Sabha
10 Tetuek
Nglepas Olih Mas Ruscitadéwi Sakancan sané maurip sinah pacang padem. Sané tan maurip pacang prasida maurip lan sané maurip pamuputné pacang tan maurip. Kadi asapunika kocap pola-pali pamargin manusané ring jagaté. Minab sangkaning pastika uning ring kawéntenan panumadian sané pamuputné wantah padem ngawi para wikanné ngruruh lan ngujur wiweka indik urip, sané rauh lan lunga, tan sida tambengin. Para wikanné ngruruh wiwéka ka sisi lan ka tengah, ka buana agung lan buana alit, ka unteng panca indriané, mangdané prasida mamargi antar lan rahayu ka tanahé wayah. Séda sané kasanggra lan kapidabdabang becik, kaaptiang prasida ngater Ida Sang Hyang Atma medal saking anggan manusané pinaka bhuwana alit mangdané masikian sareng bhuana agungé. Pidabdab ngalepas Ida Sang Hyang Atma sané katah kasambat ngalepas puniki sampun akéh kaunggahang ring sastra-sastrané, sakadi ring Kakawin Sumanasantaka, Wrehaspati Tattwa, Kakawin Candra Bhairawa, Ganapatitattwa, Kalatattwa, Ciwatattwa, Jnanasidhanta lan sané siosan. Ring sastra-sastra inucap, sang kawi kadi micayang sasuluh lan pangajah-ajah sapunapi antuk mapidabdab ring kauripannée mangdané prasida ngalepas. Ring sastra-sastra inucap taler wénten sané ngepah asing margi sané kaliwatin antuk Ida Sang Hyang Atma macumpuan sareng bhuwana agungé. Ring Kakawin Sumanasantaka kaunggahang unteng pidabdab ngalepas
atma inggih punika Niwrtti-Kadharman sané maunteng ring yoga, inggih punika pidabdab masahang purusa (pangrasa) ring pradhana (angga). Kapradnyanan masahang purusa saking pradhana kocap patut kasarengin antuk nyikiang bayu, sabda lan idep. Yéning sané tatiga punika prasida masikiang, minab wawu pacang prasida antuk masahang, ngepah kawéntenanné dados kakalih. Pola-pali sané pinih sadarana mangdané prasida ngalepas Ida Sang Hyang Atma nénten ja doh, wantah kakawitin antuk ngresepang panumadianné pinaka jadma, setata malajahin napi sujatinné sané kawastanin idup ring jagaté. Dadosné malajah ngalepas prasida kakawitin saking malajahin sakancan indik sané mamargi mawit saking jadmané embas dados raré. Ri kala i raré kantun kaobot ring goa garbha ibunnyané, urip ipunné magantung sareng ibunyané. Ri sampuné medal, nyekala ka guminé, awantah akidik sanée perluang, wantah bayu, boga lan upaboya. Sayan nuurang sayan akéh sané kaperluang, kadirasa telas daging jagaté nénten pacang prasida nagingin pangidih indriané. Yéning sampun uning ring panangih indriané, sané pastika tan pacang prasida dagingin, jadma sané wikan pacang mautsaha ngrereh pamargi, ngeret tur ngamademang panangih indrianyané. Yéning panagih puniki prasida padem, sinah pamarginé pacang inganan, tur pacang ngawi i jadma lascarya mendak pangraruh Sang Hyang Yama Dipati.
Lumut-lumut Watulumbang (135)
Cupak Menang Ngenem bulan cepok, dharmané koné menang ngelawan adharma. Demen atin awaké ningeh orta unduk kemenangan. Suba lantas keto, kénkén jani Pak? Olih IBM. Dharma Palguna BO/dok
Antosang buin. Kayang nem bulan buin cepok, buin koné dharmané lakar menang ngelawan adharma. Mirib terus lakar kéto nganti cucun-cucuné ngelah cucu. Yén peték sing kena baan ngitung, pang kuda kadén suba dharmané menang ngelawan adharma uli pidan nganti jani. Béh! Nguda sinis kéto awaké berpikir, Pak? Yéh! Né sing sinis, né kenyataan adané. Cobak kebitang bukuné, apa sing suba bek bukuné misi orta unduk kemenangan. Ada orta kemenangan dharma ngelawan adharma. Ada orta kemenangan dewa ngelawan raksasa. Ada orta kemenangan leluhur ngelawan musuh selat pasih. Ada orta kemenangan raja muda ngelawan raja buduh. Orta kemenangan
PANGREMBA: Mas Ruscitadéwi, Madé Adnyana, Madé Sujaya, Gedé Tapayasa, Wayan Juniartha, Madé Sudiana, Wayan Suardiana, Ni Madé Ari Dwijayanthi lan Nyoman Manda. Rédaksi nerima reriptan marupa artikel (paling akéh 3500 huruf), satua ringkes (paling akéh 6000 huruf), puisi, geguritan miwah sané siosan. Reriptan mangda kakirim ring alamat: Bali Post Jalan Kepundung 67 A Dénpasar. Taler dados ring email: bali_orti@balipost.co.id.utawi bali_orti@yahoo.com
Bungklang Bungkling
Redité Wage, 14 Agustus 2011
manusa sakti ngelawan soroh desti, teluh, taranjana. Menang. Terus menang. Mula déwéké warih soroh pemenang, Pak! Masak sing ada lenan isin gumine tekén orta kemenangan. Kénkénang awaké sing bangga dadi jlema lekad dini. Liu sajan awaké ngelah bekel orta kemenangan. Bek sirahé misi orta kemenangan. Nganti teras awaké ngedén-ngedénang. Yén teras gedénan tekén basangé, apa adané ento yen sing sebatah? Sing dadi nyacad, Pak! Aku sing nyacad. Aku né berpikir. Apa artin kemenangané ento? Artiné, awaké uli pidan nganti jani sing taén kalah. Yén dharmané menang nem bulan cekpok, adharmané kalah masih nem bulan cepok. Yén adharmané kalah cepok,
pang kuda mirib adharmane suba menang? Nguda kéto-kéto takonang, Pak! Nguda sing? Jani suba jaman bebas ngomong. Bébas masih awaké sing ningehang! Sing ada anak meték kemenangan musuh, Pak. Bisa gedé tenggek musuhé yén akuin ia menang. Bisa ciut nyalin panak cucuné yén tawanga musuhé menang. Ento karana, yén awaké menang ingetang tur catet. Yén awaké kalah ungsapang, sing dadi omongang. Sing ada babad misi satua kekalahan leluhurné padidi. Mekejang babad misi satua menang tur satua ébat-ébat. Pang sing minder koné panak cucune mani puan. Ento karana, yén dadi ban, benahin babad déwéké malu. Kénkénang menahin babad nak suba pragat?
Sajan-sajan Pak ketinggalan jaman! Jani suba liu ada anak merenovasi babad. Suba liu anak ngaénang awakné sastra. Né ngorahang kéné, to nuturang kéto. Mekejang ngelah pematut padidipadidi. Dresta kenyat tekén dresta ngotot jani menang. Sastra drestané kalah tekén pasuaran ajak liu. Kéto pang Pak nawang. Ngomong-ngomong, nyén sejatiné adan Paké? Cupak! O, Cupak! Pantes gelunina Pak! Tumbén jani Cupak seleg ngomongin agama. Pantesan pendapatné cara anak kepupungan. Jaman Kaline suba liwat, Pak. Pralayané buung. Kiamat sing payu. Jani jaman agama suba mebatis liu. Agama suba pragat, apa kal benahin Pak?
Cerai Yéning maosang kondisi lan situasi i riki ring Bali sané ketah lan kasub baosanga “The island of Gods”, minab masaih akédik tekéning napi sané kasengguh gumi kaliyuga. Yadiastun nénten pastika kasujatiané nampek i riki, nanging dados masih orahang napi sané beneh nak minab asiki manten yéning saihang tekéning napi sané keliru kawéntenané. Sawiréh napi ja sané orahang beneh, minab orahanga pelih, orahang keliru tekéning anaké lianan. Kocap sekadi konsép Rwa Bhinéda-né, samian malianan, yadiastun wénten sané masaihan; sangkala wénten anak ngorahang, napi ja sané mabéda béda punika sané becik, santukan samian suka lan duka pamarginé. Yéning tilikin mangkin ring sajeroning kasus kasus cerainé, sané munggguh ring korané nak tuah ulian Wil utawi LIL (Basa Bali: Luh idaman lianan) dogén; akéhan wil-é ento nongos ring kapé remang remang. Sangkala Gumi Bali né mangkin minab lakarang polih palekasan anyar, dados “The island of caffe” sané blurred. Sawiréh ngansan
wai ngansan ngakéhang kawéntenannyané, taler ngakéhang anak muani sané maliang-liang ring kapé; liang ulian céwék kapé né ento. Taler masih sané luh, yadiastun sampun masomahan, marasa déwék ipun; nak wéntén masih sané keni gegodan PIL utawi MIL (Basa Bali: muani idaman lianan). Selah segenti laut ngapus lan mogbogin somahnyané, kanti makuah bibih ipuné mogbog. Nanging tetep sujati karma lan palané ento mamargi. Yadiastun akéhan kasus cerainé punika puput ring pengadilan; nanging tetep masih mamitrané puniki dados budaya.
Tusing buin nyandang mailehan raosang ring sajeroning parindikan kasusnyané; nganti kakaryanang persentase grafik sané masaih sekadi statistik. Becik, pinaka atur uning mangda akéh masyarakaté uning; nanging kasus cerainé punika ngansan ngakéhang sangkaning méntal lan papineh anaké masomahan sané ngansan ngansan ngendukang ulian keni bebutan kémanten. Minab kéweh gati, taler ruwet panadina yéning maosang lan nyekenang indik saling tresna masomahan santukan nénten wénten sané su-
jati yéning méntal ipuné nénten sujati. Minab, apang sida gisgisan kawéntenan kasus cerai né ulian selingkuhé ngajak WIL utawi PIL, paling melah tutup lan stop samian kawéntenan bisnis kapé-kapéné ento sawiréh anaké sané mabisnis kapé nak samian ngeléwa ulian nénten pati uning konsép lan teges bisnis kapéné punika sané akéh kawéntenané ring Eropa, Amérika, lan tiosan. Sira uning, minab lakarang medikang kasus selingkuhé sané dados kasus cerai sangkaning sungkan papineh. I Madé Suwitra
Awig-awig Moksa Olih I Wayan Juniarta Apa tujuan idup jlema Baliné? Mokshartam Jagadhita Ya Ca Iti Dharma koné. “Artiné pas idup ngerasain bahagia, pas bangka ngemasin moksa, manunggal jak ané maraga Mbang,” kéto abetné I Wayan Musang Berbulu Ayam. Krama sekaa tuaké anggutanggut makejang. Yén urusan jagadhita lan moksa nak konyangan ba ngerti artiné. Ba sasai ningeh darmawacana di pura, radio, lan tipi. Nanging, kanti jani nak mula tondén taén nepukin nyama ané seken-seken jagadhita idupné, apabuin ané kanti nyidang moksa. Tuah I Madé Kerakap Tumbuh Dibatu gén ané sing bareng anggutanggut. Nrawang-nrawang matané. “Artiné jani sebagai jlema Bali tujuan idup ané nu nyidang ender cang to tuah moksa,” kéto abetné. Makesiap krama ané lénan. Yén ba dadi anggota sekaa tuak, sujatiné ba otomatis kehilangan kesempatan ngalih moksa. Maklum, yén ba sesai punyah, nak sing sempat matepuk jak ané maraga Mbang. Yén sesai punyah, paling mungkin matepuk jak bangbang. “Maksud cangé, ba petang dasa umur cangé jani tondén masi ngemasin Jagadhita artiné kan ba sing lakar ada kesempatan buin.” Mula menderita idupné I Madé. Gegaéné tuah dadua, matajen lan mamitra. Kadadua karirné to gagal ngemang ia kebahagiaan. “Kalingké lakar maan darma, arta lan kama gén ba sing bakat tepuk.” Tajén laranga kén pemerintahé.
Kema-mai I Madé mengkebmengkeb matajén. Sing masi taén ngemasin menang liu. Pamuputné anteg umah abungkul magadé anggo mayah utang. “Amonto dedikasi lan komitmen cangé kén tajén. Sing taén cang nyoba ané lénan, sing taén bola adil apabuin togél. Kanti séket taén ngelah kurungan. Sing masi dadi apa. Pocol cang berkarir di tajén.” Karir mamitrané patuh masi. Amonto pengabdianné I Madé kén mitra-mitrané, kanti ngutang kurenan, ngutang panak, tur ngalahin ayahan, tetep masi pamuputné sing ada apa. Konyangan malaib, sambilanga ngaba dompét, motor, sertifikat tur konyangan gelahné I Madé. “Jani jeg moksa lakar enderin. Yén ba moksa, ba manunggal jak Ida Sanghyang Widi Wasa sinah apa ané kenehang cang lakar berhasil, keneh ngaé tajén terbesar sedunia, keneh ngelah kurungan sejuta, keneh mamitra jak Julia Perez, sinah langsung terjadi, kan cang ba dadi mahakuasa, sing kéto?” Kékék-kékék I Madé, krama sekaa tuaké ané lénan bengong lalalélé. “Yén moksa to artiné Ci ba bangka Dé. Yén ba maraga Mbang, masak nu ngerunguang tajén lan mitra,” frustrasi I Wayan nyelag. I Madé masi frustrasi. “Béh, artiné pas idup cang sing nemu kebahagiaan, pas bangka masi sing ngemasin demen?” Apa tujuan idup jlema Baliné? Liunan sing ngalih jagadhita, liunan sing ngedotang moksa, liunan tuah dot ngulurin demen.
Tiang taén ningeh, awig-awig karipta apang idupé makrama sukertha. Apang idupé makrama landuh, tentram kartha raharja. Apa saja buka kéto? Tiang tusing taén suud matakon, yapitui di keneh padidi. Pajalan idup nyén ané nawang, sajaba Ida Sang Hyang Embang, Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Yén keneh-kenehang tiang, adat (awigawig, dresta, agama lan tata krama) sujati ngaénang idup manusia di mercapada setata bagia, salunglung sabayantaka. Tusing ada adat, dresta, agama, utawai tata karma ané ngurukang jelé. Makejang sangkaning papineh lan laksana i manusia ané satata lémpas tekén adat lan agama. Mabukti, sangkaning adat, pulina Baliné kaloktah ka dura nagari. Kasum-
bung, pajalan idup krama Baliné salunglung sabayantaka. Ento mirib pidan, satondén gumi Bali dadi Bali (belog ajum liunan itungan). Jani suba kéweh ngalih cara ipidan, sagilik saguluk, jani makejang suba ngelilik. Isin basang ané utama. Contohang tiang ring babanjaran, yén ada krama banjaré kapah ngayah di pura utawi di banjar, pasti suba dadi satua. Sing di carik, di warung apabuin di pisaga. Ané males ngayah pragat dadi satua; topik pembicaraan. Karmaphalané sajan tepuk majalan, ané kapah ngayah pasti kabencananin timpal. Conto, kala ada kadukan utawi kematian, biasa tepuk tiang pajalan wadah utawi badé nyeréndéng, srayang sruyung cara anak limbung suud mabuk. Sedse-
dang tekén timpal-timpalé, “Depang suba kéto, ia dija taén ngayah di banjar pragat makuli dogén gaénné.Nyén anaké tusing nyaratang pipis. Ya gén kadén perlu tekén pipis, makejang ajak nyaratang. Baas kapah sajan ngayah, jani suba bencanin, uyak watangné, né aget krama banjaré nu polos, dini suba biasa banjaré ngutang watang (bangké) di jalan. Awig-awigé jalanang. Ento anggon hukuman mapan ia malas makrama.” Péh, maklengek ningehang. Yén saja kéto hukumanné, sinah adat, dresta, agama lan tata krama iragané tusing ada guna, nirguna. Apa artiné kasumbung ka dura negara, yén tingkah lan laksanané nganutin ambek i raksasa. Koné, adat ané ngripta awig-awig
matatujon apang idup makrama sukertha. Awig-awig, wantah ugeruger, titi pangancan anggon iraga malaksana di krama. Yén kéto nimbakang danda utawi hukuman, sinah tusing ngaé sukerta krama, tuah ngaénang krama sengsara. Tusing ada hukuman lén ané jalananang malunan. Sakadi, ngemaang tutur apang tusing malaksana buka kéto, apang suud males ngayah. Yén terus-terusan ada danda cara kéto, sinah krama Baliné lakarang lacur. Tusing ada bani ngalih gaé ka dura désa, sawiréh kategul baan ayahan désa. Ada luwungné awig-awig buin katuréksa nganutin pajalan zaman, apang tusing awig-awig bakat awag kalaksanaang ané makada idupé makrama uwug. Ampura! Kukuh Sugianto