Sabha
10 Tetuek
Sastra lan Semarapura Olih Mas Ruscitadéwi Ulang tahun kota Semarapura ka-102 karayaang tanggal 28 April sané jagi rauh. Ring pamargin kota Semarapura sané lingsir puniki akéh pidabdab sané sampun mamargi, utaminé pidabdab sané prasida ngicén pinget lan ngukuhang kawéntenan budaya Baliné nguni sané prasida nglimbak kantos mangkin. Semarapura pinaka ibu kota kabupatén Klungkung minab kaaptiang mangdané prasida nglangenin sakadi arannyané dados puraning semara. Kasujatinnyané Klungkung sané nguni sayuwakti dahat nglangenin. Nénten ja wantah ngenénin kotanyané sané asri, taler sangkaning akéhnyané désa-désa sané embas lan landuh pinaka désa maseni budaya. Saking désa genah seniman lukis sané kasub sakadi Désa Kamasan, kantos genah sané tan puput-puput kabligabangan sakadi Galian C ring Gunaksa. Yéning becik antuk nguratiang lan nglemekang minab samian genah ring Klungkung mataksu. Contoné, genah Galian C, sisan laharé sané kapongpong ring Gunaksa akéh sané ngrebutin. Maosan indik Klungkung lan kotanyané Semarapura, sujatinné nénten dados pasahang ring kawéntenan budaya nyastra i rika. Budaya nyastra punika sayuwakti nénten pacang ngawi kasub, tur nénten prasida
anggén ngrereh jinah akéh, kéwanten budaya sastra puniki dados dasar para senimanné mapidabdab. Wantah sangkaning kapradnyanan para seniman Klungkungé nyastra prasida ngawetuang budaya-budaya luih, sakadi budaya ngambar, makarya keris, makarya gambelan, makarya barong, makarya tenun, makarya papayasan emas, makarya tedung, kantos makarya olah-olahan ajeng-ajengan sané kasub sakadi jangan srombotan. Sami punika sujatinné metu saking kapradnyanan ngolah rasa, sané prasida kapolihin sangkaning kapiandel nyastra. Pidabdab nyastra sané kamargiang olih para leluhur Baliné ring Semarapura nguni, sayuwakti nénten prasida ngasubang aran-aran para empu sastrané, kéwanten napi sané tami i raga kantos mangkin ring Klungkung, wantah ambu miik para wiku kawiné nguni. Kawéntenan sastra lan nyastra ring Semarapura masaih kadi ambuné, nénten prasida kakatonang, nénten prasida kategul, kajuk, kagambar, lan kapotret. Wantah prasida kaadekin tur karasayang, tur kasimpan ring sajeroning indria. Wantah antuk ngidupang lan nglimbakang sastra lan budaya nyastra, Klungkung lan Semarapura pacang molihang taksunyané, pinaka unteng praba budaya Baliné.
PANGREMBA: Mas Ruscitadéwi, Madé Adnyana, Madé Sujaya, Gedé Tapayasa, Wayan Juniartha, Madé Sudiana, Wayan Suardiana, Ni Madé Ari Dwijayanthi lan Nyoman Manda. Rédaksi nerima reriptan marupa artikel (paling akéh 3500 huruf), satua ringkes (paling akéh 6000 huruf), puisi, geguritan miwah sané siosan. Reriptan mangda kakirim ring alamat: Bali Post Jalan Kepundung 67 A Dénpasar. Taler dados ring email: bali_orti@balipost.co.id.
Bungklang Bungkling
Redité Pon, 25 April 2010
Lumut-lumut Watulumbang (68)
Surya Mapajeng Surya punika tegeh. Paling tegeh. Surya punika panes. Paling panes. Ten wénten malih panesan saking Surya. Taler Surya punika galang. Paling galang. ten wénten malih galangan saking Surya. Yén Surya punika déwa, Ida déwa paling déwa. Ten wénten malih déwa-an saking Surya. Ida kabaos Siwa sahasra nama. Ida medué sahasra (sewu) pesengan. Sewu meteges ‘akéh’, lintang akéh, ten patuh tekén angka 1000.
Olih IBM. Dharma Palguna BO/dok
Surya punika déwa sekala: mata bisa nepukin, kulit bisa ngrasayang, keneh nu nyidang mineh-minehin kawéntenané, lima bisa nujuhang semeng déwané bedangin, tengah ai ba duur, sanja ba dauh. Kéto masih bibih bisa nuturang, kénkén déwané yén gulem, kénkén yén gerhana, dija déwané sing ngenah petengpetengné. Kéto koné yén Surya. Déwa mula “paek” sajan ajak manusa. Yén di satuané orahanga ada déwa malancaran ka tongos manusané, ada masih jlema bisa mawisata ka suargan para déwané. Yén genah para déwané karusak olih soroh raksasa, déwa ajak manusané masekaa ngulah raksasané apang megedi uli suar-
gan. Déwa mula saja paek ajak jlema. Koné jlemané ané maek-maekang iba ring déwa. Paek alusipun parek. Jlema demen yen bisa dadi parekan déwa. Kéto masih Déwa Surya, yadiastun joh dija kadén genah Idané, rasané paek sajan ulian sabilang wai tepuk ba duur. Kocap Suryané nyaksi sekancan pagaén manusa, sakancan omongan, sakancan ané pinehina tekén manusané. Kéto masih sakancan ané édéngana utawi ané engkebanga. Mawinan manut palajahan agama di sekolahan, para guruné maosang koné ada telulas déwa saksi (trayodasa saksi). Silih sinunggil déwa saksiné ento, inggih punika
Surya utawi Matanai. Untengné, mula matanai utawi Surya ento déwa. Yadiastun suba karasa paek, manusané makita apang Suryané maek-maekang, apang sing sukéh manusané ngaturang sembah, ngaturang bakti, ngaturang canang, daksina, pejati, suci. Ento krana manusané ngaé sanggar Surya. Kénkén kadén carané, anak wikan-wikan koné bisa manudang Déwa Surya ba duur, lantas katunasing mangda Ida kayun malinggih ring sanggar Surya ané suba kawastranin sarwa anyar putih kuning. Énggal-énggal para kanggoné maturan sajangkepnyané. Baosanga ten sué Ida kocap malinggih di Sanggar Suryané. Para krama masi-
la matimpuh nyakupang lima masekar putih, mata ngidem ngincepang Surya di keneh suang-suang. Di subané makejang polih Surya-mreta (tirtha), marasa kenehné galang cara sunaran Surya. Kéto utsaha manusané maekang awak ring Surya, Surya tedunanga ka guminé. Mula saja Surya tedun ka guminé, inggih punika sunarané. Ulian bakti tur ulian demen atine, lantas ngaé manusané palinggih Surya ané “permanen” mélakar aji batu, paras, bata, semén. Palinggih Suryané ento tengetanga sajan. Kadasarin antuk manik permata isin gumi, misi penyu ageng, misi naga. Muncukné langit suwung akasa nirmala
shunya. Di sakancan palinggih ané ada di pura, palinggih Surya ané paling tegeh. Sing ada ané dadi negehin Surya. Orahanga masih Padmasana, krana Surya pateh kocap sareng Shiwa sané masthana ring Padma. Ulian bakti tur ulian demen atiné, lantas ada anak mapineh-pineh. Padalema Déwa Surya. Ida malinggih di muncuk ané tegeh pasti Ida kapanesan. Yén ujan pasti Ida belusan. Saking bakti kalintang bakti, lantas pajengina Déwa Surya di muncuk Padmasané. Bedogol dogén mapajeng masak Surya sing? Kéto “argumentasiné”. Awinan jani ada cecimpedan: apa tegehan tekén Surya? Pajeng!
Ngipi Yaning mligbagang indik ngipi wiadin pangipian anak bakalan saja ipiané marupa tutur ané madasar baan satua di pulesan. Dadianné, ipian ento anak maiketan pesan ajak pules wiadin sirep. Pedas suba yan ada anak nutur ulian ia suba pules tur matutur indik apa ané tepukina di pulesan, ento suba ané jati madan ipian. Nanging, yan ia pules ngaba tutur tur tuturé ento dadi ipianné, apa ké satuanné sasubanné ia pules dadi kaorahang ipian? Ené suba ipian ané kawangun baan satua duké ngedat lantas abana pules. Ngudiang té janiané liu pesan ada ipian ané sanget mapaiketan ajak tusing pules wiadin ngedaté totonan?
Sro(m)botan Olih I Wayan Juniartha Pas musim pilkadal (pemilihan kepala kadal) sujatiné nyén ané nguluk-nguluk nyén? Politisi-né ané nguluk-nguluk rakyat? Apa masyarakaté ané ngéka-daya para kandidaté? “Asli politisi-né ané nguluk-nguluk rakyat, makuah-kuah mesuang janji. Yén janji-janji totonan dingehang, asané ané ngomong to tuah Betara Indra ané nyidayang ngaé guminé dadi soarga,” kéto abetné I Madé Apatis Celengis. Sedeng demam pilkadal sekeha tuaké. Yadiastun sedeng ujan-angin calah lakar kiamat guminé, jeg anteng krama sekeha tuaké mabalih acara debat kandidat di tipiné. Apabuin warung tuaké nak ba sing kena tampias. Ba dadua majujuk baliho raksasa di arep warungé, kalah ujané ngelawan jeneng candidaté ané saling pabagusin. “Yén tilik uli janjiné, asané di guminé lakar ba sing ada nak lacur, konyangan masyarakaté lakar sejahtera, guminé landuh, sing lakar ada banjir, sing ada bencana, konyangan pakedék-pakenyung,” kéto I Madé ngimbuhin. Asané duk Sang Yudistira dadi raja di Astina gén sing ada gumi landuh calah kéto. Apabuin jani, duk liunan politisi-né masebeng Yudistira nanging laksanané calah Dursasana. “Beneh to Dé, jani nak politisi-né liunan jago akting, ba calah pragina. Yén isu budaya sedeng hot, konyangan mapidato ngaku paling tindih kné budaya. Yné isu pertanian dadi isu penting, konyangan ngaku ngelah program pertanian paling melah. Kena endut gén batisné sing taén, kudianga lakar mapeta unduk pertanian,” I Wayan Praktis Kritis mendukung I Madé. Dadiné yén tlektekang, konyangan patuh janji lan programén. Calah ngaé srombotan politisi-né, dini jemak bedik, ditu cokot bedik. Pamuputné, patuh asané lalah. Yén to dara kén masyarakaté, asli buin maniné konyangan mlaib nyujuh teba; mising kaing-kaing. Lénan kén to, jeg konyangan kandidaté mabalapan nyanjiang pis kén masyarakaté. Uli désa pekraman, banjar, subak, sekeha teruna, PKK, kanti koperasi nagih cacarina pipis. Uli nak mara lekad kanti ba bangka nagih baanga duman pipis. Yén kéné ceritané sinah lakar mabalapan kraman ngéa panak, mabalapan nondén pekak-dadongné pang enggal-enggal mulih ka alas wayah. “Sing tawanga yén jlema Baliné nak jelek sajan bikasné yén ba urusan pipis. Sing ada pipis gén ba sibuk ngempug balé banjar lakar ngaé balé banjar matingkat. Yé maan duman pipis sinah magenepan lakar em-
puga. Mani puan anteg sema-né bisa mapaving,” Janji-janji pipis calah kéné ba ané ngaé krama-né dadi manja, dadi demen natakang lima. Mani puan urusan facial ka salon, urusan narik arisan, urusan mayasin mobil bisa nagih bantuan uli pemerintah. “Antos malu, nak ngudiang politisi-né gné ané pelihang? Sing krama iragané mula liu masi ané demen nguluk-nguluk, ané matané gadang yén nepukin pipis, ané mula demen dadi “gagéndong” manja,” I Ketut Towal Towél saru-saru matakon. “Ipuan kan bli Madé ané tepukin cang menghadap ka kantor bupati ngaba proposal bansos, majanji lakar ngemang dukungan 2000 persén kén incumbent. Lantas dibi tepuk cang bli éMad silib-silib ka calon ané besikan. Koné bli ditu nagih baliho, baju kaos, uang nasi bungkus anggo simpatisan tur biaya operasional anggo ngadang simakrama. Kénkén to bli, nguda ngajét ngapér kéto?,” I Ketut nyelcel. Kikik-kikik krama sekeha tuaké ané lénan. I Madé saru-saru sing masaut. I Wayan langsung tutup mulut. Maklum, ya mara tuni semengan ngaba proposal atas nama sekeha ceki ka kantor walikota. Ngidih sumbangan lakar ngadang Féstival Ceki Bukan Judi Hanya Seni Untuk Menghibur Hati. Asli proposalé ba ma-mark-up. Yén payu maan bantuan, I Wayan lakar nyidayang nyemak Vario baru. “Da bas demen melihang anak bli, kanggoang nyiksik bulu malu. Yén mula I raga dini makejang jlema bersih, tong ngudiang I raga makejang liu sajan nganggo baju kaos?” Briag-briag krama sekeha tuaké kedék. Sekat mulai musim pilkadal, krama sekeha tuaké mula setata nganggo baju kaos lapis telu, béda-béda warnané, béda-béda masi gambar lan nomorné. Ané maanggo paling di sisi tuah kaos resmi sekeha tuaké. Maklum, yén ba musim pilkadal nak liu ja “serangan malam”: tim séukss ané majalan peteng-peteng ngedarang pipis BLT (Bantuan Limang Tali) lan Bansos ABT (Bantuan Anggo Meli Soto tur Arak, Bir utawi Tuak). “Dadiné yén tim suksés kandidat Coblos Kumisné teka, raga tinggal muka baju kaos sekeha tuaké, langsung ba ngenah baju kaos gambar Si Kumis. Yén tim suksés kandidat Kaca Mata teka, tinggal muka duang baju kaos, langsung ba ngenah baju kaos Si Kaca Mata. Yén kurenané teka, jeg buka ba baju kaosé makejang,” kéto abetné I Madé kikik-kikik. Kesimpulané, yén ba musim pilkadal Politisi lan masyarakaté nak saling ulukuluk. Politisi-né ngaé srombotan, masyarakaté main srobot.
Yan seleh-selehin pangipiané totonan anak mula koné suba ada manusa mentik di jagaté. Ulian kéto suba makelonné ipi-mangipiné lekat ajak manusané lantas anak ada buka tulis ané marupa buku ané ngétakang indik pikenoh wiadin praciri apanan bakalan ada ulian ciriné suba kacihnyang di pangipian. Cakepan buka kakénéné anak ngindikang uleh-ulehan wiadin tafsir pangipian ané dadi gugu wiadin tan. Liunan yaning ada anak ané ngugu, apanan ané guguna ulian suba maca di cakepané totonan lakara dadi dasar malaksana. Yadiapin kéto, apanan ané meledanga ulian ipiané lakara laksananyanga sasiliban. Yan jani buin seleh-selehin di koran-koran anak saja
liu pesan ada satua, yang soroh-sorohang ulian untengné, anak saja satuané tusing joh pesan ajak isin satua di pangipiané. Mapan, satuané anak mula pikolih ulian tusing pules. Satuané satuayanga di korané ulian ia mentik dugasé tusing pules; dadinné, tusing ulian pangipian. Ngudiang dadi pakibeh jagaté buka kéné di aab janiné? Ada ané nyambatang satua ipian ulian tusing pulesé tenenan anak seken mula ané sanget mapaiketan ajak edot; edot ané ada di keneh manusané. Yan ané adaniné edot totonan anak tusing ngelah wates. Ulian tusing ngelah wiadin ada watesné; yaning saihang di jagat buroné anak ia bisa ngalumbar: ia bisa kemu mai sakeneh-
keneh wiadin sakita-kita. Mapan buin, edoté anak tusing dadi pasahang ajak padéwékan lantas satuané lakara midehan di wawengkon pagelahan masih. Lantas, tusing bakalan soléh yan satuané lakara ngindikang wawengkon wiadin palemahan padéwékanné bakalan ngelah potensi ané mageem-geem pesan, buka ané lakara nglanduhang jagat tur nyenengang kramané. Nanging, apanga bisa buka kéto dadi ada, bakalan seken liu pesan sangkénné ané mawit uli lengkara ané misi kruna yan, minakadinné buka kéné. Yan edot kramané dadi bisa mauleh-ulehan di di padedaganganné, sang mauleh-ulehan apanga ngelah modal dasar ané tusing marupa pipis lonto. Ia apan-
ga cacep ring kéné ring kéto; ia masih apanga ngelah koné koneksi ajak sang kéné sang kéto. Bakalan kapah pesan ada ané ngindikang sang maulehan lakaran tusing kakenain pajeg akudang masa makelonné. Yaning suba ia tegteg mauleh-ulehan mara lakara ia katilikin apa ké ia patut kakenain pajeg wiadin tan. Kapah pesan sang maulehan cerik-cerikané ténénan lakara maan subsidi ané sapatuta. (Yan satua anak saja liu.) Yaning maan, patulungé lakaran suba kecrat-kecrit wiadin keprat-keprét lontoan. Buin pidan ké ia lakara bisa tegteg, apabuin negtegang widang ané lénan. Buka kétoan ané kacunduk di pariidup sawainané. Nanging, yaning nyatuayang
edot, anak saja bakalan lempas uli laksana pariidup sekené. Ané mentik tuah satua ané nyiriang edot. Yan nerus nyatuayang edot, apabuin, ané kadasarin baan perih, tusing ké ené makaciri punyah ulian tusing nginem tuak wiadin arak? Yaning tusing punyah kaadanin, apanan lantas adanné? Di lacuré pedas suba bakalan sengguha naya-naya wiadin nguluk-uluk. Ané sanget sebetanga baan kramané tuah ngudiang dadi enu masih ada wang ané ngortaang ipian ulian tusing pules. Liunan kramané janiané tusing ngwales satuané buka kakétoan krana ia suba marasa ngedat nanging ngekoh. Ngekoh ngamiluin ngebat capung wiadin mamunyah ulian satua puyung. I Gusti Madé Sutjaja
Ngenteg Linggih ring Parahyangan Banjar Dajan Tangluk Kesiman Ngolahang Jangér lan Calon Arang Nemonin rahina Tumpek Uduh, Saniscara (17/4) lintang, krama Banjar Dajan Tangluk Kesiman, Denpasar Timur ngwéntenang karya mamungkah, ngenteg linggih, lan padudusan alit ring parahyangan Banjar Dajan Tangluk Kesiman. Ring sajeroning upacara sané kamargiang taler kasolahang makudang-makudang ilén-ilén minakadi sasolahan péndét, légong kraton, jauk, merak angélo, kantos jangér, lan calon arang. Ilén-ilén punika kasolahang olih krama Banjar Dajan Tangluk lan krama siosan sané ngaturang ayah tur kairing olih gambelan saking saking Banjar Ceramcam lan Abian Tubuh, miwah Angklung Banjar Dauh Tanggluk Kesiman. Ring sajeroning sasolahan, sané banget ngadutin manah para penon-
ton wantah kawénten tari janger alitalit lan dramatari Calon Arang. Tari janger sané kasolahan olih alit-alit Bajar Dajan Tangkuk punika sayuwakti ngadautan pisan tur ngundang kapiangen. Wénten kirang langkung tigang dasa alit-alit lanang istri sane nyolahang tari jangér, saking sané sampun mayusa solas tiban kantos sané wawu mayusa limang tiban. Kalengutan lan kapolosan alit-alité sane masolah duk rahina Redité (11/ 4) lintang punika ngawi para penontonné ica. “Sekaa jangér puniki wantah sekaa sané alitan, sané wawu malajah, kéwanten makasami sampun prasida getas masolah. Yadiastun durung kapiandel pisan, dumadak majalaran antuk sasolahan jangér puniki prasi-
da ngeret rasa tresna alit-alit siosan ring seni Bali,” kénten kanikayang olih Anak Agung Sagung Manik Rinjani silih tunggil pelatih jangér alit-alit inucap. Gending-gending sané kaanggén manut Rinjani, lengkaranyané akéhan kakaryanin néwék mangdané anut ring kawèntenan alit-alitè. “Tari jangér alit-alit puniki taler prasida kasolahang sangkaning kapitresnan para juru gambel sané setata nyarengin ri kala malatih, yadiastun alit-alité kantun uyah. Matur suksma ring para juru gambel sinamian,” baos dané. Siosan ring tari jangér, sasolahan sané akéh karauhin olih para penontoné wantah sasolahan marupa drama tari Calon Arang sané kabaktay-
ang olih Sanggar Gita Bandana Praja Dénpasar. Ri kala masolah duk Soma (12/4) lintang, ngaturang bantang carita mamurda “Bima Rampak Mimba Pralaya”. Calon Arang inucap nyaritayang indik rangda Jero Agung saking Désa Mimba Sanur sané ngamargiang dharma pangiwa marasa sungkan kayun lan bendu duaning rabinnyané séda ri kala madwijati. Punika awinan dané ngusak-asik, nyengkalin krama tan padosa antuk kasaktian danéné. Kesaktian Jero Agung tan prasida katandingin olih Maha Patih Kerajaan Kesiman sané mapeséngan Gusti Madè Lod. Pamuputné wantah sangkaning sang nata Kesiman lan keris pusaka Bima Rampak sané prasida ngasorang kesaktian Jero Agung Mimba. (Gék Yatri)