Redité Wage, 29 Agustus 2010
Bali L E M B A R
B A S A
9 B A L I
Bencingah
Situs Arkeologis Kawéntenan Toya ring Tukad Pakerisan Kawéntenan toya sakadi majangkepan sareng kauripan sameton Baliné. Indiké punika kacihnayang olih bukti-bukti arkeologis sané wénten ring luan ngantos tebén Tukad Pakerisan. Bukti-bukti arkeologis punika nutdut manah kakalaih siswa SMAN 3 Denpasar, I Wayan Anantha Surya Kusuma Kepakisan (pengurus Kelompok Ilmiah Remaja Trisma) lan Luh Dé Dwi Jayanthi (pengurus klub jurnalistik ‘Madyapadma Journalistic Park’). Luan Tukad Pakerisan punika saking Kintamani lan toyané maembah ngantos Selat Lombok. Manut Anantha Surya, saking asil penelitian kauningin Tukad Pakerisan wantah silih tunggil saking satus nem dasa dua tukad ring Bali sané toyannyané mawit saking bukit-bukit Kintamaniné. Tukad Pakerisan madué 45,22 kilometer lan DAS 68,54 kilometer persegi. “Sawewengkoning Tukad Pakerisan (saking luan ngantos tebén) sampun kapanggihin nenem situs arkeologis sané madué paiketan sareng kawéntenan toya saking Kerajaan Bali Kuno,” Anantha Surya nyelasang. Makanenem punika sakadi Tirtha Empul, Candi Tebing Gunung Kawi, Candi Yéh Mangening, Candi Tebing Krobokan, Candi Pengukur-ukuran (Goa Garbha) dan Candi Tebing Tegallinggah. Manut Dwi Jayanthi, paiketan punika kapanggihin saking kawéntenan klebutan ring soang-soang situs sané kantun kaprecayain, kasungsung, lan kalestariang olih sametonsameton sané meneng ring sawewengkoning Tukad Pakerisan. Puniki kabuktiang antuk wéntennyané upacara ring toya utawi tirta (niskala) lan utsaha-utsaha nglestariang situssitus arkeologi punika (sekala). Sameton sané wénten ring wewengkon situs-situs arkeologi punika kari madué pangrasa ring kawéntenan toya lan tirta punika. “Nanging mangkin, wénten parikrama sametoné sané nénten nganutin sesana nyaga lan nglestariang Tukad Pakerisanné,” Dwi Jayanthi ngwewehin. Dané nugesang parikrama sametoné sané ngutang sisasisa limbah rumah tangga, ngutang kekotoran ubuh-ubuhan, ngwangun warung-warung ring sisin Tukad Pakerisan, lan ngumbah baju nganggén sabun di tukadé. Tiosan ring punika, manut Dwi Jayanthi, pemerintah kirang urati ring kawéntenan situs-situsé puniki, utaminnyané indik ngwéntenang prabéa anggén ngwantu nglestariang situs-situsé puniki. Yadiastun Balai Arkeologi Provinsi Bali-NTT-NTB sampun nyobyahang ka sameton-sameton indik situsé puniki nganggén pameran lan pendidikan, nanging durung wénten uratian saking pemerintah. Anantha Surya maosang masyarakat sampun nglaksanayang pelestarian saking niskala antuk upacara lan sekala antuk mareresik ring sawewengkon Tukad Pakerisan. “Nanging mangkin, parikrama sametoné nénten nguratiang lan nglestariang situs-situs arkeologi sané wénten ring sawewengkon Tukad Pakerisan,” Anantha Surya mapakéling. Kirangnyané uratian saking pemerintah, manut Anantha Surya, taler karasayang olih panglingsir ring sawewengkon Tukad Pakerisan. “Ri kala titiang matemu sareng panglingsir, dané taler maosang kirangnyané uratian saking pemerintag utaminnyané indik dana, santukan pinaka daérah wisata, Kabupatén Gianyar pastika wénten dana anggén punika. Titiang mapangapti uratian pemerintah ring kawéntenan situs arkeologis lan toya ring Tukad Pakerisan,” Anantha Surya nyelasang. Jantosin kémanten! (iwa)
98
I Wayan Anantha Surya Kusuma Kepakisan
Ngirangin Kasucian Toyané
BO/dok
Toya Saking nguni sameton Bali raket pisan ring kawéntenan toya. Sakadi nénten kapasahang saking toya. Geginan sameton Bali mapaiketan pisan sareng kawéntenan toya manikadi petani, sané sampun sapatutnyané miara lan nglestariang toya. Punika sané ngembasang sistem pengaturan toya ring Bali inggih punika subak. Subak kaanggén ngatur lan magi toya ring carik mangda pada-pada polih toya para wong taniné sané magarapan ring carik. Sistem punika sampun kaloktah lan sampun makéh taler kaanggén conto. Nika sareng urusan pakaryan. Saking upacara-upacara taler sameton Bali nénten prasida kapasahang sareng toya. Samian upacara ring Bali kapuputang antuk toya. Ngawit saking nitya yadnya, mabanten sarahina-rahina, odalan, lan sané tiosan samian kasineb lan kapuputang antuk toya. Nénten iwang, silih tunggil kantin titiangé sané dados dalang, nguningayang agama Hindu punika agama Tirtha. Indiké punika kasinahang sadurung wénten paiguman up-
Bénjangné semeng, sesampuné Gung Nantha usan natab pucak manik pretanda upakarané sampun puput, Ibunné sareng Ni Pudak lantas ngetog bantené makejang. Gék Darsini mapamit malunan ka Janaloka sawiréh lakar masuk. Gusti Ngurah Gedé ajak rabinné kari ngantiang layuban apang ada jotanga ring sametonné di jeronné kangin. “Bli Ngurah, Mbok Ratna, ampurayang tiang mapamit pang maan masuk latihan mabaris. Kayang Saniscarané tiang mulih buin yén Bli Ngurah lakar luas ka Sasak,” aturné Gék Darsini pamitan saha ngecup kaponakanné, Ibunné, Gék Sri, lan Méina. “Nah Jegég maluan mulih, Ibu ajak ajiné durinan apang suud matamped dogén. Kayang Sukrané bliné, ipahé, lan Gung Nantha masih apang maan nginep awai jumah di Janaloka, sing kéto Ratna?” Pandikanné Gusti Biang Suci ngasih-asih mantu lan okanné. “Inggih Bu, tiang pasti merika. Bénjang kari nangkil ring boss dumun ka Kantor Daérah BRI Dénpasar. Titiang sampun majanji nglapor sadurungé pindah ka Rababima,” kénten aturné Gusti Ngurah saha ngicén rainné bekel amun ané biasa kirimanga. “Matur suksma Bli Ngurah, Mbok Ratna tiang luas mangkin,” aturné lantas pesu karurungé natad tas. Gusti Biang Suci kari nampedang kranjang lan sokasi ané baktana ipoan, nanging sujatinné raganné kari kangen ngempu putunné. Saling genti anaké lingsir ngindengang Gung Nantha nganti sirep di pabinanné. Méina lantas nyirepang ka kamaré. Sesampuné suud ngoréngin ebé lan ngangetin tumpeng lan katipat Gusti Ayu Sri lantas ngaturin Aji, Ibu, rakanné, lan ipahné ngajengang di pewaregan. Usan ngajengang Gusti Ngurah Gedé sareng rabinné mataki-taki lakar mantuk ka Janaloka. “Yu Ngurah, sampun tengari bli lakar mulih malu. Padalem cerik-ceriké ngurus siapé ané mataluh lan siap potong ané patut madep mani. Napi buin yén payu kalahin ka Lombok, siapé perlu
acara lan ritual agama ring Bali kabaosang Hindu Dharma. Makasami punika mikukuhin Bali sané kantun kentel antuk “peradaban” sané kakenal peradaban air. Wénten asiki genah sané madué peradaban air saking jaman Kerajaan Bali Kuno, inggih punika wewengkon Tukad Pakerisan. Indiké punika nutdut manah kakalih siswa SMAN 3 Denpasar, I Wayan Anantha Surya Kusuma Kepakisan (Kelompok KIR Trisma) lan Luh Dé Dwi Jayanthi
sediaang pakan acukupan a minggu malu,” kénten pandikan ipénné. “Nggih Bli Ngurah lan Mbok Suci pada, tiang amung matur suksma. Yén Bli sareng Mbok payu luas ka Sasak, banggayang Gék Darsini ané ngurusang ubuh-ubuhané. Kadén mula sampun wénten kaula sané ngingonin, nawang tatacarané ngubuhin siapé.” “Tukang piara siapé dong sampun wénten. Nanging Gék Darsini perlu nabdabang indik pembukuané yén ada ané laku madep, napi taluh utawi siap potongé ané juanga tekén langganané,” kénten Gusti Ngurah Gedé natad keranjang tututina tekén rabinné. Gusti Ngurah ngatehang ajin lan Ibunné pesu ka pamedalé nganti maan montor ané muat raganné ka Janaloka. @&@ Mara ajinné ngaliwat sagét teka ada montor sédan marérén di arepan pamedalé. Uli sédané tuun Nyoman Dana timpalné ané majanji lakar ngajak dr. Nurja singgah. “Ooh, Nyoman ja teka. Kali kénkén majalan uli Buléléng? Ayo menékan!” “Semengan Gung, buka janjin tiangé di telpuné mabuaka cuti ngatehang Pak dr. Nurja mai jani sawiréh Gung ngorahang jumah a minggu. Takut nyanan sing katepuk. Pak, kenalang ené suba Gusti Ngurah Darsana, ané nélpun uli Atambua,” raos timpalné. “Oh, Gusti Ngurah, tiang Nurja. Ampura mara mangkin kapanggih,” ucapanné dr. Nurja lantas masalaman. Gusti Ngurah saking senengné nandan tamiunné ka jeroan. “Ngiring pak dokter, Man Dana pada kanggoang deriki negak. Naah, niki Ibun tiangé, niki kurenan tiangé lan panak tiangé mara a oton,”Gusti Ngurah ngenalang Ibuné. “Nggih, matur suksma. Tiang dr. Nurja kanténan Pan Kobar dumun ring Sasak. Mangkin sampun pénsiun, mabalik mulih ka Singaraja,” aturné dr. Nurja ngasab. “Oh, derikian malinggih. Yén niki ja
(klub jurnalistik Madyapadma Journalistic Park) neliti kawéntenan ‘Hubungan Situs-situs Arkeologi Sepanjang Tukad Pakerisan Dengan Peradaban Air (Tirtha) yang Berkembang di Bali Sejak Era Bali Kuno Hingga Kini’. Ring penelitiannyané Anantha Surya lan Dwi Jayanthi nyimpulang sawewengkon Tukad Pakerisan (sané panjangnyané 45,22 kilometer lan DAS 68,54 kilometer persegi), kapanggihin situs-situs arkeologi sané madué nilai sejarah sakadi situs Tirtha Empul, Candi Tebing Gunung Kawi, Candi Yeh Mangening, Candi Tebing Krobokan, Candi Pengukur-ukuran (Goa Garbha) lan Candi Tebing Tegallinggah. Situs-situs arkeologi Tukad Pakerisan dahat mapaiketan sareng peradaban air utawi tirtha sané wénten saking jaman Bali Kuno ngantos mangkin. Nanging, ring penelitiannyané Anantha Surya lan Dwi Jayanthi, ngamanggihin kawéntenan toyané mangkin ngancan ngedikang lan nyurudang. Manut sang kalih, kakukuhan nglestariang kawéntenan toya ring Tukad pakerisan nénten lémpas saing uratian lan wantuan pemerintah sané yaktiyakti miara situs-situs arkeologi punika. Para sameton sané wénten ring sawewengkon Tukad Pakerisan sampun nglaksanayang pamiaraan niskala saking ritual lan upacara agama. Nanging tetep, saking sekalané sameton nénten sumeken nglestariang situs-situs arkeologi punika. Sakadi nénten satya laksana. Duh! (iwa)
Man Dana mula mepes meriki uli dugasé kari masuk ajaka panak tiangé di SMEA Singaraja,” panyapan Ibunné. Ratna Dumilah makesyab mireng adanné dr. Nurja lantas nyledétin rabinné. Gusti Ngurah tahu tekén sasmita lantas manggutan. Rabinné ka paon nundén Gék Sri ngaé kopi patpat. “Béh, malunan Gung Rah ngantén, buina sampun ngelah oka. Yén tiang kayang jani enu dadi bujang bingung, paling milihin kabaké, makejang tepuk jegég puk?” “Araah, dasar bajul buntung, mapilih maboros kidang, bakatang bangkaan bengu. Pilih-pilih bekul, maan buah bangiang,” pasautné Gusti Ngurah ngéwérin timpalné. “Nggih, sambilang wédangé pak dokter, pak Dana pada. Kanggéang jajané kaséla gunung,” raosné Ratna Dumilah nanjénin tamiunné ngawédang. “Gusti Ngurah, nyambung bebaosé di télpon, napi sané nikaang Gusti Ngurah mangkin sareng mriki? Tiang nyud gati nepukin yén wiakti ipun mula pianak tiang.” “Nggih wénten Pak dokter. Bu, kaukin Méina ajak mai jebos mareraosan,” kénten pandikanné Gusti Ngurah. Rabinné kapaon ngaukin Méina apang ka Gunungrata. “Méina, tegtegang malu bayuné. Jalan ka gunung rata matemu ajak dr. Nurja ané caritaanga tekén mamakmu di surat wasiaté. Dumadak apang sing ada masalah ané ngawé sungsut keneh Méinané. Taanang malu sedih lan kangené yén tondén seken Pak dokter Nurja ngakuin ragan Méina saja panakné,” kénten Ratna Dumilah lantas pesu ngajak Méina. Sada alon Méina negak di sampingné Gusti Ngurah Darsana lan rabinné. “Pak dokter, niki Méina Victoria ané tuturang tiang léwat télpun i pidan. Mangkin indayang bapak midénin kénkén kayuwaktianné,” kénten Gusti Ngurah pepolosan. Pak dr. Nurja nguratiang Méina satmaka tan pakejepan. (Masambung)
Neliti paiketan situs-situs arkeologis sawewengkon Tukad Pakerisan lan kawéntenan toya (peradaban air), wantah penelitian sané merluang kesabaran. Indiké punika kacumpuin olih I Wayan Anantha Surya Kusuma Kepakisan lan Luh Dé Dwi Jayanthi. Selami asasih sareng kalih ngrauhin situs-situs arkeologis, désa-désa sawewengkonné, instansi pemerintah, utawi sumber-sumber tiosan, nganalisis lan nyusun lapuran penelitian. Manut Anantha Surya, masyarakat kari nglestariang upacara sané mapaiketan sareng kawéntenan toya. Nanging, parikrama masyarakaté sakadi nungkalik. Ri kala sametoné kari nglaksanayang ritual upacara, nénten kasarengin antuk kasadaran ‘sekala’. Contonyané ring sawewengkon Candi Pengukur-ukuran (Goa Garbha). Toya ring wewengkon puniki sampun keni limbah tain céléng. “Ngantos mangkin, durung wénten peringatan utawi tindakan tegas saking ihak terkait. Indiké puniki sakadi nyemerin toya lan ngirangin kasucian toyané,” truna sané embas ring Denpasar, 27 Mei 1993 nyesel. Tiosan punika ring Candi Tebing Krobokan, manut siswa kelas XII IPS SMAN 3 Denpasar ini, masyarakaté ngumbah baju nganggén sabun lan nyemuh di sisin Tukad Pakerisanné. “Dumun, sampunang ja ngumbah b a j u , mawarih ka tukadé manten katengetan,” tutur anak lanang sané macitacita dados pengacara puniki. (iwa)
Napi Orti 41 Pekerja Asing Kadéportasi Kantos Agustus, wénten 41 pekerja asing (wong dura negara sané makarya ring Indonésia-red) sané sampun kadéportasi Kementerian Tenaga Kerja dan Transmigrasi sangkaning nénten nganutin peraturan. Manut Diréktur Jenderal Pembinaan dan Pengawasan Ketenagakerjaan (PPK) I Gusti Madé Arka, ring Jakarta, Buda (25/8) lintang sampun pekerja asing sané kadéportasi duaning nglanggar. Dané nganikayang pelanggaran sané kamargiang minakadi; nyalahgunayang visa kunjungan, lan nglanggar tata titi ketenagakerjaan siosan. Indik nuréksa tenaga kerja asing, Arka nguningang, raganné sampun nyuratin gubernur miwah bupati utawi wali kota mangdané nyelehin idiké punika. Arka nerangang, sujatinné kantos Agustus 2010 wénten 37 pikobet indik ketenagakerjaan sané sampun kakaryanin Berita Acara Pemeriksaan (BAP) kéwanten Laporan Kejadian (LK) sané ngranjing sampun 144 pikobet. Pelanggaran sané kamargiang marupa aspék pidana lan aspék perdata. Dané nyatet pelanggaran pinih ageng sané nibénin perusahaan kantos 68 persén marupa pelanggaran indik jaminan sosial tenaga kerja. (ant/ita)
Kacang Komak Indik bedah rumah, Prabéané Rp 26 yuta, kualitasanyané kakengin. -Dumadak jinahé tan bedah milehan! *** Brigjen Anan Iskandar, neger wénten pabrik narkoba ring Bali. -Punapi yan pabriké kajaga lan katambengin oknum polisi? *** Eksekutif lan Legéslatif ring Klungkung uyut indik slogan. -Péh nika brarti biasa ngwangun Klungkung ngandelang slogan.