L-Esperanto by Malta Esperanto-Societo

Karmenu Mallia

L-Esperanto

Malta Esperanto-Societo 2013 2

37 Sena Wara Kemm jgħaddi ż-żmien! Lanqas tarah għaddej! 36 sena ilu dal-ktieb li għandek f’idejk kont ħadtu Ruma miegħi u fdajtu f’idejn Dr Renato Corsetti. Dal-bniedem kellu ħafna pożizzjonijiet fil-moviment esperantista mhux biss flItala Esperanto-Federacio (Il-Federazzjoni Esperantista Taljana) imma wkoll kien president tal-Universala Esperanto-Asocio (l-Assoċjazzjoni Universali talEsperanto), l-ogħla istituzzjoni li tgħaqqad il-moviment kollu. U das-sinjur għadda l-manuskritt tiegħi lil Svisa Esperanto-Societo (Is-Soċjetà Svediża talEsperanto) u ħarġituli hi minn flusha. Dak iż-żmien jien tajtulhom ittajpjat u fl-1976 hekk kien ħareġ. Għalhekk irringrazzjajt kemm lil Dr Corsetti kif ukoll lil dis-soċjetà Svediża. Illum dalktieb ftit baqa’ kopji tiegħu. Għalhekk ħsibt li nerġa’ nduru u nerġa’ nittajpjah mill-ġdid fuq il-kompjuter. U ħareġ dan li għankom f’idejkom. Issa nixtieq nuri lapprezzament tiegħi lis-soċjetà tagħna (Malta Esperanto-Societo) li għoġobha taċċetta tippubblikah . Darba Orazju fl-‘Ars poetica’ tiegħu kien qal li daqqiet ukoll Omeru jongħos. Jien miniex Omeru, allura aktar u aktar nista’ nongħos. Irrid infisser li xi difetti dalktieb se ssibulu żgur. Nitlobkom għalhekk taħfruli jekk taħbtu ma’ xi blata. U, tistgħu tistaqsu, għaliex bil-Malti? Jien nagħmel mistoqsija oħra: hemm grammatiki tal-Esperanto b’ħafna lingwi, għala le bil-Malti? U mbagħad min ikun irid jipperfezzjona, ifittex kotba oħra. Insemmi każ wieħed: The Esperanto Assoc. of Britain ħarġet pataflun ta’ kotba fuq l-Esperanto bl-Ingliż. Hemm ukoll il-famuż ‘Teach Yourself Esperanto’. U ħafna oħrajn. Ma’ dal-ktejjeb kulma jonqsok hu l-qari u li teżerċita ruħek fit-taħdit. LEsperanto, ħafif kemm hu ħafif, m’intix se tfaqqa’ sebgħek u jidħol f’moħħok f’ħakka t’għajn. Trid tistudjah bħal kull ħaġa oħra. Moħħ il-bniedem komplikat wisq biex tistenna ħaġa bħal din minnu. Nawguralek li ssir esperantist/a ta’ veru u mhux ‘eterna komencanto’ (dejjem tibda u qatt ma timxi ‘l quddiem). Nistiednek tagħti titwila lill-’Facebook Malta Esperanto-Societo’, kif ukoll lill-web-site: esperantomalta.org . Grazzi. Ĝis revido ! (Sakemm nerġgħu niltaqgħu). L-awtur 5.2.13

Dahla mis-Segretarju Ħafna nies, speċjalment studenti, spiss jistaqsuna jekk hawnx xi kors dwar l-Esperanto bil-Malti. Jiddispjaċina ngħidu li t-tieni edizzjoni ta’ ‘Kors flEsperanto’ ilha xi ftit li spiċċat. Għalkemm dejjem kellna f’idejna ‘EsperantoKurso’ maħruġ il-Kroazja u maqlub għall-Malti mill-istess Mallia. Għalhekk is-Soċjetà Maltija tal-Esperanto (Malta Esperanto-Societo) ħasset il-ħtieġa li tiġi stampata it-tielet edizzjoni ta’ ‘Kors fl-Esperanto’, edizzjoni mhux biss riveduta iżda kważi miktuba mill-ġdid. Bi pjaċir ngħidu li aċċetta li jagħmel dan ix-xogħol il-President tasSoċjeta’ tagħna li kien l-awtur tal-edizzjonijiet ta’ qabel. Nisperaw li din ledizzjoni ġdida tkun ta’ għajnuna għal dawk li jinteressaw ruħhom f’din il-lingwa u jixtiequ jitgħallmuha. John Vella-Bondin, BA Segretarju, Malta Esperanto-Societo. 9.9.’13.

L-ALFABET L-Esperanto hu fonetiku jiğifieri kull ittra għandha ħoss wieħed li ma jitbiddel qatt. Barra minn dan, m’hemm ebda ittra li ma tinħassx, ngħidu aħna bħall-h (akka) jew l-għ (għajn) talMalti. Il-vokali: a,e,i,o,u: jinkitbu u jinħassu bħal fil-Malti. Il-konsonanti: huma l-istess bħal fil-Malti ħlief ftit li għandhom xi sinjali fuqhom. Dawn ilftit se nuruhom hawn u nqabbluhom mal-Malti: Ĉ tinħass bħaċ-Ċ ta’ ċejċa. Eż: ĉielo=sema, ĉevalo=żiemel, ĉambro=kamra, torĉo=torċa. C tinħass bħaz-Z ta’ zokkor. Eż: necesa=meħtieğ, certa=ċert, sincera=sinċier. Ĝ tinħass bħall-Ğ ta’ ġamar. Eż: anĝelo=anğlu, ĝardeno=ğnien, paĝo=pağna, reĝo=re. H tinħass bħall-Ħ ta’ ħmar. Eż: haro=xagħar, helpo=għajnuna, hundo=kelb, hela=ileqq. Ĥ tlissinha qisek qed tgħid ‘kh’ mill-gerżuma (gutturali). Ftit hemm kliem flEsperanto b’din l-ittra. Eż: ĥaoso=kaos, ĥoro=kor. Ĵ: fil-Malti m’għandniex ħoss għaliha, imma tinħass bħal meta jkollna l-konsonanti s ta’ ‘pleasure’ jew ‘j’ Franċiża f’ ‘jeudi’. Fil-fatt din nistgħu nqisuha bħall-Ğ Maltija imma mlissna aktar bil-ħlewwa. Eż: ĵaluza=għajjur, ĵazo=ğazz, ĵeleo=ğeli. Ŝ tinħass bħax-X ta’ xabla. Eż: ŝuo=żarbun, ŝi=hi, ŝipo=vapur, ŝtono=ğebla. Ŭ tinħass bħall-W ta’ wara. Eż: aŭgusto=Awwissu, aŭto=karozza, aŭtoro=awtur. Z tinħass bħaż-Ż ta’ żipp. Eż: zipo=żipp, zigzago=żigżag, ekzameno=eżami. Billi bħalma għedna l-Esperanto hu fonetiku, jiğifieri ħoss wieħed għal ittra waħda, l-ittri kollha li jkun fiha kelma jridffffu jinqraw separatament u ċari, jiğifieri kull ittra trid tinqara ċara. Eż: balai (tiknes) trid tinqara ba-la-i u mhux balaj; iam (xi darba) trid tinqara i-am mhux jam; praulo (antenat) trid tinqara pra-u-lo u mhux prawlo; foiro (fiera) trid tinqara fo-i-ro u mhux fojro, eċċ. L-AĊĊENT Fil-lingwi kollha kull kelma għandha vokali fejn l-aċċent jinħass aktar mill-oħrajn. Ngħidu aħna fil-kelma ‘Malti’, l-a tinħass aktar qawwija mill-i; fil-kelma ‘Tiegħek’, l-ie tinħass aktar qawwija mit-tieni e. Dan hu l-aċċent. Issa attenti: fl-Esperanto l-aċċent, jiğifieri l-ħoss qawwi f’kelma, jaqa’ dejjem, fuq is-sillaba, jiğifieri fuq il-vokali, li tiği qabel l-aħħar waħda, jew kif isejħulha l-‘penultima’. Biex titgħallem tlissen l-aċċent, se nagħti ftit kliem biex teżerċita ruħek bihom. Itfa’ l-aċċent fuq dik il-vokali li għandha sing taħtha: dua, unua, kiu, tiom, sincera, ĵurnalo, ĵaŭdo, junio, morgaŭ, miliono, sabato, familio, balai. Kif qed taraw, ir-regola ma tinbidilx: l-aċċent tal-kliem kollu fl-Esperanto jaqa’ fuq il-vokali li tiği qabel l-aħħar vokali. Għalhekk, biex nagħżel tliet kelmiet biss bħala eżempju: familio taqrahiex familjo imma fa-mi-li-o; junio mhux junjo imma ju-ni-o; unua mhux unwa imma unu-a. Fejn għandek sing taħt il-vokali, hemm irid jaqa’ l-aċċent tal-kelma.

La Unua Leciono (L-Ewwel Lezzjoni) La substantivo (in-nom): In-nomi jiğifieri dak il-kliem li juri persuna, annimal jew ħağa, fis-singular jispiċċaw bl-O: patro=missier, u fil-plural jispiċċaw bil-J: patroj (bl-aċċent fuq l-a). Il-femminil tiffurmah billi żżid IN qabel l-O: patrino=omm, patrinoj=ommijiet. Hawn attent għall-pronunzja, għax għalkemm żidna l-J, l-aċċent tal-kelma baqa’ fejn kien. Għalhekk tgħidx patroj, imma patroj, għax l-a tiği qabel l-aħħar vokali, skont ir-regola. La artikolo (l-Artiklu): Fil-Malti l-artiklu definit, dak li bl-Ingliż hu ‘the’, huwa IL-; dan nistgħu nsibuh ukoll taħt forma oħra: i+konsonanti oħra flok l. Hekk il-xemx issir ix-xemx; il-nanna ssir in-nanna. Issa dan l-artiklu definit fl-Esperanto hu dejjem LA u għalhekk jintuża kemm quddiem is-singular kif ukoll quddiem il-plural: Eż: la patro=il-missier; la patroj=il-missirijiet; la patrino=l-omm, la patrinoj=l-ommijiet; la numeroj=in-numri; la seĝoj=is-siğğijiet. Issa dwar l-artiklu indefinit, dak li bl-Ingliż hu ‘a,an’: fil-Malti m’hemmx u lanqas hemm flEsperanto. Mela: kato (cat jew a cat)=qattus, rozo (flower jew a flower)=warda, tabloj (table jew a table)= imwejjed. Meta fil-Malti jkollna prepożizzjoni u artiklu, ngħidu aħna tal-(ta+l-), fil-(fi+il-), fl-Esperanto nsibu żewğ kelmiet. Eż: tal-qattus=ta’+il-qattus=de la kato; fil-warda=fi+il-warda= en la rozo. La adjektivo (l-ağğettiv): L-ağğettiv (dik il-klelma li tiddiskrivi) fis-singular jispiċċa bl-A; fil-plural wara l-A nżidu J, bħal fin-nomi: Eż: bona teo=tè tajjeb; bonaj teoj=tejiet tajbin. Longa letero=ittra twila; la longaj leteroj=littri twal. Għalhekk jekk in-nom ikun fis-singular, l-ağğettiv irid jaqbel miegħu, għalhekk fis-singular ukoll; jekk in-nom ikun fil-plural, l-ağğettiv irid ikun fil-plural ukoll. NB-l-aġġettiv tista’ tqiegħdu jew qabel jew wara n-nom: bona patro jew patro bona. KLIEM UŻAT Bela=sabiħ/a

glaso=tazza

patro=missier

bona=tajjeb

kaj=u

rozo=warda

de=ta’, minn

kato=qattus

seĝo=siğğu

du=tnejn

letero=ittra

tablo=mejda

en=fi, ğo

longa=twil

taso=kikkra

feliĉa=kuntent

nova=ğdid

teo=tè

filo=iben

numero=numru

unu=wieħed.

TAĦRIĞ (ara p.53) a) Aqleb għall-Malti: 1. Longa tablo kaj belaj seĝoj. 2. La letero de la patro. 3. La bona teo en la taso. numero unu. 5. De la filino. 6.La bela katino. 7. Belaj rozoj. 8. La feliĉaj patrinoj. 9. Novaj glasoj. 10. La du filoj.

4. La

b) Aqleb għall-Esperanto: 11.Iż-żewğ numri ğodda. 12. Qattus tajjeb u kuntent. 13. L-ittri twal tal-ommijiet. 14. Issiğğijiet, u mejda waħda. 15. Fit-tè. 16. Il-warda fit-tazza. 17. Tè ğdid. 18. In-numri u l-ittri. 19. Is-siğğijiet u l-imwejjed tal-bint tajba. 20. Tal-qtates kuntenti.

La Dua Leciono (It-Tieni Lezzjoni) La pronomoj (il-pronomi): Mi=jien ni=aħna Vi=inti vi=intom Li=hu Ŝi=hi ili=huma Ĝi=hu jew hi għall-oğğetti (bl-Ingliż: it) La verbo (il-verb) ’Il quddiem għad naraw aktar fit-tul li l-Esperanto jimxi bl-għerq tal-kliem, jiğifieri l-kliem li ma jitbiddel qatt u miegħu żżid xi kliem żgħir skont it-tifsira li tkun trid. Hekk l-għerq li jfisser ‘tikteb’ hu SKRIB. Issa jekk iżżidlu i (skribi) jiği jfisser ‘tikteb’(bl-Ingliż:infinitive: to write); issa jekk iżżid as ikollok ‘skribas’, eċċ. Issa l-verb fl-Esperanto għandu forma waħda li ma titbiddilx. Għalissa nitkellmu millindikattiv. Mal-għerq tal-verbi, għall-preżent inżidu l-finali AS, għall-passat inżidu IS u għall-futur inżidu OS. Eż: mill-għerq ‘skrib’=tikteb, noħorğu: fil-preżent: mi, vi, li, ŝi skribas=jiena nikteb, inti tikteb, eċċ. ; fil-passat: mi,eċċ., skribis=jien ktibt, eċċ., fil-futur: mi, eċċ., skribos=jien se nikteb,eċċ. Ĉu tibda mistoqsija: biex tibdel sentenza f’mistoqsija, ibda dejjem bil-kelma Ĉu u tħalli listess ordni tal-kliem meta s-sentenza tkun fil-forma ta’ ‘statement’. Eż: Huma ħabbew=ili amis. Issa: Huma ħabbew? Jew Ħabbew huma?=Ĉu ili amis? Mela: ili amis=ħabbew -- ĉu+ili amis? =ħabbew? Vi skribos=int se tikteb -- Ĉu+vi skribos?=int se tikteb? Hemm drabi meta f’mistoqsija nużaw pronomi oħra jew xi kliem ieħor ta’ mistoqsija. Hekk ngħidu: Min ğie? = Kiu venis? Fejn se tkun?=Kie vi estos? Għalhekk hawn ma nużawx Ĉu għax hemm kelma oħra interrogattiva li tibda s-sentenza hi. La Negativo (In-negattiv) Dawk il-partiċelli li fil-Malti juru negattiv: le, mhux, mhu, mhix, jinqalbu fl-Esperanto bilkelma NE. IVA tinqaleb bil-kelma JES (attenti, mhux ‘Yes’ bil-y bħal fl-Ingliż imma bil-jes). Eż: Mhux se nikteb=Mi ne skribos. Ktibt? Iva.=Ĉu vi skribis? Jes. KLIEM UŻAT

kiu?=min

morgaŭ=għada

skribi=tikteb

legi=taqra

ne=le

sidi=toqgħod bilqiegħda

manĝi=tiekol

sur=fuq

trinki=tixrob.

TAĦRIĞ (ara p. 53) a)Aqleb għall-Malti: 1. Hodiaŭ mi skribis. 2. Hieraŭ vi legis. 3. Morgaŭ li manĝos. 4. Ĉu la bela rozo trinkis? Jes. 5. Morgaŭ ŝi sidos sur la longa tablo. 6. Kiu manĝos en la granda ĉambro? 7. Ni ne havas. 8. Ĉu ili amis kaj vi ne? 9. Ĉu mi sidos sur la seĝo? Ne, mi ne sidos sur la seĝo. 10. Li ne skribas sur la malgranda tablo. b) Aqleb għall-Esperanto: 11. Min xorob ilbieraħ? 12. L-omm tħobb illum u tħobb għada? 13. Hi m’għandhiex. 14. Aħna naraw fil-kamra t-twila? Iva. 15. Huma ma qagħdux bilqiegħda lbieraħ? 16. In-numru wieħed fuq is-siğğu. 17. Jien se nixrob? Le, m’iniex. 18. It-te tal-iben. 19. Il-qtates jieklu? 20. Min ma kellux?

LaTria Leciono (It-Tielet Lezzjoni)

La Semajno (il-Ğimgħa) Lundo=ItTnejn

Mardo=It- Merkredo=L- Ĵaŭdo=IlTlieta Erbgħa Ħamis

Vendredo=Il- Sabato=Is- Dimanĉo= Ğimgħa Sibt Il-Ħadd.

La Monatoj (Ix-Xhur) Januaro

Februaro

Marto

Aprilo

Majo

Junio

Julio

Aŭgusto

Septembro

Oktobro

Novembro

Decembro

Sankta Vendredo=Il-Ğimgħa l-Kbira ; Pasko=l-Għid; Pentekosto=Għid il-Ħamsin; Kristnasko=Il-Milied. NB-Attent għall-pronunzja: ĵaŭdo tinqara ĵawdo; februaro tinqara feb-ru-a-ro bl-aċċent fuq la; decembro tinqara dezembro. Il--Verb ESTI (tkun: to be) Ħafna drabi fil-Malti dal-verb jinqabeż, imma xorta rridu niktbuh fl-Esperanto. Eż: aħna sħan=ni estas varmaj; inti sabiħa=vi estas bela. Fil-lezzjoni ta’ qabel tgħallimna kif jispiċċaw il-verbi kollha, jiğifier bl-AS fil-preżent, blIS fil-passat u bl-OS fil-futur. Il-verb EST l-istess. Eż: La frukto estas dolĉa=Il-frotta, ħelwa; jew il-frotta hi ħelwa. La rozo estos longa=Il-warda se tkun twila. La domo estis granda=Iddar kienet kbira. MAL: meta npoğğuha quddiem kelma oħra, dil-kelma tagħtina l-KUNTRARJU tal-idea li jkollna. Eż: forta=bsaħħtu/bsaħħitha – malforta=dgħajjef/a; larĝa=wiesa’ – mallarĝa=dejjaq/dejqa; alta=għoli/ għolja - malalta=baxx/a; varma=sħun/a – malvarma=kiesaħ, kiesħa.

KLIEM UŻAT Aŭ=jew

kafo=kafè

strato=triq

alta=għoli

kun=ma’

sinjoro=Sinjur (Mr)

dolĉa=ħelu

larĝa=wiesa’

tre=ħafna

domo=dar

ludi=tilgħab

varma=sħun

esti=tkun(to be) muro=ħajt forta=b’saħħtu frukto-frotta

onklo=ziju

ĝardeno=ğnien

pura=nadif

viro=rağel.

TAĦRIĞ (ara p. 53) a) Aqleb għall-Malti: 1.Ili estas tre mallongaj. 2. La varma teo estis bona. 3. La pura kafo estos sur la mallarĝa muro. 4. Ĉu unu estas en la glaso? 5. La du leteroj ne estis en la malnova ĉambro. 6. Ĉu vi ludos kun ili? 7. Kiu estas la virino kun la rozo? 8. Li estos tre malfeliĉa viro. 9. Ŝi ne legas hodiaŭ. 10. Ni skribos en la malgranda ĝardeno. Aqleb għall-Esperanto: 11. Il-kafè kien ħelu ħafna. 12. It-toroq indaf jew id-djar baxxi. 13. Is-sinjur huwa z-ziju ta’ Mario? 14. Jien għajjien ħafna. 15. Hu jilgħab fit-triq dejqa. 16. Il-frott tal-ğnien hu tajjeb u ħelu? 17. Is-sinjuri kienu twal u bsaħħithom? 18. Id-djar taz-zija mhumiex sħan ħafna. 19. Ilfrott kien jew fuq il-ħajt jew fid-dar. 20. Għada mhux se nilagħbu bit-tazzi tat-tè.

La Kvara Leciono (Ir-Raba’ Lezzjoni) La akuzativo (l-oğğett tas-sentenza) Biex nifhmu aħjar kif niffurmaw dan l-oğğett ta’ verb transittiv, jiğifieri verb li jieħu lakkużattiv warajh, tajjeb li nieħdu eżempju: La patro amas la filon=Il-missier iħobb lill-iben. Hawn ‘La patro’ huwa s-suğğett tas-sentenza; ‘amas’ huwa l-verb transittiv jiğifieri fejn lazzjoni mis-suğğett(il-missier) tgħaddi għall-oğğett (l-iben). Qed tindunaw li l-kelma ‘filon’ fiha l-‘n’ fl-aħħar. Għalhekk kull kelma, fis-singular jew fil-plural, wara verb transittiv tieħu l-N fl-aħħar. Eż ieħor: Li skribas leteron=Qed jikteb ittra; li skribas longan leteron=qed jikteb ittra twila. La l-ağğettiv irid jaqbel man-nom, allura t-tnejn jieħdu l-‘n’ fl-aħħar, għax it-tejn qegħdin fl-akkużattiv. Issa jekk dawn is-sentenzi nagħmluhom fil-plural jiğu hekk: Li skribas leterojn; li skribas longajn leterojn. Mela biex tpoğği kelma fil-plural u fl-akkużattiv għandek: O (għan-nom) jew A (għall-ağğettiv) + J(għall-plural)+N(biex turi li l-kelma hi oğğett tassentenza(=akkużattiv). Hekk: Għan-NOM: O+J+N (ojn); għall-ağğettiv: A+J+N (ajn). Il-pronomi bħala ağğettivi (ara l-lezzjoni ta’ qabel): Mi=jien

mia=tiegħi

Vi=inti

via=tiegħek

Li=hu

lia=tiegħu

Ŝi=hi

ŝia=tagħha

Ĝi=it

ĝia=tiegħu, tagħha (għall-affarijiet)

Ni=aħna

nia=tagħna

Vi=intom

via=tagħkom

Għalhekk il-pronomi tat-tieni ringiela jistgħu jintużaw ukoll bħala akkużattivi jew oğğetti tassentenza. U jekk dan l-oğğett ikun fil-plural, l-N npoğğuha wara l-J tal-plural. Eż: La kuracisto vidis la pianojn=It-tabib ra l-pjanijiet; la kuracisto vidis la famajn pianojn=It-tabib ra l-pjanijiet famużi. La kuracisto vidis miajn fratojn=it-tabib ra lil ħuti. Ta’ min ifakkar li din l-N tippermetti ngħarfu mill-ewwel l-oğğett dirett u tagħti lill-frażi elastiċità kbira. Infatti flok ma ngħidu: La kuracisto vidis pianon, nistgħu ngħidu: La pianon vidis la kuracisto jew La kuracisto la pianon vidis jew ukoll Vidis la pianon la kuracisto, skont l-emfażi li tkun trid, fejn ‘kuracisto jibqa’ dejjem is-suğğett tas-sentenza u ‘pianon’ jibqa’ dejjem l-oğğett li tgħarfu permezz tal-N. Issa oħra, meta jkollna sentenza bil-verb ‘esti’, ikun hemm mhux oğğett imma kompliment biex ifisser jew jikkomplimenta s-suğğett u għalhekk m’hemmx azzjoni li tgħaddi missuğğett għall-oğğett. Eż: La ĉambro estas granda=Il-kamra hi kbira. Għalhekk ma niktbux 12

‘grandan’. Kajero ne estas krajono=Pitazz mhux lapes. Għalhekk ‘krajono’ mhux krajonon. L-użu tal-N f’ċaqliq lejn Biex nindikaw tibdil ta’ post, jiğifieri meta jkun hemm ċaqliq minn post għal ieħor, inżidu lN man-nom tal-post fejn se tasal il-persuna jew l-oğğett. Dan jissejjaħ ukoll ‘Akkużattiv taddirezzjoni’. Niftiehmu, dan l-akkużattiv jintuża biss meta jkun hemm ċaqliq minn post għal ieħor u meta jitbiddel il-post. Ara d-diffreenza bejn dawn iż-żewğ sentenzi: 1. Il-qattus qed jaqbeż fuq il-mejda (bl-Ingliż ‘on the table’) u 2. Il-qattus qed jaqbeż għal fuq il-mejda. (bl-Ingliż: on to the table). L-ewwel waħda turi li l-qattus qiegħed fuq il-mejda u qed jaqbeż hemm. Il-post taċ-ċaqliq ma jitbiddilx. It-tieni waħda turina li l-qattus ğie minn x’imkien u qabeż għal fuq il-mejda. Hawn inbidel il-post, għax il-qattus minn x’imkien ğie għal fuq il-mejda. Mela dawn iż-żewğ sentenzi li għadna jinqalbu hekk: 1. La kato saltas sur la tablo u 2. La kato saltas sur la tablon. Eżempju ieħor: 1.Papilio flugas en la ĉambro=Farfett qed itir fil-kamra u 2. Papilio flugas en la ĉambron=Farfett qed itir għal ğol-kamra. Oħra: 1.Mi vojaĝas en Hispanujo=Qed nivvjağğa fi Spanja. 2.Mi vojaĝas en Hispanujon.=Qed nivvjağğa għal ğo(jew lejn) Spanja.

KLIEM UŻAT Avo=nannu

akvo=ilma

aĉeti=tixtri

frato=ħu

fali=taqa’

fama=famuż

floro=fjura

grasa=oħxon

hundo=kelb

juna=żagħżugħ kużo=kuğin

kuracisto=tabib

krajono=lapes

libro=ktieb

marŝi=timxi

meti=tpoğği

pano=ħobż

papilio=farfett

peza=tqil

riĉa=għani

subite=fsalt

stari=toqgħod bilwieqfa

trovi=issib

vidi=tara.

TAĦRIĞ (ara p. 53) a) Aqleb għall-Malti: 1. La onkloj amas la avon. 2. Mi havas malriĉan kuzinon. 3. Ĉu la muro ne estas tre alta? 4. La bona frato amis la onklon. 5. La fama sinjoro trinkos ilian akvon. 6. Ili ne sidos. Jes, ili sidos. 7. La avino vidis la avon en nia ĉambro. 8. Subite la papilio falis en la glason. 9. Ni staras kaj marŝas. 10. La kuzo ne skribas leteron. b) Aqleb għall-Esperanto:

11. Hu qara l-ktieb tiegħi u xorob tè ħelu. 12. It-triq mhix maħmuğa ħafna. 13. Hi ma tikolx ittra, tiekol ħobż. 14. Intom se tixtru żewğt iklieb ħoxnin. 15. It-tabib xiħ poğğa l-ktieb fuq ilmejda. 16. Jien xtrajt żewğ wardiet. 17. L-omm kitbet in-numru tiegħi. 18. Il-lapsijiet huma ħfief ħafna. 19. Il-bint ħelwa u kuntenta sabet lapes ğdid ilbieraħ. 20.Ra qattus wieħed u żewğt iklieb.

La Kvina Leciono (Il-Ħames Lezzjoni) La infinitivo (l-infinittiv) Il-verbi fl-infinittiv jispiċċaw bl-I, jiğifieri mal-għerq ta’ kelma żżid i: marŝi =timxi. Jien irrid nikteb=mi volas marŝi. La imperativo (l-imperattiv) L-imperattiv jindika ‘kmand’. Il-verbi fl-inperattiv jispiċċaw bl-U, jiğifieri żid u mal-għerq. L-imperattiv nużawh kemm fis-singular kif ukoll fil-plural: parolu=tkellem, tkellmu; skribu=ikteb, iktbu. Dan fit-tieni persuna: int, intom. Imma għall-persuni l-oħra nżidu lpronom: ni iru=immorru jew ejjew immorru; li preĝu=ħallih jitlob; ni amu=inħobbu, ejjew inħobbu. NB-Noqogħdu attenti meta fil-Malti jkollna l-imperattiv u miegħu jkollu xi pronom mehmuż. Dan trid tanalizzah f’moħħok. Eż: Tini tfisser ‘agħti lili’=donu al mi; iktbulu tfisser ‘iktbu lilu’=skribu al li; tihieli tfisser ‘agħti+ha+lili’=donu ĝin al mi. La kondicionalo (il-kondizzjonal) Il-verb fil-kondizzjonal jseprimi kundizzjoni jew suppożizzjoni. Hawn il-verb jispiċċa b’US. Eż: Se vi skribus, mi ankaŭ skribus=Jekk inti tikteb, jiena wkoll (jew: anke jien) nikteb. Se vi sendus al mi leteron, mi legus ĝin=Jekk tibgħatli ittra, jien naqraha. La Adverbo (lavverb) Avverb hi kelma li tmur mal-verb. Kull avverb jispiċċa bl-E jiğifieri żżid e mal-għerq: laŭte=b’leħen għoli, rapide=b’ħeffa, ame=b’imħabba, dolĉe=bi ħlewwa, bone=sewwa, bele=b’mod sabiħ. Normalment l-avverb tieħdu mill-ağğettiv. Hekk minn rapida tagħmel rapide, jiğifieri tbiddel l-a f’e. L-istess il-kliem l-ieħor li għadna kemm użajna: dolĉa-dolĉe, bona-bone, bela-bele.

KLIEM UŻAT Al=lil, lejn il-

deziri=tixtieq

doni=tagħti

helpi=tgħin

via=tiegħek

knabo=tifel

laŭta=b’leħen għoli

lernejo=skola

paroli=titkellem

por=al

preĝejo=knisja rapida=ħafif

saĝa=għaqli

se=jekk

ŝati=tħobb(għall- veni-tiği oğğetti), tixtieq

sen=mingħajr voli=trid.

TAĦRIĞ (ara p. 54) a)Aqleb għall-Malti: 15

1. Mi volas manĝi la panon 2. Legu la libron malrapide. 3. Se mi estus forta, mi estus feliĉa. 4. Venu por paroli kun la knabino. 5. Hieraŭ la sinjorinoj parolis saĝe. 6. Ni sendu la knabinon al la kuracistino. 7. Vi tre ŝatis sendi leterojn. 8. Ili estos malfeliĉaj sen granda aŭ alta preĝejo. .9. Se mia frato havus grandan ĉambron, li ludus en ĝi. 10.Ŝi iros al la lernejo por doni kafon al la knabino. b) Aqleb għall-Esperanto:

11.Imxi bil-għağğla u sib is-sinjur. 12.Kieku hi ma tiğix illum mingħajr il-kotba tqal. 13. Min jixtieq jgħin? 14.Għada nixorbu ilma nadif. 15.Jekk zitek toqgħod bilqiegħda, nanntu toqgħod bilqieqfa. 16.Il-mara se tgħin lit-tabib żagħżugħ. 17.Aħna qgħadna bilwieqfa biex naraw il-fjuri. 18.Kieku l-kelb ma kienx oħxon ħafna, kieku jien nixtrih. 19.Iridu jiğu magħna. 20.Ejja nilagħbu b’leħen baxx. Mela biex niğbru l-finali kollha tal-verb fl-Esperanto: jekk nieħdu l-għerq ‘lern’ (li jagħti lidea ta’ tagħlim), insibu li l-finali tiegħu (u tal-verbi kollha) huma:lerni, lernas, lernis, lernos, lernu, lernus; jekk nieħdu l-verb ‘preĝ’ (li jagħti l-idea ta’ talb), il-finali tiegħu, dejjem skont ir-regoli li rajna huma: preĝi, preĝas, preĝis, preĝos, preĝu, preĝus. Il-biċċa kbira tad-dizzjunarji jagħtuk biss l-għerq, imbagħad int trid iżżid il-finali skont ilbżonn. Għalhekk kull għerq fl-Esperanto jista’ jilbes finali differenti biex jieħu tifsira diversa. Hekk minn ‘dezir’(tixtieq) toħroğ: deziro=xewqa, mi deziras (jien nixtieq); minn ‘preĝ’ (titlob) toħroğ preĝo=talba, preĝi=titlob, preĝejo=knisja, preĝŭ=itlob; minn ‘rapid’ toħroğ: rapida=mgħağğel/a, rapide=blgħağğla, rapidu=għağğel, għağğlu. U l-bqija.

TAĦRIĞ FUQ IL-LEZZJONIJIET LI GĦAMILNA S’ISSA (ara p. 54) a) Aqleb għall-Malti: 1.En la longa ĉambro estas tablo kaj dolĉaj fruktoj. 2.Ĉu vi deziras panon kaj akvon? 3.Forta kafo ne estas bona por maljunaj patroj. 4.La novaj glasoj sur la tabloj havas belajn florojn kaj malbelajn rozojn. 5. Iru en la ĝardenon. 6.Ne venu sur la tablon. b)1. En la lernejo ni lernas. 2. En la preĝejo ni preĝas. 3.Se la filinoj skribus, la knaboj legus sur la libroj. 4.Ĉu hodiaŭ vi sendos leterojn al via kuzino? Ne, mi ne sendos ilin. 5.Ĉu la puraj libroj de la kuracisto estas en la nova lernejo aŭ en la malnova? ċ)1.Hieraŭ la hundinoj kaj la katinoj ludis en la ĝardeno. 2.Unue ili marŝis malrapide. 3.Ĉu morgaŭ ili marŝos rapide? Aŭ malrapide? 4.Ili ne amas varman, dolĉan teon. Ĉu vi ŝatas ĝin? 5.Kiu volas vidi altan kaj riĉan domon? d)1.Vidu: ĝi estas peza. 2.Se vi volas veni, rapidu kaj ne staru sur la strato trinki la akvon. 3.Se la fama sinjoro parolus, la malfeliĉa knabo venus aĉeti dolĉajn fruktojn. 4.Ni iru al la seĝo. 5.Ili marŝu malrapide. 6.Vi, helpu la saĝan kuraciston.

La Sesa Leciono (Is-Sitt Lezzjoni) La numeroj (in-numri) 1=unu 2=du 3=tri 4=kvar 5=kvin 6=ses 7=sep 8=ok 9=naŭ 10=dek. Jekk titgħallem sewwa dawn u jekk timxi fuq il-punti li se nuru, tkun taf in-numri kollha Meta numru jkun magħmul minn għaxra u numru ieħor magħdud miegħu, iktbu n-numru f’żewğ kelmiet ħdejn xulxin. Eż: 11 hu magħmul minn 10+1=dek unu; 15 hu magħmul minn 10+5=dek kvin. Issa meta jkollna numru li fih tidħol il-multiplikazzjoni, fl-Esperanto niktbuh kelma waħda. Eż: 20 hi magħmula minn 2x10=dudek; 60=6x10=sesdek; 52=50+2=kvindek du; 87=80+7=okdek sep. 100=cent (ftakar li c=z bħal f’zija); 200=2x100=ducent; 909=900+9=naŭcent naŭ. 1000=mil; 2000=dumil; 1976=mil naŭcent sepdek ses. Miljun=miliono (taqrahiex miljono imma ‘mi-li-o-no’ aċċentwata fuq l-ewwel o). * In-numri jistgħu jintużaw ukoll bħala ağğettivi, jiğifieri jispiċċaw bl-A: 1=unu - l-ewwel ktieb=la unua libro; 7=sep – is-seba’ sena=la sepa jaro. * L-istess numri jistgħu jkollhom ukoll il-forma ta’ avverbi u nafu li l-avverbi jispiċċaw bl-E: l-ewwelnett=unue, fis-sitt post=sese . Ni kalkulas (nagħmlu s-somom, nikkalkulaw) Ngħoddu u nnaqqsu: 4+3=7: kvar PLUS tri estas (jew faras) sep (faras tfisser ‘jagħmlu’ u estas tfisser ‘huma’). 6-5=1:ses MINUS kvin faras (jew estas)unu. Attenti: il-kliem ‘plus’ u ‘minus’ aqrawhom daqs- likieku qed taqrawhom bil-Malti u mhux bl-Ingliż, jiğifieri mhux ‘majnas u plas’. Nimmoltiplikaw u niddividu a)Il-moltiplikazzjoni: dan isir billi man-numri li jkollna nżidu OBLA (meta l-kelma tkun ağğettiv) u OBLE (meta l-kelma tkun avverb). Doppju, doppja, ifissru ‘għal tnejn’=duobla(du+obla); Doppjament=duoble (du+oble); Tripplu=triobla, trioble. Eż: xogħol doppju=duobla laboro; sitta hi doppju ta’ tlieta=ses estas la duoblo de tri; ferħ maqsum hu ferħ doppju=ĝojo dividita estas ĝojo duobla. Erbgħa għal tlieta jagħmlu tnax. 4 x 3 = 12 Kvar....oble tri estas dek du. 5x9=45 = kvaroble naŭ faras (jew estas) kvardek kvin. Il-frazzjonijiet Man-numri li juri biċċa, żid ONO (għan-nom), ONA (għall-ağğettiv) u ONE (għall-avverb). Ftakar il-kliem bl-Ingliż: fraction jew division, jew aħjar il-kelma on (fuq) għax xi frazzjonijiet, jiğifieri biċċa minn xi ħağa, insibu numru fuq ieħor. Eż: ¼=kvarono (suppost niktbu ‘unu kvarono imma mbilli n-numru ta’ fuq hu ‘wieħed’ allura nħalluh barra, bħal fil-Malti: ‘kwart’); ½=duono (nofs); ¾=tri kvaronoj (bħal fil-Malti: tliet 18

kwarti). Innota li fl-Esperanto, bħal fil-Mali u fl-Ingliż, in-num-ru ta’ fuq is-sing jiği l-ewwel, ta’ taħt jiği t-tieni u fl-istess ħin inżidulu ON biex nuru li hu frazzjoni, jiğifieri ‘biċċa’. Wara nżidulu J għax juri ħafna biċċiet. Kif rajna: ¾: l- ewwel tgħid jew tikteb ta’ fuq: tri, imbagħad ta’ taħt: kvar, inżidu ON=kvaron, inżidu O għax hu nom u J għax fil-plural, għax hemm erba’ biċċiet (jew kwarti). Din tinqaleb mela: tri kvaronoj. Hawn nidħlu fil-flus Maltin: ċenteżmu=cendo (aqraha zendo, z bħal f’zija): eŭro (ewro), ses eŭroj (sitt ewro), €O.5ċ=kvin cendoj, €9.4=naŭ eŭroj kaj kvar cendoj. Diviżjoni 6÷2=3: ses dividite per du faras (jew: estas) tri. 9÷3=3: naŭ dividite per tri faras (jew estas) tri. La tempo (Il-ħin) Sekundo=sekonda, minuto=minuta, horo=siegħa (aqra l-h bħall-ħ tal-Malti), tago=jum. Eż: Kioma horo estas?=X’ħin hu? — La dua (jew Estas la dua)=Is-sagħtejn. — Lgħaxra=la deka. Duono=nofs; kvarono=kwarta. 2.30=Estas la dua kaj duono; 2.15=estas la dua kaj kvarono; 2.10=estas la dua kaj dek minutoj. Nistgħu nesprimu l-ħin mod ieħor, billi nużaw il-kliem: antaŭ (qabel) u post (wara): 3.15=kvarono post la tria; 3.45=kvarono antaŭ la kvara; 3.10=dek minutoj post la tria; 3.50=dek minutoj antaŭ la kvara. Wara nofsinhar=posttagmeze; il-bieraħtlula=antaŭhieraŭ; Morgaŭ=għada; postmorgaŭ=pitgħada; Kiom=kemm; kostas= iqum, tqum (cost, costs); Malta=Malti/ja: eż: la malta ĉielo=is-sema Malti. KLIEM UŻAT

Posttagmeze=wara nofsinhar

antaŭhieraŭ=ilbieraħtlula

postmorgaŭ=pitgħada

Kiom=kemm

kostas= iqum, tqum

Malta=Malti

TAĦRIĞ (ara p. 55) a)Aqleb għall-Malti: 1.Kvin kaj sep estas dek du. 2.Kiom ĝi kostas? 3.Ĉu la akvo estas varma kaj pura? 4.Kvaroble ses faras dudek kvar. 5.La kvara monato de la jaro estas aprilo. 6.La muroj de iliaj domoj ne estas tre mallarĝaj. 7.Triono de miliono de la virinoj ne estas altaj kaj fortaj. 8.La riĉa kaj juna viro ne manĝas fruktojn en la strato. 9.Ĉu li volas trinki dolĉan kafon tage? 10. La dudeka tago de februaro. Marto estas la tria monato de la jaro. b) Aqleb għall-Esperanto: 11.Nanniethom xtraw frottijiet ħelwin b’(por) seba’ ċenteżmi. 12.L-oħt xwejħa kienet tħobb (ŝatis) ħafna taqra l-ittri. 13. 20-10=10; 30+25=55. 14.Tlieta huma doppju ta’ wieħed u nofs. 15.Darek għandha ħitan b’saħħithom jew le? 16.Oħtha qrat is-sebgħa mitt ktieb ilbieraħ. 17.4+7=11; 10-3=7. 18.Tmien mija u disgħa mhix mija u disgħa u tmenin. 19. Xtara frott jew 19

fjuri? 20.Tawha elf ewro fâ&#x20AC;&#x2122;sena.

La Sepa Leciono (Is-Seba’ Lezzjoni) Il-Komparattiv u s-superlattiv Jekk terğgħu taqbdu f’idejkom p.12 ta’ dal-kors, issibu kif nagħmlu ağğettiv. Imma dak hu biss ağğettiv ‘pożittiv’. Barra minnu hemm ukoll il-‘komparattiv’ u s-‘superlattiv’. Biex niftiehmu aħjar nieħdu eżempju: pożittiv: tajjeb; il-komparattiv (jiğifieri qed tikkompara żewğ affarijiet flimkien) hu itjeb – ħağa itjeb minn oħra; u mbagħad hemm is-superlattiv (meta tikkompara ħağa ma’ ħafna affarijiet oħra) li hu l-itjeb. Mal-komparattiv (meta tqabbel żewğ affarijiet biss) nużaw il-kliem: aktar=PLI aktar minn=PLI OL anqas=MALPLI anqas minn=MALPLI OL Eż: pli bela=(aktar sabiħ)isbaħ; pli nova=aktar ğdid; pli bona=itjeb. Pano pli bona ol dolĉa kuko=Ħobż itjeb minn kejk ħelu. Okuloj pli grandaj ol la ventro=għajnejn akbar miż-żaqq. La lakto estas pli nutra ol la vino=Il-ħalib hu aktar nutrittiv mill-inbid. Cent jaroj estas malpli ol mil jaroj.=Mitt sena huma anqas minn elf sena. Li vivis malpli ol vi.=Għex anqas minnek. Is-superlattiv Dil-kelma ğejja mill-kelma ‘super’ (fuq), xi ħağa jew xi ħadd li jispikka fuq l-oħrajn. Għalhekk is-superlattiv nużawh biex inqabblu tliet affarijiet jew aktar ma’ xul-xin’. L-aktar=LA PLEJ L-aktar minn=LA PLEJ EL Eż:La plej bela=L-isbaħ (=l-aktar sabiħ); La plej bona el la viroj=L-itjeb fost l-irğiel. La plej forta el la arboj=L-aktar b’saħħitha fost is-siğar. Esperanto estas la plej simpla el la lingvoj=L-Esperanto hu l-aktar sempliċi fost il-lingwi. PLI OL u PLEJ EL+ AVVERB. Eż: Li kantas pli laŭte ol ŝi=Ikanta ogħla (b’leħen ogħla) minnha. Ili kantas la plej bone=Ikantaw l-aħjar. Dan li għadna kemm għedna fuq l-ağğettivi ngħiduh ukoll għall-avverbi, li jissawwru blistess kliem li għadna kemm rajna. Għalhekk nużaw PLI u Plej+AVVERB Espressjonijiet ta’ xewqat Bonan tagon, sinjoro/sinjorino=Il-jum it-tajjeb, sinjur/ sinjura. Bonan matenon.=L-għodwa t-tajba. Bonan nokton, fraŭlino=Il-lejl it-tajjeb, sinjorina. Same al vi, doktoro.=Lilek ukoll, Dott. Ĝis revido=Ċaw. Saluton=Saħħa, insellimlek. Bonan Kristnaskon=Il-Milied it-tajjeb. Bonan Paskon=L-Għid it-tajjeb. NB-Il-kliem sinjoro, sinjorino, fraŭlino u doktoro jistgħu jitqassru hekk: s-ro, s-ino, f-ino, dro. Wieħed jista’ jistqasi għala x-xewqat imsemmija hawn fuq jispiċċaw bl-N. Ir-rağuni hi li kull darba hemm il-verb imħolli barra. Fil-Malti nużaw l-istess kostruzzjoni: ‘L-Għid it-tajjeb’ tfisser ‘Nagħtik l-Għid it-tajjeb. L-istes fl-Esperanto. Flok ma ngħidu: Mi donas al vi Bonan Paskon, ngħidu mill-ewwel 21

‘Bonan Paskon’. L-istess għall-espressjonijiet l-oħra. La prepozicioj (Il-prepożizzjonijiet) Fost l-aktar użati, insibu dawn: Al=lejn, lil: donu al mi=agħtini (agħti lili); Ĉe=għand (bil-Franċiż chez; bl-Ingliż at)): iru ĉe la vendisto=mur għand il-bejjiegħ. De=minn, ta’: La libro de Maria=Il-ktieb ta’ Marija; De la unua ĝis la dua=Mill-ewwel sattieni. El=minn x’imkien, minn xi grupp ta’ (out of): El la domo venis viro=Minn ğod-dar ğie rağel; El la krajonoj=Minn fost il-lapsijiet. ‘El’ nużawha wkoll biex tindika l-materjal li minnu xi ħağa hi magħmula: Skatolo el arĝento=Kaxxa tal-fidda (magħmula mill-fidda); folio el papero=Folja tal-karta (magħmula mill-karta). Ĝis=sa, sakemm: Li staris ĝis la tria=Qagħad bil-wieqfa sat-tlieta. Kun=ma’: La patro kun la filo=Il-missier mal-iben. Por=għal: por mi=għalija. La domo estas por vi.=Id-dar għalik. Per=b’, bi, PERmezz ta’: La viro skribas per krajono=Ir-rağel jikteb bil-lapes. Dan juri li PER tintuża għal strument li bih tagħmel xi ħağa. Għalhekk ma tistax tgħid: La viro skribas kun krajono, għax kun tfisser ma’ (with). Pri=fuq (concerning, about): li parolas pri la libro=Qed jitkellem fuq il-ktieb. Sur=fuq, ħağa tkun fuq oħra: La birdo estas sur la arbo=l-għasfur qiegħed fuq is-siğra. Super=fuq, imma ma jmissx mal-oğğett ta’ taħtu: La birdo estas super la arbo=L-għasfur qiegħed fuq is-siğra (fil-għoli, itir, imma mhux ipoğği fuq id-dar). Tra=minn ğo (min-nofs, through): najlo tra la muro=musmar minn ğol-ħajt. Trans=taqsam min-naħa għal oħra, imma mhux minn ğewwa (across): trans la maro=minnaħa għal oħra tal-baħar; trans la aero=(xi ħağa) taqsam l-arja. Fl-Esperanto, il-prepożizzjonijiet għandhom tifsira preċiża. Imma kultant fil-lingwi nsibu nuqqas ta’ ċertezza fit-tifsir tagħhom. Għalhekk f’kas ta’ dubju nużaw il-kelma JE: Je la tria=fit-tlieta. Issa ‘fi’ suppost naqilbuha ‘en’, imma s-siegħa m’għandhiex ğewwa u barra, għalhekk ‘en’ mhix preċiża. Mela nużaw JE.

KLIEM UŻAT Alia=ieħor, oħra

amiko=ħabib

ankaŭ=ukoll, anke

arbo=siğra

ĉi=dil-kelma devas=għandu m’għandhiex bilfors (should) tifsira: iğğib mağenbek dak li jkun ’il bogħod. Eż: tiu viro=dak irrağel; ĉi tiu viro=dan ir-rağel

diras=jgħid

facila=faċli, ħafif

eŭro=ewro

faras=jagħmel

homo=bniedem

multa=ħafna

nun=issa

nur=biss

nutra=nutrittiv

okulo=għajn

povas=jista’

pri=fuq (about)

sed=imma

tero=art

tiu=dak, dik

TAĦRIĞ (ara p. 55) a)Aqleb għall-Malti: 1.Esperanto estas pli facila ol la aliaj lingvoj. 2.Cent jaroj estas malpli ol mil jaroj. 3.Mia fratino parolas Esperanton pli bone ol mia amikino. 4. Kion mi devas fari? 5. Ĉu vi povas diri ĝin en Esperanto? 6. Vi povas paroli laŭte, sed vi ne devas fari ĝin. 7.Februaro estas la malplej longa el la monatoj. 8.La malta lingvo estas nur unu el la dumil lingvoj sur la tero. 9.Ĉu ŝia vivo estas feliĉa nun? 10.Tiu estas la alia lingvo. b)Aqleb għall-Esperanto: 11. Hu qed jgħix fis-sena 2012. 12.Ejja nimxu aktar bil-għağğla mis-subien. 13.Il-lapes tagħkom hu inqas twil minn tiegħi (uża: ‘la mia’). 14.Dak kien faċli, iżda dan le. 15.Issa int għani u tista’ wkoll tibgħat 100 ewro lil missierek. 16.Mill-ħbieb tiegħi, hu l-aktar għaref. 17.Il-ħabib tiegħi jixtieq jagħti l-ħobż lill-mara rqiqa. 18.Għidha mhux biss lit-tabib, iżda wkoll lil dan ir-rağel. 19.Il-bniedem jista’ jkollu ħafna ħbieb. 20.It-tifla Maltija hi l-isbaħ mittlieta.

La Oka Leciono (It-Tmien Lezzjoni) La Participo (il-partiċipju) Il-partiċipju hu biċċa mill-verb; ninqdew bih biex infissru l-istat jew il-kwalità tan-nom; nistgħu wkoll infissru n-nom stess bih. Biex inqabbluh mal-Ingliż, il-kliem ‘loving’, ‘loved by’ huma partiċipji, wieħed attiv u l-ieħor passiv. Fil-Malti ngħidu: ‘qiegħed iħobb’, ‘wara li ħabb’, ‘maħbub, midrub, eċċ. Nibdew bil-partiċipju attiv. Il-karatteristika tiegħu huma l-ittri NT b’vokali qabel u wara li jitbiddlu skont il-każ.Tiftakru l-finali tal-verbi kollha fl-Esperanto: IS (passat), AS (preżent), OS (futur). Il-partiċipju l-istess. L-ewwel ikollok il-verb li trid; mal-għerq ta’ dal-verb, filpreżent inżidu ANT, fil-passat inżidu INT u fil-futur inżidu ONT. Issa jekk dal-partiċipju qed nużawh bħala NOM, fl-aħħar inżidu l-vokali O, jekk bħala AĞĞETTIV inżidu A u jekk bħala AVVERB inżidu E. Dan kollu nistgħu npinğuh f’dan l-iskeċċ: Preżent –A O Nom Passat –I NT A Ağğettiv Futur –O E Avverb Għalhekk għandna: studanto, studinto, studonto (nom) studanta, studinta,studonta (ağğettiv) studante,studinte,studonte (avverb). Nagħtu eżempji ta’ dawn waħda waħda: Bħala għerq nieħdu STUD (jagħti idea ta’ studju): a) Nużawh bħala nom: Preżent: studanto=wieħed li qed jistudja=student. Passat:studinto=wieħed li kien qed jistudja. Futur: studonto=wieħed li għad ikun jistudja. b) Nużawh bħala ağğettiv: Preżent: studanta knabo = tifel li qed jistudja. Passat: studinta ” = tifel li kien qed jistudja. Futur: studonta= ” = tifel li għad ikun qed jistudja. ċ) Nużawh bħala avverb: Preżent: studante, li skribas =fil-waqt li qed jistudja, qed jikteb. Passat:studinte, li skribas = wara li studja, qed jikteb. Futur:studonte, li skribas=bil-ħsieb li jiustudja, qed jikteb. Hawn fuq qassamna l-partiċipju attiv bħala nom, bħala ağğettiv u bħala avverb; issa nagħtu aktar eżempji skont il-forma tiegħu. M’aħna se ngħidu xejn ğdid li mhux fir-regola li semmejna, imma biss ser nagħtu aktar eżempji. Bħala a)NOM: protestanto=protestant; lernanto=wieħed li qed jitgħallem; esperanto=wieħed 24

li qed jittama; loĝanto=wieħed li qed jalloğğa; korespondanto=korrispondent. b) AĞĞETTIV: studanta knabo=tifel li qed jistudja; dormanta infano=tarbija rieqda; kuranta hundo=kelb li qed jiğri. ċ) AVVERB: studante, ni lernas=meta nkunu qed nistudjaw, nitgħallmu. Issa dan li rajna hu l-partiċipju attiv fil-preżent. Issa narawh fil-passat. Bħala a)NOM: la parolinto=il-kelliem (wieħed li ğa tkellem) b)AĞĞETTIV: la parolinta viro=ir-rağel li ğa tkellem. ċ) AVVERB: parolinte, li sidis=wara li tkellem, poğğa bilqiegħda. Issa narawh fil-futur. Bħala a) NOM: la kantonto=il-kantant (li se jkanta). b) AĞĞETTIV: la okazonta koncerto=il-kunċert li se jsir. ċ) AVVERB: kantonte, li skribis leteron=meta kien se jkanta, kiteb ittra. Wara dan kollu, tajjeb li nistqarru li flok il-partiċipju wieħed jista’ juża sentenza sħiħa, infatti l-patriċipju mhu xejn ħlief sentenza konċiża, imqassra. Għalhekk ħafna forom tiegħu jintużaw l-aktar fil-kitba meta wieħed irid ikun altru li preċiż Issa ngħaddu għall-partiċipju passiv. Dan hu wkoll ibbażat fuq l-istess prinċipju tal-ieħor. Ilkaratteristika tiegħu hu l-ittra T. PreżentA Passat I Futur O

O Nom A Ağğettiv E Avverb

Għalhekk għandna: Amato, amito, amoto (nom) Amata, amita, amota (ağğettiv) Amate, amite, amote (avverb). a)Użat bħala NOM: amato=maħbub (issa); amito=maħbub(diğà), amoto=maħbub(se jkun maħbub). b) Użat bħala AĞĞETTIV: manĝota fiŝo=ħuta li se tittiekel; la kantota melodio=il-melodija li se titkanta; mi bone ricevis vian ŝatatan leteron=irċevejt sewwa l-ittra mixtieqa tiegħek; bezonata domo=dar bżonjuża; dirita vorto=kelma mlissna; skribita letero=ittra miktuba; perdita ĝojo=ferħ mitluf; vestita viro=rağel imlibbes; legita libro=ktieb moqri. ċ) Użat bħala AVVERB: amate, li kisis ŝin=meta kien qed ikun maħbub, hu biesha. Il-partiċipju kemm attiv kif ukoll passiv , użat bħala avverb (jiğifieri jispiċċa bl-E), irid jirreferi bilfors u dejjem għas-suğğett tas-sentenza prinċipali. Nieħdu l-aħħar sentenza: hu kien qed iħobb u hu stess biesha. L-istess: ‘studante, li skribis’=hu qed jistudja u hu stess qed jikteb. Jiğifieri l-kelma ‘studante’ tirreferi għal ‘li’. Għalhekk ma nistgħux niktbu: ‘la kato manĝante, li skribis’= ‘meta l-qattus kien qed jiekol, hu kiteb’, għax skont ir-regola l-kelma ‘manĝante’ trid bilfors tirreferi għal ‘li’, is-suğğett tas-sentenza prinċipali, li mhux il-każ, għax hawn qed tirreferi għall- ‘qattus’. Mela dis-sentenza hi ħażina.

KLIEM UŻAT Brili=tleqq ĉevalo=żiemel danki=tirringrazzja

demandi=tistaqsi

diamanto=djamant

Dio=Alla

dormi=torqod

elefanto=iljunfant

fali=taqa’

fiŝo=ħuta

flago=bandiera

himno=innu

horloĝo=arloğğ

internacia=internazzjo nali

kanti=tkanta

katedralo=katidral

konstrui=tibni

korespondi=tikkorrris pondi

korpo=ğisem

lasta=(l-)aħħar

leono=ljun

lito=sodda

loĝi=toqgħod (f’dar)

luno=qamar

nacia=nazzjonali

najbaro=ğar

papero=karta

pasi=tgħaddi

ponto=pont

popolo=poplu

reĝo=re

resti=tibqa’

ripozi=tistrieħ

rivero=xmara

silenta=silenzjuż

uzi=tuża

vesti=tilbes

vilaĝo=raħal

vojaĝi=tivvjağğa

TAĦRIĞ (ara p. 27) Aqleb għall-Malti: 1.Doktoro Esperanto. Demandanta voĉo. Korespondanto. Permesanto. 2.Brilanta luno. Korespondinta najbaro. Ripozinta horloĝo. 3.Dankonta reĝo. Manĝonta leono. 4.La leganto legis la lecionon. La pasinta jaro. Dankinte Dion, li dormis. 5.Sendonte leteron, la silenta fraŭlino skribis ĝin. 6.Korespondonte kun amikoj en Esperanto, la nova lernanto bone lernas kaj skribas en la internacia lingvo. 7.La vestita korpo estas sur la lito. La manĝota fiŝo estas en la rivero sub la ponto. 8.Parolinte en la vilaĝo, la ripozanta viro dormas. 9.Kantinte la lastajn vortojn de la nacia himno, la popolo restis silenta. 10.Brilanta diamanto. Konstruita katedralo. Vokanta leono. Ripozinta elefanto. Falonta flago. Uzata papero. Uzita ĉevalo.

La Naua Leciono (Id-Disa’ Lezzjoni) La Afiksoj (L-Affissi) L-affissi huma kliem żgħar li meta jitpoğğew quddiem għerq jissejħu PREFISS (pre=qabel) u meta jitpoğğew wara għerq jissejjħu SUFFISS (suff=sub=jiğifieri wara kelma). L-aktar meħtieğa huma dawn li ğejjin. Bihom inkunu nistgħu nibnu ħafna kliem ğdid. Il-prefissi huma ftit, mentri s-suffissi huma ħafna aktar. A) PREFISSI (jitpoğğew quddiem għerq) 1. BO

turi relazzjoni fil-familja permezz ta’ żwieğ (in laws): patro=missier – boparto=missier il-mara; filo=iben – bofilo=żewğ bintha/żewğ bintu.

2. DIS

turi tixtid fid-direzzjonijiet kollha: mi semas=niżra’ – mi dissemas=niżra’ ’l hawn u ’l hemm; vi rompas=int tkisser – vi disrompas=tkisser biċċiet; li tranĉas=jaqta’ – li distranĉas=iqatta’ f’ biċċiet.

3. EK

turi bidu ta’ azzjoni: bruli=taqbad (bin-nar) – ekbruli=tieħu ħuğğieğa waħda; dormi=torqod – ekdormi=torqod f’salt; plori=tibki – ekplori=tinfaqa’ tibki. 4. EKS turi ’l xi ħadd li kien f’xi pożizzjoni u telaq jew irtira (filMalti ngħidu: eks ministru, eċċ.): edzo=rağel miżżewweğ – eksedzo=kien miżżewweğ u telaq ’il-mara; eksamiko=wieħed li kien ħabib; ekspastro=wieħed li kien qassis; ekssoldato=wieħed li kin suldat.

5. FI

turi mistħija, għarukaża (shame): Fi al vi=Imissek tistħi; Ago=għemil – fiago=għemil tal-mistħija; penso=ħsieb – fipenso=ħsieb faħxi; libro=ktieb – filibro=ktieb immorali.

6. GE

Turi ż-żewğ sessi: patro=missier – gepatroj=ğenituri; edzo=rağel miżżewweğ – geedzoj=miżżewğin; sinjoro=Sinjur (Mr) — gesinjoroj=sinjur u sinjura (Mr & Mrs); frato=ħu(brother) – gefratoj=ħu u oħt.

N.B. – Kif qed taraw, il-kliem li jibda bil-ge għandhom il-j tal-plural fl-aħħar, għax juru aktar minn persuna waħda. 7. MAL

tagħmel l-għerq ifisser il-kuntrarju: mola=artab – malmola=iebes; seka=niexef – malseka=imxarrab; amiko=ħabib – malamiko=għadu; alta=għoli – malalta=baxx; granda=kbir – malgranda=żgħir.

8. PRA

turi ’l bogħod fiż-żmien: pratempa=primittiv; prapatroj=antenati, missirijietna; praloĝantoj=aboriğini, l-ewwel nies li kienu joqogħdu x’imkien.

9. RE

turi (a) ripetizzjoni: kanti=tkanta – rekanti=terğa’ tkanta; vido=ħarsa – revido=ħarsa oħra; ĝis revido=arrivederċi, u (b)tmur lura għall-bidu: doni=tagħti – redoni=tagħti lura; pagi=tħallas – repagi=tħallas lura, trodd il-flus lura.

Il-prefissi li għadna kemm rajna poğğejniehom quddiem għerq. Eż: BO+patro, DIS+semi, eċċ. Issa s-suffissi li se naraw jitpoğğew sewwa sew wara għerq. B) SUFFISSI (jitpoğğew wara għerq): 1. AĈ

turi kruha jew biża’: homo=bniedem – homaĉo=bniedem xortih ħażina jew bla mistħija; skribi=tikteb – skribaĉi=tikteb imħarbex, ikrah; vetero=temp – veteraĉo=temp ikrah; popolo=poplu – popolaĉo=poplu baxx; domo=dar – domaĉo=gorboċ.

2. AD

turi għemil li jdum jew li jirrepeti ruħu: krono=kuruna kronado=inkoronazzjoni; kanto=kant – kantado=kant fit-tul; vivo=ħajja – vivado=għixien; rigardi=tħares – rigardadi=tiskanta, tgħarrex; ĉasi=tikkaċċjaĉasadi=tikkaċċja fit-tul.

3. AĴ

turi ‘ħağa’, tesprimi l-idea li hemm f’għerq, imma f’għamla konkreta, turi ħağa li għandha l-kwalità ta’ għerq: nova=ğdid – novaĵo=aħbar (i.e. ħağa ğdida); dikti=tiddetta – diktaĵo=dettat (dictation, i.e. ħağa ddettata); teatro=teatru – teatraĵo=dramm, i.e. ħağa li għandha x’taqsam mat-teatru).

4. AN

turi membru ta’ għaqda jew abitant ta’ post: vilaĝo=raħal – vilaĝano=abitant ta’ villağğ; klubo=klabb – klubano=membru ta’ klabb; Malto=Malta – maltano=Malti; Parizo=Pariği – parizano=Pariğin; Kristo=Kristu – kristano=Nisrani.

5. AR

tagħtina idea ta’ grupp, ta’ ğabra ta’ dak li jesprimi għerq: arbo=siğra – arbaro=foresta (grupp ta’ siğar); vorto=kelma – vortaro=dizzjunarju (grupp ta’kliem); libro=libraro=biblijoteka (ğabra ta’ kotba); monto=muntanja – montaro=grupp ta’ għoljiet.

N.B. – Qabbel din ma’ dik li hemm f’numru 10 hawn taħt dwar: ER. 6. EBL turi possibiltà, jiğifieri meta l-idea li jkun hemm fl-għerq tista’ titwettaq: kanti=tkanta – kantebla=titkanta; vidi=tara – videbla=tista’ tidher, viżibbli; kompreni=tifhem – komprenebla=li tista’ tinftiehem. 7. EC

(ftakar li z-C tgħidha bħal fil-Malti ‘z’ - zija). EC turi kwalità, stat, u għalhekk tagħti l-idea f’forma astratta: amiko=ħabib – amikeco=ħbiberija; infano=tifel ċkejken – infaneco=tfulija; riĉa=sinjur (rich) – riĉeco-sinjurija; sola=waħdu – soleco=solitudni.

8. EG

tkabbar: pordo=bieb – pordego=bieb kbir; granda=kbir – grendega=immens; pluvo=xita – pluvego=xita qliel.

N.B.- Qabbel numru 12 hawn taħt dwar ET. 9. EJ

turi l-post ta’ fejn issir xi azzjoni, għalhekk l-għerq ikun verb: kuiri=issajjar – kuirejo=kċina; preĝi=titlob – preĝejo=knisja; lerni=titgħallem –lernejo=skola; dormi=torqod – dormejo=dormitorju. 10. ER turi ħağa waħda minn ħafna tal-istess kwalità; għalhekk turi parti żgħira, element, atomu, ta’ xi ħağa: hajlo=silğ –hajlero=silğa; mono=flus – monero= muni-ta; programo=programm – programero=item waħda mill29

programm kollu. N.B. –Qabbel numru 5 aktar ’il fuq dwar AR . 11. ESTR

kmandant, kap, leader: imperio=imperu – imperiestro=imperatur; urbo=belt – urbestro=sindku; lernejo=skola – lernejestro=kap ta’ skola; hotelo=ħotel – hotelestro=maniğer ta’ ħotel.

12. ET

żgħir ( iċċekken dak li jkun hemm fl-għerq): pluvo=xita – pluveto=rxiex; nebulo=ċpar – nebuleto=ċlamp (mist); hundo=kelb – hundeto=ğeru; mano=id – maneto=id ċkejkna.

N.B. – Qabbel numru 8 hawn fuq dwar EG. 13. ID

turi ż-żgħir ta’ xi maħluq, wild il-bniedem, annimal, xitla: elefanto=iljunfant – elefantido=iż-żgħir tal-iljunfant; kato=qattus – katido=ferħ ta’ qattus; poeto=poeta – poetido=iben poeta.

14. IG u IĜ

Dawn iż-żewğ suffissi jintużaw ferm, u għalhekk tajjeb li wieħed ikun jafhom sewwa:

* IG iğğiegħel li ssir xi azzjoni skont dak li jesprimi l--għerq: bruli=taqbad (nar) – bruligi=tqabbad (iğğiegħel xi ħağa taqbad); edzigi=iżżewweğ (iğğiegħel ’il xi ħadd jiżżewweğ); granda=kbir – grandigi=tkabbar. * IĜ bil-maqlub, din turi xi ħağa li ssir dak li juri l-għerq: pala=pallidu – paliĝi=issir pallidu; pura=nadif – puriĝi=titnaddaf (issir nadif). Biex nifhmu aħjar nistgħu nduru fuq l-Ingliż u naraw li IG=to make, to cause, u IĜ=to become, to turn to: pala=pallidu – paligi=to make pale – paliĝi=to become pale. N.B. – (i) Il-verb bl-IĜ m’għandux oğğett, għax l-azzjoni tibqa’ fis-suğğett, għalhekk hu verb intransittiv, jiğifieri l-azzjoni ma tgħaddix mis-suğğett għall-oğğett. - Qabbel: Li komencis la lecionon=beda l-lezzjoni (transittiv) ma’ La leciono komenciĝis=illezzjoni bdiet (intransittiv). - Qabbel: Li fermis la pordon=għalaq il-bieb (transittiv) ma’ La pordo fermiĝis=il-bieb ingħalaq (intransittiv). (ii) Verb bl-IG għandu oğğett għax l-azzjoni ma tibqax fis-suğğett, imma tgħaddi għalloğğett, għalhekk hu verb transittiv: - Qabbel: La tempo pasas=iż-żmien jgħaddi (intransittiv) ma’ Li pasigis la tempon=hu għadda ż-żmien (transittiv). - Qabbel: La domo brulis=id-dar qabdet (intransittiv) ma’ Li bruligis la domon=qabbad id-dar (transittiv). 15. IL

turi strument li bih tagħmel xi ħağa: pafi=tispara – pafilo=xkubetta; tranĉi=taqta’— tranĉilo=sikkina; ŝlosi=tiftaħ biċ-ċavetta — ŝlosilo=ċavetta jew muftieħ; flugi=ittir —flugilo=ğwenaħ.

16. IN

biha, l-għerq tal-maskulin jinbidel f’femminil: dak li hu rağel isir mara, kemm 30

bniedem kif ukoll annimal: koko=serduq – kokino=tiğieğa; patro=missier – patrino=omm; frato=ħu – fratino=oħt; leono=iljun – leonino=ljunessa; elefanto=iljunfant – elefantino=il-mara tal-iljunfant. 17. IND

turi dak li jixraq jew meritevoli: atenta=attent – atentinda=li jixraqlu lull attenzjoni; ridi=tidħaq – ridinda=ridikolu (ta’ min jidħaq bih).

18. ING

turi l-post fejn jidħol xi oğğett wieħed: kandelo=xemgħa – kandelingo=kandlier (jiğifieri fejn tidħol ix-xemgħa); ovo=bajda – ovingo=uviera; cigaro=sigarru – cigaringo=bokkin; dento=sinna - dentingo=toqba fejn tidħol is-sinna; glavo=xabla – glavingo=għant. 19. ISM turi sistema, dutrina, kult: Esperanto-esperantismo=is-sistema tal-Esperanto; absolutoabsolutismo=assolutiżmu; katoliko-katolikismo=kattoliċiżmu; despotismo; komunismo.

20. IST

turi wieħed okkupat, impjegat, professjonist f’dak li jindikalek lgħerq:floro=warda – floristo=wieħed li jieħu ħsieb jew ibigħ il-ward; maro=baħar – maristo=baħri; dento=sinna – dentisto=dentist; instrui=tgħallem – instruisto=għalliem.

21. UJ

turi reċipjent b’affarijiet tal-istess kwalità: cigaro=sigarru – cigarujo=kaxxa jew pakkett tas-sigarri; inko=linka – inkujo=klamar; akvo=ilma – akvujo=bir jew friskatur, eċċ.; mono=flus – monujo=portmoni; teo=te – teujo=tejiera.

N.B. – Das-suffiss jintuża wkoll għall-ismijiet ta’ ċerti pajjiżi: Anglujo=Ingilterra; Polujo=Polonja; Esperantujo=kull fejn jitkellmu l-Esperanto. Attenti għad-differenza bejn EJ (ara n-numru 9 tas-suffissi) u UJ. Biex tgħinu ‘l-memorja ftakru li: (1) l-ittra e ta’ ejo hi magħluqa, għalhekk EJ tintuża għall-post fejn issir xi azzjoni: skola, knisja, eċċ; u (2) l-ittra u ta’ ujo hi miftuħa u l-għamla tagħha hi speċi ta’ reċipjent bħal kikkra, barmil, eċċ. fejn twaddab xi ħağa. Għalhekk UJ tintuża għal post fejn jintrefgħu jew jitpoğğew xi affarijiet tal-istess kwalità.Tal-ewwel hu post aktarx kbir (EJ), tat-tieni hu post aktarx ċkejken (UJ). 22. UL

turi individwu, bniedem, li għandu l-kwalità li hemm fl-għerq: bela=sabiħ – belulo=bniedem sabiħ; kara=għażiż – karulo=wieħed għażiż; riĉa=għani – riĉulo=wieħed għani; sankta=qaddis – sanktulo=wieħed qaddis; juna=żagħżugħ – junulo=wieħed żagħżugħ.

N.B. – Hawn wieħed jista’ jistaqsi: mela sabiħ u wieħed sabiħ mhux xorta? Le. Għax sabiħ hija aġġettiv jiğifieri tmur ma’ nom: bela viro=rağel sabiħ; bela preĝejo=knisja sabiħa; mentri wieħed sabiħ turi individwu, wieħed,eċċ. TAĦRIĞ (ara p. 56) F’dan l-eżerċizzju se nagħtu fil-parentesi l-kelma mingħajr affiss; il-kelma li trid tittraduċi għandha l-affiss bis-sinjal taħtha biex tagħrafha aħjar. Eż.: Ekaŭdi (aŭdi=tisma’)=tibda 31

tisma’ jew tisma’ f’salt. 1.Ekaŭdi (aŭdi=tisma’). 2.Panero (pano=ħobż). 3.Ŝipano; ŝipanaro (ŝipo=bastiment). 4.Sablero (sablo=ramel). 5. Boneco (bona=tajjeb). 6. Karulo (kara=għażiż). 7.Rabisto (rabi=tisraq). 8.Malsufiĉa (sufiĉa=biżżejjed, suffiċjenti); malofta (ofta=ta’ sikwit). 9.Manĝaĵo (manĝi=tiekol). 10.Landaĉo (lando=pajjiż). 11.Fibesto (besto=annimal). 12.Returni (turni=iddur). 13.Ekscii (scii=tkun taf). 14.Supujo (supo=soppa). 15.Azenido (azeno=ħmar). 16.Kulerego (kulero=mgħarfa). 17.Kunulo (kun=ma’). 18.Brueto (bruo=ħoss). 19.Malvera (vera=veru). 20.Bakisto (baki=taħmi). 21.Lavaĵo (lavi=taħsel). 22.Disĵeti (ĵeti=titfa’). 23.Eksedzino (edzo=rağel miżżewweğ). 24.Malhelpo (helpo=għajnuna); Mallumo (lumo=dawl). 25.Reveno (veno=miğja). 26.Monero (mono=flus).

La Deka Leciono (L-Għaxar Lezzjoni) Il-bini tal-kliem fl-Esperanto Teorija: Fl-Esperanto hemm ċerti regoli fissi, li jekk tapplikahom tista’ ssawwar għadd ta’ kliem ğdid imsejjaħ derivattiv. B’hekk hu żgurat li wieħed jista’ jesprimi kull ħsieb; b’hekk ukoll it-toqol tal-memorja jitħaffef ğmielu. Nieħdu l-lingwi nazzjonali. Jekk titgħallem 500 kelma ta’ xi lingwa, tkun taf dawk biss. U biex titgħallem kliem ğdid li għandu x’jaqsam miegħu, ikollok titgħallem madwar 20,000 kelma oħra. Għaliex? Għax il-lingwi nazzjonali m’għandhomx ċertezza u regolarità fil-bini tal-kliem. U fl-Esperanto? Suppost titgħallem 500 kelma-għerq bl-Esperanto. Issa: jekk għal dawn il-500 kelma tapplika l-finali grammatikali: a,e,i,o, ğa għandek 2000 kelma għaddispożizzjoni tiegħek. jekk tapplika bejn wieħed u ieħor 10 mit-30 affiss li hemm, għal kull waħda minn dawn l-2000 li għadna kemm semmejna, ikollok 20,000 kelma għaddispożizzjoni tiegħek. U jekk issawwar kliem ğdid billi tgħaqqad żewğ kelmiet jew aktar flimkien (jiğifieri tgħaqqad għerq ma’ ieħor -- u dawn jissejħu ‘kliem kompost’) ittella’ lgħadd għal 25, 000 kelma. Għalhekk, tgħallem 500 kelma bl-Esperanto u tkun taf 25,000. Fl-Esperanto,il-bini tal-kliem nistgħu nsejħulu jigsaw puzzle’ lingwistiku. Prattika: Qabel xejn nerğgħu nfakkru li meta ngħidu għerq fl-Esperanto ma nkunux infissru listess bħal fil-Malti. Fil-Malti, l-għerq hu l-konsonanti tal-mamma. Eż. l-għerq ta’ qatel huwa: q,t,l. Mentri fl-Esperanto l-għerq ifisser kelma sħiħa, jiğifieri bil-konsonanti u l-vokali flimkien, biss mingħajr żidiet la qabel lanqas wara. Nieħdu eżempju: LABOR hija l-għerq li jekk iżżidilha O tbiddel is-sens tagħha u ssir nom: laboro; l-istess jekk inżidulha A: labora, u għalhekk issir ağğettiv. Eċċ. Għalhekk fl-Esperanto, l-għerq ta’ kelma hi dik il-parti tal-kelma li ma titbiddel qatt. Bini tal-kliem: Hemm tliet metodi ta’ kif jista’ jinbena il-kliem fl-Esperanto:  bil-finali grammatikali: jiğifieri tpoğği partiċelli (kliem żgħir) wara l-għerq. Eż: millgħerq PAROL (li tesprini l-idea ta’ kliem), nistgħu nsawru: PAROLI=titkellem (infinittiv), PAROLO=kelma (nom), PAROLA=orali, li titkellimha (ağğettiv), PAROLANTO=kelliem, wieħed li qed jitlkellem (partiċipju); mi PAROLAS =jien nitkellem, eċċ.  permezz ta’ kliem kompost: dan nagħmluh billi ngħaqqdu flimkien żewğ għeruq diversi imma l-għerq prinċipali li fuqu qed nitkellmu jiği fl-aħħar. Eż: VAPORŜIPO hi magħmula minn żewğ għeruq: VAPOR u ŜIP. Dil-kelma tfisser: bastiment tad-duħħan (steam ship). Lgħerq ewlieni hu ŜIP, għalhekk titqiegħed fl-aħħar, għax qed nitkellmu fuq vapur li hu talistim, u nżidu O għax il-kelma hi nom. Eż. ieħor: LEGOLIBRO: din hi magħmula minn żewğ għeruq: LEG u LIBR. Dil-kelma tfisser ktieb tal-qari. Il-kelma ewlenija hi libr, għax qed nitkellmu minn ktieb li hu tal-qari. Kif forsi ğa indunajtu, l-ewwel parti ta’ dawn iż-żewğ kelmiet ma tispiċċax l-istess: LEGO tispiċċa bl-O u VAPOR ma tispiċċax bl-O. Għaliex? L-ewwelnett trid tkun taf li t-tnejn huma tajbin. Nistgħu niktbu VAPORŜIPO jew VAPOROŜIPO, LEGOLIBRO jew LEGLIBRO. 33

Jiğifieri l-ewwel għerq jista’ jispiċċa bl-O u jista’ ma jispiċċax. Dan isir kif tħoss il-widna. VAPORŜIPO (mingħajr O wara VAPOR) tinħass tajjeb għall-widna. LEGLIBRO (bla O wara LEG) tinħass kemxejn ħarxa, għax għandek il-konsonanti G u L li jaħbtu ma’ xulxin, u għalhekk indaħħlu l-O wara LEG biex nippronunzjawha aħjar. Hi speċi ta’ vokali tal-leħen. Issa ta’ min ifakkar li flok nom fl-ewwel parti tal-kelma komposta, jista’ jkollok ağğettiv jew verb: bonkora, (ta’ qalb tajba), kantlibro (ktieb tal-kant). Fi ftit kliem nistgħu ngħidu li fil-kliem kompost, l-ewwel għerq għandu funzjoni ta’ ağğettiv u juri xi ħağa fuq l-għerq ta’ wara li hu l-għerq prinċipali.Hekk: Manĝoĉambo=kamra tal-ikel. 2 1 1 2 skribotablo=mejda tal-kitba (skrivanija) 2 1 1 2 Rozkolora=kulur il-warda 2 1 1 2  permezz ta’ affissi: dawn rajniehom fil-lezzjoni 9.

Biex niğbru dak li għedna fil-qasir: il-kliem fl-Esperanto jinbena permezz tal-(i) finali grammatikali, (ii) kliem kompost, u (iii) affissi.

La Dek-unua Leciono (Il-ħdax-il lezzjoni) Il-Korrelattivi Dawn huma kliem li dejjem għandhom relazzjoni mill-qrib ma’ xulxin. Ngħidu aħna fil-Malti għandna: għala?...għax; dak...li; eċċ. Uħud minn dawn il-korrelattivi fl-Esperanto jintużaw biex tistaqsi bihom, oħrajn biex tisrrispondi bihom jew biex għaqqad sentenza ma’ oħra. Għalhekk jagħtuna serje ta’ pronomi u avverbi. Ta’ min ikun jaf li Zamenhof, l-awtur tal-Esperanto, kien jaf sewwa li dal-kliem żgħir ifixkel ħafna lil dawk li jkunu qed jitgħallmu ilsna barranin. Imma hu ttrattahom b’tali maestrija u għaqal, li għalihom biss il-lingwisti tawh it-titlu ta’ ġenju. Bi ftit paċenzja u bi ftit għajnuna, wieħed jista’ jitgħallimhom u jużahom mingħajr tfixkil. U għalkemm mhux kollha jintużaw ħafna -- ftit minnhom jintużaw anqas mill-oħrajn -- ilbiċċa l-kbira tagħhom tiltaqa’ magħhom sikwit u għalhekk tajjeb li wieħed jitgħallimhom sewwa. Mela nibdew. 1. KIO=liema (X’)? -- tintuża għall-Oğğetti. KIU=min, min hU? --tintuża għal IndividwU. Meta nistaqsu biha, KIO tintuża biss għall-oğğetti u nsibuha dejjem weħidha, jiğifieri qatt ma tkun mağenb nom, preċiżment għax qiegħda flok nom. Ngħidu l-istess għal KIU li tirreferi għall-individwi. Imma kontra l-każ ta’ KIO, KIU tista’ tkun mağenb nom f’mistoqsija u dan-nom jista’ jkun ta’ persuna, ta’ annimal jew ta’ ħağa. Eż: KIO dejjem weħidha: KIO brilas en la ĉielo? X’ (liema ħağa) qed jiddi fis-sema? KIU weħidha: KIU lernas?=Min qed jitgħallem? KIU ma’ nom: KIU leono ripozas sur la ponto?=Liema ljun qed jistrieħ fuq il-pont? 2. Issa, għal KIO tikkorrispondi TIO=dik (il-ħağa) u għal KIU ” TIU=dik il-persuna. Mela: Ki...O ---- Ti...O Ki...U ---- Ti...U Għedna li għal KIO twieğeb b’TIO. Imma xi drabi jkollok twieğeb b’nom, niftiehmu meta ttweğiba tkun nom u mhux il-kliem ‘dak’ jew ‘dik’. Eż.: KIO marŝas?=X’qed jimxi? MusO marŝas=Ğurdien qed jimxi. Mela: KIO...MusO. Għalhekk it-tweğiba ta’ KIO trid tispiċċa bilfors bl-O bħal kiO u, m’hemmx għalfejn ngħidu, tkun nom. L-istess ngħidu għal KIU. Eż: KIU parolas?=Min qed jitkellem? Mi parolas=Jien qed nitkellem; Johano parolas=Ğanni qed jitkellem. Nagħti ftit eżempji oħra: Kiu preĝas=Min qed jitlob? — Mi preĝas=Jien qed jitlob jew: Maria preĝas. Kiu estas riĉa?=Min hu għani? — La riĉulo.=L-għani. Kio turniĝas?=X’qed idur? – La floro.=Il-warda. 3. Ta’ min jinnota li dawn il-korrelattivi jinqasmu qishom f’familji. Il-familja tal-KI u dik tat-TI, li għadna kemm rajna, huma tnejn minnhom. Għalhekk KIO u KIU jagħmlu ma’ familja, u TIO u TIU ma’ familja oħra. Ħalli naraw tnejn oħra tal-istess familja ta’ dawn: KIA=xi kwalità........TIA=dik il-kwalità. 35

Issa billi A hi l-finali ta’ ağğettiv, KIA trid tweğiba bilfors b’ağğettiv, jiğifieri b’kelma li tispiċċa bl-A: Eż.: KIA estas la koloro de la ĉielo?=Kif (ta’ liema kwalità) hu lewn is-sema? La koloro de la ĉielo estas bluA=Lewn is-sema hu blù. Importanti li tiftakar li dawk il-korrelattivi li jispiċċaw b’vokali, jiğifieri bl-O,A,U, tiżdidlhom l-N meta jkunu oğğett (wara verb transittiv). Għalhekk KIO ssir KION, KIU ssir KIUN, KIA ssir KIAN. Eż.: X’qed nagħmel?=Kion mi faras? Jekk tiflu dis-sentenza taraw li: Mi=suğğett faras=verb kion=oğğett. Issa, jekk tikteb KIO mi faras?, liema hu s-suğğett, kio jew mi? Jiğifieri : jien qed nagħmel xi ħağa, jew dix-xi ħağa qed tagħmel? Mentri JIEN hu s-suğğett li qed jagħmel, u x-xiħağa tiği l-oğğett, għalhekk żidna l-N ma’ kio. Nieħdu eżempju ieħor: KIUN mi vidas? Mi=suğğett; vidas=verb; kiun=oğğett. Dan nistgħu nispjegawh mod ieħor: l-ewwel sentenza li tajna: kion mi faras? nistgħu naqilbuha: mi faras kion? L-istess it-tieni: Kiun mi vidas? Naqilbuha: mi vidas kiun? Qed ngħid ‘naqilbuha’ mhux biex inbiddlu l-pjan tal-kliem, imma biex inkunu nafu jekk għandniex inpoğğu l-N jew le. Ukoll jekk nieħdu l-Malti: ma ngħidux: Jiena nara x’, u Jiena nagħmel x’, imma: x’qed nara? u x’qed nagħmel? 4. KIE=fejn TIE=hemm Billi l-E hija l-finali tal-avverbi, il-kelma li twieğeb għal KIE? trid tkun avverb ukoll, jiğifieri tispiċċa bl-E. Eż.: KIE li estas?=Fejn hu? Li estas hejmE=Qiegħed id-dar. Mela s’issa tgħallimna dawn il-korrelattivi: Il-familja tal-KI Il-familja tat-TI Kio Tio Kiu Tiu Kia Tia Kie Tie Bħalma ğa għedna, il-korrelattivi tal-KI, ğieli nkunu rridu nwiğbuhom b’kelma oħra u mhux bil-korrerlattivi tat-TI. Hekk: Kio?......Birdo Kiu?......Mario Kia?......Blua Kie?......Hejme (fid-dar). 5. KIAM=meta TIAM=dak il-ħin, dak iż-żmien. Biex tiftakru sewwa dil-kelma, tisgħu taħsbu fl-A.M. tal-ħin (meta niktbu ngħidu aħna 7am): kiAM, tiAM. 6. KIOM=kemm TIOM=daqshekk. Ftakar li meta wara ‘kemm’ ikollok kelma oħra, trid iżżid: da wara ‘kiom’. Eż.: Kiom da mono? Kemm flus? Kiom da oranĝoj=Kemm larinğ? 7.KIAL?=Għala? TIAL=Għalhekk (għal dik ir- rağuni) 36

KIEL?=Kif? TIEL=Hekk (b’dil-manjiera) KIES?=Ta’ min? TIES=Ta’ dak, ta’ dik Biex tiftakar din, qabbilha mal-Ingliż: ’S (possessiv): whose? Jew Mary’s. S’issa rajna l-forom taż-żewğ familji tal-KI u tat-TI. Ma’ kull waħda żidna O,U,A,E,AM,EL,AL,OM,ES. B’hekk għandna 18-il kelma. 8. Baqgħalna tliet familji oħra. Naraw il-familja taċ-Ĉ. Immağina din l-ittra bħala dirgħajn miftuħa ta’ xi ħadd lest biex jilqa’ lil kulħadd. Mela l-ittra Ĉ turi UNIVERSALITÀ, kull wieħed, kulħadd. Issa jekk ma’ din l-ittra nżidu d-disa’ finali li ğa rajna, ikollna l-familja kollha taċ-Ĉ: ĈIO=kull ħağa, kollox ĈIAM=kull żmien, dejjem ĈIU=kull wieħed ĈIEL=kull mod, kull manjiera ĈIA=kull kwalità ĈIAL=kull rağuni ĈIE=kullimkien ĈIOM=kull ammont ĈIES=ta’ kull wieħed, ta’ kulħadd. 9. Familja oħra li tibda bin-NEN. Tiftakru li NE tfisser LE, MHUX. Għalhekk in=NEN hija negattiva: NENIO=ebda ħağa, xejn NENIAM=fl-ebda ħin, qatt NENIU=ebda wieħed, ħadd NENIEL=bl-ebda mod NENIA=ebda kwalità NENIAL=għal ebda rağuniNENIE=fl-ebda post, imkien NENIOM=għall-ebda ammont NENIES=ta’ ħadd. 10. L-aħħar waħda, il-finali weħidha, mingħajr il-konsonanti tal-bidu, jiğifieri l-I. Din tfisser: XI, fl-indefinit, jiğifieri meta m’hemm xejn preċiż u eżatt. IO=xi ħağa IAM=f’xi ħin, xi darba IU=xi ħadd IEL=b’xi mod IA=ta’ xi kwalità IAL=għal xi rağuni IE=f’xi post, x’imkien IOM=xi kwalità IES=ta’ xi ħadd. Mela rajna li hemm ħames familji ta’ korrelattivi: KI, TI, I, ĈI, NENI. Għal kull waħda żidna disa’ finali: O,U,A,E,AM,EL,AL,OM,ES. B’hekk għandna 45 korrelattiv. Aktar ’il quddiem nagħtu t-tabella kompluta tagħhom għall-konsultazzjoni (ara p.67). KLIEM UŻAT Banano=banana

Bezono=ikollok Birdo=għasfur bżonn

Blanka=abjad

Blua=blù

ĉapelo=kappell

ĉielo=sema

fajro-nar

gazeto=gazzetta

hejme=fid-dar

Klara=ċar

koloro=lewn

kristalo=kristall

kuraĝa=kurağğ- kuri=tiğri już

muso=ğurdien

muŝo=dubbiena

oro=deheb

stelo=kewkba

TAĦRIĞ (ara p. 56)

1.Kio ripozas en la ĉielo? La steloj. 2. Kiu bezonas la silenton de la nokto? La homo. 3. Kie ripozas la lasta reĝo? En la rivero. 4. Kia estas la koloro de nia nacia flago? Blanka kaj ruĝa. 5. Kial la birdoj kantas? Ĉar ili estas kontentaj. 6. Kies estas la papero? Mia. 7. Kiam la onklo bezonas hotelon? Kiam li estas en vojaĝo. 8. Kiel vi marŝas? Rapide. Kiel ŝi demandas? Laŭte. 9. Tial la besto bezonis muson. 10.Ties ĉapelo estas kvazaŭ banano. 11. Kiel mi diris, ne kiel li diris. 12. Kial vi estas tiel feliĉa? 13. Klara kiel kristalo. 14. Malpeza kiel birdo. 15. Saĝa kiel Solomono. 16. Ĉu leonino neniam maĝas? 17. Ĉiam pensu en Esperanto. 18. Mi neniam uzas ĉapelon. 19. Kiu numero venas post dek naŭ? 20. Kiom da sekundoj en du minutoj? 1. Għaliex l-iljunfanti jivvjağğaw? Għax għandhom bżonn l-ilma. 2. Meta taqra l-gazzetta? Billejl. 3. Fejn hi x-xmara? Taħt il-pont. 4. Għala l-għasfur tiegħek mhux kurağğjuż? Għax ma jkantax. 5. X’inhu l-kulur tal-għasfur? Aħmar. 6. Liema karta hi bajda? Dik. 7. Il-ferħ hu kullimkien. Ara lferħ f’kollox. 8. Il-kelb ta’ kulħadd. 9. Wieħed qed isejjaħlek. 10. Kemm għandek? Bħalma hu, hekk hu. ŻIEDA 1.Żmien (age): Kiom da jaroj vi havas? Jew: Kiun aĝon vi havas? = Kemm għandek żmien? -- Ok jarojn=tmien snin. 2. Twelid: Kiam vi naskiĝis?=Meta twelidt? – Mi naskiĝis la unuan de aprilo, mil naŭcent sepdek ses.= Twelidt fl-ewwel ta’ April 1976. 3. Data: Kiun daton ni havas hodiaŭ=X’data għandna llum? -- La 3-an de julio = It-tlieta ta’ Lulju. Xi kliem li jaqbel ħafna mal-Malti: a) APENAŬ=appena, kważi xejn: Eż: Mi apenaŭ povas vidi.=Appena (bilkemm) nista’ nara. Apenaŭ li ricevis la konton, li ekploris.= Appena rċieva l-kont, beda jibki. b) ALMENAŬ=almenu, għallinqas: Eż: Almenaŭ diru al mi vian deziron =Almenu għidli xxewqa tiegħek. Donu koloron almenaŭ al mi.=Agħti kulur almenu lili. Ċ) ADIAŬ=addio, saħħa (itfa’ l-aċċent fuq l-i, billi l-aħħar a hi l-aħħar vokali tal-kelma, u lŬ hi konsonanti (il-W tal-Malti). Allura għidha: a-di-aŭ. L-istess: APENAŬ, ALMENAŬ.

TABELLA TAL-KORRELATTIVI

Liema (x’)

Kull

Ebda

What

Dak-il Dik-il That

MALTI

Some

Every

No-

ENGLISH

Kio

Tio

Ĉio

Nenio

Thing

Ħağa

Kiu

Tiu

Ĉiu

Neniu

Person

Persuna

Kia

Tia

Ĉia

Nenia

Kind of

Kwalità

Kie

Tie

Ĉie

Nenie

Place

Post

Kiam

Tiam

Iam

Ĉiam

Neniam

Time

Ħin

Kiel

Tiel

Iel

Ĉiel

Neniel

Manner

Mod

Kial

Tial

Ial

Ĉial

Nenial

Reason

Għala

Kiom

Tiom

Iom

Ĉiom

Neniom

Amount

Kwantità

Kies

Ties

Ies

Ĉies

Nenies

One’s

Ta’

Biex tkun taf it-tifsira ta’ korrelattiv li trid, ħu l-kelma bil-Malti, jew bl-Ingliż, li tiği fuq illinja tagħha u għaqqadha ma’ oħra fil-linja mimduda tal-istess korrelattiv. Ngħidu aħna, biex tkun taf xi tfisser KIO , fuqha għandek ‘liema’ u fil-ğenb għandek ‘ħağa’ jew ‘thing’. Għalhekk KIO tfisser: liema ħağa, liema, jew what thing, what.

KLIEM LI JINTUŻA F’DAN IL-KORS ESPERANTO-MALTI

NB: l-ağğettivi ssibhom maqluba fil-maskulin biss. Eż: alta=għoli. Inti tista’ żżid ‘għolja’.

Absoluto=assolut Aĉeti=tixtri Adiaŭ=addio, saħħa (bye) Adjektivo=ağğettiv Adverbo=avverb Aero=arja Afikso=affiss Ago=għemil Aĝo=żmien (age) Akuzativo=akkużattiv Akvo=ilma Al=lil, lejn Alia=ieħor Almenaŭ=almenu, għallinqas Alta=għoli Ami=tħobb Amiko=ħabib Anĝelo=anğlu Ankaŭ=anke, ukoll Antaŭ=qabel Apenaŭ=appena Aprilo=April Arbo=siğra Arĝento=deheb Artikolo=artiklu Atenta=attent Aŭ=jew Aŭdi=tisma’ Aŭgusto-Awwissu

Aŭto=karozza Aŭtoro=awtur Avo=nannu Azeno=ħmar B Baki=taħmi Banano=banana Bela=sabiħ Besto=annimal Bezoni=ikollok bżonn Birdo=għasfur Blanka=abjad Blua=blu Bona=tajjeb Brili=ileqq Bruli=jaqbad Bruo=ħoss C (Ħoss fil-Malti=Z) Cendo=ċenteżmu Cent=mija Certa=ċert Cigaro=sigarru Ĉ (Ħoss fil-Malti=Ċ) Ĉambro=kamra Ĉapelo=kappell Ĉar=għax, għaliex Ĉasi=tikkaċċja

Ĉe=għand Ĉeno=katina Ĉevalo=żiemel Ĉi=(tqarreb lejn) Ĉielo=sema Ĉu (tibda mistoqsija)

Esti=tkun Eŭro-ewro F Facila=ħafif Fali=taqa’ Fama=famuż Fari=tagħmel Februaro=Frar Feliĉa=ferħan Filo=iben Fini=tispiċċa Fiŝo=ħuta Flago=bandiera Floro=fjura Flugi=ittir Folio=werqa Forta=bsaħħtu Frato=ħu (brother) Fraŭlo=ğuvni Frukto=frotta

D Danki=tirringrazzja De=ta’, minn Decembro=Diċembru Dek=għaxra Demandi=tistaqsi Dento=sinna Despotismo=despotiżmu Devi=għandek (should) Deziri=tixtieq Diamanto=djamant Dikti=tiddetta Dimanĉo=Il-Ħadd Dio=Alla Diri=tgħid Dolĉa=ħelu Domo=dar Doni=tagħti Dormi=torqod Du=tnejn

Ĝ (Ħoss filMalti=Ğ) Ĝardeno=ğnien Ĝi=it Ĝis=sa, sakemm Ĝojo=ferħ

E Edzo=rağel miżżewweğ Ekzameno=eżami El=minn Elefanto=iljunfant En=ğo, fi Esperanto

G Gazeto=gazzett a Glaso=tazza Granda=kbir Grasa=oħxon

H (Ħoss fil-Malti=Ħ) Hajlo=silğ Havi=ikollok Hejmo=dar Helpi=tgħin Hieraŭ=ilbieraħ Himno=innu Hispanujo=Spanja Hodiaŭ=illum Homo=bniedem Horloĝo=arloğğ Horo=siegħa Hotelo=ħotel Hundo=kelb Ĥ (Ħoss fil-Malti=Kħ) Ĥaoso=kaos Ĥoro=kor I Ili=huma Imperio=imperu Infano=tifel (child) Inko=linka Instrui=tgħallem Internacia=internazzjonali Iri=tmur J Januaro-Jannar Jaro=sena Jes=iva Julio=Lulju Juna=żagħżugħ Junio=Ğunju

Ĵ (Ħoss fil-Malti=bħal s ta’ pleasure) Ĵaluza=għajjur Ĵaŭdo=Il-Ħamis Jazo=ğazz Ĵeti=titfa’ K Kafo=kafè Kalkuli=tikkalkola Kandelo=xemgħa Kanti=tkanta Kara=għażiż Katedralo=katidral Kato=qattus Katolika=kattoliku Kisi=tbus Kiu?=min? Klara=ċar Klubo=klabb Knabo=tifel Kolero=rabja Koko=serduq Komenci=tibda Kompreni=tifhem Kondicionalo=kondizzjonal Konstrui=tibni Korespondi=tikkorrispondi Korpo=ğisem Kosti=tiswa, tqum (fi flus) Krajono=lapes Kristalo=kristall Kristnasko=Il-Milied Kristo=Kristu Krono=kuruna

Kuiri=issajjar Kuko=kejk Kulero=mgħarfa Kun=ma’ Kuracisto=tabib Kuraĝo=kurağğ Kuri=tiğri Kuzo=kuğin Kvar=erbgħa Kvin=ħamsa L La=ilLakto=ħalib Lando=pajjiż Larĝa=wiesa’ Lasta=l-aħħar Lavi=taħsel Laŭta=b’leħen għoli Leciono=lezzjoni Legi=taqra Leono=iljun Lerni=titgħallem Letero=ittra Levi=terfa’ Li=hu (he) Libro=ktieb Lingvo=lingwa Lito=sodda Loĝi=toqgħod (f’dar) Longa=twil Ludi=tilgħab Luno=qamar

M Majo=Mejju Malto=Malta Manĝi=tiekol Mano=id Mardo=It-Tlieta Maro=baħar Marŝi=timxi Marto=Marzu Mateno=għodwa Melodio=melodija Merkredo=l-Erbgħa Meti=tpoğği, tqiegħed Mi=jien Mil=elf Miliono=miljun Minus=inqas Minuto=minuta Mola=artab Monato=xahar Mono=flus Monto=muntanja Morgaŭ=għada Multo=ħafna Muro=ħajt Muso=ğurdien Muŝo=dubbiena N Nacio=nazzjon Najbaro=ğar Najlo=musmar Naŭ=disgħa Ne=le,mhux Nebulo-ċpar

Necesa=neċessarju, bżonjuż Negativa=negattiv Ni=aħna Nokto=lejl Nomo=isem Nova=ğdid Novembro=Novembru Nun=issa Nur=biss Nutra=nutrittiv O Ofta=ta’ sikwit Ok=tmienja Okazi=tiğri xi ħağa Oktobro=Ottubru Okulo=għajn Ol=minn Onklo=ziju Ovo=bajda (egg) P Pafi=tispara Pagi=tħallas Paĝo=pağna Pala=pallidu Pano=ħobż Papero=karta Papilio=farfett Parizo=Pariği Paroli=titkellem Pasi-tgħaddi Pasko=L-Għid Pastro=qassis Patro=missier

Pensi=taħseb Pentekosto=Pentekoste Per=bi, b’ Perdi=titlef Peza=tqil Piano=pjanu Plej=l-aktar Pli=aktar Plori=tibki Plus=plas (fl-għadd) Pluvo=xita Poeto=poeta Polujo=Polonja Ponto=pont Popolo=poplu Por=għal, biex Pordo=bieb Post=wara Povi=tista’ Preĝo=talba Programo=programm Pronomo=pronom Pri=fuq (about) Pura=nadif R Rabi=tisraq Rapida=mgħağğel Reĝo=re Resti=tibqa’ Ricevi=tirċievi Riĉa=għani Ridi=tidħaq Rigardi=tħares Ripozi=tistrieħ

Rivero=xmara Rompi=tikser Rozo=warda Ruĝa=aħmar S Sabato=Is-Sibt Sablo=ramel Saĝa=għaqli Saluto=tislima Sama=l-istess Sankta=qaddis Scii=tkun taf Se=jekk Sed=imma Seĝo=siğğu Seka=niexef Semajno=ğimgħa(week) Semi=tiżra Sen=mingħajr Sendi=tibgħat Sep=sebgħa Septembro-Settembru Ses=sitta Sidi=toqgħod bilqiegħda Silento=skiet Simpla=sempliċi Sincera=sinċier Sinjoro=Sinjur (Mr, Sir) Skatolo=kaxxa Skribi-tikteb Sola=waħdu Soldato=suldat Stari=toqgħod bilwieqfa Stelo=kewkba

Strato=triq Studi=tistudja Subite=fsalt Sufiĉa=biżżejjed Supo=soppa Sur=fuq Ŝ Ŝafo-ħaruf Ŝati=tħobb Ŝi=hi (she) Ŝipo=vapur Ŝlosi=tiftaħ (biċ-ċavetta) Ŝtono=ğebla Ŝuo=żarbun T Tablo=mejda Tago=jum Taso=kikkra Teatro=teatru Tempo=żmien Teo=tè Tero=dinja Torĉo=torċa Tra=minn ğo Tranĉi=taqta’ Trans=minn naħa għal oħra Tre=ħafna Tri=tlieta Trinki=tixrob Trovi=issib Turni=iddawwar Tuŝi=tmiss

U Unu=wieħed Urbo=belt Uzi=tuża V Varma=sħun Vendi=tbigħ Vendredo=il-Ğimgħa Veni=tiği Ventro=żaqq Vera=veru Verbo=verb Vespero=għaxija Vesti=tilbes 45

Vetero=ajru Vi=int, intom Vidi=tara Vilaĝo=raħal Vino=inbid Viro=rağel Vivi=tgħix Voċo=leħen Vojaĝi=tivvjağğa Voki=issejjaħ Voli=trid Vorto=kelma Z (Ħoss fil-Malti=Ż) Zipo=żip Zigzago=żigżag.

MALTIESPERANTO

A Abjad=blanka Addio (saħħa)=adiaŭ Affiss=afikso Ağğettiv=adjektivo Aħħar, l-=lasta Aħmar=ruĝa Aħna=ni Ajru=vetero Aktar=pli Aktar, l-=la plej Akkużattiv=akuzativ o Alla=Dio Almenu=almenaŭ Anğlu=anĝelo Anke (ukoll)=ankaŭ Annimal=besto Appena=apenaŭ April=Aprilo Arja=aero Arloğğ=horloĝo Art=tero Artab=mola Artiklu=artikolo Assolut=absoluto Attent=atenta Avverb=adverbo Awwissu=aŭgusto Awtur=aŭtoro B Baħar=maro Bajda=ovo (egg)

Banana=banano Bandiera=flago B’, bi=per Belt=urbo Bieb=pordo Bieraħ, il=hieraŭ Biex=por Biss=nur Biżżejjed=sufiĉa Blu=blua Ċ Ċar=klara Ċenteżmu=cendo Ċert=certa Ċpar=nebulo D Daqqa, f’=subite Dar=domo Deheb=arĝento Despotiżmu=despotismo Diċembru=decembro Disgħa=naŭ Djamanti=diamanto Dubbiena=muŝo E Elf=mil Erbgħa=kvar Erbgħa, l-=merkredo Esperanto Ewro-eŭro

Eżami=ekzameno

Ħajt=muro Ħalib=lakto Ħamis, il-=ĵaudo Ħamsa=kvin Ħaruf=ŝafo Ħelu=dolĉa (sweet) Ħmar=azeno Ħobż=pano Ħoss=bruo Ħotel=hotelo Ħu=frato (brother) Ħuta=fiŝo

F Famuż=fama Farfett=papilio Ferħ=ĝojo Fi=en Fjura=floro Flus=mono Frar=februaro Frotta=frukto Fuq=pri (about); sur (on) Ġ Ğar=najbaro Ğdid=nova Ğebla=ŝtono Ğelli=ĵeleo Ğimgħa=semajno (week) Ğimgħa, il-=vendredo Ğisem=korpo Ğnien=ğardeno Ğo=en Ğunju=junio Ğurdien=muso Ğuvni=fraŭlo

H Hi=ŝi Hu=li (he) Huma=ili GĦ Għada=morgaŭ Għajjur=ĵaluza Għajn=okulo Għal=por Għaliex=ĉar Għand=ĉe Għandu=devas (should) Għani=riĉa Għasfur=birdo Għaqli=saĝa Għaxija=vespero Għaxra=dek Għażiż=kara Għemil=ago Għid, l-=Pasko Għodwa=mateno

G Gazzetta=gazeto Ħ Ħabib=amiko Ħadd, il-=dimanĉo Ħafif=facila Ħafna=multo

Għoli=alta I Iben=filo Id=mano Iddawwar=turni Ieħor=alia Ikollok=havi Ikollok bżonn=bezoni Il-=la Ileqq=brili Iljun=leono Iljunfant=elefanto Illum=hodiaŭ Ilma=akvo Imma=sed Imperu=imperio Inbid=vino Innu=himno Inqas=minus Int, intom=vi Internazzjonali=internacia Isem=nomo Issa=nun Issajjar=kuiri Issejjaħ=voki Issib=trovi Ittir=flugi Ittra=letero Iva=jes J Jannar=januaro Jaqbad=bruli (to be burning) Jekk=se

Jew=aŭ Jgħaddi=pasi Jien=mi Jum=tago K Kafè=kafo Kamra=ĉambro kaos=ĥaoso kappell-ĉapelo karozza=aŭto karta=papero katidral=katedralo katina=ĉeno kattoliku=katolika kaxxa=skatolo kbir=granda kejk=kuko kelb=hundo kelma=vorto kewkba=stelo kikkra=taso klabb=klubo kondizzjonal=kondicionalo kor=ĥoro kristall=kristalo Kristu=Kristo Ktieb=libro kuğin=kuzo kurağğ=kuraĝo kuruna=krono kwiet=silento L Lapes=krajono

Le=ne Leħen=voĉo Leħen,b’ għoli=laŭte Lejl=nokto Lejn=al Lezzjoni=leciono Lil=al Lingwa=lingvo Linka=inko L-istess=la sama Lulju=julio

Muntanja=monto Musmar=najlo

N Nadif=pura Nannu=avo Nazzjonali=nacia Neċessarju=necesa Negattiv=negativo Niexef=seka Novembru=novembro Nutrittiv=nutra

M Ma’=kun Malta=Malto Malti=malta Marzu=marto Mejda=tablo Mejju=majo Melodija=melodio Mhux=ne Mgħağğel=rapida Mgħarfa=kulero Mija=cent Milied=Kristnasko Miljun=miliono Min?=kiu? Mingħajr=sen Minn=de (from) Minn (...xi ħadd/ħağa)=ol Minn ğo=tra Minn naħa għal oħra=trans Minuta=minuto Missier=patro Miżżewweğ (rağel)=edzo

O Oħxon=grasa Ottubru=oktobro P Pağna=paĝo Pajjiż=lando Pallidu=pala Pariği=Parizo Pentekoste=Pentekosto Pjanu=piano Plass(tgħodd)=plus Poeta=poeto Polonja=Pollando Pont=ponto Poplu=popolo Programm=programo Pronom=pronomo Q Qabel=antaŭ Qaddis=sankta

Qamar=luno Qassis=pastro Qattus=kato

Soppa=supo Spanja=Hispanujo Suldat=soldato

R Rabja=kolero Raħal-vilaĝo Rağel=viro Ramel=sablo Re=reĝo

T Ta’=de Tabib=kuracisto Taħmi=baki Taħseb=pensi Taħsel=lavi Tagħmel=fari Tagħti=doni Tajjeb=bona Talba=preĝo Taqa’=fali Taqra=legi Taqta’=tranĉi Tara=vidi Tazza=glaso Tbigħ=vendi Tbus=kisi Tè=teo Teatru=teatro Terfa’=levi Tħallas=pagi Tħares=rigardi Tħobb xi ħağa=ŝati Tħobb ’il xi ħadd=ami Tgħallem=instrui Tgħid=diri Tgħin=helpi Tgħix=vivi Tibda=komenci Tibgħat=sendi Tiği=veni

S Sa=ĝis Sabiħ=bela Saħħa (addio)=adiaŭ Saħħtu,b’=forta Sebgħa=sep Sema=ĉielo Sempliċi=simpla Sena=jaro Serduq=koko Settembru=septembro Sħun=varma Sibt, is-=sabato Siegħa=horo Siğğu=seĝo Siğra=arbo Sigarru=cigaro Sikwit, ta’=ofta Silğ=hajlo Sinċier=sincera Sinjur (Mr)=sinjoro Sinna=dento Sitta=ses Sodda=lito

Tibki=plori Tibni=konstrui Tibqa’=resti Tivvjağğa=vojaĝi Tiddetta=dikti Tidħaq=ridi Tiekol=manĝi Tifel =(boy) knabo; Tifel=(child)infano Tifhem=kompreni Tiftaħ=malfermi Tiğri (ğirja)=kuri Tiğri (xi ħağa) okazi Tikkaċċja=ĉasi Tikkalkola=kalkuli Tikkorrispondi=korespondi Tikser=rompi Tikteb=skribi Tilbes=vesti Tilgħab=ludi Timxi=marŝi Tirċievi=ricevi Tisma’=aŭdi Tispiċċa=fini Tisraq=rabi Tista’=povi Tistaqsi-demandi Tistrieħ=ripozi Titfa’=ĵeti Titgħallem=lerni Titkellem=paroli Titlef=perdi Tislima=saluto Tistudja=studi Tixtieq=deziri

Tixtri=aĉeti Tiżra’=semi Tiżżiħajr=danki Tkun taf=scii Tlieta=tri Tlieta, it-=mardo Tmienja=ok Tmiss=tuŝi Tmur=iri Tnejn=du Tnejn,it-=lundo Toqgħod (f’dar)=loĝi Toqgħod (bilqiegħda)=sidi Toqgħod (bilwieqfa)=stari Torċa=torĉo Torqod=dormi Tpoğği=meti Tqil-peza Tqum (fi flus)=kosti Trid=voli Triq=strato Tuża=uzi Twil=longa

Warda=rozo Werqa=folio Wieħed=unu Wiesa’=larĝa

Żarbun=ŝuo Żigżag=zigzago Żipp=zipo Żmien (age)=aĝo Żmien (ħin)=tempo Żaqq=ventro Żiemel-ĉevalo

X Xemgħa=kandelo Xita=pluvo Xmara=rivero

U Ukoll=ankaŭ V Vapur=ŝipo Verb=verbo Veru=vera W Waħdu=sola Wara=post

Z Ziju=onklo.

Ż Żagħżugħ(wieħed)=junulo Żagħżugħ (young)=juna

TRADUZZJONI TAT-TAĦRIĞ L-ewwel lezzjoni (ara p.7)

1.Mejda twila u siğğijjiet sbieħ. 2.L-ittra tal-missier. 3.It-te tajjeb fil-kikkra. 4.In-numru wieħed. 5.Tal-bint. 6.Il-kelba sabiħa. 7.Wardiet sbieħ. 8.L-ommijiet kuntenti. 9.Tazzi ğodda. 10.Iż-żewğ ulied. 11.La du novaj numeroj. 12.Bona kaj feliĉa kato. 13.La longaj leteroj de la patrinoj. 14.La seĝoj kaj unu tablo. 15.En la teo. 16.La rozo en la glaso. 17.Teo nova. 18.La numeroj kaj la leteroj. 19.La seĝoj kaj la tabloj de la bona filino. 20. De la feliĉaj katoj. It-tieni lezzjoni (ara p.9) 1.Illum ktibt. 2.Ilbieraħ int qrajt. 3.Għada hu jiekol. 4.Il-warda sabiħa xorbot? Iva. 5.Għada hi se toqgħod bilqiegħda fuq il-mejda twila. 6.Min se jiekol filkamra l-kbira? 7.Aħna m’għandniex. 8.Huma ħabbew u int le? 9.Jien se noqgħod bilqiegħda fuq is-siğğu? Le, aħna mhux se noqogħdu fuq is-siğğu. 10.Mhux qed jikteb fuq il-mejda ż-żgħira. 11.Kiu trinkis hieraŭ? 12.Ĉu la patrino amis hieraŭ kaj amos morgaŭ? 13.Ŝi ne havas. 14.Ĉu ni legas en la longa ĉambro? Jes. 15.Ili ne sidis hieraŭ. 16.La numero unu sur la seĝo. 17.Ĉu mi trinkos? Ne, mi ne trinkos. 18.La teo de la filo. 19.Ĉu la katoj manĝas 20. Kiu ne havis? It-tielet lezzjoni (ara p. 11) 1.Huma qosra ħafna. 2.It-te sħun kien tajjeb. 3.Il-kafè nadif se jkun fuq il-ħajt dejjaq. 4.Wieħed hemm fittazza? 5.Iż-żewğ ittri ma kinux fil-kamra l-qadima. 6.Se tilgħab magħhom? 7.Min hi l-mara bil-warda? 8.Se jkun rağel imdejjaq ħafna. 9.Hi mhix qed taqra llum. 10.Se niktbu fil-ğnien iż-żgħir. 11.La kafo estis tre dolĉa. 12.La puraj stratoj aŭ la domoj malaltaj. 13.Ĉu la sinjoro estas la onklo de Mario? 14.Mi estas tre malforta. 15.Li ludas en la mallarĝa strato. 16.Ĉu la frukto de la ĝardeno estas bona kaj dolĉa? 17.Ĉu la sinjoroj estis altaj kaj fortaj? 18.La domoj de la onklino ne estas tre varmaj. 19.La fruktoj estis aŭ sur la muro aŭ en la domo. 20.Morgaŭ ni ne ludos kun la tasoj de teo. Ir-raba’ lezzjoni (ara p.13) 1.Iz-zijiet iħobbu lin-nannu.

2.Għandi kuğina fqira.

3.Il-ħajt mhux għoli ħafna? 4.It-twajjeb ħu(h) ħabb liz-ziju. 5.Is-sinjur magħruf se jixrob l-ilma tagħhom. 6.Mhumiex se joqogħdu bilqiegħda. Iva, se joqogħdu bilqiegħda. 7.In-nanna rat lin-nannu fil-kamra tagħna. 8.Fsalt wieħed il-farfett waqa’ fit-tazza. 9.Qegħdin bilwieqfa u nimxu. 10.Il-kuğin ma jiktibx l-ittra. 11.Li legis mian libron kaj trinkis dolĉan teon. 12.La strato ne estas tre malpura. 13.Ŝi ne manĝas leteron; ŝi manĝas panon. 14.Vi aĉetos du grasajn hundojn. 15.La maljuna kuracisto metis la libron sur la tablon. 16.Mi aĉetis du rozojn. 17.La patrino skribis mian numeron. 18.La krajonoj estas tre malpezaj. 19.La dolĉa kaj feliĉa filino trovis novan krajonon hieraŭ. 20.Li vidis unu katon kaj du hundojn. il-ħames lezzjoni (ara p.15) 1.Jien irrid niekol il-ħobż. 2.Aqra l-ktieb bilmod. 3.Kieku jien kont bsaħħti, kont inkun kuntent. 4.Ejja ħalli titkellem mat-tifla. 5.Ilbieraħ, is-sinjuri tkellmu b’mod għaqli. 6.Ejja nibagħtu t-tifla għand it-tabiba. 7.Int kont tħobb ħafna tibgħat l-ittri. 8.Huma se jkunu mdejqin mingħajr knisja kbira jew għolja. 9.Kieku ħija jkollu kamra kbira, kieku kien jilgħab fiha. 10.Hi se tmur lejn l-iskola biex tagħti kafè lit-tifla. 11.Marŝu rapide kaj trovu la sinjoron. 12.Ŝi ne venus hodiaŭ sen la pezaj libroj. 13.Kiu deziras helpi min? 14.Morgaŭ ni trinkos puran akvon. 15.Se via onklo sidus, lia avino starus. 16.La virino helpos la junan kuraciston. 17.Ni staris por vidi la florojn. 18.Se la hundo ne estus tre grasa, mi aĉetus ĝin. 19.Ili volas veni kun ni. 20.Ni ludu mallaŭte. TAĦRIĞ FUQ IL-LEZZJONIJIET 1-5 (ara p.17) a) Fil-kamra twila hemm mejda u frott ħelu. Tixtieq ħobż u ilma? Kafè qawwi mhux tajjeb għal missirijiet xjuħ. It-tazzi ğodda fuq il-mejda għandhom fjuri sbieħ u ward ikrah. Mur fil-ğnien. Tiğix fuq il-mejda. b) Fl-iskola nitgħallmu; fil-knisja nitolbu. Kieku lulied bniet jiktbu, kieku s-subien kienu jaqraw fuq ilkotba. Illum tibgħat ittri lill-kuğina tiegħek? Le, ma nibgħathomx. Il-kotba ndaf tat-tabib qegħdin fl-iskola l-ğdida jew fil-qadima? ċ) Ilbieraħ, il-klieb nisa u l-qtates nisa lagħbu fil-ğnien.

L-ewwel, huma mxew bilmod. Għada se jimxu blgħağğla. Jew bilmod? Ma jħobbux tè jaħraq u ħelu. Tħobbu int? Min irid jara dar għolja u għanja? d) Ħares, hu tqil. Jekk trid tiği, ħaffef, u tiqafx fit-triq tixrob l-ilma. Kieku s-sinjur famuż jitkellem, kieku ttifel imdejjaq kien jiği jixtri frott ħelu. Immorru (ħalli mmorru) lejn is-siğğu. Ħalli jimxu bilmod. Inti (intom), għin (u) lit-tabib għaqli. Is-sitt lezzjoni (ara p.19) 1.Ħamsa u sebgħa huma tnax. 2.Kemm tqum? 3.Lilma hu sħun u nadif? 4.Erbgħa għal sitta jagħmlu erbgħa u għoxrin. 5.Ir-raba’ xahar tas-sena hu April. 6.Il-ħitan tad-djar tagħhom mhumiex wisgħin ħafna. 7.Terz ta’ miljun tan-nisa mhumiex twal. 8.Ir-rağel għani u żagħżugħ ma jikolx frott it-triq. 9.Irid jixrob kafè ħelu kuljum. 10.L-għoxrin ğurnata ta’ Frar. Marzu hu t-tielet xahar tas-sena. 11.Iliaj avoj aĉetis dolĉajn fruktojn por sep cendoj. 12.La maljuna fratino tre ŝatis legi la leterojn. 13.Dudek minus dek estas (faras) dek. Ttridek plus dudek kvin estas (faras) kvindek kvin. 14.Tri estas duoblo de unu kaj duono. 15.Ĉu via domo havas fortajn murojn aŭ ne? 16.Ŝia fratino legis la sepcentan libron hieraŭ. 17.Kvar plus sep faras dek unu. Dek minus tri estas sep. 18.Okcent naŭ ne estas cent okdek naŭ. 19.Ĉu li aĉetis fruktojn aŭ florojn? 20.Ili donis al ŝi mil eŭrojn jare.

Is-seba’ lezzjoni (ara p.23) 1.L-Esperanto hu aktar faċli mil-lingwi l-oħra. 2.Mitt sena huma inqas minn elf sena. 3.Oħti titkellem blEsperanto aħjar mill-ħabiba tiegħi. 4.X’għandi nagħmel? 5.Inti tista’ tgħidha bl-Esperanto? 6.Tista’ titkellem b’leħen għoli, imma m’għandikx tagħmlu. 7.Frar hu l-anqas twil fost ix-xhur. 8.Il-lingwa Maltija hi biss waħda mill-elfejn lingwa fuq l-art. 9.Il-ħajja tagħha hi kuntenta issa? 10.Dik hi l-lingwa l-oħra. 11.Ili vivas en la jaro mil naŭcent sepdek ses. 12.Ni marŝu pli rapide ol la knaboj. 13.Via krajono estas malpli longa ol la mia. 14.Tiu estis facila, sed ĉi tiu ne. 15.N un vi estas riĉa, kaj povas ankaŭ sendi cent eŭrojn al via patro. 16.El miaj amikoj, li estas la plej saĝa. 17.Mia amiko deziras doni la panon al la malgrasa virino. 19.Homo povas havi multajn amikojn. 20.La malta knabino estas la plej bela el la tri. It-tmien lezzjoni (ara p. 27) 55

1.Tabib li jittama. Vuċi li qed tistaqsi. Korrispondent. Wieħed li jagħti l-permess. 2.Qamar jiddi. Ğar li kien jikkorrispondi. Arloğğ li strieħ. 3.Re li qagħad jirringrazzja. Iljun li qed jiekol. 4.Il-qarrej (=wieħed li qed jaqra) qara l-lezzjoni. Is-sena li għaddiet. Wara li rringrazzja ‘l Alla, raqad. 5.Bil-ħsieb li tibgħat ittra, issinjorina silenzjuża kitbitha. 6.Bil-ħsieb li jikkorrispondi mal-ħbieb bl-Esperanto, l-istudent ilğdid qed jistudja sewwa u jikteb bil-lingwa internazzjonali. 7.Il-ğisem imlibbes qiegħed fuq issodda. Il-ħuta li għad tittiekel qiegħda fix-xmara taħt ilpont. 8.Wara li kien jitkellem fir-raħal, ir-rağel (issa) rieqed mistrieħ (jew:ir-rağel l-ewwel tkellem fir-raħal, issa rieqed u qed jistrieħ). 9.Wara li kanta l-aħħar kliem tal-innu nazzjonali, il-poplu baqa’ sieket. 10.Djamant ileqq. Katidral li qed jinbena. Iljun li qed isejjaħ. Iljunfant li kien qed jistrieħ. Bandiera li se taqa’ (=li għad taqa’). Karta użata (=li qed tintuża). Żiemel użat (=li kien ğie użat). NB -- Hawn ta’ min jagħmilha ċara li hemm ħafna modi kif tittraduċi l-partiċipju. Kif qed taraw, meta niğu għal sentenzi kkomplikati u twal, l-Esperanto hu aktar konċiż mill-Malti, u ħafna drabi wkoll min lingwi oħra. Id-disgħa lezzjoni (ara p.31) 1.Tibda tisma’. 2.ħobża. 3.Baħri; grupp ta’ baħrin. 4.Ramla (waħda minn ħafna ramel). 5.Tjubija. 6.Wieħed għażiż. 7.Ħalliel. 8.Mhux biżżejjed; rari. 9.Ħağa tal-ikel. 10.Pajjiż ikrah jew ta’ fama ħażina. 11.Annimal pastaż. 12.Terğa’ lura. 13.Tibda tkun taf. 14.Reċipjent għas-soppa. 15.Bin il-ħmar. 16.Mgħarfa kbira. 17.Wieħed li jgħix ma’... 18.Ħoss żgħir. 19.Falz/a. 20.Furnar. 21.Ħağa tal-ħasil. 22.Titfa’ ’l hawn u ’l hemm. 23.Mara (in) li kienet (eks) miżżewğa. 24.Telf (=meta ttellef ’il xiħadd flok tgħinu (=hindrance); dlam. 25.Miğja lura mill-ğdid (=return, coming back). 26.Munita. Il-ħdax-il lezzjoni (ara p. 38) 1.X’qiegħed jistrieħ fis-sema? Il-kwiekeb. 2.Min għandu bżonn is-silenzju ta’ billejl? Il-bniedem. 3.Fejn qed jistrieħ (=jirpoża) l-aħħar re? Fix-xmara. 4.Xi kwalità (=liema) hu l-kulur tal-bandiera nazzjonali tagħna? Abjad u aħmar. 5.Għaliex l-għasafar ikantaw? Għax huma kuntenti. 6.Ta’ min hi l-karta? Tiegħi. 7.Meta z-ziju għandu bżonn ħotel? Meta jkun fil-vjağğ.

8.Kif timxi int? Bil-ħeffa. Hi kif tistaqsi? B’leħen għoli. 9.Għalhekk l-annimal kellu bżonn il-ğurdien. 10.Il-kappell ta’ dak hu qisu (=kważi) banana. 11.Bħalma għedt jien mhux bħalma qal hu. 12.Għax inti hekk infeliċi? 13.Ċar daqs kristall. 14.Ħafif daqs għasfur. 15.Għaref daqs Salamun. 16.Il-ljunessa qatt ma tiekol. 17.Dejjem aħseb bl-Esperanto. 18.Jien qatt ma nuża kappell. 19.X’numru jiği wara 19? 20.Kemm sekondi f’żewğ minuti? 1.Kial la elefantoj vojaĝas? Ĉar ili bezonas akvon. 2.Kiam vi legas la gazeton? Nokte. 3.Kie estas la rivero? Sub la ponto. 4.Kial via birdo ne estas kuraĝa? Ĉar ĝi ne kantas. 5.Kia estas la koloro de la birdo? Ruĝa. 6.Kiu papero estas la blanka? Tiu. 7.La feliĉo estas ĉie. Vidu la feliĉon en ĉio. 8.Ĉies hundo. 9.Iu vokas vin. 10.Kion vi havas? Kiel estas, tiel estas.

WERREJ

37 sena wara 3 Daħla tas-segretarju 4 L-alfabet, l-aċċent 5 L-ewwel lezzjoni: in-nom, singular, plural; -ino, l-artiklu, lağğettiv, taħriğ 6 It-tieni lezzjoni: il-pronom, il-verb, mistoqsija, in-negattiv, taħriğ 8 It-tielet lezzjoni: il-- ğimgħa, ix-xhur, il-verb, esti, mal-, taħriğ 10 Ir-raba’ lezzjoni: l-oğğett tas-sentenza (-n), il-pronom (ikompli), ċaqliq lejn, taħriğ 12 Il-ħames lezzjoni: l-infinittiv, l-imperattiv, il-kondizzjonal, lavverb, taħriğ. 15 Taħriğ fuq il-lezzjonijiet li għamilna s’issa 17 Is-sitt lezzjoni: in-numri, tnaqqis, għadd, multiplikazzjoni, frazzjonijiet, diviżjoni, il-ħin, taħriğ 18 Is-seba’ lezzjoni: l-ağğettiv (ikompli), komparattiv, superlattiv, lavverb (ikompli), espressjonijiet ta’ xewqat, prepożizzjonijiet, taħriğ 21 It-tmien lezzjoni: il-partiċipju attiv u passiv, taħriğ 24 Id-disa’ lezzjoni: l-affissi, taħriğ 28 L-għaxar lezzjoni: il-bini tal-kliem fl-Esperanto 33 Il-ħdax-il lezzjoni: il-korrelattivi, taħriğ 35 Tabella tal-korrelattivi 39 Ğabra alfabetika tal-kliem użat f’dal-kors: Esperanto-Malti 40 Malti-Esperanto 47 Traduzzjoni tat-taħriğ ta’ wara l-lezzjonijiet 53 Taħriğ fuq il-lezzjonijiet 1-5. 54.