Bali
Redité Pon, 15 Novémber 2015
L e m b a r
Bencingah
I Gedé Agustinus Darmawan
Kukuh ring Pikayunan
PATUT pisan sané ketah kabaosang yéning yowana wantah krama sané akéh madue “ide” lan “kreativitas”, duaning sering pisan kapanggihin alit-alit miwah yowana sané ngamedalang pikayunan lan kreativitas sané ngangobin manah saha ngawinang kramané rumasa bangga. Punika nyihnayang yéning becik kadabdabang, sinah akéh pisan pikayunan saking yowanané sané becik tur mawiguna. Sakewanten sané ketah dados kapiambeng, sapunapi pikayunan punika mawit kamargiang. Duaning akéh pikayunan sané nénten prasida kamargiang sangkaning yowanané nénten ngukuhang pikayunan mangda prasida ngamedalang daging pikayunan. Indiké punika sané kaélingang pisan olih I Gedé Agustinus Darmawan. I Gedé Agustinus Darmawan, sinalih tunggil saking tetiga yowana sané ngwangun utsaha tekstil sablon utawi baju lukis antuk tinta warna alami sané kawastanin Gadgad utawi Gadgad Organik. Ipun maosang, pikayunan makarya lukisan taler sablon kain antuk tinta warna alami medal saking rerembugan sareng timpal-timpalnyané duk warsa 2006. Sasampuné jangkep laut ipun sareng timpal-timpalnyané malajah nyantos ka Tenganan indik makarya warna alami punika. Sasampuné indik pamargin utsaha katentuang taler kawagedan indik tekstil sané kapolihang ring IGTC Bogor tatkala nyarengin beasiswa BI ring warsa 2013 karasayang sampun nyandang, laut brand utawi “manajemen” Gadgad puniki kawangun ring tengahing warsa 2015 sané lintang. “Sia warsa punika wantah cihna saking pikayunan tiang sareng timpal-timpal sané tetep kukuh tur pageh. Yadiastun akéh pikobet sané karasayang taler trial lan error sané akéh, nanging pamuputné Gadgad puniki prasida kawangun. Sios punika Gadgad nénten ja coba-coba kémanten, patut “bertanggung jawab” ring napi sané sampun kakaryanin,” asapunika lanang sané embas ring Badung, 10 Agustus 1985 puniki nugesang. Ipun laut maosang yéning sios saking Instagram miwah Facebook, Gadgad taler ngaturang indik pikayunan utawi “Idealisme” Gadgad puniki ring sakancan barang-barangnyané sané jagi kaadol, jagi numbas wiwit taru saking jinah sané kapolihang saking barang sané sampun payu tur katandurang ring genah-genah sané patut katandurin. Parikrama sané kantun kamargiang nyantos mangkin punika kamargiang ring genah-genah sakadi tanah-tanah sané sampun akidik tarunyané tur nénten ja joh-joh napi malih ka alasé. Sios saking nandur taru, pianak I Wayan Tama (alm.)-- Ni Nyoman Setiawati puniki maosang yéning Gadgad meled mangda alit-alité kayun, éling tur urati ring palemahané puniki. Punika mawinan Gadgad setata ngaturang indik nyagra lan nglestariang palemahan ring alit-alit miwah yowana sané ngranjing ring studionnyané. Yadiastun nénten prasida gelis sakadi makpak tabia, nanging kasuén-suén alit-alité kayun mituutin tur éling ring palemahan antuk parikrama-parikrama sakadi nénten ngawag ngutang leluu utawi nénten sering ngawinang leluu plastik. “Pamuputné tiang marasa yéning Gadgad puniki kawangun pinaka sarana anggén tiang sareng timpal-timpal tiangé ngamedalang pikayunan lan utsaha jagi nandur taru lan ngawi palemahané lestari. Duaning saking kantun alit jadmané akéh pisan nunas ring palemahané minakadi maangkihan antuk oksigen sané kapolihang saking palemahan puniki tan pamayah. Sakéwanten iraga dados manusa nénten naenin mautsaha jagi ngaturang punapapunapi anggén pangwales ring palemahané puniki. Dadosné, puniki wantah jalaran tiang ngwales kapitresnan palemahané,” asapunika lanang sané meneng ring Br. Blungbang, Penarungan, Mengwi, Badung puniki nugesang. (wan)
B a l i
Gadgad Organik
Nganggén Tinta ”Alami” saking Don miwah Kulit Kayu KAWÉNTENAN utsaha tekstil utawi indik klambi sané mangkin nénten ja kamargiang olih pabrik-pabrik kémanten. Sakéwanten mangkin sampun akéh parikrama utsaha tekstil sané kamargiang ring paumahan pinaka sinalih tunggil conto “Industri Kecil Menengah”. Indik barang utawi piranti sané kakaryanin minakadi kain celup, kain batik, kain pantai, bed cover miwah sané siosan sakadi makarya baju sablon. Utsaha-utsaha kreatif punika wantah pinaka cihna kramané sampun makarya anggén nandakin kahanan ekonomi sané kasuén-suén sayan sukil sakadi mangkin. Sakéwanten sané setata dados kapiambeng saking utsaha-utsaha alit punika wantah nganinin indik leluu utawi “limbah” saking parikrama inucap. Luu sané marupa sisan tinta warna celup utawi sablon punika wantah tinta kimia sané prasida ngrusak palemahan yéning nénten becik kadabdabang. Indiké punika sané setata dados pakéwuh ri kala ngamargiang utsaha tekstil utawi utsaha kreatif punika. Sakéwanten kahanan kaon sakadi punika taler prasida ngawinang kramané saat malih nganggén tinta warna “alami” sakadi sané kamargiang olih Gadgad. Gadgad utawi Gadgad Organik inggih punika sinalih tunggil brand utawi aran utsaha makarya lukisan taler sablon baju sané kawentuk ring tengahing warsa 2015 sané lintang. Cihna sios saking utsaha puniki wantah tinta warna sané kaang-
gén ring makasami barangnyané wantah nganggén tinta warna sané alami. Tinta punika kakaryanin saking don-donan minakadi don Ketapang, don Mahoni, don punyan poh miwah sané siosan. Wénten taler kakaryanin saking kulit taru minakadi taru punyan tibah, taru kayu Cang miwah taru nangka. I Gedé Agustinus Darmawan, sang sané makarya Gadgad puniki maosang yéning barang sané kakaryanin minakadi baju sablon antuk pangarga nganutin gambarannyané, ngawit saking Rp150.000/pcs. Asapunika taler antuk baju lukis sané pangargannyané Rp 250.000 nyantos Rp 500.000/pcs. Sios punika wénten taler tas recycle sané kakaryanin saking celana sané sampun kakutang tur kalukis. Nanging tas punika kadol majeng ring tamiu dura negara utawi kolektor seni kémanten duaning krama akéh sampun majanten nénten kayun nganggén tas punika. Pangargannyané ngawit saking Rp 125.000/pcs. “Gadgad utawi Gadgad Organik kawangun sareng I Wayan Hendra miwah I Nyoman Ngurah Ardika Yasa. Indik arannyané kadi asapunika duaning tiang sareng tiga meled mangda nganggén aran sané “Unik” tur dangan kaélingang. Tios punika Gadgad wantah akronim saking Gerakan Anak Desa lan Gerakkan Anak Desa,” baosnyané makenyem. Lanang sané ketah kasambat Timbool puniki laut maosang yéning sané kamargiang nénten ja wantah makarya miwah ng-
BPM/wan
CEMER - Kawéntenan genah makarya kwaca sané kasablon utawi kalukis antuk tinta warna “alami” janten durung akéh kapanggih. Nanging yéning sampun makasami nganggén warna punika sinah nénten wénten malih palemahan sané cemer sangkaning sisan tinta sablon. adol barang-barang kémanten, nanging Gadgad taler ngaturang ring kramané sami indik matetanduran taru utawi ngupapira palemahan mangda setata becik. Indiké punika kamargiang antuk numbas wiwit taru antuk atenga jinah sané kapolihang saking ngadol barangnyané tur jagi katandur ring genah-genah sané patut katandurin. Sané kautamayang wantah genah-genah embahan
toya utawi tlabah-tlabah tur taru sané katandur kautamayang taru woh-wohan minakadi taru sotong, asem, miwah sané siosan. “Parikrama punika kantun kamargiang kantos mangkin, duaning tiang sareng timpaltimpal iriki rumasa sebet tatkala manggihin beburoné kéweh ngrereh tatedan sangkaning sayan akidik taru genahnyané
ngrereh tetedan. Napi malih sakadi i wawu wénten wenara saking Sangéh ngrereh tatedan mriki ka tukad miwah teba ring Desa Penarungan. Punika mawinan tiang iriki nandur taru punika sangkaning manah sané sujati tur nénten ja wantah jalaran anggén “promosi” barang-barang Gadgad kémanten,” asapunika Timbool nugesang. (wan)
Ngawigunayang Lakar ”Alami”
Nuut Parikrama Leluhur miwah Tutur Indik Kamben Organik Tenganan GADGAD Organik sampun kauningin pinaka utsaha sané ngawigunayang warna-warna organik sané kakaryanin antuk lakar-lakar “alami” duaning rungu tur éling ring kawéntenan palemahan sané cemer sangkaning sisan limbah warna kimia. Sios saking punika, taler kadasarin antuk manah jagi nuut parikrama sané sampun kamargiang olih leluhur ring Bali saking nguni. Kocap leluhuré sampun uning ring parikrama “pewarnaan tekstil” saking nguni, nanging sané kaanggén wantah warna-warna alami sakadi sané kapanggih ring Désa Tenganan Pegringsingan. Taler sampun mabukti yéning limbahnyané nénten ngawinang cemer palemahan duaning nénten madaging zat kimia. I Gedé Agustinus Darmawan taler maosang, lakar sané kaanggén makarya warna mawit saking don-donan utawi kulit taru sané kapanggih ring wewidangan désannyané. Nanging warna pelung kantun numbas ring timpalnyané sané madué utsaha nyelup kamben antuk warna “alami” ring Gianyar. Punika duaning taru Tarum utawi Indigofera sané donnyané jagi kaanggén warna pelung punika durung becik
Benang-benang Samben
Kunang-kunang Anarung Sasi olih : Djelantik Santha SORÉNÉ punika wiyakti terang galang. Krama taniné sedeng makinkinan makta ingon-ingonannyané ka kandang. Wénten makta banténg, kebo, wiadin kambing. Wénten taler sané makta bébéknyané sané usan angonanga ring bangketé. Gusti Ngurah Jelada sané sampun usan ngicén banténgnyané neda ring kandangé mangkin maserét nulak sepédanné ka tukadé jaga masiram. Raganné sampun majanji sareng timpal-timpalné jaga masiram ring Tukad Telaga Waja nyambilang mameman ring sisi kauh jembatané. Toyané nyeng ening ngulangunin satmaka ngetisin raganné sané
B a s a
7
wau usan nempuh ujian nasional. Irika sampun makumpul timpal-timpalné sareng nemnem sedeng magobagan saling silemin ring tukadé. Raganné raris sareng nyemplung ring tengah-tengah timpalné. Samian mabading mangkin ngrebut Ngurah Jelada sané wau rauh. “Ayo, serang.... serang, gobag.... gobag, apang kanti nyerah!” suryak timpalné uyut. “Nah nah nah tiang nyerah, sakéwala tusing kalah,” pasaurné Ngurah Jelada sambil menékang tanganné. “Melahan ngorta sambilang mameman apang tisan bangkiangé.” Ngurah Jelada ngawitin marendem ring toyané sané dalemné sawa-
mentik ring pakarangan studionnyané. Ipun taler maosang, parikrama ngaryanin warna punika kakawitin antuk nektek don utawi kulit taru inucap laut kalablab. Sasampunné toya inucap mawarna, ampasnyané kakutang tur toya lablaban i wawu kadagingin uyah miwah pamor. Wus punika wawu dados kaanggén nyablon utawi nglukis baju, tas miwah kaanggén makarya lukisan. Yéning baju sampun wusan kalukis tur sampun tuh, laut baju punika kaumbah nganggén toya sané madaging sabun antuk parikrama ngumbah sané alonalon mangda nénten ngrusak lukisan ring bajuné mawinan kerak-keraknyané prasida keles. “Tiang naenin ngumbah baju nganggén buah Krerek, buah sané jagi madidih tatkala kabejek tur kadagingin toya. Buah punika sané sering kaanggén ngumbah baju olih leluhuré nguni, punika sané ngawinang tiang nunas wiwitnyané ring Karangasem duaning ring Penarungan nénten wénten malih buah punika,” baosnyané. Sios saking nuut parikrama leluhur duk nguni, ipun sareng timpal-timpalnyané taler polih malajahin napi sané katuturang olih kramané ring Désa Tenganan. Irika kabaosang yéning wénten krama sané gelem nge-
tara wénten a méter. Samian raris ngiter raganné sambil mandus mausuhan lan mambuh ring tukadé. “Gusti Ngurah, kénkén rencanané yén lulus uli SMP jani?” raosné Made Budiana. “Béh tiang enu bingung Dé. Kénkén kadén Aji, apa nyidaang lakar miayain ka SMA. Yén sing melahan lakar ka SMK-Ékonomi utawi Téknik. Pokokné apang énggalan magaé. Yén ka SMA patutné lakar buin nglanjutang ka Perguruan Tinggi mara cocok.” “Yén dadi baan, melahan ja grup iragané ajak makejang ka SMA. Uli SMA mara milih jurusan. Ané nyidaang nerusang buin ka IKIP utawi ka S-1 lénan. Yén sing nyidang kanggoang ka Diploma III utawi kursus-kursus anggon dasar magaé,” Ktut Pajar nyelag. “Aah yén Cang sing kéto. Jani jag engsapang malu uru-
bus, krama inucap patut kasaputin antuk kamben Tenganan asli sané madaging antuk warna alami. Kasuén-suén kramané punika majanten gelis ngamecikang duaning tatkala sang sané ngebus punika kasaputin antuk kamben Tenganan inucap, sinah kamben belus sangkaning keni iusan saking awaknyané. Sangkaning belus punika jagi ngawinang sisan-sisan “zat obat herbal” sané wénten ring warna kamben punika jagi kaisep olih awak sang sané sungkan sakadi maboreh. “Tiang naler muktiang tatkala kantun nyarengin pelatihan ring Bogor. Tatkala punika awak tiangé ngebus, irika laut tiang nyaluk baju sané sadurungné naenin polih encebang tiang ring toya téh. Sasampuné makudangkudang jam, laut awak tiangé sayan tis tur nénten kantun kebus sakadi i wawu. Punika ngawinang tiang percaya napi sané katuturang olih krama Tenganané. Indiké punika taler aturang tiang ring krama sané jagi matetumbasan baju saking Gadgad. Wénten krama sané percaya nanging wénten taler sané nénten percaya,” baos lanang sané naenin nyarengin pelatihan ring International Garment Training Centre Bogor ring warsa 2013 puniki makenyem. (wan)
san sekolahé, palajahan lan ané ruwet-ruwet ento. Pokokné masuryak ngalih lega, malali, makémah, utawi mapéstaan. Naah, yén suba pangumuman lan iraga seken-seken lulus mara ngalih sekolahan. Yadiapin kénkénang masih tergantung I Bapa ané lakar nanggung, iraga eda maksaang awak meratin anak tua,” kénten baosné Lanang Geria sané otakné mula éncér ngrasa pasti jaga lulus. “Bééh, yén kéto melah masih. Jalan nguadang batis malali uli dini ka Karangasem, ka Tirtha Gangga, Taman Ujung, lantas ka Candidasa, Padangbai, Goa Lawah, terus ka Klungkung mara mulih. Nanging apang pada numpak sepéda,” pasaurné Ngurah Jelada. “Numpak sepéda? Aaah berat. Kadén ja menék bus, apang dadi bareng ajak a kelas. Satmaka iraga ngadaang perpisahan. Manian lakar mabelas-
BPM/wan
AKEH - Sasampunné wusan kakaryanin, tinta warna punika prasida kaanggén ping akéh. Dadosné prasida sué kaanggén. Warna punika patut kagenahang ring genah sané matekep mangda tinta punika nénten gelis rusak.
belasan,” raosné Putu Galang. “Oooh, yén unduk ento... ‘bawang payané kacang botor rujak kesélané’,” Gedé Pandé nyaurin antuk wewangsalan. Ipun mula paling nyantep urusan seni lan sastra. “Yén ngomong ané terangterangan, eda buin makekulitan.” Ketut Pajar nengkik. “Ento biasa, agol-agolan seniman, setata ngalih aman apang saru kereng madiman. Maksudné....” tawang dayané apang sing pocol ngajak gélanné, hahaha?” Lanang Geria kedék ngakak sambunga ring timpalné sané uning gélanné Putu Galang nénten dados belas. “Naah, iraga anggon sasaran omongan, nanging kadén makejang pada ngelah pacar, apa lakar kutang? Apang sing pada keled-keled ubi kau-kau encak,” Putu Galang ngéwérin. “Nah dadi masih, ajaka
nyéwa minibus isinan roras apang pas lan murah séwanné.” “Aa apang maseksek, dadinné apang maan saling silang maselsel saling sulsul kéto? Tiang setuju asal sopiré ané polos sing busan-busan ngintip kaca spion.” Budiana nyelag. “Oké.... setuju, plesir di dina Mingguné. Ingetang ngorahin céwék-céwéké pada pang sedia ngaba bekel. Yén unduk montor depang tiang ngalih,” Putu Galang mastiang polih. Makasami mangkin usan mandus raris munggahan ngojog sepédanné soang-soang. Dandana malon-alonan ngaduluang santukan marginé ring Gesing sada ngregah mangda tan ngetélang peluh malih. Suaran congé-congéné sedih katinggalan raina lan koosan toya ring tukadé kadi angkihan gumi ngatehang para arung jeramé madayung
ngatebénang namtamin kasrian tepin Tukad Telaga Wajané ri kalaning soré mahias kunang-kunang, saha suaran paksiné nguci ngungsi sebun lan pasinutannyané ring tangkid tukadé. Rauh ring jeronné, Gusti Ngurah Jelada suir-suir nyagjagin ajinné sané wau rauh saking Selat. “Tuaji, napi gatrané di Selat. Napi Wak Kebon kénak? Titiang nunas bubun udang ipidan, napi wénten icéna? Mangkin masan udang ring tukadé, titiang meled makeni bubu. Malah yén wénten bubun bé julit manawi becik pasang ring dulun jembatané,” aturné Gusti Ngurah Jelada sané mula seneng makeni bubu ring tukadé yadiastun Désa Pringaloté nénten madué carik. Amung ring tepin tukadé manten wénten carik, tan lintangan ring tigang saih. (Masambung)