oostenrijk.

Een eerste tegenslag voor Hitler. Hij moet de geplande invasie van Engeland uitstellen.

12 februari

16 maart Het Duitse leger annexeert Tsjecho-Slovakije.

1 september Invasie van Polen, gevolgd

Nazi-Duitsland, Italië en Japan bundelen de krachten.

1 0 mei

22 juni Operatie Barbarossa. Hitler stuurt de Wehrmacht richting Moskou. Een fatale vergis-

en Luxemburg door de

Het tweede verhaal leek een appeltje eitje

keert zich tegen Stalin en

Invasie van Frankrijk, Nederland, België Wehrmaht.

Met het euforische gevoel dat ik had overgehouden aan het resultaat van de tijdlijn, begon ik aan het tweede artikel. Dit kondigde zich aan als een simpele opdracht. Het stuk had namelijk al eerder gestaan in EOS, dus kon ik de foto’s gewoon overnemen. Memo is echter een ander magazine dan EOS.

27 september

De deportatie van Duitse joden naar concentratiekampen in Polen begint.

sing. Het Duitse leger raakt verstrikt in een uitzichtloze oorlog aan het Oostfront.

door een ultimatum van GrootBrittannië en Frankrijk. Twee dagen later volgt een oorlogsverklaring. De VS en Japan verklaren zich neutraal,

28 mei De Belgische regering

de Sovjet-Unie tekent een

geeft zich over aan de

vriendschapsverdrag met

nazi’s. Parijs valt

de Duitsers. Polen wordt opgedeeld tussen de kersverse bondgenoten.

zelfmoord. Dat betekent het einde

Bevrijding van Parijs. Generaal De Gaulle wordt kort daarop erkend als de nieuwe president van Frankrijk.

van Sicilië is een succes en een groep fascistische wapenbroeders onverwacht opzij.

aan het Oostfront.

Anschluss van Oostenrijk.

in juni. Ook op andere fronten is

7 december Het Japanse leger verrast de Amerikaanse vloot bij

De nazi’s nemen het uitroeiingskamp Auschwitz-

Amerikanen komen om. Een dag later verklaart president Roosevelt Japan de oorlog

Mijn eerste versie van de tijdlijn. 20

week Memo, daarna een week Psyche & Brein en in de laatste week de marketingafdeling. Maar nu kon ik beginnen met een speciale opdracht voor Memo

Maart

Pearl Harbor met een vernietigende aanval. 2.403

de Blitzkrieg een enorm succes.

gevallen is, pleegt Hitler

25 augustus 1944

zich op Italië om een westers front te openen tegen de nazi’s. De invasie

23 augustus 1942 In de verschrikkelijke Slag om Stalingrad wordt het zesde leger van de Wehrmacht volledig vernietigd. Keerpunt van de strijd

Juni 1942

12 maart

anaf de tweede dag van mijn stage was het tijd voor het echte werk. Norma zette mij aan het bureau waar EOS, Psyche & Brein en Memo Geschiedenis worden gemaakt. Ze had een uitgebreid schema gemaakt van wat ik allemaal allemaal zou gaan doen in deze drie weken. Een

1945

Noord-Afrika richten

4-5

Verhaal uit EOS scheen een kwestie van copy and paste

Zweten op een tijdlijn

Birkenau in gebruik. Begin van de volkerenmoord op de Europese joden, omschreven als Endlösung.

Geschiedenis. Het eerstvolgende nummer is een themanummer over Hitler. De vaste vormgever Marco Goole voor EOS en Memo Geschiedenis had een tijdlijn ge-

Zweten op een tijdlijn

Op deze ben ik trots. 8-17

e wereld van bv’s en andere celebrity’s, het heeft niet mijn belangstelling. Toch zou ik het werk Primo met net zoveel plezier doen als voor pakweg EOS, Knack of De Morgen. Als vormgever gaat het niet er niet om wat jou interesseert, maar wel of je de artikelen voor de doelgroep aantrekkelijk kan presenteren. Het lezerspubliek van Primo is anders dan van EOS en het uiterlijk van het blad is dan ook totaal anders. Een goede vormgeving maken voor Primo is dus net zo goed een boeiende job. Bovendien verschijnt Primo wekelijks, dus is de tijdsdruk veel groter. Eigenlijk is het vergelijkbaar met werken voor een dagblad. Conceptueel denken is niet aan de orde, maar snel kunnen werken is wel een vereiste. De rest van de week ga ik werken voor Memo Geschiedenis,

Wat doet cascade?

Bij de vormgeving van een tijdschrift moet je echt nadenken over hoe je een artikel gestalte geeft. Bij mijn vorige werk was dat veel minder aan de orde. Tijdens deze stage heb ik daar veel energie aan gegeven. Bij de tijdlijn over Hitler kwam ik na veel zwoegen tot een resultaat waar ik trots op ben.

Motoren & Toerisme

18 Het tweede verhaal leek een appeltje eitje

Onverwacht veel werk aan gehad. 18-27

De muur van Primo waar alle bladzijdes verschijnen die klaar zijn.

maar als ik wil magik ook nog een proefpagina maken voor Primo. Dat aanbod neem ik graag aan.

Uitgebreide uitleg

Voor het zover is geeft Norma Chavez mij eerst een rondleiding over de vloer en stelt me aan iedereen voor. Vervolgens geeft ze mij een uitgebreide uitleg over de manier van werken bij Cascade. Waar ik de servers kan vinden

van de verschillende media en waar de teksten, foto’s en pagina’s worden bewaard. Ook de verschillen in aanpak van de magazines die Cascade maakt komt aan bod. Aan de ene kant van het spectrum heb je dus Primo, wat snel gemaakt moet worden en een populair uiterlijk heeft. Het andere uiterste is Psyche & Brein, wat vrijwel geen concreet beeld heeft. Dat vereist

Snelheid primeert

Een eerste test.

6-7

Je mag het niet zeggen maar het is echt een heel mooi logo Als je meewerkt aan een special over Hitler zal je dat niet snel vergeten. Het uitroeien van de joden en andere bevolkingsgroepen is van een onbeschrijfelijke horror. Op een ander moment, als je leest over megalomane bouwplannen van de nazi’s, denk je dat ze gek zijn geworden. Daarom is het zo moeilijk toe te geven dat hun beeldtaal fantastisch is. Natuurlijk maak je als vormgever daar dan wel gebruik van. 28 Je mag het niet zeggen maar het is echt een heel mooi logo

Een dramatisch goede layout

28-35

In dit stageverslag

Van

Primo

tot

Memo

Aan de Duboisstraat in Antwerpen -Noord maken de redacteuren van Cascade bladen die zeer uiteenlopend zijn van inhoud en vormgeving. Van Primo tot Memo. Ik vind het indrukwekkend dat een relatief kleine redactie instaat voor zoveel titels. Cascade is al sinds jaar en dag uitgever van EOS. Maar er is meer. Veel meer.

Van Primo tot Memo

Motoren & Toerisme

EOS

Dit blad richt zich op de motorlie�ebber die met zijn tweewieler graag lange toeris�sche ri�en maakt - de �tel zegt het al. Toen Cascade vorig jaar Ché (vorige maand helaas overleden) overnam, zat M&T mee in het pakket.

Dit populair-wetenschappelijk magazine is het boegbeeld van Cascade. Het is al enige decennia een referen�e voor de lie�ebbers van kennis. Onderverdeeld in drie sec�es over wetenschap, over technologie en avontuur en een derde sec�e over mens en voeding.

Bahamontes

Waar inspira�ebron Hard Gras met goed geschreven verhalen vertelt over voetbal, richt Bahamontes zich op wielrennen. Dik mat papier, mooie foto’s, grote teksten en een verzorgde vormgeving.

Primo

Psyche & Brein

Het celebrityblad van Cascade. Primo is een posi�ef blad en laat de roddels achterwege. In het tweede gedeelte van het �jdschrift is ruimte voor meer inhoudelijke verhalen over onder meer gezondheid en persoonlijke verhalen van gewone mensen. Als enige in de sector heeft Primo een s�jgende oplage. De lage prijs €1,25 is ook een sterk punt van Primo.

Zusterblad van Eos, met dezelfde redacteuren. Dit wetenschapsblad focust op psychologie, gezondheid en neurologie. In vergelijking met concurrent Psycologiemagazine gaat Psyche & Brein meer de diepte in.

For Girls Only

For Girls only is eigenlijk een Nederlandse uitgave. Cascade maakt de Vlaamse versie. Hugs en it-girls van eigen bodem krijgen er de plek van hun Nederlandse evenknieën. Populair bij meisjes van negen tot veer�en jaar.

Memo Geschiedenis Alles over ons verleden. Dit zusterblad van EOS is een zorgenkindje van Cascade. Door de verscheidenheid aan bladen over geschiedenis op de markt heeft Memo Geschiedenis het moeilijk zich te onderscheiden. Er is overwogen om de uitgave te stoppen. Voortaan zal het blad twee à drie keer verschijnen zonder vaste publica�edatum. Elk nummer krijgt een thema, bij voorkeur een persoon. Het eerstvolgende nummer verschijnt in september en gaat helemaal over Hitler. Het volgende wellicht over Stalin. Ik heb veel hoop dat deze formule werkt.

Van Primo tot Memo

Snelheid primeert

Nieuwtjes Jo de Poorter Te druk voor ‘Royalty’ Jo De Poorter (49) moet afhaken voor de co-presentatie van het VTM-programma ‘Royalty’. De Poorter zegt dat het voorbereidingswerk van ‘Royalty’ niet meer te combineren valt met zijn andere activiteiten, met name zijn communicatiebureau Succes Coaching, het schrijven van boeken en columns en het geven van lezingen. Volgens Jo is ‘Royalty’ in de loop van dit jaar een echt nieuwsprogramma geworden dat in het weekend pas voltooid wordt en dus veel meer voorbereidingswerk vraagt dan vroeger. ‘Daar ben ik niet alleen in het weekend mee bezig maar ook tijdens de week’, zegt Jo in GVA. ‘Nieuwssites bekijken, buitenlandse kranten lezen… het leek me onverstandig om ermee door te gaan. Hoe jammer ik dat ook vind.’ Vanaf 3 juli staat Birgit Herteleer dus alleen voor de microfoon in ‘Royalty’.

Beyoncé Verzoend met papa

Snelheid primeert

Het ziet ernaar uit dat Beyoncé vrede gesloten heeft met haar vader Mathew Knowles. Die was vroeger haar mentor en manager maar het kwam tot een breuk toen bleek dat papa het niet zo nauw had genomen met de echtelijke trouw. En het hek was helemaal van de dam toen er een vrouw opdook die blijkbaar ook een kind van hem had gekregen. ‘Al dat buitenechtelijke gerotzooi kwam natuurlijk uitgebreid in de media’, zegt een vriend van de familie. ‘Beyoncé vond het een affront dat de reputatie van haar moeder, haar familie én haarzelf zo te grabbel werd gegooid door het hitsige gedrag van Knowles Sr.’ Bovendien viel het schandaal samen met het moment waarop het ook zakelijk tot een breuk kwam tussen vader en dochter. Beyoncé vond dat papa haar carrière niet meer naar behoren stuurde, nam prompt het roer over en zette hem ijskoud aan de deur. En dus was Mathew plots zowel zijn werk, àls zijn vrouw, àls zijn dochter kwijt. Ook toen Beyoncés baby Blue Ivy geboren werd, bleef papa persona non grata. Op haar recente cd ‘Lemonade’ geeft Beyoncé de man trouwens nog een paar flinke vegen uit de pan ‘Je bent een tovenaar zoals mij vader. Een man die op twee plaatsen tegelijk kan zijn…’ klinkt het schamper. Maar blijkbaar vond Beyoncé het toch ook stilaan welletjes. Ze sloot voorzichtig vrede met Mathew en postte deze gezellige foto’s van een samenzijn met Blue Ivy op internet. Het kleine meisje heeft plots weer een echte opa en is daar zo te zien erg tevreden mee.

Paris Jackson Papa is onschuldig!

Vriendin ‘Marcske’ Boek voor mama’s en dochters Voor één keer was het niet Marc Verbruggen, alias ‘Marcske van de Kampioenen’, die in de schijnwerpers stond maar wel zijn vriendin Petra De Pauw (hier op de foto met hun twee dochtertjes). Zij schreef immers ‘Mum & Me’ een speciaal doe- en bewaarboek voor moeders en dochters. Bedoeling is om daar allerlei dingen in op te schrijven die later als herinnering kunnen dienen. Volgens Petra kwam ze op het idee toen haar moeder haar er terloops op attent maakte dat ze de laatste overlevende van de familie was. Oudere mensen bewaren een schat aan informatie en moeders en dochters hebben toch altijd een speciale band… vandaar dus Petra’s boek.

Zanger JUUL KABAS en zijn Annie vierden in Retie hun gouden huwelijksjubileum. Juul, ofte Julien Dex (71), is de broer van Marc Dex en de oom van Barbara Dex. Hij werd bekend van volkse hits als ‘’t Zijn zotten die werken’.

alle ogen natuurEn door deze onthullingen gaan onevenwichtige lijk richting Paris Jackson (17), de een mislukte zelfdochter van Michael, die eerder kraakte onder de moorpoging ondernam toen ze en waarmee verwensingen, aanvallen en belediging op internet werd de nagedachtenis van haar vader en is ondertusbesmeurd. Maar Paris ging in therapie . ‘De onschuld sen blijkbaar weerbaarder geworden , schreef ze van mijn geliefde vader blijft bewezen’ berichten en nu op Twitter. ‘Helaas zullen negatieve doen. Ik roep julvuige roddels altijd de ronde blijven maken van het lie op de parasieten die een carrière De meest zwartmaken van mijn vader te negeren. ld...” pure mensen worden altijd neergehaa

Nu zijn naam gezuiverd is van een aanklacht wegens seksueel misbruik daagt CLIFF RICHARD de BBC voor de rechter. De zender had immers de politieinval in het huis van de zanger uitgezonden en daarmee een mediarel in werking gezet.

Katie Holmes & Jamie Foxx Toch een koppel!

Tom Cruise Geheime trip naar plastische chirurg Het was al langer duidelijk dat Tom Cruise (53) zijn lichaam een handje helpt in de strijd tegen de tand des tijds. De man is erg ijdel en werd in de loop der jaren een steeds ferventer gebruiker van botox. Met zichtbaar resultaat. De laatste tijd oogt Toms gezicht steeds strakker en artificiëler. Het karakteristieke gebrek aan gelaatsuitdrukking dat eigen is aan overdadig botox-gebruik hindert hem echter ook met zijn filmwerk. Naar verluidt hield Tom geen goed gevoel over aan zijn verschijning in de nieuwe film ‘The Mummy’ en maakte hij daarom een discrete afspraak met een plastisch chirurg in Zwitserland. Dat hij erheen vloog met een privé-jet deed de geheimhouding natuurlijk geen goed en het stiekeme tripje lekte algauw uit. Temeer omdat Tom achteraf liet verstaan aan dat hij vooral geïnteresseerd was in behandelingen waarbij zo weinig mogelijk ‘gesneden’ werd. Kwestie van toekomstige filmprojecten niet te hypothekeren.

Het gerucht dat Katie, de ex van Tom Cruise en de zwarte acteur Jamie Foxx een koppel zijn, circuleert al sinds 2013. Het koppel ontkende altijd enige romantische connectie, maar nu heeft realityster Claudia Jordan, een goede vriendin van acteur Foxx, dus toch uit de biecht geklapt. ‘Ja, Katie en Jamie zijn erg gelukkig met elkaar’, aldus Jordan, bekend van de serie ‘Real Housewives Of Atlanta’. De vrouw weigert echter om de andere berichten van een zwangerschap en een bruiloft te bevestigen. Deze maand werd Jamie Foxx nog gezien in Toronto, waar Katie verblijft voor de opnames van een film. Beiden hebben altijd volgehouden alleen goede vrienden te zijn, maar nu is er dus meer aan de hand. De 37-jarige Katie heeft een tienjarige dochter met haar ex-man Tom Cruise. Jamie (48) heeft twee dochters van 22 en 6 uit eerdere relaties.

Ex-Miss België VIRGINIE CLAES krijgt af te rekenen met een familiedrama. Haar moeder, tandarts Veronique D. (60) uit Hasselt, zit in de cel op verdenking van poging tot doodslag op de vader van Claes, handelsrechter op de rechtbank van Hasselt. Een stalker die BROOKE SHIELDS maar liefst dertig jaar lang lastig viel, is eindelijk veroordeeld. Ene John Rinaldi kreeg amper zestig dagen cel omdat hij al die jaren voor Brookes huis parkeert en haar bizarre brieven stuurt. MATT DAMON protesteert samen met o.a. Pamela Anderson tegen het omstreden vleesfestival in het Chinese Yulin waarbij jaarlijks tienduizenden honden en katten geslacht en opgegeten worden. ‘Stop die wreedheid’, aldus Matt. Zanger DAVID CROSBY (74) heeft 3 miljoen dollar schadevergoeding betaald aan een jogger die hij vorig jaar met de auto aanreed. De man belandde toen in het ziekenhuis met meerdere botbreuken en een beschadigde nier.

De muur van Primo waar alle bladzijdes verschijnen die klaar zijn.

maar als ik wil magik ook nog een proefpagina maken voor Primo. Dat aanbod neem ik graag aan.

Uitgebreide uitleg

De muur van Primo waar alle bladzijdes verschijnen die klaar zijn.

dus heel veelconceptueel denken. En dan is het tijd om aan de slag te gaan. Ik moet een nieuwtjespagina maken. Het is een proefpagina die al vaker is gebruikt bij sollicitaties. Norma wijst me op de elementen aan de zijkant van het sjabloon die je kan en moet gebruiken. Ze laat me zien hoe ze zelf zo’n pagina maakt en dan kan ik aan de slag. Het toepassen van de typogram-

men en het puzzelen en meten om een evenwichtige pagina te krijgen heb ik redelijk snel gedaan. Dat is natuurlijk wat ik nog ken van mijn werk bij Gazet van Antwerpen. Bij de kleurcorrectie van de foto’s ben ik minder zelfverzekerd en daar ben ik dan ook langer mee bezig. Ik laat het resultaat aan Norma zien en ze is zeker content. De verdeling van de foto’s is goed,

ik heb de elementen gebruikt, zoals gevraagd heb ik enkele foto’s aflopend gemaakt. Het gele verloop op de achtergrond heb ik wel wat te groot gemaakt (daar had ik inderdaad mijn eigen zin gedaan). Verder had ik een tekstkader een paar graden schuin gezet, wat niet goed is. Daarmee bemoeilijk je namelijk het lezen. Ik had dat beter met de foto gedaan.

Snelheid primeert

Zweten op een tijdlijn

Opgang en neergang van Adolf Hitler (1889-1945)

18..

Tweede helft 19de eeuw

1923

11 januari

8 november De nazi’s proberen tevergeefs de

1934

Net voor de dood van president Hindenburg wordt het ambt van president afgeschaft.

deelstaatregering van Beieren omver

90% van de Duitsers schaart zich later dat jaar in een referendum achter

Antisemitisch sentiment rukt op in Eu-

Franse en Belgische

te werpen in de zogenaamde Bierkeller

dat manoeuvre.

ropa, onder invloed van pseudoweten-

troepen bezetten

Putsch.

schappelijke rassentheorieën.

het Ruhrgebied, zoals bepaald in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog. Later dat jaar stort de Duitse economie in, wat leidt tot hyperinflatie en een leger nieuwe werklozen.

Opgang en neergang van Adolf Hitler (1889-1945) 1943

1944

1 april

Na de overwinning in

30 april 1945

Noord-Afrika richten

Als duidelijk wordt dat Berlijn

de geallieerden

gevallen is, pleegt Hitler

zich op Italië om

25 augustus 1944

een westers front

Bevrijding van Parijs. Generaal De

van de Tweede Wereldoorlog in

te openen tegen de

Gaulle wordt kort daarop erkend als

Europa.

nazi’s. De invasie

de nieuwe president van Frankrijk.

23 augustus 1942 In de verschrikkelijke Slag om Stalingrad

maanden later gratie. In zijn cel schrijft hij Mein Kampf.

6 augustus 1945

schuift Mussolini

De Amerikaanse president Truman geeft het

van de piepjonge

onverwacht opzij.

bevel om een atoombom te gebruiken op de

Deutsche

President Hindenburg benoemt Hitler tot rijkskanselier, waarna de Führer zich in

De Wehrmacht is

Japanse stad Hiroshima, drie dag later

Arbeiterpartei

een razend tempo de alleenheerschappij toe-eigent. Vakbonden en andere politieke

moeilijker te

volgt een even vernietigende aanval op

verslaan.

Nagasaki. Naar schatting 300.000 mensen

(30) wordt lid

(later NSDAP).

partijen worden verboden, de rijksdag ontbonden en de burgerlijke vrijheden opgeschort. Politieke gevangenen worden opgesloten in Dachau. De systematische

komen om het leven.

marginalisering van de joodse bevolking begint.

volledig vernietigd. Keerpunt van de strijd aan het Oostfront.

6 juni 1944

15 augustus 1945

D-day. In Normandië begint de invasie

De Japanse keizer Hirohito tekent de

Juni 1942

van Frankrijk met meer dan 1 miljoen

overgave. Einde van de Tweede wereldoorlog.

Amerikaanse, Britse, Canadese, Franse en

Alles bij elkaar heeft de oorlog 50 tot 55

De Amerikaanse vloot slaat een Japanse

Poolse soldaten.

miljoen levens gekost. Meer dan de helft

1921 Hitler verkozen tot voorzitter van de

1922

NSDAP.

De fascistische leider Benito Mussolini grijpt de macht in Italië.

Dankzij zijn talent als redenaar wordt

daarvan waren burgers.

aanval op de atol Midway af. De VS

Strakke regime

1933

Adolf Hitler

wapenbroeders

wordt het zesde leger van de Wehrmacht

1930

De NSDAP wordt de tweede partij van Duitsland met 6 miljoen stemmen.

krijgen langzaamaan de controle over de Stille Oceaan in handen.

januari 1945

Kleurkaders van boven naar onder en van onder naar boven.

Het Rode Leger bevrijd het

concentratiekamp van Auschwitz.

19 februari 1945

Ondanks hardnekkig

22 juni 1944

verzet van het

Een grootscheeps offensief van het Rode

Japanse leger

Leger dringt de Duitse troepen terug tot

veroveren de

ver in Polen.

Amerikanen het eiland Iwo Jima en leggen

Oktober 1942

daarmee de

De geallieerden stuiten de opmars van Rommels Afrika-

basis voor hun

korps in een dubbele veldslag bij El Alamein in Egypte.

overwinning.

De �jdlijn zoals Marco die had gemaakt

Opgang en neergang

1938

van Adolf Hitler (1889-1945)

1939

1940

9 november

1941

1942

17 september

Kristalnacht. De SS en andere nazi-organisaties voeren een gecoördineerde aanval uit op alles wat joods is in Duitsland en Oostenrijk.

Een eerste tegenslag voor Hitler. Hij moet de geplande invasie van Engeland uitstellen.

12 februari

16 maart Het Duitse leger annexeert Tsjecho-Slovakije.

1 september

Anschluss van Oostenrijk.

27 september

De deportatie van Duitse

Nazi-Duitsland, Italië en Japan

joden naar concentratiekampen

bundelen de krachten.

in Polen begint.

22 juni Operatie Barbarossa. Hitler

1 0 mei

keert zich tegen Stalin en

Invasie van Frankrijk,

stuurt de Wehrmacht richting

Nederland, België

Moskou. Een fatale vergis-

en Luxemburg door de

sing. Het Duitse leger raakt

Wehrmaht.

verstrikt in een uitzichtloze oorlog aan het Oostfront.

Brittannië en Frankrijk. Twee dagen later volgt een oorlogsverklaring. De VS en

28 mei

7 december

Japan verklaren zich neutraal,

De Belgische regering

Het Japanse leger verrast

de Sovjet-Unie tekent een

geeft zich over aan de

de Amerikaanse vloot bij

Maart

vriendschapsverdrag met

nazi’s. Parijs valt

Pearl Harbor met een

De nazi’s nemen het

de Duitsers. Polen wordt opgedeeld tussen de kersverse bondgenoten.

in juni. Ook op

vernietigende aanval. 2.403

uitroeiingskamp Auschwitz-

Amerikanen komen om. Een dag

Birkenau in gebruik. Begin

de Blitzkrieg

later verklaart president

van de volkerenmoord op de

een enorm

Roosevelt Japan de oorlog

Europese joden, omschreven als

andere fronten is

succes.

Zweten op een tijdlijn

de gevangenis krijgt hij een VIPbehandelding en hij krijgt negen

1919 De Oostenrijker

groep fascistische

12 maart

jaar cel wegens hoogverraad. In

van Sicilië is

door een ultimatum van Groot-

Hitler wordt veroordeeld tot vijf

zelfmoord. Dat betekent het einde

een succes en een

Invasie van Polen, gevolgd

1924

1945

1943

Endlösung.

maakt over de opkomst en ondergang van Adolf Hitler. Maar men was niet tevreden over deze creatie, omdat het nogal rommelig overkwam. Zo was de chronologie een zoekplaatje. Ook was er te weing variatie in de omvang van de foto’s, was de teneur. Aan mij de schone taak hier een tijdlijn te maken die wel duidelijk is. Marco was een week met verlof dus ik kon helemaal mijn ding doen, vertelde Norma.

Kleurkaders Mijn eerste versie van de �jdlijn. 20

week Memo, daarna een week Psyche & Brein en in de laatste week de marketingafdeling. Maar nu kon ik beginnen met een speciale opdracht voor Memo

Helaas, daar kwam ik in de problemen. Bij de andere pagina’s waren er veel meer jaartallen en die kon ik nooit kwijt in mijn kaders. Verdorie, ik had eerst de rest van de tijdlijn moeten bekijken voordat ik eraan begon.

Geschiedenis. Het eerstvolgende nummer is een themanummer over Hitler. De vaste vormgever Marco Goole voor EOS en Memo Geschiedenis had een tijdlijn ge-

Dat is een fijne uitdaging. Enthousiast ging ik aan de slag. Ik had bedacht dat om met kleurkaders te werken. Ik gaf elk jaartal een kader met om en om afwisselende kleuren, afgelijnd met een 1-puntslijn. Aan die kaders

Dan moet toch het duidelijk zijn dat dit een tijdlijn is, was mijn redenering.

maakte ik een pijl vast om op een wat speelse en strakke manier het concept van de tijdlijn te bewaren. Ik was tevreden met het resultaat. Ik liet het resultaat aan redacteur Frederic zien en die gaf zijn goedkeuring. De tijdlijn besloeg drie spreads,dus nu moest ik nog de rest van de tijdlijn afmaken.

Niet getreurd, ik begon aan een nieuwe versie. Ik kon niet anders dan de kaders te variëren in grootte. En dan moest ik het strakke regime van links naar rechts loslaten. Dus van boven naar onder en van onder naar boven. Hoewel ik erin was geslaagd om meer variatie in de grootte van de foto’s aan te brengen, geloofde Frederic toch niet dat dit de manier was die werd gezocht. Volgens hem was de tijdsverloop door de kleurkaders niet meer duidelijk genoeg. Het was niet meer een tijdlijn. Okee, prima. Dan laten we de kleurkaders achterwege. In plaats daarvan begon ik te werken met een rode lijn, met daarbij de jaartallen in dezelfde kleur. Dan moet toch het duidelijk zijn dat dit een tijdlijn is, was mijn redenering. Terwijl ik daar mee bezig was (dat was nog best een klus, om uit te zoeken waar ik die lijn het beste kon laten lopen en om

Zweten op een tijdlijn

de hoofdstukjes duidelijk van elkaar te scheiden), kwam Kristine Ooms eens een kijkje nemen hoe ik het er vanaf bracht. Volgens haar moest het anders. “Ik hou van tijdlijnen, weet je”, zei ze. Ze moedigde om er weer een echte tijdlijn van te maken. Op dat moment begreep ik niet waar ze over had. dit is toch een tijdlijn? het inzicht kwam later.

Koﬃe en een sigaret

Goed. Tijd voor een sigaret en een kop koffie om eens na te denken. Als ik nu eens tijdlijn maak die varieert in hoogte, naargelang de hoogte- en dieptepunten van het leven Hitler. Dan heb ik ruimte om de foto’s groter en kleiner te maken. Plus dat ik dan de tijdlijn opwaardeer door er een informatiebron te maken. Dat is het. Dit moet de versie zijn waar ik de hele tijd naar op zoek was. Het bleek echter niet te kloppen dat ik meer kon varieren in de omvang van de foto’s. Ik kwam er geweldig mee in de knoei. Ik kreeg te maken met een warboel aan lijnen. De duidelijkheid waar de redactie om had gevraagd was ver te zoeken. Ondertussen was ik al drie dagen bezig met dit ding. Ik was er nog niet aan toe om toe te geven

10 Zweten op een tijdlijn

Opgang en neergang van Adolf Hitler (1889-1945)

Opgang en neergang van Adolf Hitler (1889-1945) 20 april 1889 Geboorte van Hitler

1889

11 januari 1923 Duitse economie stort in

19 augustus 1934 Duitsers bestendigen Hitler als Führer

1923

1934

Net voor de dood van president

Adolf Hitler wordt geboren

Franse en Belgische

Hindenburg schaffen de nazi’s het

in Braunau am Inn in het

troepen bezetten het

ambt van president af. 90 procent

Oostenrijkse Waldviertel. In de

Ruhrgebied, zoals bepaald

van de Duitsers schaart zich

tweede helft van de negentiende

in de nasleep van de

later dat jaar in een referendum achter dat manoeuvre.

eeuw rukt het antisemitisme

Eerste Wereldoorlog.

op in Europa, onder invloed

Later dat jaar stort de

van pseudowetenschappelijke

Duitse economie in, wat

rassentheorieën.

leidt tot hyperinflatie

1930

en een leger nieuwe

De NSDAP wordt de tweede

werklozen.

1923

partij van Duitsland met 6 miljoen stemmen.

8 november Nazi’s plegen Bierkeller Putsch De nazi’s proberen tevergeefs de deelstaatregering van Beieren omver te werpen.

1924

1 april Hitler schrijft Mein Kampf

Hitler wordt veroordeeld tot vijf jaar cel wegens hoogverraad. In de gevangenis krijgt hij een VIP-behandelding. Negen maanden later krijgt hij gratie. In zijn cel schrijft hij Mein Kampf.

30 januari 1933

1933

Hitler wordt rijkskanselier President Hindenburg benoemt Hitler tot rijkskanselier, waarna

5 januari

1919

de Führer zich in een razend

Oprichting Deutsche Arbeiterpartei

tempo de alleenheerschappij toe-eigent. Vakbonden en andere

De DAP is een

1889

politieke partijen worden

van de vele naoorlogse

7 oktober

Duitse politieke

Fascisten grijpen de macht in Italië

partijen. Ze

Benito Mussolini en zijn zwarthemden organiseren een Mars op Rome. Ze nemen de macht over en installeren een fascistisch regime.

antisemitisch

24 februari

en nationaalsocialistisch. Hitler De Oostenrijker Adolf Hitler

1919

1920

1921

1922

1923

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

en de burgerlijke vrijheden opgeschort. Politieke gevangenen

is radicaal

wordt lid in september 1919.

verboden, de rijksdag ontbonden

1922

worden opgesloten in Dachau. De

20 april Geboorte van Hitler

systematische marginalisering van de joodse bevolking begint.

14 september 1930

Hitler wordt voorzitter van de NSDAP

1930

Nazi’s winnen verkiezingen

Adolf Hitler wordt

5 januari Oprichting Deutsche Arbeiterpartei

24 februari Hitler wordt voorzitter van de NSDAP

7 oktober Fascisten grijpen de macht in Italië

11 januari Duitse economie stort in

8 november Nazi’s plegen Bierkeller Putsch

1 april Hitler schrijft Mein Kampf

14 september Nazi’s winnen verkiezingen

30 januari 1933 Hitler wordt rijkskanselier

19 augustus 1934 Duitsers bestendigen Hitler als Führer

(30) wordt lid van de piepjonge

De DAP wordt omgevormd tot Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij

De NSDAP wordt de tweede partij

geboren in Braunau am

De DAP is een van de

De DAP wordt

Benito Mussolini

Franse en

De nazi’s

Hitler wordt

De NSDAP wordt

President Hindenburg

Net voor de dood

Deutsche Arbeiterpartei (later

(NSDAP). Dankzij zijn talent als redenaar wordt Hitler verkozen tot

van Duitsland met 6 miljoen

NSDAP).

voorzitter van de nazi’s.17 oktober 1922

stemmen.

Inn in het Oostenrijkse

vele naoorlogse Duitse

omgevormd tot

en zijn

Belgische

proberen

veroordeeld tot

de tweede partij

benoemt Hitler tot

van president

Waldviertel. In de

politieke partijen.

Nationaalsocialistische

zwarthemden

troepen

tevergeefs de

vijf jaar

van Duitsland

rijkskanselier, waarna

Hindenburg schaffen

tweede helft van de

Ze is radicaal

Duitse Arbeiderspartij

organiseren

bezetten het

deelstaatregering

cel wegens

met 6 miljoen

de Führer zich in

de nazi’s het ambt

negentiende eeuw rukt

antisemitisch en

(NSDAP). Dankzij zijn

een Mars op

Ruhrgebied,

van Beieren omver

hoogverraad. In

stemmen.

een razend tempo de

van president af.

het antisemitisme

nationaalsocialistisch.

talent als redenaar

Rome. Ze nemen

zoals bepaald

te werpen.

de gevangenis

alleenheerschappij

90 procent van de

op in Europa,

Hitler wordt lid in

wordt Hitler verkozen

de macht over

in de nasleep

krijgt hij een

toe-eigent. Vakbonden

Duitsers schaart

onder invloed van

september 1919.De

tot voorzitter van de

en installeren

van de Eerste

VIP-behandelding.

en andere politieke

zich later dat jaar

pseudowetenschappelijke

Oostenrijker Adolf

nazi’s.

een fascistisch

Wereldoorlog.

Negen maanden

partijen worden

in een referendum

rassentheorieën.

Hitler (30) wordt

regime.

Later dat jaar

later krijgt hij

verboden, de rijksdag

achter dat

lid van de piepjonge

stort de Duitse

gratie. In zijn

ontbonden en de

manoeuvre.

Deutsche Arbeiterpartei

economie in,

cel schrijft hij

burgerlijke vrijheden

(later NSDAP).

wat leidt tot

Mein Kampf.

opgeschort. Politieke

1921

In plaats daarvan begon ik te werken met een rode lijn

Opgang en neergang van Adolf Hitler (1889-1945) 24 februari Hitler wordt voorzitter van de NSDAP

5 januari Oprichting Deutsche Arbeiterpartei

30 januari 1933

14 september 1930 Nazi’s winnen verkiezingen

Hitler wordt rijkskanselier

De NSDAP wordt de tweede

President Hindenburg benoemt

De DAP wordt

partij van Duitsland met

Hitler tot rijkskanselier, waarna

omgevormd tot

6 miljoen stemmen.

de Führer zich in een razend

Nationaalsocialistische

tempo de alleenheerschappij toe-

Duitse Arbeiderspartij

eigent. Vakbonden en andere

(NSDAP). Dankzij zijn

politieke partijen worden

talent als redenaar

verboden, de rijksdag ontbonden

wordt Hitler verkozen

en de burgerlijke vrijheden

7 oktober Fascisten grijpen de macht in Italië

tot voorzitter van de nazi’s.

De DAP is een van de vele naoorlogse Duitse

1922

politieke partijen. Ze is

Benito Mussolini en zijn

radicaal antisemitisch en

zwarthemden organiseren een Mars op Rome. Ze

nationaalsocialistisch. Hitler

1 april Hitler schrijft Mein Kampf

Hitler wordt veroordeeld

opgeschort. Politieke gevangenen worden opgesloten in Dachau. De

1930 systematische

marginalisering van

de joodse bevolking begint.

1933

1934

schaffen de nazi’s het

hoogverraad. In de

ambt van president af. 90 procent van de Duitsers schaart zich later dat jaar in een referendum

hij gratie. In zijn cel

achter dat manoeuvre.

Deutsche Arbeiterpartei

schrijft hij Mein Kampf.

fascistisch regime.

1924

11 januari Duitse economie stort in Franse en Belgische troepen bezetten het Ruhrgebied, zoals bepaald in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog. Later dat jaar stort de Duitse economie in, wat leidt tot hyperinflatie en een leger nieuwe werklozen.

20 april Geboorte van Hitler Adolf Hitler wordt geboren in Braunau am Inn in het Oostenrijkse

8 november Nazi’s plegen Bierkeller Putsch

Waldviertel. In de tweede helft van de negentiende eeuw rukt het

De nazi’s proberen tevergeefs de

antisemitisme op in Europa, onder invloed van pseudowetenschappelijke

deelstaatregering van Beieren omver te

rassentheorieën.

werpen.

Als ik nu eens een �jdlijn maak die varieert in hoogte. 20

dat het niet goed was. Aan het einde van de dag gaf Norma mij het nodige zetje. “Laat het los. Ga iets anders doen. Het geeft niet”, raadde ze mij aan. “Marco is een goede ervaren vormgever. die is er ook niet uitgekomen.” Toch had ik geen zin om op te

Je ziet alles in één oogopslag.

1919

1923

marginalisering van de

(later NSDAP).

1889

De systematische

werklozen.

joodse bevolking begint.

tot vijf jaar cel wegens

(30) wordt lid van de piepjonge

en installeren een

opgesloten in Dachau.

nieuwe

Net voor de dood van

maanden later krijgt

nemen de macht over

1921

en een leger

president Hindenburg

gevangenis krijgt hij een

De Oostenrijker Adolf Hitler

gevangenen worden

19 augustus 1934 Duitsers bestendigen Hitler als Führer

VIP-behandelding. Negen

wordt lid in september 1919.

hyperinflatie

geven. Dat voelde te veel als een nederlaag. Ik wilde het nog één keer proberen. Thuis in bed had ik bedacht hoe mijn ultieme poging eruit zou gaan zien. Ik vertok van de oorspronkelijke versie van Marco. De tijdlijn verschoof ik iets naar boven. De fo-

to’s zette ik boven de tijdlijn, de tekst eronder. De foto’s varieerde ik in breedte en hoogte. Op die manier krijg je een sterk geheel van illustraties, terwijl ze zich individueel toch van elkaar onderscheiden. Tevreden over het resultaat vroeg ik Frederic om zijn oordeel. “Dit is van zo’n vanzelfsprekende eenvoudigheid...”, vond hij. Een groot compliment, maar ik kan niet anders zeggen dan dat ik het met hem eens ben. Ondertussen was Kritien ook komen kijken. “Dat ziet er beter uit.

Nu is het een tijdlijn. Je ziet alles in één oogopslag.”

Gewrongen

Toen Marco terug was van zijn verlof was hij ook content met de uiteindelijke versie. Hij heeft me gevraagd om de lijnen bij de jaartallen wat meer ruimte te geven, die zaten inderdaad wat gewrongen. Verder leek het hem beter om de vierkantjes in de foto’s wit te maken. Dat maakt het levendiger. Nu moet ik toch even ongeneerd stoeven over het bereikte

resultaat, want ik ben werkelijk apetrots. Vier dagen lang heb ik gezocht en gezwoegd, om uiteindelijk met iets op de proppen te komen dat zo voor de hand ligt dat je er blijkbaar niet aan denkt. In mijn zoektocht naar de juiste vorm heb ik op internet veel tijdlijnen bekeken. De manier waar ik op uitgekomen ben, heb ik echter nergens gevonden. Is er dan echt niemand die dit nog niet bedacht? Verder had ik nooit verwacht dat ik zoveel variaties op een thema had kunnen maken.

Zweten op een tijdlijn

Tijdlijn

Op- en neergang van Adolf Hitler (1889-1945)

1930 De NSDAP wordt de tweede partij van Duitsland met 6 miljoen stemmen.

1889

1919

20 april Geboorte van Hitler

1920

1921

1922

1923

1924

1925

1926

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

Adolf Hitler wordt

5 januari Oprichting Deutsche Arbeiterpartei

24 februari Hitler wordt voorzitter van de NSDAP

7 oktober Fascisten grijpen de macht in Italië

11 januari Duitse economie stort in

8 november Nazi’s plegen Bierkeller Putsch

1 april Hitler schrijft Mein Kampf

14 september Nazi’s winnen verkiezingen

30 januari 1933 Hitler wordt rijkskanselier

19 augustus 1934 Duitsers bestendigen Hitler als Führer

geboren in Braunau

De DAP is een van de

De DAP wordt

Benito Mussolini

Franse en

De nazi’s

Hitler wordt

President Hindenburg

Net voor de dood

am Inn in het Oosten-

vele naoorlogse Duitse

omgevormd tot

en zijn

Belgische

proberen

veroordeeld tot

de tweede

benoemt Hitler tot

van president

rijkse Waldviertel.

politieke partijen.

Nationaalsocialistische

zwarthemden

troepen

tevergeefs de

vijf jaar

partij van

rijkskanselier, waarna

Hindenburg schaffen

In de tweede helft

Ze is radicaal

Duitse Arbeiderspartij

organiseren

bezetten het

deelstaatregering

cel wegens

Duitsland

de Führer zich in een

de nazi’s het ambt

van de negentiende

antisemitisch en

(NSDAP). Dankzij zijn

een Mars op

Ruhrgebied,

van Beieren omver

hoogverraad. In

met 6 miljoen

razend tempo de al-

van president af.

eeuw rukt het antise-

nationaalsocialistisch.

talent als redenaar

Rome. Ze nemen

zoals bepaald

te werpen.

de gevangenis

stemmen.

leenheerschappij toe-

90 procent van de

mitisme op in Europa,

Hitler wordt lid in

wordt Hitler verkozen

de macht over

in de nasleep

krijgt hij een

eigent. Vakbonden en

Duitsers schaart

onder invloed van

september 1919.De

tot voorzitter van de

en installeren

van de Eerste

VIP-behandelding.

andere politieke par-

zich later dat jaar

pseudowetenschap-

Oostenrijker Adolf

nazi’s.

een fascistisch

Wereldoorlog.

Negen maanden

tijen worden verboden,

in een referendum

pelijke rassentheo-

Hitler (30) wordt

regime.

Later dat jaar

later krijgt hij

de rijksdag ontbon-

achter dat

rieën.

lid van de piepjonge

stort de Duitse

gratie. In zijn

den en de burgerlijke

manoeuvre.

Deutsche Arbeiterpartei

economie in,

cel schrijft hij

vrijheden opgeschort.

(later NSDAP).

wat leidt tot

Mein Kampf.

Politieke gevangenen

NSDAP wordt

hyperinflatie

worden opgesloten in

en een leger

Dachau. De systemati-

nieuwe

sche marginalisering

werklozen.

van de joodse bevolking begint.

12 Zweten op een tijdlijn

Zweten op een tijdlijn

Tijdlijn

Op- en neergang van Adolf Hitler (1889-1945)

1938

1939

1940

1941

1942

16 maart Nazi’s annexeren Tsjecho-Slovakije

1 september Duitse invasie van Polen

12 februari De holocaust gaat van start

10 mei Duitsers starten Blitzkrieg

17 september Uitstel invasie Britse eilanden

22 juni Operatie Barbarossa gaat van start

7 december De VS komen in actie

De nazi’s annexeren

9 november Nazi’s jagen op Joden tijdens Kristalnacht

Het Japanse

Maart Joden sterven in gaskamers

feitelijk Oostenrijk

De SS en andere

Na de lauwe

Als het Duitse

De deportatie van

Invasie van

Een eerste

Hitler keert zich

leger verrast de

De nazi’s nemen het

en Sudetenland.

nazi-organisaties

internationale

leger Polen binnen

Duitse joden naar

Frankrijk,

tegenslag

tegen Stalin en

Amerikaanse vloot

uitroeiingskamp

De internationale

voeren een

reacties op

marcheert, sturen

concentratiekampen

Nederland,

voor Hitler.

stuurt de Wehrmacht

bij Pearl Harbor met

Auschwitz-Birkenau

gemeenschap reageert

gecoördineerde

de Anschluss

Groot-Brittannië

in Polen begint.

België en

Hij moet de

richting Moskou. Een

een vernietigende

in gebruik. Begin

alleen met diplomatiek

aanval uit op

van Oostenrijk

en Frankrijk een

Luxemburg door

geplande invasie

fatale vergissing.

aanval. 2.403

van de volkerenmoord

geschut.

alles wat Joods is

annexeren de

ultimatum. Twee dagen

de Wehrmaht.

van Engeland

Het Duitse leger

Amerikanen komen

op de Europese

in Duitsland en

Duitsers zonder

later volgt een

uitstellen.

raakt verstrikt in

om. Een dag later

joden, omschreven

Oostenrijk.

grote problemen

oorlogsverklaring.

een uitzichtloze

verklaart president

als Endlösung.

hun buurland.

De VS en Japan

oorlog aan het

Roosevelt Japan de

Oostfront.

oorlog

13 maart Anschluss van Oostenrijk

28 mei

27 september

neutraal, de Sovjet-

Nazi’s veroveren West-Europa

Unie tekent een

De Belgische

As-mogendheden verenigen zich

vriendschapsverdrag

regering geeft

Nazi-Duitsland,

met de Duitsers.

zich over aan de

Italië en Japan

Polen wordt opgedeeld

nazi’s. Parijs

bundelen de

tussen de kersverse

valt in juni.

krachten.

bondgenoten.

Ook op andere

verklaren zich

fronten is de Blitzkrieg een enorm succes.

14 Zweten op een tijdlijn

Zweten op een tijdlijn

Tijdlijn

Op- en neergang van Adolf Hitler (1889-1945)

1943

1944

1945

4 juni Amerikanen veroveren de Pacific

1 juli Kansen keren in Afrika

10 juli Geallieerden veroveren Italië

23 augustus De nazi’s rijden zich vast aan het Oostfront

6 juni De geallieerden landen in Normandië

25 augustus De Gaulle bevrijdt Parijs

27 januari Sovjets bevrijden Auschwitz

19 februari Amerikanen landen op Iwo Jima

30 april VE Day

6 augustus VS droppen atoombom

Als duidelijk

De Amerikaanse president

De Amerikaanse

De geallieerden

Na de overwinning in

In de Slag om

D-day. In Normandië

Franse troepen

Het Rode Leger

Ondanks hardnekkig

wordt dat Berlijn

Truman geeft het bevel om

vloot slaat een

stuiten de opmars

Noord-Afrika richten

Stalingrad wordt het

begint de invasie van

verdrijven de

bevrijd het

verzet van het

gevallen is, pleegt

een atoombom te gebruiken op

Japanse aanval op

van Rommels

de geallieerden

zesde leger van de

Frankrijk met meer dan

nazi’s uit

concentratiekamp

Japanse leger

Hitler zelfmoord.

de Japanse stad Hiroshima,

de atol Midway

Afrikakorps in een

zich op Italië om

Wehrmacht volledig

1 miljoen Amerikaanse,

Parijs. Generaal

van Auschwitz.

veroveren de

Dat betekent het

drie dag later volgt een

af. De VS krijgen

dubbele veldslag

een westers front

vernietigd. Keerpunt

Britse, Canadese,

De Gaulle wordt

Er zijn tussen

Amerikanen het

einde van de Tweede

even vernietigende aanval

langzaamaan de

bij El Alamein in

te openen tegen de

van de strijd aan

Franse en Poolse

kort daarop

de 800.000

eiland Iwo Jima

Wereldoorlog in

op Nagasaki. Naar schatting

controle over de

Egypte.

nazi’s. De invasie

het Oostfront.

soldaten.

erkend als de

en 5 miljoen

en leggen daarmee

Europa.

300.000 mensen komen om het

nieuwe president

Unerwünschte

de basis voor hun

van Frankrijk.

omgekomen.

overwinning.

Stille Oceaan in

van Sicilië is

handen.

een succes en een groep fascistische

22 juni

leven.

15 augustus

schuift Mussolini

Het Rode Leger rukt op naar het westen

onverwacht opzij.

Operatie Bagration

De Japanse keizer Hirohito

De Wehrmacht is

is een grootscheeps

tekent de overgave. Dat

moeilijker te

offensief van het Rode

betekent het einde van de

verslaan.

Leger. Het dringt de

Tweede wereldoorlog. Alles

Duitse troepen terug

bij elkaar heeft de oorlog 50

tot ver in Polen.

tot 55 miljoen levens gekost.

wapenbroeders

VJ Day

Meer dan de helft daarvan waren burgers.

16 Zweten op een tijdlijn

Zweten op een tijdlijn 17

Verhaal uit EOS scheen een kwestie van copy and paste Met het euforische gevoel dat ik had overgehouden aan het resultaat van de tijdlijn, begon ik aan het tweede artikel. Dit kondigde zich aan als een simpele opdracht. Het stuk had namelijk al eerder gestaan in EOS, dus kon ik de foto’s gewoon overnemen. Memo is echter een ander magazine dan EOS.

Het tweede verhaal leek een appeltje eitje

AKTION T4

MASSAMOORD IN DE PSYCHIATRIE De nazi’s lieten tienduizenden psychiatrische patiënten vergassen,

vergiftigen en doodhongeren. Ze gebruikten medicijnen en mobiele gaskamers voor wat de generale repetitie van de Holocaust lijkt.

Hersenen en hoofden van slachtoffers van het euthanasieprogramma van de nazi’s.

Pieter R. Adriaens

Mijn eerste versie

claim onjuist is. De informatie over erfelijkheid speelde een onbeduidende rol bij de finale selectie. De klinieken getuigden bovendien van bruut eigenbelang. Onrustige, weerspannige of agressieve patiënten die veel tijd en energie van het slinkende personeel vergden, vonden sneller de dood. Patiënten die de artsen de ‘genadedood vergunden’, werden uit hun instelling geplukt en ter plekke gedood. Andere werden na enkele tussenstops vermoord in een van de zes grote ‘vernietigingsinstellingen’ in Duitsland, Polen en Oostenrijk. Het T4-personeel beheerde ook de logistiek en het transport van patiënten. Ook de verbouwing van instellingen tot ‘vernietigingsinstellingen’, en het opdoeken van diezelfde instellingen als ze de lokale targets haalden, viel onder de verantwoordelijkheid van het personeel. De eerste slachtoffers van het T4programma kwamen om het leven door vergassing. In Polen gebruikte een Sonderkommando onder leiding van Herbert Lange voor het eerst een mobiele gasinstallatie, met koolstofmonoxide uit gascilinders. Op vraag van de T4organisatie bouwde een deelorganisatie van de SS, het Reichssicherheitshauptamt, vrachtwagens om tot mobiele gaskamers. Sommige van deze vrachtwagens waren voorzien van het opschrift Kaiser’s Kaffee Geschäft, wellicht om geen argwaan te wekken bij de slachtoffers. Na de vergassing dumpten de nazi’s de slachtoffers in massagraven. Om de efficiëntie van de moordcampagne te vergroten liet Aktion T4 in 1939 en 1940 bestaande psychiatrische instellingen geheel of gedeeltelijk ombouwen tot zes massavernietigingsoorden, inclusief onderzoeksruimten, gaskamers en verbrandingsovens. In Hartheim stierven in zestien maanden gemiddeld 40 patiënten per dag. Door een brand in een van de schoorstenen moest er een nieuwe en grotere verbran-

‘Waardeloze mensen’, zoals mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, werden genadeloos afgemaakt.

dingsoven komen op de binnenplaats. Er kwamen 18.269 patiënten aan hun einde, in Grafeneck 10.824, in Bernburg 8.601, in Brandenburg ruim 9.000, in Hadamar ruim 10.000, en in Sonnenstein 18.000. Deze eerste fase van de operatie kostte minstens 70.000 psychiatrische patiënten het leven.

controleerden de artsen hun patiënten voor de vergassing op fysieke gebreken, zodat de voorgewende doodsoorzaak plausibeler overkwam. Onlangs gevonden documenten tonen aan dat de T4-administratie van meet af aan enorme inspanningen leverde om familieleden om de tuin te leiden. Ze vervalste niet alleen de doodsoorzaak van de overleden patiënten, maar ook de plaats van overlijden. Ze redeneerde dat familieleden argwaan zouden krijgen als ook andere patiënten uit hun dorp op dezelfde plaats stierven. Uit winstbejag vervalste ze ook het tijdstip van overlijden. Een latere sterfdatum betekende dat ze van de nabestaanden meer verplegingskosten kon vorderen. Een deel van de bekostiging van Aktion T4 gebeurde met behulp van zulke praktijken. De klinieken stuurden ook buitgemaakte juwelen, gouden kronen en tanden van overleden patiënten naar de Tiergartenstrasse 4, voor familieleden ze konden opeisen. De geheimhouding van de operatie hield niet lang stand. Omwonenden van de vernietigingsinstellingen klaagden over de stank van de verbrandingsovens en werden wantrouwig toen steeds grotere groepen van patiënten aangevoerd werden. De terugkerende bussen en treinen waren bovendien leeg. In de eerste maanden van het programma verdwenen zoveel patiënten dat ook vrienden en verwanten zich begonnen te roeren. In Oostenrijk liep de communicatie met enkele nabestaanden in het honderd, toen bijvoorbeeld een overlijdensakte gewag maakte van appendicitis, terwijl de appendix van de patiënt al verwijderd was.

Urnes voor de as van verbrande slachtoffers van Aktion T4.

aan. Ze eisten duidelijkheid over de geruchten dat er een massamoord op psychiatrische patiënten aan de gang was. Ze weigerden de T4-vragenlijsten te laten invullen door het ziekenhuispersoneel en dreigden met juridische acties. In Duitsland kon je de doodstraf krijgen als je je bezondigde aan schuldig verzuim bij moord. Op 1 december 1940 vaardigde paus Pius XII een communiqué uit waarin hij het doden van psychisch of fysisch zieke mensen veroordeelde als een aanfluiting van de onschendbaarheid van het menselijk leven. De paus stuurde ook een bedankbrief naar bisschop Clemens von Galen toen hij op 3 augustus 1941 een vlammende preek hield tegen de T4moordcampagne. Enkele weken later, op 24 augustus 1941, zag Hitler zich gedwongen om Aktion T4 stop te zetten. Enkele inrichtingen wisten meteen alle sporen uit, maar de moordmachine was niet meer tot stilstand te brengen. Een deel van het personeel werd ingezet bij andere moordcampagnes, zoals de Aktion Reinhard in Polen, die het begin betekende van de Joodse genocide. De assistent van Werner Heyde, het hoofd van het T4-programma, werd later kampcommandant in Treblinka. In andere inrichtingen ging de moord op patiënten gewoon voort, met andere technieken en meestal zonder de officiele hulp van de T4-administratie. De patiënten uit Hall in Tirol stierven tussen 1942 en 1945, na de officiële stopzetting van het programma. Ver-

moedelijk kwamen ze om door uithongering. Dat was een beproefde techniek die meer dan 70.000 Duitse psychiatrische patiënten de dood kostte tijdens de Eerste Wereldoorlog. De nazi’s pasten haar aan het einde van het interbellum toe op gehandicapte kinderen. Na het officiële einde van Aktion T4 experimenteerden ze ook met overdosissen slaapmedicijnen. De bevrijders van de pyschiatrische instelling in Hadamar vonden tien kilogram van de kalmeermiddelen Luminal en Veronal in de apotheek.

Overbodig gemaakt Het is onduidelijk hoeveel patiënten er precies om het leven kwamen tijdens deze tweede fase van de moordcampagne. Wellicht weer enkele tienduizenden. Het cynische gevolg van deze waanzinnige moordcampagne was dat de psychiatrie haar doelpubliek nagenoeg volledig elimineerde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ze had zichzelf nagenoeg overbodig gemaakt.

Vrachtwagens werden omgebouwd tot mobiele gaskamers. Sommige waren voorzien van het opschrift Kaiser’s Kaffee Geschäft.

De Aktion T4 toont aan dat psychiaters een sleutelrol speelden in de moordmachine van het nazisme. Zij dragen een verpletterende verantwoordelijkheid voor de moord op mensen die in hun diepste wanhoop smeekten om verzorging en genezing. Daarnaast zijn ze ook verantwoordelijk voor het naargeestige intellectuele klimaat dat de voedingsbodem vormde voor het bedenken van steeds drastischer eugenetische maatregelen. Het is een schrale troost dat hun blinde geloof in de erfelijkheid van psychische stoornissen en hun doorgedreven therapeutisch pessimisme minder zwaar doorwogen in de T4-moordcampagne dan het utilitarisme van de nazi-bureaucratie. De nationaalsocialisten gingen erg ver in hun pogingen om het staatsbestel efficiënter te maken. Ze vertrouwden daarbij op de medewerking van iedereen. Net als de Holocaust was de uitvoering van Aktion T4 onmogelijk zonder de hulp van kleine garnalen, als bouwvakkers, technici, buschauffeurs, verpleegkundigen, administratief bedienden of de stokers van de verbrandingsovens. Zij zijn medeverantwoordelijk voor de gruwel. Zij maakten industriële massamoord mogelijk en de uithongering van hulpeloze kinderen en ontredderde zielen, de lijkenpikkerij in de instellingen en het bedrog van bezorgde familieleden. ‘So etwas hat man noch nie erlebt, solange die Welt steht’, zei een bezorgde ouder. ■

oen Norma de werkwijze bij Memo Geschiedenis uit de doeken deed, vertelde ze dat je de tekst eerst moet lezen voor je met de vormgeving begint. Dat is ontontbeerlijk om een ontwerp te bedenken dat recht doet aan de tekst. Daarnaast is het de taak van de grafisch vormgever om illustraties te zoeken bij de artikelen. Geweldig. Mijn werkzaamheden als grafisch vormgever gingen altijd puur over de vorm. Het is altijd mijn wens geweest om inhoud en beeld te combineren. Ik voelde me echt totaal in mijn element.

An undated file picture of dissected brains and sculls of some 400 youths, victims of the Nazi euthanasia, in the memorial room of the psychological hospital at Baumgartner Hoehe in Vienna. Austrian prosecutors have demanded a new trial of Vienna psychiatrist Heinrich Bosse, 84, accused of Nazi-ordered child euthanasia during World War II, the justice ministry said 28 October, 1999. Gross is accused of having actively supported a euthanasia program implemented under the occupying Nazi regime at the Vienna clinic. EPA PHOTO APA FILES/ ROLAND SCHLAGER/rs-fob

Aktion t4 richtte zich op psychiAtrische pAtiënten

De geheime massamoord van de nazi’s in de aanloop naar de tweede Wereldoorlog werden tienduizenden Duitse psychiatrische patiënten brutaal vergast, vergiftigd of doodgehongerd in wat wel een generale repetitie lijkt voor de uitroeiing van de Joden.

Door pieter r. ADriAens

Eo s 44

nkele maanden geleden deden bouwvakkers in het Oostenrijkse Hall een lugubere ontdekking. Hun graafwerk legde een massagraf bloot van enkele honderden mensen, die allen tussen 1942 en 1945 zouden zijn gestorven in de psychiatrische instelling die grenst aan het graf. Volgens historici zijn zij mogelijk het slachtoffer geworden van de beruchte Aktion T4 – een geheim programma dat bij het begin van de Tweede Wereldoorlog opgestart werd op bevel van Hitler. Met enige zin voor understatement noemden de nazi’s het een ‘euthanasie-programma’. In werkelijkheid ging het om een meedogenloze moordcampagne waarbij zogenoemde Ballastexistenzen of ‘waardeloze levens’ koudweg afgemaakt werden door een leger van bureaucraten, psychiaters en psychiatrisch verpleegkundigen in een groot aantal ziekenhuizen en instellingen in Duitsland, Polen, Slovenië en Oostenrijk. Recent cijferwerk leert ons dat minstens driehonderdduizend zieken de dood vonden in deze campagne: mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, volwassenen en ouderen, psychiatrische patiënten en later ook zieke dwangarbeiders en door de oorlog getraumatiseerde burgers. In het voorbije decennium hebben Duitse historici deze gruwel in kaart gebracht, onder meer op basis van verloren gewaande documenten. De Aktion T4 herinnert ons op pijnlijke wijze aan de kwetsbaarheid van de relatie tussen arts en patiënt, maar ook aan de gevaren van een verregaande folie à plusieurs tussen biopolitiek (een beleid dat op grote schaal ingrijpt op het leven van

Eo s 45

de burgers), bureaucratie, pseudowetenschap en een op hol geslagen geneeskunde. Van dEgEnEratiE tot stErilisatiE Hoe onbegrijpelijk ook in al zijn gruwel, toch kwam Aktion T4 niet zomaar uit de lucht gevallen. Sinds de tweede helft van de 19de eeuw waren veel dokters en psychiaters doordrongen van het zogenoemde degeneratiedenken. Wetenschappers, politici en de publieke opinie jutten elkaar op met doemscenario’s over de ondergang van de natie en, bij uitbreiding, de menselijke soort. Naast alcohol, armoede en prostitutie was vooral de moderne gezondheidszorg kop van jut. Door kwetsbare individuen in leven te houden (en natuurlijke selectie buiten spel te plaatsen) werd, zo vreesde men, de kwaliteit van de menselijke genenpool in gevaar gebracht. Zeker psychiatrische aandoeningen werden met argusogen bekeken – het gros van zulke aandoeningen werd vaak (zij het zonder deugdelijk wetenschappelijk bewijsmateriaal) als genetisch en bovendien als ongeneeslijk beschouwd. Bovendien dacht men, opnieuw

meer en duurdere verzorging zouden vereisen. In heel wat westerse landen vroeg men zich hardop af of de talrijke instellingen voor lichamelijk en geestelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten betaalbaar zouden blijven, zeker in tijden van oorlog en wereldwijde economische crisis (de Grote Depressie). Naast zogenaamd wetenschappelijke argumenten werden dus ook economische en utilitaristische argumenten ingezet om een cultuur van angst te creëren – een angst die vakkundig bespeeld werd in de nazi-propaganda tegen zogenoemde Erbkranken en unheilbar Kranken – erfelijk belaste en ongeneeslijke zieke patiënten. Het onderschrift bij een van deze affiches luidt: ‘Dagelijks kost een erfelijk belaste patiënt de staat 5,5 Reichsmark. Voor diezelfde prijs kan een erfelijk gezonde familie 1 dag leven’. De strijd tegen degeneratie werd echter niet alleen in Duitsland gevoerd. In tal van andere Europese landen, en zelfs in Noord-Amerika, werden tijdens de eerste jaren van de 20ste eeuw denktanks opgericht om de fysieke gezondheid van de natie te beschermen en

Kwetsbare individuen, zo dacht men, brengen de kwaliteit van de genenpool in gevaar zonder wetenschappelijke ondersteuning, dat zulke aandoeningen van generatie op generatie ernstiger zouden worden, en daarbij steeds

Nazi hereditary chart poster

te verbeteren. Genetica, geneeskunde, evolutiebiologie en politiek versmolten tot een gloednieuwe wetenschappelijke discipline, de eugenetica, die zich bezighield met het bedenken van maatregelen om ‘het volk’ of ‘de natie’ voor verder verval te behoeden. Zo wordt er in Amerika in de roaring twenties een grootscheepse sterilisatiecampagne opgezet in psychiatrische instellingen, net als in Denemarken en in Zwitserland. In 1933, bij het aantreden van de nationaalsocialisten, start ook in Duitsland een grootschalige campagne van gedwongen sterilisaties. In Mein Kampf kondigde Hitler de campagne al met zoveel woorden aan: ‘De vraag om het defecte mensen onmogelijk te maken om zich voort te planten en eveneens defecte nakomelingen te krijgen, is een claim die steunt op duidelijke, rationele argumenten.’ En even verder: ‘Wie fysiek en psychisch niet gezond en waardig is, mag zijn lijden niet vereeuwigen in het lichaam van zijn kind. De nationalistische staat heeft een grote educatieopdracht te vervullen.’ Hitlers sterilisatiewet preciseert wie er zich bij de dokter of psychiater moet aandienen: aangeboren zwakzinnigen, patiënten met schizofrenie, manisch-depressieve patiënten, epileptici, Huntington-patiënten, aangebo-

Model of the gas-van with inscription “Kaisers Kafee Geschaeft”

ren blinde en dove individuen, patiënten met ernstige lichamelijke misvormingen en zware alcoholisten. Het is opmerkelijk dat de uitvaardiging van de sterilisatiewet nauwelijks op weerstand stuit bij de Duitse bevolking. In tegenstelling tot Aktion T4 werd deze operatie nochtans in alle openheid gevoerd. Er werden speciale rechtbanken opgericht om de naleving van de wet te garanderen, en om de bezwaarschriften te behandelen. Onder Hitlers bewind zouden uiteindelijk meer dan 36.0000 mensen gedwongen gesteriliseerd worden, vaak met barbaarse technieken, en historische bronnen leren ons dat het merendeel onder hen psychiatrische patiënten waren. Het is opvallend dat er noch in de sterilisatiewet, noch in de legitimatie van de latere euthanasiecampagne duidelijke sporen te vinden zijn van racisme. Op de vraag wie of wat er precies beschermd moest worden door eugenetische maatregelen, was het antwoord steevast: ‘de natie’ of ‘het volk’. Net als vele andere landen leek Duitsland vooral bekommerd om de genenpool (en de draagkracht) van de gehele bevolking, eerder dan om het beschermen van het ‘Arische ras’. Racistische motieven zouden pas later een rol gaan spelen, nadat een eerste ‘inwendige reiniging’ had plaatsgevonden, waarbij het Duitse volk zich ontdeed van allerlei ‘onwaardigen’. Van stErilisatiE tot ‘EuthanasiE’ De sterilisatiecampagne gaf de Duitse psychiatrie aanvankelijk een prestigieuze plaats in de samenleving. Psychiaters beschouwden zichzelf trots als ‘hoeders van de volksgezondheid’. Maar na enkele jaren kwam de campagne als een boemerang in hun gezicht terecht. Door de zware financiële crisis en het vooruitzicht van een volgende oorlog kregen economische argumenten de bovenhand, en

Eo s 4 6

werd het steeds moeilijker om de dure sterilisatieoperatie te verantwoorden. En wat had de campagne eigenlijk opgeleverd? De instellingen waren toch nog steeds overvol? De radicale stemmen in het degeneratiedebat krijgen dan ook steeds meer gewicht. In 1920 hielden jurist Karl Binding en psychiater Alfred Hoche al een pleidooi om op zachte wijze een einde te maken aan zogenaamde Ballastexistenzen. Achter de schermen wordt het geweer langzaamaan van schouder veranderd. Terwijl de sterilisatiecampagne zich vooral richtte op het indijken van geestesziekten, komt de nadruk nu te liggen op het uit de weg ruimen van geesteszieken. Tegelijkertijd wordt de psychiatrie bedankt voor haar diensten, en neemt de centrale administratie het heft in handen. Managers nemen grotendeels de plaats in van dokters en psychiaters. Op 1 september 1939 valt Hitler Polen binnen, en korte tijd later geeft hij zijn fiat aan een selecte groep van vertrouwelingen om ‘ongeneeslijk zieken na zeer kritische beoordeling van hun gezondheidstoestand de genadedood te vergunnen’. De nazi-administratie zet meteen een ultrageheim programma op poten dat met ijzeren hand geleid wordt vanuit de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn – een programma dat sindsdien bekend staat als de Aktion T4. Het Reichsarbeitgemeinschaft Heil-und Pfle-

geanstalten, zoals de postbus vermeldt, huisvest 400 goed betaalde personeelsleden, onder wie dokters, psychiaters, verpleegkundigen en administratieve krachten. Een groot deel van het personeel houdt zich bezig met het verspreiden en beheren van vragenlijsten. Het doel van deze lijsten, die verstuurd worden naar alle instellingen op Duits grondgebied, is om de algemene toestand en de prognose van elk van hun patiënten in kaart te brengen. Ingevulde vragenlijsten worden in Berlijn voorgelegd aan drie psychiaters (Gutachter), die ook tot het T-4-personeel behoren. Zij beslissen over leven (blauw minteken) of dood (rood plus-teken) van de patient. Uit de analyse van de vragenlijsten blijkt dat de arbeidsongeschiktheid gewoonlijk het doorslaggevende argument is om patiënten ter dood te veroordelen (zie ‘Wie kreeg een blauw min-teken?’) Diegenen die de ‘genadedood vergund’ worden, worden vervolgens uit hun instelling geplukt, en ofwel ter plekke gedood ofwel met enkele tussenstops getransporteerd naar, en vermoord in een van de zes grote ‘vernietigingsinstellingen’ in Duitsland, Polen en Oostenrijk. Een ander deel van het T4-personeel beheert de logistiek en het transport van patiënten.

example of original death certificate with fictious case of death; document came from Aktion T4 in Koscian Asylum

Eo s 4 7

Aktion T4

De tekst die ik nu moest vormgeven ging over Aktion T4, het project van de nazi’s om psychiatrische patiënten massaal uit te moorden. Daar leek voor mij niet zoveel werk aan te zijn. Het artikel was al eerder verschenen in EOS en de foto’s moest ik maar gewoon

18 Het tweede verhaal leek een appeltje eitje

gewezen in het vernietigingsprogramma, dat officieus geleid wordt door een ambtenaar van het T4-programma. Er wordt ook nieuw personeel aangeworven uit de T4-reserve. Zo vermoordt men in Hartheim gedurende zestien maanden dagelijks gemiddeld 40 patiënten. Door een brand in een van de schoorstenen ziet men zich zelfs genoodzaakt om

strasse 4 – voor ze door familieleden opgeëist kunnen worden. De geheimhouding van de operatie houdt echter niet lang stand. Omwonenden van de vernietigingsinstellingen klagen over de stank van de verbrandingsovens, en worden wantrouwig wanneer steeds grotere groepen van patiënten aangevoerd worden (en terug-

Mensen met schizofrenie of manische depressie, blinden en doven en alcoholverslaafden moesten zich laten

Holocaust boy

Ook het ombouwen van bestaande instellingen tot ‘vernietigingsinstellingen’, en het opdoeken van diezelfde instellingen wanneer men de lokale targets behaalde, valt onder de verantwoordelijkheid van het personeel. De eerste slachtoffers van het T4-programma komen om het leven door vergassing. In Polen, waar het moorden begon, gebruikt een Sonderkommando onder leiding van Herbert Lange voor het eerst een mobiele gasinstallatie, met koolstofmonoxide uit gascylinders. Op vraag van de T4-organisatie bouwde een deelorganisatie van de SS, het Reichssicherheitshauptamt, vrachtwagens om tot mobiele gaskamers. Sommige van deze vrachtwagens zijn voorzien van het opschrift Kaisers Kaffee Geschaft – wellicht om geen argwaan te wekken bij de slachtoffers. Patiënten worden opgepikt aan de instelling, en na vergassing onmiddellijk in massagraven gedumpt. In de bossen rond Lodz, bijvoorbeeld, zijn in de voorbije decennia enkele van deze graven blootgelegd. In het najaar van 1939 schakelt de Aktion T4 een versnelling hoger. Om de efficiëntie van de moordcampagne te vergroten worden in 1939 en 1940 een aantal bestaande psychiatrische instellingen geheel of gedeeltelijk omgebouwd tot massavernietigingsoorden, inclusief onderzoeksruimten, gaskamers en verbrandingsovens. In totaal gaat het om vijf ziekenhuizen in Duitsland (Grafeneck, Bernburg, Brandenburg an der Havel, Sonnenstein en Hadamar) en één instelling in Oostenrijk (Hartheim). Een deel van het personeel van deze instellingen krijgt een nieuwe taak toe-

een nieuwe en grotere verbrandingsoven te plaatsen op de binnenplaats van de instelling. In totaal komen er in Hartheim 18.269 mensen aan hun einde. In Grafeneck worden 10.824 patiënten vermoord, in Bernburg 8.601, in Brandenburg meer dan 9.000, in Hadamar meer dan 10.000, en in Sonnenstein ongeveer 18.000. In deze eerste fase van de operatie komen minstens 70.000 psychiatrische patiënten om het leven. Moord in dE instElling

De Aktion T4 is een geheime, en zelfs illegale operatie. De Reichstag is niet op de hoogte van zijn bestaan en ook de publieke opinie wordt in het ongewisse gelaten. Familieleden van vermoorde patiënten die zich bezorgd tonen om het lot van hun verwanten, worden om de tuin geleid met valse overlijdenscertificaten (Trostbriefe genoemd), en met urnen vol lukraak bijeengescharrelde asresten. Longontsteking en hartfalen zijn de populairste fictieve doodsoorzaken. Soms worden patiënten voor het vergassen gecon-troleerd op fysieke gebreken, zodat de voorgewende doodsoorzaak plausibeler overkomt. Recent gevonden documenten tonen aan dat de T4-administratie van meet af aan enorme inspanningen levert om familieleden om de tuin te leiden. Zo wordt niet alleen de doodsoorzaak van overleden patiënten vervalst, maar vaak ook de plaats van overlijden. Men redeneerde dat familieleden argwaan zouden krijgen als ook andere patiënten uit hun dorp op dezelfde plaats overleden zouden zijn. En ten slotte vervalst men ook het tijdstip van overlijden, voornamelijk uit winstbejag. Een latere sterfdatum betekent immers dat men bij de nabestaanden meer verplegingskosten kan vorderen. Een deel van de Aktion T4 wordt bekostigd met behulp van zulke praktijken. Ook buitgemaakte juwelen, en gouden kronen en tanden van overleden patiënten worden onverwijld teruggestuurd naar de Tiergarten-

Eos 48

kerende bussen of treinen steevast leeg blijken te zijn). In de eerste maanden van het programma verdwijnen bovendien zoveel patiënten dat ook vrienden en verwanten van zich beginnen te roeren. In Oostenrijk loopt de communicatie met enkele nabestaanden in het honderd, wanneer bijvoorbeeld een overlijdensakte gewag maakt van appendicitis, terwijl de appendix van de patiënt eerder al verwijderd is. De verontwaardiging van nabestaanden wordt gedeeld door de evangelische en katholieke kerk, die een belangrijke rol gespeeld hebben in de ontmaskering en stopzetting van de euthanasiecampagne. Een aantal bisschoppen en ziekenhuispastoors ruikt al vroeg onraad, veren tekent verzet aan bij ver

Brief hitler

schillende instanties. Ze eisen duidelijkheid over de geruchten dat er een massamoord op psychiatrische patiënten aan de gang is. Ze weigeren de T4-vragenlijsten te laten invullen door het ziekenhuispersoneel, en dreigen zelfs met juridische acties (het toenmalige Duitse wetboek schreef immers de doodstraf voor aan diegenen die zich bezondigen aan schuldig verzuim bij moord). Op 1 december 1940 vaardigt paus Pius XII een communiqué uit waarin het doden van psychisch of fysisch zieke mensen veroordeeld wordt als een aanfluiting van de onschendbaarheid van het menselijk leven. De paus stuurt ook een bedankbrief naar bisschop Clemens von Galen wanneer die op 3 augustus 1941 een vlammende preek houdt tegen de T4-moordcampagne. Enkele weken later, op 24 augustus 1941, ziet Hitler zich gedwongen om Aktion T4 stop te zetten. Maar de moordmachine is dan niet meer tot stilstand te brengen. In enkele inrichtingen worden meteen alle sporen van de moordcampagne uitgewist, en een deel van het personeel wordt opnieuw ingezet bij andere moordcampagnes, zoals de Aktion Reinhard in Polen, die het begin zou betekenen van de Joodse genocide. De assistent van Werner Heyde, het hoofd van het T4-programma, zou later kampcommandant van Treblinka worden. In

canister for ashes for burned bodies of euthanasia victims

andere inrichtingen, en niet alleen in de beruchte vernietigingsinstellingen, gaat het vermoorden van patiënten gewoon verder, zij het met andere technieken, en meestal zonder de officiële hulp van de T4-administratie. Als het waar is dat de bovenvermelde patienten van de instelling in Hall gestorven zijn tussen 1942 en 1945, zoals het overlijdensregister aangeeft, dan zijn zij vermoord na de officiële stopzetting van het programma. Historici vermoeden bovendien dat ze omgekomen zijn door uithongering – een beproefde techniek die meer dan 70.000 Duitse psychi-

Wie kreeg een blauw min-teken? De T4-administratie gaf alle dossiers van patiënten die door hun handen kwamen ofwel een rood plus-teken (zij mochten blijven leven) of een blauw min-teken (een doodvonnis). De criteria die men hanteerde bij het selecteren van patiënten, en die men grotendeels kan afleiden uit de bewaard gebleven vragenlijsten, weerspiegelen de belangen van de vele actoren in het moordprogramma. Deze actoren zijn: de T4-administratie, de adviserende psychiaters, de verschillende regionale overheden, en natuurlijk ook de instellingen zelf. De economisch-utilitaristische inspiratie van de Aktion T4 toont zich in het meest doorslaggevende criterium: arbeidsgeschiktheid. Diegenen die zich op een of andere manier nuttig konden maken in de instelling, hadden een beduidend grotere kans om te overleven. Ook de instellingen zelf hechtten veel belang aan dit criterium, omdat de nationaalsocialisten sinds het begin van de oorlog steeds zwaardere bezuinigingen doorvoerden in de psychiatrie. Elke extra werkkracht was met andere woorden erg welkom. Een ondergeschikt economisch criterium was de voorgeschiedenis van de patiënt. Een verblijf van meer dan vijf jaar in de inrichting kwalificeerde de patiënt als ‘ongeneeslijk ziek’, en kostte de staat (en de instelling) hopen geld. Nagenoeg alle patiënten met schizofrenie werden in die tijd overigens als ‘ongeneeslijk ziek’ beschouwd. Toch ontsnapte een aantal onder hen aan de gaskamer, omdat ze in staat waren om te werken. De medisch-wetenschappelijke achtergrond van het programma toont zich dan weer in de vraag naar de diagnose en de erfelijkheid van de aandoening. Na de oorlog hield het hoofd van de Aktion T4, Werner Heyde, halsstarrig vol dat enkel medische argumenten een rol speelden in de selectie van patiënten. Door statistisch onderzoek op de bewaard gebleven vragenlijsten van zowel overlevende als vermoorde patiënten, hebben historici echter kunnen aantonen dat die claim onjuist is. De informatie over erfelijkheid speelde in ieder geval een onbeduidende rol bij de uiteindelijke selectie. Ten slotte is er ook een reeks van criteria die het brute eigenbelang van de betrokken instellingen illustreren. Een groot aantal onrustige, weerspannige of agressieve patiënten – diegenen die veel tijd en energie van het steeds slinkende personeel vergden – vonden op die manier

atrische patiënten de dood kostte tijdens de Eerste wereldoorlog, en die de nazi’s aan het eind van het interbellum ook toepasten op gehandicapte kinderen. Na het officiële einde van Aktion T4 experimenteerde men ook met overdosissen slaapmedicijnen. Zo werd bij de bevrijding van Hadamar maar liefst tien kilogram van de kalmeermiddelen Luminal en Veronal aangetroffen in de apotheek van de instelling. Het is erg onduidelijk hoeveel patienten er precies om het leven kwamen tijdens deze tweede fase van de moordcampagne, maar aangenomen wordt dat het er opnieuw enkele tienduizenden waren. Het cynische gevolg van deze waanzinnige moordcampagne was dat de psychiatrie haar eigen doelpubliek nagenoeg volledig geëlimineerd had aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ze had zichzelf met andere woorden nagenoeg overbodig gemaakt. dE gruwEl Voorbij De Aktion T4 toont aan dat psychiaters een sleutelrol speelden in de moordmachine van het nazisme. Zij dragen een verpletterende verantwoordelijkheid voor het vermoorden van diegenen die, in hun diepste wanhoop, hen smeekten om verzorging en genezing. Daarnaast zijn ze ook verantwoordelijk voor het naargeestige intellectuele klimaat dat de voedingsbodem vormde voor het bedenken van steeds drastischer eugenetische maatregelen. Het is een schrale troost dat hun blinde geloof in de erfelijkheid van psychische stoornissen, en hun doorgedreven therapeutisch pessimisme, uiteindelijk minder zwaar doorwogen in de T4-moordcampagne dan het utilitarisme van de nazi-bureaucratie. De nationaalsocialisten gingen inderdaad erg ver in hun pogingen om het staatsbestel steeds efficiënter te maken. Ze vertrouwden daarbij op de medewerking van iedereen. Net als in het geval van de Holocaust was het uitvoeren van Aktion T4 onmogelijk zonder de hulp van talloze ‘kleine garnalen’, zoals

Eos 49

Het ar�kel zoals het in EOS was verschenen.

ouwvakkers in Hall in Tirol deden enkele jaren geleden een lugubere ontdekking. Hun graafwerk legde een massagraf bloot van enkele honderden patiënten die tussen 1942 en 1945 stierven in de naburige psychiatrische instelling. Zij waren het slachtoffer van het geheime programma Aktion T4 dat Hitler in 1939 opstartte. Het euthanasieprogramma van de nazi’s was een meedogenloze moordcampagne om Ballastexistenzen of ‘waardeloze levens’ af te maken. Een leger van bureaucraten, psychiaters en psychiatrisch verpleegkundigen in klinieken in Duitsland, Polen, Slovenië en Oostenrijk doodden minstens 300.000 landgenoten: mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, volwassenen en ouderen, psychiatrische patienten en later ook zieke dwangarbeiders en burgers met een oorlogstrauma. Duitse historici brachten deze gruwel in kaart, onder meer op basis van verloren gewaande documenten. De Aktion T4 herinnert op pijnlijke wijze aan de kwetsbaarheid van de relatie tussen arts en patiënt. En ook aan de gevaren van een verregaande folie à plusieurs tussen bureaucratie, pseudowetenschap, een op hol geslagen geneeskunde en biopolitiek, een beleid dat op grote schaal ingrijpt op het leven van de burgers.

Van degeneratie tot sterilisatie Aktion T4 viel niet uit de lucht. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw waren veel dokters en psychiaters doordrongen van het degeneratie-denken. Wetenschappers, politici en de publieke opinie jutten elkaar op met doemscenario’s over de ondergang van de natie en van de menselijke soort. Naast alcohol, armoede en prostitutie was de moderne gezondheidszorg kopvan-jut. Als je kwetsbare individuen in leven hield en de natuurlijke selectie buiten spel plaatste, zou je de kwaliteit van de

In 1939 gaf Hitler zijn fiat om ‘ongeneeslijk zieken na zeer kritische beoordeling van hun gezondheidstoestand de genadedood te vergunnen’

Nazi-poster met propaganda tegen erfelijk belaste patiënten.

menselijke genenpool in gevaar brengen. Wetenschappers bekeken zeker psychiatrische aandoeningen met argusogen. Het gros ervan beschouwden ze vaak en zonder deugdelijk wetenschappelijk bewijsmateriaal als genetisch en ongeneeslijk. Bovendien dachten ze dat de aandoeningen van generatie op generatie ernstiger zouden worden, en steeds meer en duurdere verzorging zouden vereisen. In de Grote Depressie vroegen heel wat westerse landen zich hardop af of de talrijke instellingen voor lichamelijk en geestelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten betaalbaar zouden blijven, zeker in tijden van oorlog en wereldwijde economische crisis. Er waren zogenaamd wetenschappelijke argumenten en ook economische en utilitaire argumenten om een cultuur van angst te creëren. De nazi’s bespeelden die angst vakkundig in hun propaganda tegen Erbkranken en unheilbar Kranken, erfelijk belaste en ongeneeslijke zieke patiënten. Onder een affiche schreven ze ‘dagelijks kost een erfelijk belaste patiënt de staat 5,5 Reichsmark. Voor diezelfde prijs kan een erfelijk gezonde familie 1 dag leven.’

Ook andere Europese landen en NoordAmerika richtten in de eerste jaren van de twintigste eeuw denktanks op om de fysieke gezondheid van de natie te beschermen en te verbeteren. Genetica, geneeskunde, evolutiebiologie en politiek versmolten tot een gloednieuwe wetenschappelijke discipline, de eugenetica. Ze bedachten maatregelen om ‘het volk’ of ‘de natie’ voor verval te behoeden. De Verenigde Staten zetten in de roaring twenties een grootscheepse sterilisatiecampagne op in psychiatrische instellingen, net als Denemarken en Zwitserland. In 1933, bij het aantreden van de nationaalsocialisten, startte ook Duitsland een grootschalige campagne van gedwongen sterilisaties. In Mein Kampf schreef Hitler: ‘De vraag om het defecte mensen onmogelijk te maken om zich voort te planten en eveneens defecte nakomelingen te krijgen, is een claim die steunt op duidelijke, rationele argumenten.’ Of: ‘Wie fysiek en psychisch niet gezond en waardig is, mag zijn lijden niet vereeuwigen in het lichaam van zijn kind. De nationalistische staat heeft een grote educatieopdracht te vervullen.’ Hitlers sterilisatiewet preciseerde wie

zich bij de dokter of psychiater moest aandienen: aangeboren zwakzinnigen, patiënten met schizofrenie, manisch-depressieve patiënten, epileptici, Huntington-patiënten, aangeboren blinden en doven, patiënten met ernstige lichamelijke misvormingen en zware alcoholisten. De uitvaardiging van de sterilisatiewet stuitte nauwelijks op weerstand bij de Duitse bevolking. In tegenstelling tot Aktion T4 voerde de Duitse overheid deze operatie in alle openheid. Speciale rechtbanken moesten de naleving van de wet garanderen en bezwaarschriften behandelen. Onder Hitlers bewind vonden meer dan 36.0000 gedwongen sterilisaties plaats, vaak met barbaarse technieken. Het merendeel bij psychiatrische patiënten. Van racisme was geen sprake bij de sterilisatiewet. Net als vele andere landen was Duitsland vooral bekommerd om de genenpool en de draagkracht van de hele bevolking, eerder dan de bescherming van het Arische ras. Racistische motieven speelden pas later een rol, nadat de eerste ‘inwendige reiniging’ van het Duitse volk had plaatsgevonden.

vooruitzicht van een volgende oorlog kregen economische argumenten de bovenhand. Ze konden de dure sterilisatieoperatie steeds moeilijker verantwoorden. En wat had de campagne opgeleverd? De instellingen zaten nog altijd overvol. De radicale stemmen in het degeneratiedebat kregen steeds meer gewicht. In 1920 hielden de jurist Karl Binding en de psychiater Alfred Hoche een pleidooi om op zachte wijze een einde te maken aan de Ballastexistenzen. Achter de schermen veranderde de overheid het geweer van schouder. Terwijl de sterilisatiecampagne zich vooral richtte op de indijking van geestesziekten, kwam de nadruk te liggen op het uit de weg ruimen van geesteszieken. Tegelijk werd de psychiatrie bedankt voor haar diensten. De centrale administratie nam het heft in handen en managers namen grotendeels de plaats in van dokters en psychiaters. Op 1 september 1939 viel Hitler Polen binnen. Korte tijd later gaf hij een selecte groep vertrouwelingen zijn fiat om ‘ongeneeslijk zieken na zeer kritische beoordeling van hun gezondheidstoestand de genadedood te vergunnen’. De nazi-administratie zette meteen een ultrageheim programma op poten dat met ijzeren hand geleid werd vanuit de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn. Een programma dat vanaf toen bekendstond als de Aktion T4. Reichsarbeitgemeinschaft Heil-und Pflegeanstalten stond op de brievenbus. Er werkten 400 goed betaalde personeelsleden, onder wie dokters, psychiaters,

verpleegkundigen en administratieve krachten. Een groot deel van het personeel hield zich bezig met de verspreiding en het beheer van vragenlijsten. Ze stuurden ze naar alle instellingen om de toestand en de prognose van alle patiënten in kaart te brengen.

Arbeit macht frei In Berlijn namen drie psychiaters (Gutachter) van het T-4-team ze door. Op de dossiers zetten ze een rood plusteken of een blauw minteken. De arbeidsgeschiktheid van de patiënt gaf de doorslag. Patiënten die zich nuttig konden maken in hun instelling, hadden een grotere overlevingskans. Ook de instellingen zelf hechtten veel belang aan dat criterium omdat de nationaalsocialisten steeds zwaardere bezuinigingen doorvoerden in de psychiatrie. Elke extra werkkracht was welkom. Een ondergeschikt economisch criterium was de voorgeschiedenis van de patiënt. Een verblijf van meer dan vijf jaar in de inrichting kwalificeerde de patiënt als ‘ongeneeslijk ziek’ en kostte de staat en de instelling hopen geld. Ze beschouwde nagenoeg alle patiënten met schizofrenie als ongeneeslijk ziek. Toch ontsnapten sommigen aan de gaskamer, omdat ze konden werken. Na de oorlog hield het hoofd van Aktion T4, Werner Heyde, halsstarrig vol dat alleen medische argumenten een rol speelden in de selectie van de patiënten. Statistisch onderzoek laat zien dat die

kopiëren en plakken. Ik was echter niet tevreden over de vormgeving zoals die in EOS was gedaan. Bovendien is het formaat van Memo Geschiedenis kleiner, dus ik moest er iets mee doen. Bij het vormgeven van de versie van EOS waren er nog meer foto’s gekozen dan wat er is verschenen. Voor mijn versie koos ik een propagandabeeld in plaats van een zwartwit-cartoon. Een foto van urnen van de slachtoffers maakte ik een kolom groter en aflopend. Verder maakte ik nog ruimte voor een teaser. Na een half uurtje was dat gefixt Frederic en ik waren het echter met elkaar eens dat het beeld op de pagina’s veel te weinig plek kregen. Dus een tweede versie gemaakt met meer beeld, Frederic zou de tekst inkorten. Klaar is Kees. Er was nog wel twijfel over de grote foto waar het verhaal mee opent. Je ziet er herse-

Het tweede verhaal leek een appeltje eitje 19

AKTION T4

5,5 Reichsmark. Voor diezelfde prijs kan een erfelijk gezonde familie 1 dag leven.’ Ook andere Europese landen en NoordAmerika richtten in de eerste jaren van de twintigste eeuw denktanks op om de fysieke gezondheid van de natie te beschermen en te verbeteren. Genetica, geneeskunde, evolutiebiologie en politiek versmolten tot een gloednieuwe wetenschappelijke discipline, de eugenetica. Ze bedachten maatregelen om ‘het volk’ of ‘de natie’ voor verval te behoeden. De Verenigde Staten zetten in de roaring twenties een grootscheepse sterilisatiecampagne op in psychiatrische instellingen, net als Denemarken en Zwitserland. In 1933, bij het aantreden van de nationaalsocialisten, startte ook Duitsland een grootschalige campagne van ge-

MASSAMOORD IN DE PSYCHIATRIE De nazi’s lieten tienduizenden psychiatrische patiënten vergassen,

dwongen sterilisaties. In Mein Kampf schreef Hitler: ‘De vraag om het defecte mensen onmogelijk te maken om zich voort te planten en eveneens defecte nakomelingen te krijgen, is een claim die steunt op duidelijke, rationele argumenten.’ Of: ‘Wie fysiek en psychisch niet gezond en waardig is, mag zijn lijden niet vereeuwigen in het lichaam van zijn kind. De nationalistische staat heeft een grote educatieopdracht te vervullen.’ Hitlers sterilisatiewet preciseerde wie zich bij de dokter of psychiater moest aandienen: aangeboren zwakzinnigen, patiënten met schizofrenie, manisch-depressieve patiënten, epileptici, Huntington-patiënten, aangeboren blinden en doven, patiënten met ernstige lichamelijke misvormingen en zware alcoholisten.

De uitvaardiging van de sterilisatiewet stuitte nauwelijks op weerstand bij de Duitse bevolking. In tegenstelling tot Aktion T4 voerde de Duitse overheid deze operatie in alle openheid. Speciale rechtbanken moesten de naleving van de wet garanderen en bezwaarschriften behandelen. Onder Hitlers bewind vonden meer dan 36.0000 gedwongen sterilisaties plaats, vaak met barbaarse technieken. Het merendeel bij psychiatrische patiënten. Van racisme was geen sprake bij de sterilisatiewet. Net als vele andere landen was Duitsland vooral bekommerd om de genenpool en de draagkracht van de hele bevolking, eerder dan de bescherming van het Arische ras. Racistische motieven speelden pas later een rol, nadat

vergiftigen en doodhongeren. Ze gebruikten medicijnen en mobiele gaskamers voor wat de generale repetitie van de Holocaust lijkt. Pieter R. Adriaens

ouwvakkers in Hall in Tirol deden enkele jaren geleden een lugubere ontdekking. Hun graafwerk legde een massagraf bloot van enkele honderden patiënten die tussen 1942 en 1945 stierven in de naburige psychiatrische instelling. Zij waren het slachtoffer van het geheime programma Aktion T4 dat Hitler in 1939 opstartte. Het euthanasieprogramma van de nazi’s was een meedogenloze moordcampagne om Ballastexistenzen of ‘waardeloze levens’ af te maken. Een leger van bureaucraten, psychiaters en psychiatrisch verpleegkundigen in klinieken in Duitsland, Polen, Slovenië en Oostenrijk doodden minstens 300.000 landgenoten: mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, volwassenen en ouderen, psychiatrische patiënten en later ook zieke dwangarbeiders en burgers met een oorlogstrauma. Duitse historici brachten deze gruwel in kaart, onder meer op basis van verloren gewaande documenten. De Aktion T4 herinnert op pijnlijke

wijze aan de kwetsbaarheid van de relatie tussen arts en patiënt. En ook aan de gevaren van een verregaande folie à plusieurs tussen bureaucratie, pseudowetenschap, een op hol geslagen geneeskunde en biopolitiek, een beleid dat op grote schaal ingrijpt op het leven van de burgers.

ker psychiatrische aandoeningen met argusogen. Het gros ervan beschouwden ze vaak en zonder deugdelijk wetenschappelijk bewijsmateriaal als genetisch en ongeneeslijk. Bovendien dachten ze dat de aandoeningen van generatie op generatie ernstiger zouden worden, en steeds meer en duurdere verzorging zouden vereisen. In de Grote Depressie vroegen heel wat westerse landen zich hardop af of de talrijke instellingen voor lichamelijk en geestelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten betaalbaar zouden blijven, zeker in tijden van oorlog en wereldwijde economische crisis. Er waren zogenaamd wetenschappelijke argumenten en ook economische en utilitaire argumenten om een cultuur van angst te creëren. De nazi’s bespeelden die angst vakkundig in hun propaganda tegen Erbkranken en unheilbar Kranken, erfelijk belaste en ongeneeslijke zieke patiënten. Onder een affiche schreven ze ‘dagelijks kost een erfelijk belaste patiënt de staat

Nazi-poster met propaganda tegen erfelijk belaste patiënten.

de eerste ‘inwendige reiniging’ van het Duitse volk had plaatsgevonden.

Van sterilisatie tot ‘euthanasie’ De sterilisatiecampagne gaf de Duitse psychiatrie aanvankelijk een prestigieuze plaats in de samenleving. Psychiaters waren ‘hoeders van de volksgezondheid’. Na enkele jaren kwam de campagne als een boemerang in hun gezicht terug. Door de zware financiële crisis en het vooruitzicht van een volgende oorlog kregen economische argumenten de bovenhand. Ze konden de dure sterilisatieoperatie steeds moeilijker verantwoorden. En wat had de campagne opgeleverd? De instellingen zaten nog altijd overvol. De radicale stemmen in het degeneratiedebat kregen steeds meer gewicht. In 1920 hielden de jurist Karl Binding en de psychiater Alfred Hoche een pleidooi om op zachte wijze een einde te maken aan de Ballastexistenzen. Achter de schermen veranderde de overheid het geweer van schouder. Terwijl de sterilisatiecampagne zich vooral richtte op de indijking van geestesziekten, kwam de nadruk te liggen op het uit de weg ruimen van geesteszieken. Tegelijk werd de psychiatrie bedankt voor haar diensten. De centrale administratie nam het heft in handen en managers namen grotendeels de plaats in van dokters en psychiaters. Op 1 september 1939 viel Hitler Polen binnen. Korte tijd later gaf hij een selecte groep vertrouwelingen zijn fiat om ‘ongeneeslijk zieken na zeer kritische beoordeling van hun gezondheidstoestand de genadedood te vergunnen’. De nazi-administratie zette meteen een ultrageheim programma op poten dat met ijzeren hand geleid werd vanuit de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn. Een programma dat vanaf toen bekendstond als de Aktion T4. Reichsarbeitgemeinschaft Heil-und Pfle-

‘Waardeloze mensen’, zoals mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, werden genadeloos afgemaakt.

geanstalten stond op de brievenbus. Er werkten 400 goed betaalde personeelsleden, onder wie dokters, psychiaters, verpleegkundigen en administratieve krachten. Een groot deel van het personeel hield zich bezig met de verspreiding en het beheer van vragenlijsten. Ze stuurden ze naar alle instellingen om de toestand en de prognose van alle patiënten in kaart te brengen.

De versie met het document waarin het overlijden wordt medegedeeld.

nen en hoofden van Aktion T4slachtoffers op sterk water. Een intrigerende foto. Het probleem was echter dat er nergens in de tekst wordt verteld dat de nazi’s lichaamsdelen op sterk water zetten. Anderzijds is het een sterke kleurenfoto en dat is in een geschiedenismagazine zeldzaam en te koesteren. Frederic adviseerde dan toch maar om de foto te houden. Ondertussen was de eerste stageweek bijna ten einde. De volgende week zou ik gaan werken voor Psyche & Brein. Ik had echter het gevoel dat ik nog niet klaar was met Memo Geschiedenis. Er lagen nog veel teksten op de plank en Marco was nog een week met

Dat moet toch beter kunnen, dacht ik bij mezelf. Het document is immers in het Pools, vrijwel niemand kan het dus lezen.

20 Het tweede verhaal leek een appeltje eitje

AKTION T4

MASSAMOORD IN DE PSYCHIATRIE

listen steeds zwaardere bezuinigingen doorvoerden in de psychiatrie. Elke extra werkkracht was welkom. Een ondergeschikt economisch criterium was de voorgeschiedenis van de patiënt. Een verblijf van meer dan vijf jaar in de inrichting kwalificeerde de patiënt als ‘ongeneeslijk ziek’ en kostte de staat en de instelling hopen geld. Ze beschouwde nagenoeg alle patiënten met schizofrenie als ongeneeslijk ziek. Toch ontsnapten sommigen aan de gaskamer, omdat ze konden werken. Na de oorlog hield het hoofd van Aktion T4, Werner Heyde, halsstarrig vol dat alleen medische argumenten een rol speelden in de selectie van de patiënten. Statistisch onderzoek laat zien dat die claim onjuist is. De informatie over erfelijkheid speelde een onbeduidende rol bij de finale selectie. De klinieken getuigden bovendien van bruut eigenbelang. Onrustige, weerspannige of agressieve patiënten die veel tijd en energie van het slinkende personeel vergden, vonden sneller de dood. Patiënten die de artsen de ‘genadedood vergunden’, werden uit hun instelling geplukt en ter plekke gedood. Andere werden na enkele tussenstops vermoord in een van de zes grote ‘vernietigingsinstellingen’ in Duitsland, Polen en Oostenrijk. Het T4-personeel beheerde ook de logistiek en het transport van patiënten. Ook de verbouwing van instellingen tot ‘vernietigingsinstellingen’, en het opdoeken van diezelfde instellingen als ze de lokale targets haalden, viel onder de verantwoordelijkheid van het personeel. De eerste slachtoffers van het T4programma kwamen om het leven door vergassing. In Polen gebruikte een Sonderkommando onder leiding van Herbert Lange voor het eerst een mobiele gasinstallatie, met koolstofmonoxide uit gascilinders. Op vraag van de T4-organisatie bouwde een deelorganisatie van de SS, het Reichssicherheitshauptamt,

De nazi’s lieten tienduizenden psychiatrische patiënten vergassen, vergiftigen en doodhongeren. Ze gebruikten medicijnen en mobiele gaskamers voor wat de generale repetitie van de Holocaust lijkt. Pieter R. Adriaens

ouwvakkers in Hall in Tirol deden enkele jaren geleden een lugubere ontdekking. Hun graafwerk legde een massagraf bloot van enkele honderden patiënten die tussen 1942 en 1945 stierven in de naburige psychiatrische instelling. Zij waren het slachtoffer van het geheime programma Aktion T4 dat Hitler in 1939 opstartte. Het euthanasieprogramma van de nazi’s was een meedogenloze moordcampagne om Ballastexistenzen of ‘waardeloze levens’ af te maken. Een leger van bureaucraten, psychiaters en psychiatrisch verpleegkundigen in klinieken in Duitsland, Polen, Slovenië en Oostenrijk doodden minstens 300.000 landgenoten: mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, volwassenen en ouderen, psychiatrische patiënten en later ook zieke dwangarbeiders en burgers met een oorlogstrauma. Duitse historici brachten deze gruwel in kaart, onder meer op basis van verloren gewaande documenten. De Aktion T4 herinnert op pijnlijke wijze aan de kwetsbaarheid van de relatie tussen arts en patiënt. En ook aan de gevaren van een verregaande folie à plusieurs tussen bureaucratie, pseudowetenschap, een op hol geslagen geneeskunde en biopolitiek, een beleid dat op grote schaal ingrijpt op het leven van de burgers.

xxxx

De versie met de affiche.

verlof. Zonder het uit te spreken was iedereen er blijkbaar mee akkoord dat ik verder ging met Memo. In de derde week van mijn stage kwam Marco terug van zijn verlof. Bij de bespreking van mijn werk herinnerde ik mij op het laatst nog dat ik ook nog dat artikel over de psychiatrische patiënten had gemaakt.

Domper

Dat was dus toch wel een domper. De vormgeving moest overnieuw. EOS en Memo Geschiedenis zijn immers verschillende bladen met elk hun eigen layout. Een wijze les! Marco vond het wel een pro-

bleem dat het openingsbeld niet naar de tekst verwijst. Uit de beschikbare beelden kiest hij een foto van een document waarin het overlijden van de patiënt aan de familie wordt gemeld. Dat moet toch beter kunnen, dacht ik bij mezelf. Het document is immers in het Pools, vrijwel niemand kan het dus lezen. Ik begon op eigen initiatief een dwaaltocht bij de vele internet-beeldbanken. Na flink wat zoekwerk had ik een affiche gevonden uit die tijd. Het stelt de bevolking de vraag of de zorg voor gekken niet zonde van het geld is. Het is een kleurrijke plaat, dus wat mij betreft een voltreffer. Ik toon mijn vondst

trots aan Marco en ik mag het plaatsen. Aan de tekstpagina’s moet ook nog gesleuteld worden. Het is te grijs en de illustraties zijn te klein. Bij nader inzien vind ik dat ik ook de beelden beter zou groeperen. Marco denkt dat het beter is om te kiezen voor een groter beeld en de rest te laten vallen. Dat betekent wel dat er tekst moet worden geschrapt. Frederic had dat ook al gezegd, maar ik durfde het nog niet aan om dat daadwerkelijk te vragen.

Tips

En dan nog de kop en het intro. Ik heb die nogal onaantrekkelijk geplaatst vindt Marco. Hij

geeft me tips hoe dat beter kan. Ik ga ermee aan de slag. Na enige tijd is Meer ruimte voor wit en de kop en het intro zou je rechts kunnen lijnen. De kop zou je variëren in grootte. Ik ga ermee aan de slag. Stukken van de titel heb ik kleiner gemaakt, het intro links van de pagina en rechtslijnend, daaronder witruimte. Het ziet er veel beter uit. Het parcours van deze layout ging niet over een asfaltweg, eerder een slecht onderhouden kasseienstrook. Maar als het resultaat uiteindelijk bevredigend is, is de voldoening des te groter.

Het tweede verhaal leek een appeltje eitje 21

Aktion T4

AKTION T4

MASSAMOORD IN DE PSYCHIATRIE De nazi’s lieten tienduizenden psychiatrische patiënten vergassen, vergiftigen en doodhongeren. Ze gebruikten medicijnen en mobiele gaskamers voor wat de generale repetitie van de Holocaust lijkt. Pieter R. Adriaens

ouwvakkers in Hall in Tirol deden enkele jaren geleden een lugubere ontdekking. Hun graafwerk legde een massagraf bloot van enkele honderden patiënten die tussen 1942 en 1945 stierven in de naburige psychiatrische instelling. Zij waren het slachtoffer van het geheime programma Aktion T4 dat Hitler in 1939 opstartte. Het euthanasieprogramma van de nazi’s was een meedogenloze moordcampagne om Ballastexistenzen of ‘waardeloze levens’ af te maken. Een leger van bureaucraten, psychiaters en psychiatrisch verpleegkundigen in klinieken in Duitsland, Polen, Slovenië en Oostenrijk doodden minstens 300.000 landgenoten: mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, volwassenen en ouderen, psychiatrische patiënten en later ook zieke dwangarbeiders en burgers met een oorlogstrauma. Duitse historici brachten deze gruwel in kaart, onder meer op basis van verloren gewaande documenten. De Aktion T4 herinnert op pijnlijke wijze aan de kwetsbaarheid van de relatie tussen arts en patiënt. En ook aan de gevaren van een verregaande folie à plusieurs tussen bureaucratie, pseudowetenschap, een op hol geslagen geneeskunde en biopolitiek, een beleid dat op grote schaal ingrijpt op het leven van de burgers.

xxxx

22 Massamoord in de psychiatrie

Massamoord in de psychiatrie 23

Aktion T4

elkaar op met doemscenario’s over de ondergang van de natie en van de menselijke soort. Naast alcohol, armoede en prostitutie was de moderne gezondheidszorg kop-van-jut. Als je kwetsbare individuen in leven hield en de natuurlijke selectie buiten spel plaatste, zou je de kwaliteit van de menselijke genenpool in gevaar brengen. Wetenschappers bekeken zeker psychiatrische aandoeningen met argusogen. Het gros ervan beschouwden ze vaak en zonder deugdelijk wetenschappelijk bewijsmateriaal als genetisch en ongeneeslijk. Bovendien dachten ze dat de aandoeningen van generatie op generatie ernstiger zouden worden, en steeds meer en duurdere verzorging zouden vereisen. In de Grote Depressie vroegen heel wat westerse landen zich hardop af of de talrijke instellingen voor lichamelijk en geestelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten betaalbaar zouden blijven, zeker in tijden van oorlog en wereldwijde economische crisis. Er waren zogenaamd wetenschappelijke argumenten en ook economische en utilitaire argumenten om een cultuur van angst te creëren. De nazi’s bespeelden die angst vakkundig in hun propaganda tegen Erbkranken en unheilbar Kranken, erfelijk belaste en ongeneeslijke zieke patiënten. Onder een affiche schreven ze ‘dagelijks kost een erfelijk belaste patiënt de staat 5,5 Reichsmark. Voor diezelfde prijs kan een erfelijk gezonde familie 1 dag leven.’ Ook andere Europese landen en Noord-Amerika richtten in de eerste jaren van de twintigste eeuw denktanks op om de fysieke gezondheid van de natie te beschermen en te verbeteren. Genetica, geneeskunde, evolutiebiologie en politiek versmolten tot een gloednieuwe wetenschappelijke discipline, de eugenetica. Ze bedachten maatregelen om ‘het volk’ of ‘de natie’ voor verval te behoeden. De Verenigde Staten zetten in de roaring twenties een grootscheepse sterilisatiecampagne op in psychiatrische instellingen, net als Denemarken en Zwitserland. In 1933, bij het aantreden van de nationaalsocialisten, startte ook Duitsland een grootschalige campagne van gedwongen sterilisaties. In Mein Kampf schreef Hitler: ‘De vraag om het defecte mensen onmogelijk te maken om zich voort te planten en eveneens defecte nakomelingen te krijgen, is een claim die steunt op duidelijke, rationele argumenten.’ Of: ‘Wie fysiek en psychisch niet gezond en waardig is, mag zijn lijden niet vereeuwigen in het lichaam van zijn kind. De nationalistische staat heeft een grote educatieopdracht te vervullen.’

24 Massamoordin de psychiatrie

xxxxxx

Hitlers sterilisatiewet preciseerde wie zich bij de dokter of psychiater moest aandienen: aangeboren zwakzinnigen, patiënten met schizofrenie, manisch-depressieve patiënten, epileptici, Huntington-patiënten, aangeboren blinden en doven, patiënten met ernstige lichamelijke misvormingen en zware alcoholisten. De uitvaardiging van de sterilisatiewet stuitte nauwelijks op weerstand bij de Duitse bevolking. In tegenstelling tot Aktion T4 voerde de Duitse overheid deze operatie in alle openheid. Speciale rechtbanken moesten de naleving van de wet garanderen en bezwaarschriften behandelen. Onder Hitlers bewind vonden meer dan 36.0000 gedwongen sterilisaties plaats, vaak met barbaarse technieken. Het merendeel bij psychiatrische patiënten. Van racisme was geen sprake bij de sterilisatiewet. Net als vele andere landen was Duitsland vooral bekommerd om de genenpool en de draagkracht van de hele bevolking, eerder dan de bescherming van het

pleidooi om op zachte wijze een einde te maken aan de Ballastexistenzen. Achter de schermen veranderde de overheid het geweer van schouder. Terwijl de sterilisatiecampagne zich vooral richtte op de indijking van geestesziekten, kwam de nadruk te liggen op het uit de weg ruimen van geesteszieken. Tegelijk werd de psychiatrie bedankt voor haar diensten. De centrale administratie nam het heft in handen en managers namen grotendeels de plaats in van dokters en psychiaters. Op 1 september 1939 viel Hitler Polen binnen. Korte tijd later gaf hij een selecte groep vertrouwelingen zijn fiat om ‘ongeneeslijk zieken na zeer kritische beoordeling van hun gezondheidstoestand de genadedood te vergunnen’. De nazi-administratie zette meteen een ultrageheim programma op poten dat met ijzeren hand geleid werd vanuit de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn. Een programma dat vanaf toen bekendstond als de Aktion T4. Reichsarbeitgemeinschaft Heil-und Pflegeanstalten stond op de brievenbus. Er werkten 400 goed betaalde personeelsleden, onder wie dokters, psychiaters, verpleegkundigen en administratieve krachten. Een groot deel van het personeel hield zich bezig met de verspreiding en het beheer van vragenlijsten. Ze stuurden ze naar alle instellingen om de toestand en de prognose van alle patiënten in kaart te brengen. ‘Waardeloze mensen’, zoals mentaal en fysiek gehandicapte kinderen, werden genadeloos afgemaakt.

Arische ras. Racistische motieven speelden pas later een rol, nadat de eerste ‘inwendige reiniging’ van het Duitse volk had plaatsgevonden.

Massamoord in de psychiatrie 25

Aktion T4

Heyde, halsstarrig vol dat alleen medische argumenten een rol speelden in de selectie van de patiënten. Statistisch onderzoek laat zien dat die claim onjuist is. De informatie over erfelijkheid speelde een onbeduidende rol bij de finale selectie. De klinieken getuigden bovendien van bruut eigenbelang. Onrustige, weerspannige of agressieve patiënten die veel tijd en energie van het slinkende personeel vergden, vonden sneller de dood. Patiënten die de artsen de ‘genadedood vergunden’, werden uit hun instelling geplukt en ter plekke gedood. Andere werden na enkele tussenstops vermoord in een van de zes grote ‘vernietigingsinstellingen’ in Duitsland, Polen en Oostenrijk. Het T4-personeel beheerde ook de logistiek en het transport van patiënten. Ook de verbouwing van instellingen tot ‘vernietigingsinstellingen’, en het opdoeken van diezelfde instellingen als ze de lokale targets haalden, viel onder de verantwoordelijkheid van het personeel. De eerste slachtoffers van het T4-programma kwamen om het leven door vergassing. In Polen gebruikte een Sonderkommando onder leiding van Herbert Lange voor het eerst een mobiele gasinstallatie, met koolstofmonoxide uit gascilinders. Op vraag van de T4-organisatie bouwde een deelorganisatie van de SS, het Reichssicherheitshauptamt, vrachtwagens om tot mobiele gaskamers. Sommige van deze vrachtwagens waren voorzien van het opschrift Kaiser’s Kaffee Geschäft, wellicht om geen argwaan te wekken bij de slachtoffers. Na de vergassing dumpten de nazi’s de slachtoffers in massagraven. Om de efficiëntie van de moordcampagne te vergroten liet Aktion T4 in 1939 en 1940 bestaande psychiatrische instellingen geheel of gedeeltelijk ombouwen tot zes massavernietigingsoorden, inclusief onderzoeksruimten, gaskamers en verbrandingsovens. In Hartheim stierven in zestien maanden gemiddeld

40 patiënten per dag. Door een brand in een van de schoorstenen moest er een nieuwe en grotere verbrandingsoven komen op de binnenplaats. Er kwamen 18.269 patiënten aan hun einde, in Grafeneck 10.824, in Bernburg 8.601, in Brandenburg ruim 9.000, in Hadamar ruim 10.000, en in Sonnenstein 18.000. Deze eerste fase van de operatie kostte minstens 70.000 psychiatrische patiënten het leven.

Moord in de instelling De Aktion T4 was een illegale en geheime operatie. De rijksdag was niet op de hoogte van haar bestaan en de nazi’s lieten de publieke opinie in het ongewisse. Familieleden van vermoorde patiënten die informeerden naar het lot van hun verwanten, werden om de tuin geleid met valse overlijdenscertificaten (Trostbriefe) en met urnen vol lukraak bijeengescharrelde asresten. Longontsteking en hartfalen waren de populairste fictieve doodsoorzaken. Soms controleerden de artsen hun patiënten voor de vergassing op fysieke gebreken, zodat de voorgewende doodsoorzaak plausibeler overkwam. Onlangs gevonden documenten tonen aan dat de T4administratie van meet af aan enorme inspanningen leverde om familieleden om de tuin te leiden. Ze vervalste niet alleen de doodsoorzaak van de overleden patiënten, maar ook de plaats van overlijden. Ze redeneerde dat familieleden argwaan zouden krijgen als ook andere patiënten uit hun dorp op dezelfde plaats stierven. Uit winstbejag vervalste ze ook het tijdstip van overlijden. Een latere sterfdatum betekende dat ze van de nabestaanden meer verplegingskosten kon vorderen. Een deel van de bekostiging van Aktion T4 gebeurde met behulp van zulke praktijken. De klinieken stuurden ook buitgemaakte juwelen, gouden kronen en tanden van overleden patiënten naar de Tiergartenstrasse 4, voor familieleden ze konden opeisen.

In 1939 gaf Hitler zijn fiat om ‘ongeneeslijk zieken na zeer kritische beoordeling van hun gezondheidstoestand de genadedood te vergunnen’ 24

26 Massamoord in de psychiatrie

De geheimhouding van de operatie hield niet lang stand. Omwonenden van de vernietigingsinstellingen klaagden over de stank van de verbrandingsovens en werden wantrouwig toen steeds grotere groepen van patiënten aangevoerd werden. De terugkerende bussen en treinen waren bovendien leeg. In de eerste maanden van het programma verdwenen zoveel patienten dat ook vrienden en verwanten zich begonnen te roeren. In Oostenrijk liep de communicatie met enkele nabestaanden in het honderd, toen bijvoorbeeld een overlijdensakte gewag maakte van appendicitis, terwijl de appendix van de patiënt al verwijderd was.

Verzet van de kerken De katholieke en de evangelische kerk deelden de verontwaardiging van de nabestaanden. Ze speelden een belangrijke rol in de ontmaskering en stopzetting van de euthanasiecampagne. Bisschoppen en aalmoezeniers tekenden verzet aan. Ze eisten duidelijkheid over de geruchten dat er een massamoord op psychiatrische patiënten aan de gang was. Ze weigerden de T4-vragenlijsten te laten invullen door het ziekenhuispersoneel en dreigden met juridische acties. In Duitsland kon je de doodstraf krijgen als je je bezondigde aan schuldig verzuim bij moord. Op 1 december 1940 vaardigde paus Pius XII een communiqué uit waarin hij het doden van psychisch of fysisch zieke mensen veroordeelde als een aanfluiting van de onschendbaarheid van het menselijk leven. De paus stuurde ook een bedankbrief naar bisschop Clemens von Galen toen hij op 3 augustus 1941 een vlammende preek hield tegen de T4moordcampagne. Enkele weken later, op 24 augustus 1941, zag Hitler zich gedwongen om Aktion T4 stop te zetten. Enkele inrichtingen wisten meteen alle sporen uit, maar de moordmachine was niet meer tot stilstand te brengen. Een deel van het personeel werd ingezet bij andere moordcampagnes, zoals de Aktion Reinhard in Polen, die het begin betekende van de Joodse genocide. De assistent van Werner Heyde, het hoofd van het T4-programma, werd later kampcommandant in Treblinka. In andere inrichtingen ging de moord op patiënten gewoon voort, met andere technieken en meestal zonder de officiële hulp van de T4-administratie. De patiënten uit Hall in Tirol stierven tussen 1942 en 1945, na de officiële stopzetting van het program-

ma. Vermoedelijk kwamen ze om door uithongering. Dat was een beproefde techniek die meer dan 70.000 Duitse psychiatrische patiënten de dood kostte tijdens de Eerste Wereldoorlog. De nazi’s pasten haar aan het einde van het interbellum toe op gehandicapte kinderen. Na het officiële einde van Aktion T4 experimenteerden ze ook met overdosissen slaapmedicijnen. De bevrijders van de pyschiatrische instelling in Hadamar vonden tien kilogram van de kalmeermiddelen Luminal en Veronal in de apotheek. Het is onduidelijk hoeveel patiënten er precies om het leven kwamen tijdens deze tweede fase van de moordcampagne. Wellicht weer enkele tienduizenden. Het cynische gevolg van deze waanzinnige moordcampagne was dat de psychiatrie haar doelpubliek nagenoeg volledig elimineerde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ze had zichzelf nagenoeg overbodig gemaakt.

De gruwel voorbij De Aktion T4 toont aan dat psychiaters een sleutelrol speelden in de moordmachine van het nazisme. Zij dragen een verpletterende verantwoordelijkheid voor de moord op mensen die in hun diepste wanhoop smeekten om verzorging en genezing. Daarnaast zijn ze ook verantwoordelijk voor het naargeestige intellectuele klimaat dat de voedingsbodem vormde voor het bedenken van steeds drastischer eugenetische maatregelen. Het is een schrale troost dat hun blinde geloof in de erfelijkheid van psychische stoornissen en hun doorgedreven therapeutisch pessimisme minder zwaar doorwogen in de T4moordcampagne dan het utilitarisme van de nazi-bureaucratie. De nationaalsocialisten gingen erg ver in hun pogingen om het staatsbestel efficiënter te maken. Ze vertrouwden daarbij op de medewerking van iedereen. Net als de Holocaust was de uitvoering van Aktion T4 onmogelijk zonder de hulp van kleine garnalen, als bouwvakkers, technici, buschauffeurs, verpleegkundigen, administratief bedienden of de stokers van de verbrandingsovens. Zij zijn medeverantwoordelijk voor de gruwel. Zij maakten industriële massamoord mogelijk en de uithongering van hulpeloze kinderen en ontredderde zielen, de lijkenpikkerij in de instellingen en het bedrog van bezorgde familieleden. ‘So etwas hat man noch nie erlebt, solange die Welt steht’, zei een bezorgde ouder. ■

Massamoord in de psychiatrie 27

Wat doe je als stad met de monumentale bouwwerken die Hitler liet optrekken om het nazisme te celebreren? Zeventig jaar na de val van het Derde Rijk is Neurenberg er nog niet uit. Maarten Mahieu (Geheugen Collectief)

OPDE DERUÏNES RUÏNESVAN VAN HET HETDERDE DERDERIJK RIJK OP DE REICHSPARTEIGELÄNDE VAN NEURENBERG

onderdduizenden Duitsers zakten in de jaren dertig tegelijk af naar Neurenberg. Ze namen deel aan de megalomane partijdagen van de nationaalsocialistische partij (NSDAP). Ze keken naar militaire parades en luisterden naar de toespraken van hun Führer. De beelden van een uitbundig gesticulerende Hitler staan op ieders netvlies gebrand dankzij Leni Riefenstahl die er haar documentaire Triumph des Willens opnam. In 1935 kondigde de nazitop de Neurenberger rassenwetten af die de bloedzuiverheid van het Duitse volk moesten garanderen en die de Joden hun burgerrechten ontnamen. Het is geen toeval dat de geallieerden tien jaar later voor deze plek kozen om de kopstukken van de nazipartij te berechten, de Neurenberger processen.

Tegelijk met de heropbouw van Duitsland startte een breder verwerkingsproces. Neurenberg worstelde lange tijd met zijn geschiedenis. Wat moet je met die duistere pagina’s uit je verleden? Wat doe je met de historisch beladen gebouwen die daar als stille getuigen voortdurend aan herinneren?

Keizerlijke stad Toen ik vorige zomer naar Slovenië reed, maakte ik een korte omweg langs Neurenberg, een gezellige stad met een historisch centrum. In de binnenstad herinnerde weinig aan het oorlogsverleden. Af en toe zag ik een wegwijzer naar een ondergrondse gang waar de Neurenbergers in 1944 schuilden voor de geallieerde bombardementen, meer niet. Dat is verwonderlijk, want toen de Britse

Kolossale bouwwerken

Royal Air Force haar laatste bom op Neurenberg dropte, stonden in de stad geen twee stenen meer op elkaar. De Duitsers beslisten Neurenberg weer op te bouwen als voorheen. Het centrum lijkt op de middeleeuwse stad waar Hitler in de jaren dertig zijn zegetochten hield. Hij koos voor deze Beierse stad om de partijdagen te organiseren omwille van haar rijke verleden. Dat merk je nu nog. Neurenberg is een van de weinige steden in Duitsland die haar oorspronkelijke vestigingsmuren en torens behield. Het keizerlijke kasteel, de imposante kerken en het huis van Albercht Dürer charmeerden ook Hitler. Bovendien nam Neurenberg als rijksstad een bijzondere plaats in het Heilig Roomse Rijk in. Het was de plek waar de rijksappel, de scepter en de kroon

werd bewaard, de rituele symbolen van de keizerlijke macht. Met de keuze voor Neurenberg zetten de nazi’s een eeuwenoude traditie van jaarmarkten, machtige keizers en kastelen voort. De stadsgezichten deden het bovendien goed op de affiches. Ook praktisch was Neurenberg een geschikte keuze. De stad was een spoorwegknooppunt. Als toeristische trekpleister beschikte ze over voldoende hotels om de menigte van eten en onderdak te voorzien. In 1927 en 1929 organiseerde de NSDAP haar partijdagen voor het eerst in Neurenberg. Begin 1930 slaagde de sociaaldemocratische burgemeester Hermann Luppe er kortstondig in de evenementen te verbieden.

Na Hitlers verkiezingsoverwinning in 1933 trokken de nazi’s trotser en strijdbaarder dan ooit naar Neurenberg voor een hoogfeest van sportmanifestaties, militaire parades, zegemarsen en toespraken. In aanloop naar de ‘partijdagen van de overwinning’ onderging de binnenstad een opknapbeurt. Bouwvakkers verbouwden huizen en kerken om het middeleeuwse karakter van de stad extra in de verf te zetten. Aan het begin van het meerdaagse feest reed Adolf Hitler in een open wagen doorheen de binnenstad. Tienduizenden Duitsers dromden samen om een glimp op te vangen van de Führer. De partijtop had zo’n mensenzee verwacht en nagedacht over een uitbreiding van de bestaande infrastructuur. Ze vroeg de architect Paul Ludwig Troost om een recreatiegebied aan de rand van de stad om te vormen tot een geschikte locatie voor een massaevenement. De Reichsparteigelände, letterlijk ‘de terreinen van de rijkspartij’, moesten een gebied van 11 vierkante kilometer beslaan. De dierentuin kreeg een andere plaats en de vuurtoren verdween. Na Troosts overlijden in 1934 nam

Albert Speer de fakkel over. Hij ontwierp de tempels van de naziarchitectuur, gebouwen die trots, grootsheid en standvastigheid moesten uitstralen. Het individu moest zich nietig voelen tegenover de megalomane afmetingen van de neoclassicistische bouwwerken. De bouwstijl verwees bewust naar de architecturale traditie van de Grieken en Romeinen, die tot voorbeeld strekten voor het Duitse Rijk. De Große Straße van 2 kilometer werd de centrale as. Gevangenen uit de concentratiekampen van Flossenbürg en Mauthausen moesten het graniet kappen voor de 6000 tegels waarover de soldaten zouden marcheren. Het bestaande stadion bleef bestaan, ernaast zou het Deutsches Stadion verrijzen, de grootste sportarena van de wereld, met 400.000 plaatsen. Vader en zoon

Ludwig en Franz Ruff ontwierpen een congreshal voor 60.000 bezoekers, een constructie in hoefijzervorm die refereerde naar het Colosseum. Om de kracht van het nazisme uit te dragen ordonneerde Speer gigantische beeldpartijen. Bovenmaatse nazivlaggen wapperden rondom de open ruimtes. Het bestaande Luitpoldpark werd voorzien van gigantische vlaggen, tribunes en adelaars. Schijnwerpers moesten de bouwwerken ook bij nacht een ongeziene grandeur verlenen.

Halve werken Toen de oorlog uitbrak, vielen de werkzaamheden stil. De bouw van het stadion raakte niet verder dan de fundamenten, de congreshal kreeg nooit een dak. Een tentoonstellingshal voor

Het is een goed idee om de beelden te combineren, maar het is nu te rommelig, vond hij.

n het vorigehoofdstuk had ik al verteld dat de vormgevers van Cascade zelf het beeldmateriaal moeten zoeken. Ik ervoer dat als een heerlijke uitbreiding van mijn veranwoordelijkheden. Eigenlijk is het ook logisch. Vergeleken met een krant moet je als vormgever bij een tijdschrift echt nadenken hoe je de tekst gaat weergeven. Dan is het beeld dat je gaat gebruiken essentieel. Het artikel dat ik nu mocht gaan doen, ging over Neurenberg. Hitler had die stad uitgekozen voor de megalomane partijdagen van de NSDAP. Leni Riefenstahl heeft hier haar Triumf Des Willens gedraaid. Hoe ga je als stad om met dat besmette verleden? Die kwestie

moest ik grafisch aan de man zien te brengen.

Doorzettingsvermogen

De beelden daarvoor moest ik zoeken bij de beeldbanken die je vindt op internet. Norma had al gewaarschuwd dat geduld en doorzettingsvermogen hierbij belangrijk zijn. Allereerst moest ik zoeken bij 123RF en Bigstock, waar Cascade een abonnement heeft. Een recente foto van Neurenberg was daar al snel gevonden. Maar foto’s van gebouwen waar de Partijdagen werden gehouden moest ik ergens anders zoeken. Al snel raakte ik verloren in de overvloed van plekken waar je kan zoeken. Aan mooie, blije en succesvolle mensen was

er geen gebrek, maar een goede foto van een nazigebouw was een ander paar mouwen. Uiteindelijk vond ik tussen de tientallen bookmarks vanbeeldbanken een Duitse site over kunst en geschiedenis. Na veelproberenmet telkens andere trefwoorden heb ik eindelijk beet met ‘Speer’en ‘Neurenberg’. Ongeveer tien foto’s bewaar ik als preview. Als het ontwerp van de pagina’s definitief is, wordt beslist wat er definitief wordt gebruikt. Tevreden met de succesvolle zoektocht kon ik aan de slag met de vormgeving. Ik besloot een foto van een iconisch nazigebouw te combineren met een beeld van het hedendaagse Neurenberg. Het contrast tussen een zartwit-beeld

Je mag het niet zeggen maar het is echt een heel mooi logo 29

Reichsparteigelände

Speer ontwierp het monumentale bouwwerk vanuit

Luitpoldarena

DE REICHSPARTEIGELÄNDE VAN NEURENBERG

OP DE RUÏNES VAN HET DERDE RIJK

Het eindresultaat van deze pagina’s heeft me veel voldoening gegeven.

en een kleurenfoto werkt goed, vond ik. Ook de wisselwerking tussen de diagonale lijn van de oude foto en de rechte lijnen van het moderne Neurenberg waren goed volgens mij.

Frisse blik

Ik liet het resultaat aan vomgever Kristof zien, maar die was minder tevreden. Het is een goed idee om de beelden te combineren, maar het is nu te rommelig, vond hij. Het is dus wel goed als iemand met een frisse blik naar je werk kijkt, want als ik nu de eerste versie bekijk moet ik hem volmondig gelijk geven. Kristof adviseert een horizontale foto te zoeken van hetzelfde nazigebouw en die na te tekenen,

xxx

treinstation zeppelinveld

van zijn beschaving onderstrepen.

Hitlerjugendstadion Märzfeld treinstation

1km

bom op Neurenberg dropte, stonden in de stad geen twee stenen meer op elkaar. De Duitsers beslisten Neurenberg weer op te bouwen als voorheen. Het centrum lijkt op de middeleeuwse stad waar Hitler in de jaren dertig zijn zegetochten hield. Hij koos voor deze Beierse stad om de partijdagen te organiseren omwille van haar rijke verleden. Dat merk je nu nog. Neurenberg is een van de weinige steden in Duitsland die haar oorspronkelijke vestigingsmuren en torens behield. Het keizerlijke kasteel, de imposante kerken en het huis van Albercht Dürer charmeerden ook Hitler. Bovendien nam Neurenberg als rijksstad een bijzondere plaats in het Heilig Roomse Rijk in. Het was de plek waar de rijksappel, de scepter en de kroon werd bewaard, de rituele symbolen van de keizerlijke macht. Met de keuze voor Neurenberg zetten de nazi’s een eeuwenoude traditie van jaarmarkten, machtige keizers en kastelen voort. De stadsgezichten deden het bovendien goed op de affiches. Ook praktisch was Neurenberg een geschikte keuze. De stad was

een spoorwegknooppunt. Als toeristische trekpleister beschikte ze over voldoende hotels om de menigte van eten en onderdak te voorzien. In 1927 en 1929 organiseerde de NSDAP haar partijdagen voor het eerst in Neurenberg. Begin 1930 slaagde de sociaaldemocratische burgemeester Hermann Luppe er kortstondig in de evenementen te verbieden.

Kolossale bouwwerken Na Hitlers verkiezingsoverwinning in 1933 trokken de nazi’s trotser en strijdbaarder dan ooit naar Neurenberg voor een hoogfeest van sportmanifestaties, militaire parades, zegemarsen en toespraken. In aanloop naar de ‘partijdagen van de overwinning’ onderging de binnenstad een opknapbeurt. Bouwvakkers verbouwden huizen en kerken om het middeleeuwse karakter van de stad extra in de verf te zetten. Aan het begin van het meerdaagse feest reed Adolf Hitler in een open wagen doorheen de binnenstad. Tienduizenden Duitsers dromden samen om een glimp op te vangen van de Führer. De partijtop

1km

had zo’n mensenzee verwacht en nagedacht over een uitbreiding van de bestaande infrastructuur. Ze vroeg de architect Paul Ludwig Troost om een recreatiegebied aan de rand van de stad om te vormen tot een geschikte locatie voor een massaevenement. De Reichsparteigelände, letterlijk ‘de terreinen van de rijkspartij’, moesten een gebied van 11 vierkante kilometer beslaan. De dierentuin kreeg een andere plaats en de vuurtoren verdween. Na Troosts overlijden in 1934 nam Albert Speer de fakkel over. Hij ontwierp de tempels van de naziarchitectuur, gebouwen die trots, grootsheid en standvastigheid moesten uitstralen. Het individu moest zich nietig voelen tegenover de megalomane afmetingen van de neoclassicistische bouwwerken. De bouwstijl verwees bewust naar de architecturale traditie van de Grieken en Romeinen, die tot voorbeeld strekten voor het Duitse Rijk. De Große Straße van 2 kilometer werd de centrale as. Gevangenen uit de concentratiekampen van Flossenbürg en Mauthausen moesten het graniet kappen

ik dat het perspectief niet goed werkte door alleen met zwart te werken. In plaats daarvan verkoos ik grijstinten. Uiteindelijk was het resultaat van dit alles zeer bevredigend. Het contrast tussen de diagonale lijn en het rechte zwarte vlak met de huizen erop kwam nu veel beter uit de verf. Ook de titel stond niet meer in de weg van het beeld. Bovenal blijkt nu veel beter hoe sterk de beeldtaal van nazi’s was.

30 Je mag het niet zeggen maar het is echt een heel mooi logo

voor de 6000 tegels waarover de soldaten zouden marcheren. Het bestaande stadion bleef bestaan, ernaast zou het Deutsches Stadion verrijzen, de grootste sportarena van de wereld, met 400.000 plaatsen. Vader en zoon Ludwig en Franz Ruff ontwierpen een congreshal voor 60.000 bezoekers, een constructie in hoefijzervorm die refereerde naar het Colosseum. Om de kracht van het nazisme uit te dragen ordonneerde Speer gigantische beeldpartijen. Bovenmaatse nazivlaggen wapperden rondom de open ruimtes. Het bestaande Luitpoldpark werd voorzien van gigantische vlaggen, tribunes en adelaars. Schijnwerpers moesten de bouwwerken ook bij nacht een ongeziene grandeur verlenen.

Halve werken Toen de oorlog uitbrak, vielen de werkzaamheden stil. De bouw van het stadion raakte niet verder dan de fundamenten, de congreshal kreeg nooit een dak. Een tentoonstellingshal voor Duitse cultuur kwam niet verder dan plannen.

De Zeppelintribune is een van de weinige projecten die de nazi’s afwerkten. Albert Speer gebruikte het bekende Pergamomaltaar als voorbeeld voor een tribune van 360 meter waarop 320.000 toeschouwers de parades op het Zeppelinfeld konden volgen. Daar filmde Leni Riefenstahl de propagandafilm Triumph des Willens. Speer had het gebouw zodanig ontworpen dat zowel de aanwezigen op het paradeplein als de toeschouwers in de tribune opkeken naar de Führer in het centraal spreekgedeelte. Dat accentueerde hij met een felrode vlag en een goudkleurig hakenkruis. ’s Nachts schenen 250 spots de lucht in en het plein werd een ‘kathedraal van licht’, die je van kilometers ver kon zien. Speer ontwierp het monumentale bouwwerk vanuit zijn ruïnetheorie. Antieke voorbeelden stonden model en zijn bouwwerken moesten duizenden jaren blijven bestaan. Zelfs eeuwen na het Derde Rijk zouden de ruïnes indruk maken en de grootsheid van zijn beschaving onderstrepen. Al kort na de oorlog, bleek de tribune bleek minder bestand tegen

Het effect van het rood van de vlaggen en de zwarte achtergrond heeft een zeer dramatisch effect. met daaronder een zwart vlak, doorgetrokken tot bijna bovenaan de pagina. Vervolgens moest ik dan zwarte huizen tekenen die het Neurenberg van nu moeten voorstellen. Die horizontale foto van de Luitpoldarena was echter niet te vinden. Bij gebrek aan beter besloot ik dan maar te werken met de foto die ik bij mijn eerste versie had gebruikt. Nadat ik de tekening had gemaakt, merkte

zijn ruïnetheorie. Zelfs eeuwen na het Derde Rijk zouden de ruïnes indruk maken en de grootsheid

Deutsches stadion

Het effect van het rood van de vlaggen en de zwarte achtergrond heeft een zeer dramatisch effect.

Ruimte

Bij de bespreking van mijn werk met Marco kwamen deze pagina’s natuurlijk ook ter sprake. Hij vond het openingsbeeld knap gemaakt. Maar waar ik mijn creatie één pagina had gegeven, zag Marco het liever als een spread. Dat zou het effect nog dramatischer maken en bovendien ruimte geven aan de kop en het intro. Op de tekst-pagina’s zou dan iets van beeld moeten verdwijnen. Als ik dat nu bekijk ziet dat er zeker nog goed uit. Eerder al had ik twijfels over welke foto te plaatsen opdeeerste tekstpagina. Ik had de keu-

de tand des tijds dan Speer had gedacht. De tribune brokkelt letterlijk af. In 1967 moest het stadsbestuur een deel van de bouwvallige zuilengalerij afbreken. De tienduizenden bezoekers die het gebouw jaarlijks bekijken, maken hun selfies op eigen risico.

Niet in het verleden wroeten Toen de Amerikanen Neurenberg innamen, gebruikten ze de Große Straße als landingsbaan voor vliegtuigen en de congreshal als wapendepot. De historische rechtszaal waar onder anderen Albert Speer en de nazi-bonzen Hermann Göring en Joachim von Ribbentrop terechtstonden, werden een museum. Na mislukte pogingen om de historische binnenstad op de werelderfgoedlijst van de Unesco te plaatsen, probeert Neurenberg het sinds 1998 met de beroemde rechtszaal. Ze is de voorloper van het Internationaal Strafhof in Den Haag. De herbestemming van de Reichsparteigelände blijft voer voor discussie. Wat doe je met de plekken waar honderdduizenden de grootsheid van het nazisme vierden? Het procesgebouw straalt een boodschap van hoop uit. De gebouwen van de partijdagen staan

symbool voor de ondergang van de democratische rechtstaat. Na de oorlog wilden de Duitsers zo weinig mogelijk herinnerd worden aan de smet van het naziregime. Tientallen jaren overheerste de opinie dat je beter niet in het verleden kan wroeten. De bouwkuil van het stadion vulde zich met water tot een meer, de Luitpoldarena werd weer een park. De torens rond het marsveld werden opgeblazen en in de plaats kwam een nieuw stadsdeel. Er waren ook plannen om de congreshal op te blazen en er een voetbalstadion of winkelcentrum van te maken.

Tussentitel In de jaren negentig klonk steeds luider de vraag wat moest gebeuren met de resterende bouwwerken. Moest de stad ze laten vergaan? Kon je dat wel doen met overblijfselen van een donker maar relevant hoofdstuk uit je geschiedenis? Bij de Kongreshalle kwam een documentatiecentrum waarin je duiding krijgt bij de geschiedenis van het naziregime en de Reichsparteigelände. Als serum tegen de naziarchitectuur is het een moderne constructie in glas en staal die de monumen-

tale congreshal doorboort. Aan het einde van een glazen gang krijg je een uitzicht op het binnenplein van de congreshal. Ook al werd de hal niet afgewerkt, je krijgt toch een duidelijk beeld van de grootheidswaanzin van het regime. Het museum trekt jaarlijks 235.000 bezoekers. Voor het meest iconische gebouw van het terrein, de Zeppelintribune, vond de stad nog geen oplossing. Jaren liet ze op het paradeplein autoraces en popconcerten plaatsvinden. Vandaag is ze overtuigd van het belang van het bewaren en het ontsluiten van haar duistere patrimonium. Het stadsbestuur wil er een plek van educatie en herinnering van maken. Sommige academici waarschuwen dat de plek een heiligdom voor neonazi’s kan worden. Tegenstanders vinden dat de afbraak of een gecontroleerde teloorgang van de site een betere optie is. Ze vragen zich af of er wel belastinggeld besteed moet worden aan de nazierfenis. Daarnaast krijgt het stadsbestuur af te rekenen met een heel praktisch probleem. Het kan de kosten niet alleen aan. Voorlopige ramingen voor de herbestemming lopen op in de tientallen miljoenen. ■

Ik heb dan ook veel te danken aan de mensen van Cascade. Zij hebben dit uit mij getrokken.

ze tussen een goeie foto van de vrijwel verlaten Luitpoldarena en een foto waarop een grote massa mensen kijkt naar marcherende soldaten. Op de achtergrond was nog vaag één van de imposante gebouwen te zien. Ik koos voor de tweede foto. In de tekst wordt immers verteld dat er een grote massa mensen op de Rijkspartijdagen was afgekomen. Dan is het nogal onnozel om een verlaten terrein te tonen. Marco vond het toch beter om die andere foto te kiezen. Dit verhaal gaat immers over de architectuur, dan moet dat ook de aandacht krijgen in het beeld. Frederic vroeg ook nog of het mogelijk was om een plattegrond te maken van het complex, om de immensheid van het geheel te la-

ten zien. Ik was eerst aan de slag gegaan met een maquette na te tekenen. Ik hoopte zo een mooi 3D-beeld te krijgen. Dat kwam echter niet genoeg uit de verf en ben ik maar verder gegaan met een gewoon twee-dimensionaalbeeld. Dat ik bij dat kaartje nog de schaal had getekend vond Marco een goed initiatief. Het eindresultaat van deze bladzijdes heeft me grote voldoening gegeven. Ik wist eerlijk gezegd niet dat ik dit in mij had. Ik heb dan ook veel te danken aan de mensen van Cascade. Zij hebben hebben dit uit mij getrokken. Op de vraag of ik andere cursisten deze stageplek zou aanraden kan ik alleen maar zeer enthousiast ‘ja’ antwoorden.

Je mag het niet zeggen maar het is echt een heel mooi logo

Tijdlijn

DE REICHSPARTEIGELÄNDE VAN NEURENBERG

OP DE RUÏNES VAN HET DERDE RIJK

32 Op de ruïnes van het Derde Rijk

Op de ruïnes van het Derde Rijk 33

Tijdlijn

Reichsparteigelände Luitpoldarena xxx

34 Op de ruïnes van het Derde Rijk

treinstation zeppelinveld Deutsches stadion

Hitlerjugendstadion Märzfeld treinstation

1km1km

Opde ruïnes van het Derde Rijk 35

xxx

Wat een stage Wat vond ik van de stage? Van de eerste tot de laatste seconde heb ik ervan genoten. Van het werk wat ik kon doen. Van de fijne samenwerking met iedereen van Cascade. Ik had altijd het gevoel dat het fijn

was dat ik er was. Wat een lieve mensen. Zelker met de vormgevers Marco Goole, Norma Chavez (stagebegeleidster) en Kristof Schenk, Kristine Ooms (directrice) en redacteur Frederik Eelbode was het

fijn werken. Ze waardeerden wat ik deed en stimuleerden mij om verder te zoeken naar een goede vormgeving. Dankzij hen heb ik pagina's gemaakt waar ik fier op ben. Ik heb veel geleerd over deze tak van sport. Wat vonden zij van mij? Norma Chavez vertelde bij het gesprek met Henk Van der Beeke dat ik een goede stage heb gelopen. Volgens haar heb ik pagina's gemaakt waar ik terecht trots op ben. Het enige minpunt was dat ik als volwaardige vormgever sneller zou moeten werken. Volgens Norma zal dat na de voltooing van het derde module sterk verbeterd zijn. Is deze stageplek een aanrader? Absoluut. Bij het eerste contact zei Kristien Ooms al dat ze graag stagaires hebben op de redactie. Ik kan alleen maar beamen dat het een heerlijke plek is om stage te lopen. Als je iets hebt met tijdschriften en als je bereidt bent je echt in te zetten is Cascade de plek waar je moet zijn.