Kruna
10 Putu Éka Suryantara
Muktiang Anak Lanang Uning Masak Sané kabaos masak, makarya ajeng-ajengan, ketah maiketan sareng pakaryan anak istri. Arang wénten anak lanang sané seneng ngambil pakaryan punika. Yadiastun asapunika, nénten ja anak lanang tan wénten sané uning ngambil pakaryan masak, nika kabuktiang Putu Éka Suryantara. Siswa kelas III SMA Negeri 2 Klungkung puniki pradnyan pisan makarya ajeng-ajengan, utaminné ajeng-ajengan tradisional Bali. Sangkaning punika dané raris kajudi pinaka duta Kabupatén Klungkung nyarengin lomba makarya ajeng-ajengan tradisional Bali ring galah Pésta Kesenian Bali ka-31 lintang. Éka kénten dané ketah kasambat, nganikang ring lomba inucap dané kanikain makarya jangan urab saking makudang-kudang lakar saking entik-entikan. Ri kala makarya jangan, Éka nganggén daun bulun bon, daun belimbing besi, daun gedang, daun tabia bun, lan daun gamongan. Dané kawajibang nyajiang lalima jangan urab. “Bangga pisan titiang prasida nyarengin lomba makarya ajeng-ajengan ring PKB,” kénten pangakun dané polos. Sadurungnné anak lanang puniki sampun prasida molihang Juara I Lomba Makanan Tingkat Kabupatén Klungkung. Yadiastun maraga lanang, Éka nganikang nénten kimud macentok sareng pamilet sané akéhan maraga istri. Samaliha kawéntenan dané sané maraga lanang ring pacentokan makarya ajeng-ajengan punika, kaaptiang prasida nangiang kasenengan para istriné malajah makarya ajeng-ajengan dané. “Titiang meled nangiang kayun bajang-bajang Baliné mangda kayun malajah makarya ajeng-ajengan,” baos dané. Sujatinné sampun saking alit Éka seneng makarya ajeng-ajengan. Mangkin majalaran antuk lomba puniki, dané ngaptiang prasida molihang pengalaman anyar, utaminé pengalaman ring widang memasak. Saking makudang-kudang pengalaman sané kapolihang dané ngacepang prasida dados tukang masak pradnyan, sinambi makinkin ngranjing ka sekolah perhotelan. “Titiang perlu madué bekel kapradnyanan masak. Kawéntenan lomba puniki becik pisan anggén titiang malajah. Saking driki titiang taler prasida muktiang, anak maraga lanang taler uning masak,” baos Éka seken. (cen/ita)
Redité Pon, 19 Juli 2009
Putu Ayu Sutaningrat Puspa Déwi
Dinda
“Ngicénin sané paling becik santukan i raga pacang tengkejut, yéning sujatinné i raga lebih mampu tekéning sané kamanahin.” Baos Putu Ayu Sutaningrat Puspa Déwi puniki saha makenyem. Daa sané embas ring Tajun 11 Méi 1990 punika madué makudang-kudang préstasi sakadi Juara 1 Olimpiade Penulisan Sejarah, seJawa Bali 2007, Juara 1 Lomba Sinopsis 2007, Juara 1 Lomba Esai 2007, Juara 1 Tim Kompetisi Kording 2007, Juara 1 Tari Kreasi 2009, Drum Mayoret terbaik divisi umum 2007 (Marching Open festival), Juara 2 Penulisan Proposal Karya Tulis Ilmiah 2008, Juara 1 Mading Expo 2008, Juara 2 Colour Guard Contest 2006, Jegeg Buléléng 2009, Runer Up I Jegeg Bali 2009. Puspa kénten dané ketah kasambat, sarahina-rahina wantah mahasiswi Semester 3, Jurdik Bahasa Inggris, Fakultas Bahasa dan Seni, Undiksha. Dané taler seneng maorganisasi punika kacihnayang ring anggannyané pinaka silih tunggil koordinator bidang Senat Mahasiswa ring fakultasnyané. “Nyarengin acara pemilihan Jegeg Bagus punika wantah silih tunggil laksana anggén nyihnayang ipian titiangé. Titiang las bolak-balik Buléléng-Dénpasar sangkaning manah titiangé sané pinih ageng nyarengin acarané punika. Lan titiang marasa bangga prasida dados Runer Up I Jegég Bali 2009,” okan Drs. Nyoman Susun lan Ayu Komang Sukertiasih nyritayang. Makéh pengalaman sané kapolihang olih Puspa, ring acara puniki dané taler diuji kasatyannyané antuk kalascaryan. “Titiang saking Buléléng ngantos Dénpasar ngandéng timpal titiangé, timpalé punika wantah anak lanang sané taler nyarengin acara punika. Sané abot karasayang titiang wantah daweg punika titiang durung uning margi ring Dénpasar,” kénten alumni SMAN 1 Singaraja puniki maangen-angen. (dwi)
Yadiastun wau mayusa nenem tiban, I Gusti Agung Ayu Dinda Prameswari Sutha sampun akéh mapréstasi. Utaminné ring widang magending. Dinda, kénten putri kapertama penyanyi Bali Agung Wirasutha lan Ni Putu Suaryani puniki ketah kasambat, mangkin nedeng iteh nyarengin ajinnyané magending. “Titiang sareng ajik magending duét ring lagu majudul Demen Dadi Milu, ring album lagu pop Bali sané pinih anyar,” kénten Dinda nyrita. Anak alit sané embas ring Dénpasar 10 Maret 2003 puniki saking kantun TK sampun mapréstasi. Siswi kelas I SDN 17 Dauh Puri Dénpasar puniki molihang Juara II Lomba Menyanyi TK Senandung Baliku ri kala ngrebutin Piala Walikota Dénpasar warsa 2008, Juara I Menyanyi Tunggal Féstival Anak TK lan Guru TK Tingkat Kecamatan Dénpasar Utara warsa 2009, Juara II Menyanyi Tunggal Féstival Anak TK dan Guru TK Tingkat Kotamadya Dénpasar lan Juara II Menyanyi Tunggal Ulang Tahun IGTKI–PGRI Provinsi Bali warsa 2009. Siosan ring magending Dinda taler sering ngamiletin lomba-lomba mabusana, minakadi lomba busana santai lan lomba pakaian sekolah. “Titiang taler polih juara nulis huruf, nulis angka lan kajudi dados juara kalih pemilihan Teruni Cilik Provinsi Bali warsa 2008,” baos dané. Wau-wau puniki, anak alit sané polih Juara I duk karnaval ngrayaang Hari Pendidikan nasional Propinsi Bali warsa 2009 puniki jemet nyarengin ajik lan ibunnyané ngibur penonton. Sané pinih ungkur, dané sareng magending ring Konsér Amal Senandung untuk Baliku bersama Agung Wirasutha, ring Hongkong Garden Sanur. (ita)
Ngicénin sané Paling Becik
Demen Dadi Milu
Ni Madé Wiratini
Ngajahin Gambuh Anggén Naur Utang Soang-soang jadma sinah madué utang, napi ké utang majeng guru rupaka, guru pengajian, guru wisésa, guru swadyaya, miwah utang-utang siosan. Ni Madé Wiratini taler ngangken akéh madué utang, silih tunggilnyané ring panglingsir gambuh Pedungan sané sampun ngajahin ragané sesolahan klasik punika. Punika awinan istri Prof Dr. Wayan Dibia puniki saet pisan manahnyané prasida ngajahin alit-alit Baliné utaminné alit-alit ring Sanggar Kertajaya Pedungan Dénpasar masolah gambuh. “Titiang bagia pisan prasida sareng
I Brakah
ngajahin alit-alit i riki nyolahang dramatari gambuh,” kénten dané ngandika alon. Rasa bagia lan bangganyané kocap dané rasayang sakadi ngebekin tangkahnyané, ri kala nyaksi alit-alité sané saet lan jemet malajah gambuh. “Ngawit saking nyingakin semangat alit-alitésané ageng, ngawit drika titiang masemaya ring manah mangdané dramatari gambuh alit-alit Pedunganné prasida kasolahang. Punika taler sané ngranayang titiang jemet ngajahin sawilang wengi, yadiastun magandeng sepéda montor. Titiang seneng pisan ngan-
tenang alit-alité sané semangat malatih sesolahan sané keweh punika,” baos dané. Wiratini nganikaang, ri kala ngajahin igelan, mawirama miwah pakideh gambuh raganné nénten kaku. Yadiastun tetep nganggén pakem-pakem gambuh sané ketah mamargi, kéwanten sujatinné dané nénten ja matok pragina-pragina alit punika. “Titiang angayubagia pisan, pamuputnné gambuh alit-alit punika prasida kasolahang ring Pésta Kesenian Baliné galahé lintang,” kénten Wiratini nyrita. (cen/ita)
Lumut-lumut Watulumbang
(2)
(28)
Olih W. Suardiana
IBM Dharma Palguna
Mara koné méménné masaut buka kéto, dadi buin I Brakah mapalawanan raos ngajak méménné, “Yéh, Mémé, tusing bani Mémé nindihin tiang baan urip Méméné. To koné Mémé tresna tekén tiang. Diencénné Mémé bani ngetohin tiang. Nah, yan Mémé tusing bani lakar madikang tiang okan Ida Sang Prabu, tiang lakar magedi uling dini.” Mara I Brakah ngomong kéto, lantas méménné ngeling sambilanga ngomong kéné:
“Nah, yan Cening sarat pesan nundén mémé mamadik ka puri, mémé tusing ja bani miwalin keneh Ceningé, nangingké gelahang bareng! Cening suba nawang, mémé anak tani buina ada dini ngubu di alasé. Jani mémé tusing sebet, yén suba nindihin Cening. Jani mémé lakar majalan, nah ané engkén kenehang Cening?” I Brakah lantas masaut, “Tiang tusing ja milihin buin, ané encén ja kalugra.” Mén Dukuh, mémén I Brakah lantas ngénggalang ka puri, tangkil ring Ida Sang Prabu. Suba koné ia teked di purian, Ida Sang Prabu lantas ngandika: “Yéh, nyai Mén Dukuh tumbén, saja buka ortané nyai ngelah pianak alu?” Mén Dukuh lantas matur sarwi nyembah, “Inggih Ratu Sang Prabu, sayuakti titiang maderbé pianak marupa alu.” Ida Sang Prabu buin ngandika, “Men, apa lakar sarat buatang nyai mai?” Mén Dukuh buin matur, “Inggih Ratu Sang Prabu, nawegang pisan titiang matur sisip ring Palungguh Cokor I Ratu, mungguing karyan titiangé mangkin rauh mriki, titiang kakénkén antuk pianak titiangé nglungsur putran Cokor I Déwa asiki.” Mara kéto aturné Mén Dukuh, Ida Sang Prabu lantas ngandika, “Yéh, dong kéto gatin nyainé mai? Nyai ngidih pianak icangé lakar pakurenang nyai ajak alu, kéto?” Mén Dukuh lantas matur, “Inggih patut Ratu Déwa Agung.” Ida Sang Prabu duka pisan, nangingké nyalit kayunidané ngamademang anak nunas. Ida Sang Prabu meneng tan medal pangandika. Sasubané empahan dukan Ida Sang Prabu, lantas Ida ngandika. “Nah, krana nyai nunas pianak icangé, jani icang lakar matakon tekén I Cening. Kénkén ja pikayunan pianak icangé buin kesep da nyai sebet!” Ida Sang Prabu lantas ngandikain okané pinih duura. Sasubané rauh, lantas Ida ngandika alon, “Cening Galuh, né Mén Dukuh teka lakar nunas Cening, men Cening kénkén, nyak lakar makurenan tekén pianakné Mén Dukuh?” Mara kéto Ida Sang Prabu mabaos tekén okanné, pramangkin Ida Radén Galuh duka saha matur ring Ida Sang Prabu sada bangras: “Inggih Ratu Aji, titiang nawegang ma-
tur sisip ring Ratu Aji, cendek titiang nénten ngiringang pakayunan Ratu Aji. Yén I Aji pacang kedeh ngarsayang titiang mangda marabian ngajak pianakné Mémén Dukuh, titiang mapamit sapisan titiang padem.” Mara kéto aturné Radén Galuh, ngandika lantas Ida Sang Prabu tekén Mén Dukuh, “To, kéto koné Mén Dukuh, pianak icangé, Radén Galuh tusing nyak. Kema jani orahang tekén pianak nyainé!” Mén Dukuh tusing buin matur laut mapamit sarwi nyumbah. Kacrita Radén Galuh érang pisan koné pakayunanidané. Mara Mén Dukuh mapamit, tondén liwat angkul-angkul, lantas Radén Galuh ngandikain parekanné, “Maman, kema cakcak Mén Dukuh apang kanti mati, yan suba mati cahcah benyahang bangkéné!” Parekanné ngénggalang ngantosang Mén Dukuh di jaba kuta. Sasubanné Mén Dukuh liwat uli negara, lantas ia rejeka tekén prajurit Ida Sang Prabu tur bangkénné kacahcah, kasabat-sabatang. Jani kacrita I Brakah jumahné makelo ia ngantosang panekan méménné, kanti suba sanja, masih tusing teka, lantas ia ka negara ngalih méménné. Teked di tongos méménné kamatiang, tepukina koné bangkén méménné suba mapukang-pukang. Ditu lantas tambun-tambunanga, suba mapunduh lantas uripa. Méménné buin prasida idup buka jati mula. Mara inget, ditu méménné ngomong tekén I Brakah, “Cening, to suba iwasin i déwa, kénéanga mémé tekén kaulan Ida Sang Prabu, tusing nawang unduk sagét mémé karejek.” I Brakah lantas masaut tugak, “Dong da Mémé jejeh, buin mani buin kema!” Mén Dukuh buin masaut sada ngreres, “Yan mémé buin kema, pedas mémé buin matianga.” Mara kéto raos méménné, I Brakah buin masaut sada nengkik: “Yan Mémé buin mati, tiang buin ngurip.” Gelisang crita, buin mani semenganné, buin koné Mén Dukuh nangkil ka puri ngelasang manah. Mara teked di purian, panggihina tekén Ida Sang Prabu saha Ida ngandika, “Yéh buin teka Mén Dukuh, men kénkén pianak nyainé?” (Masambung).
Usada Kuda Kaasuh olih I Gusti Madé Sutjaja
Tan Paguru Yén ring wirama, laghu maguru ka guru. Yén ring paguron-guron, sisya maguru ka nabé. Déwata Nawa Sanga maguru ka Betara Guru (Siwa) sané masthana ring tengah ing mandala. Wangunan lan paumahan maguru ka saka, kawastanin sakaguru. Ring sastra wénten kaucap pawarah Catur Guru: rupaka, pangajian, swadyaya, wisésa. Akéh malih guru sané siosan. Unténgnyané, satuwuh urip ten dados tan paguru. Ring Astawara wénten dina Guru. Wilangan Wuku madaging 7 dina. Punika mawinan wenten Wuku tan paguru inggih punika Wuku sané ten madaging dina Guru. Wuku tan peguru kabaos kaon anggen sekancan pemargi utawi ngawit pekaryan. Wirama taler ten mamargi yén lagu ten maguru ka guru. Umah tan pasakaguru ten prasida majujuk, niscaya pungkat. Kaon taler kawéntenan sisya tan paguru. Kalih kawéntenan sisya tan paguru. Kaping siki, sisya sané ten madué guru raris malajah padidi misaang awak. Jemak dini jemak ditu, nyalanang kene nyalanang keto. Kaping kalih, sisya sané yadiastun madué guru, sakéwala ten polih panugrahan guru. Ring sisya makakalih kocap Sanghyang Sastra ten jenek malinggih. Taksu sampun ical sadurung taksuné rauh. Suksmané, kadi pesu andus nanging api ten medal-medal. Ring Mahabharata wénten crita indik salampah-laku sisya sané ten madué guru, sané ten polih panugrhaan guru. Sisya punika mapeséngan Ékalawya, critané sampun lumrah kauningin olih para janané. Éka mateges siki. Lawya mateges ron, don, daun, kelopak. Pesengan Ékalawya marti madon siki. Manut ring critannyané, Ékalawya ten madué guru santukan ten polih ngrereh guru.
Ceraken
Sang Guru Drona ten purun ngurukang santukan ten kapatutang olih dresta paguronguron ri kala punika. Yadiastun ten madué guru, dané raris malajahang awak padidian ring tengahing alas ngantos dueg mentangang busur tur ngulengan panah. Kaduegannyané sampun raris mabukti ri kala dané ngesorang Sang Arjuna sané kaangken sisya olih Bhagawan Drona. Ngantenang pariindik asapunika raris medal wecanan Sang Guru mangda Ékalawya ngaturang inan jerijin limannyané. Punika mawinan dané ten malih bisa mentangang busur ngulengang panah. Crita Ékalawya punika anggén pratiwimba indik sisya tan paguru. Kapertama, dané ten madué guru. Yadiastun ngangken maguru ring arcan ida Bhagawan Drona, pangangken sakadi punika durung kapatutang olih guru lan dresta kala punika. Kaping kalih, yadiastun dueg, dané ten polih panugrahan saking sang sané kaangken guru. Guru kocap wenang mancut kaduegan utawi kabisan sisya sané ten kalugra. Punika suksman inan jerijin lima sané kapunggel, kaduwegannyane kapancut. Ring dresta paguron-guron wénten ucap, boya sangkaning bisa utawi ten bisa, sakéwanten sangkaning dados utawi ten dados. Sané nadosang utawi ten nadosang inggih punika palungguh guru. Guru punika kocap paragan sastra, paragan jnana, paragan kaweruhan. Kruna guru mateges berat. Sastra punika berat, guru punika taler berat. Ring dasar sané berat punika sakancan sané ringan (laghu) matumpu. Ten dados mabading, santukan yén kateteh olih guru sané berat punika sisyané niscaya pacang mati. Guru tan pasisya punika mawasta putung.
Puniki Usada Kuda. Ring galahé mangkin kaanggé muruk basa Bali miwah Kawi sawates cakepan puniki. Sasuratan basa Kawinyané nganggé Kawi Times New Roman. Indik daging, mantuka ring panampén soang-soang.
tnæ\itw*u \uæt i /, tan pangitung wangsit
tib;tsk/,
tan pangilur
wangkudu ratêng
tibah tasak
j)rk u \ iÞ ,*Þ
jêruk linglang
jeruk linglang
s)rhud,*
traçi bhang
sera udang
plity ¡À ;,
garêm kawak
palit uyah
micgunk iÑ /,
sahang çulah
mica gundik
hds/, adas
hdukh * l u g i /, adukang ulig
eloeloh*, lolohang
snÑwhbgi, sandawa abagi
tiht & \ u l ¡á /, tiing tunggul
adas
wor ulis
lolohakna
sandawa satail
cacarang katiban mala
tuzl )é /, tunjel
dÙl * ws/, duang lawas
beboerh*, baboréhang
eloeloh*, lolohang.
hubdérn/, BO/rtr
ubad jaran
pinuhun
rong ros
usapakna
lolohakna
ningajaran