Sastra
Redité Paing, 11 Oktober 2009
Bebai Déwa I Gusti Putu Bawa Samar Gantang
Masuluh Inguh. Lebihan gaé. Liunan tugas. Papak jemak. Papak kitanin. Hatiné opek kebyar-kebyer cara sing ngelah itungan apa lakar ané jemakin. Makejang gaéné kéweh. Makejang masih tugasé sukeh. Kéwala yén pinehin terus lakar tusing pragat. Ané mragatang wantah gaénin. Apa ja jalan gaénin. Eda pinehin dogén. Malunan inguhné pesu satondén majalan. Bibihné malunan ngrimik. Ngorahang tusing lakar bakat ané alih. Tusing lakar ngidang nyemakin. Tusing bisa énggal pragat. Jeg cara kracakan tukad, ngracak tusing dalem. Alisé kenyus mapalu. Gidaté maguat-guat. Mata sledat-sledét. Jenengé suba cara budayawan kelas atas. Kéwala enu matah, pabahané enu matapuk masui. Nanging tetep dogén, malunan pesu jejehné tekéning nyemakin gaé. Benah tusing pragat-pragat. Payu kena damprat. Kedék kikik-kikik tiang yén nepukin anaké cara kéto. Inget tiang tekén untuk duang tiban i malu. Jeg sabilang wai marasa inguh. Marasa tekén awak paling jeléka. Paling papa numitis di guminé. Ada gaé jeg sesai tusing jemakin kéwala pabalih malu, takut nyemak résiko. Makejang bakat takutin uli asilné tusing luung nganti takut mapecat. Kéto masih yén ada tugas, oyongan malu. Depin apang kanti maoong. Pamuputné payu sing majemak. Lantas kena setrap. Apabuin di gantiné makita kema-mai. Makita ngalih kéné-kéto. Nanging apang tusing majalan. Patuh masih cara dot madaar kéwala apang tusing nyakan. Pragat nampi nasi di piringé gén, yén perlu langsung sopin. Jani tiang glantuk-glantuk di gumin torisé ramé cara sing jumah padidi. Cara dadi anak soléh ané primitif, cara kebo mabalih gong. Bengang-bengong. Jadag-jodog. Cara togog.
Tengai tepet, suryané nérdér. Kémaon tan marasa panes. Mawinan ring genah titiang mamancing dayuh iterin taru ageng. Anginé nyirsir kadi rasa nglih-ngilihin manah ning. Tukad Yéh Empasé ngricik, baan suluk, turmaning batu-batuné ageng alit paslingket. Tan doh ring parangan genah titiang malinggih wénten gok raksasa Satak Dukuh. Goké punika ageng pisan. Yaning ruruh tembus gumanti ka tukad Yéh Panan ring Désa Sanggulan, goké punika madawa sawetara limang kilometer. Idumun kocap ring rasa pidalega goké punika katongosin raksasa luh muani sané kabaos raksasa Sanggulan. Warsa 1950-an wénten juru boros mapesengan I Cerit. Juru borosé, wani pisan anyusup ring gok raksasa punika, kasarengin asun-asunnyané. I Cerit akéh pisan madué asu sané lacap oneng maboros. Akéh polih baborosan ring gok raksasa punika marupa: ula ageng, landak, alu, klesih, miwah sané tiosan. Tumbén mangkin makéh polih memancing. Duang dungki sané ngapit wangkong titiang sampun makéh madaging ulam, tan mrasidayang malih nagingin. Rumaris titiang mapuangkid. Mamuit mapamit. Ri péléngan titiang ngadeg, kapireng suara krotok-krotok. Duluh titiang suarané punika. Panggih titiang batu tawah. Batu punika nylekak ring selagan batuné gedé. Anggut-anggut lancah toya suluk. Teleng titiang, kakaton batu bulitan. Batu bulitané leser gilik. Gedé dawané ada turah lamun lengené. I pidan titiang naenin manggihin batu lémpéh marupa tapel. Apan abot pisan tan mrasidayang titiang ngangkat, raris gageson mantuk. Titiang mawali rauh nunas tulung
sareng sameton pisagané sané taler seneng memancing. Jag batuné punika sampun tan kari ring genahné. “Cén batu marupa tapel?” pitakén sameton pisagané punika. “Wau panggih titiang ring selagan batu ageng punika. Minab sampun anyud, kelem ring tibuné dalem,” saur titiang sinambi kitak-kituk kuciwa. Daweg punika sampun nyaluk sandikala. rumaris titiang sareng sametoné mawali mantuk. I mangkin makarana ajerih utawi takut batuné tawah ilang malih, rumaris titiang gagéson sahasa ngangkat batu bulitan sané marupa papurus lingga punika. Mungkah-mangkih kadi Nang Jempaluk ngangkat ong kakak ong kalung gumanti titiang peluh pidit angkih-angkih. Tan amat-amat égar gargita liang manah titiang ri kala mrasidayang ngangkat batuné punika. “Rupané tawah. Ta né suba kabaos lingga,” ucap Ajin titiang, sesampune titiang tiba ring jeroan. “Becikan ngraksa. Genahan ring Palinggih Balé Gedongé.” Sasukat titiang madrué batu bulitan gedé dawa punika, panyingakan titiang sanglir. Sakancan anak luh cingak titiang jegég. Jag gadang paninggalan titiang mataksu buang jaruh. “Agung Mita sampun mayusa setiman. Aji sareng Biang apincut mangda ja gelis madrué mantu. Kalangen madrué cucu,” asapunika Ajin titiang mabaos ring Balé Jinengé. “Semalihné,” saur Biang titiang. “Biang sareng Aji sampun lingsir. Sampunan kamuh, kumuh dadi guru turmaning malianin nambanin. Élingan ring uripéné tan lepas maring
Kacang Babi Tephrosia vogelii
Kacang Babi wantah taneman sané tumbuh ring genah-genah sané tuh ring tepining margi. Nénten makéh anaké uning taneman puniki mawiguna pisan anggén péstisida santukan madué kandungan rotenon. Rotenon puniki prasida ngwantu para petaniné nawengin mrana utaminnyané mrana bikul. Makarya péstisida alami saking taneman puniki carané: ½ kg daun kacang babi kaintuk lan kaemem ring 5 liter toya, tur kagenahang ring genah sané émbon. Banggayang selami 2-3 jam salanturnyané kasaring. 1 liter toya asil saringan puniki prasida kawigunayang ring 1 tanki semprot sané madaging 14 liter. Péstisida puniki patut kagunayang ri kala semeng utawi soré, nganutin kawéntenan mranané, kéwanten nénten dados lebihan. I Madé Indra Bangsawan Sekaa Demen “Bali Mule”
Artha, Kama, Dharma, Moksa. Tan Arthabrana dogén. Tan Dharma dogén. Kama masa perlu. Wau rumaris Moksa.” “Patut punika pitutur Biangé. Yan étang-étang Aji, Agung Mita sampun ngamargiang Swadharmaning Darma. Sampun ngelarang budi pakerti. Saké maon sané tuh situh durung kamargiang paileh uripé majalarang antuk Kama. Sapunika ngranayang Agung Mita sering puruh,” tutur Ajin titiang asasambat. “Yan Agung Mita makayunan hantar gemuh landuh ngruruh pangupa jiwa turmaning selamet rahayu wenten uger-uger pantangan sané patut tuladin.” “Napi pantangané punika Aji Agung?” Pitakén titiang manyangkuak nyesed. “Pantangané. Tan dados mamitra. Tan dados nemenin sisia utawi murid lan anak sungkan sané katambanin. Tan dados ngrereh luh jaruh utawi sundel,” croscos Ajin titiang. “Ha...ha...ha...!” titiang ica ngakak. “Dados Agung Mita ica?” Damprat Ajin titiang bangras turmaning paninggalané nelik. “Aji Agung, sampunan tanruh, salit arsa maring titiang. Titiang ica makawanan padéwékané karasa soléh. Titiang dados guru ngajahin basa Bali turmaning lanji malianin. Akudang sisia sampun tamat puput ngranjing ring sekolah ajahin titiang. Akudang anak sungkan segeran titiang. Titiang tan naenin madaya corah kakéto. Inab yan titiang lali. Sané taler ngranayang ica santukan nembé mangkin, sasukat polih batu bulitan gedé dawa punika titiang marasa soléh kagoda taksu jaruh.” “O...ento sané ngranayang Agung Mita ica,” sesed Biang
titiang. “Punika tuah dadalan kémanten. Sujatiné Agung Mita sampun patut madrué rabi.” “Sapuniki Biang kénten taler Aji, titiang ica sasukat polih batu bulitan gedé dawa punika paksin titiang matangi mamengkeng belog bengkung sawilan nyingakin anak lug jag makayunan nyander,” pisaut titiang. “Ha...ha...ha..!” Magentos Biang muang Ajin titiang ica ngakak. Sué yayah rénan titiang ica gumanti metu toyan panonnyané. “Mangda paksi Agung Mita tan jaruh, Biang sareng Aji madué batu panyokcokan, tetamian anak lingsir i dumun. Batu panyokcokané ageng, pas yan atepan ajak batu bulitan gedé dawané punika. Satmaka lingga katemu yoni, jag degeng suba paksin Agungé nyanan. Tan malih mamengkung jaruh,” baos Ajin titiang ada masemita benjul. “Ha...ha...ha...!” ica malih titiang. “Nah kéné jani ada étangétang patemon jodoh modél Panca Pandawa,” baos Ajin titiang égar. “Indayang nikain titiang indik patemon jodoh modél Panca Pandawa punika,” sangkuak titiang baan kaliwat doté mirengan. “Né ada uger pelekutus dum lima,” pisaut Ajin titiang. “Sapunapi punika pelekutus dum lima?’’ Pitakén titiang nyesed. “Becikan mirengan.” Piteket Ajin titiang. ‘’Ha Na Ca Ra Ka, Da Ta Sa Wa La, Ma Ga Ba Nga, Pa Ja Ya Nya. Tegarang peték, makejang ento pelekutus. Mangkin dum lima. Makejang aksarané ento ngelah angka petekan lalima. Jani ada rumus petekan lalima. Sri, Gedong,
Dharma Ngaonang Adharma Olih IBW Widiasa Kenitén Kasuksman Galungan nika, Ring kamolihan makilit, Dharma ngaonang Adharma, Yan dalemang mikayunin, Adharma sowang angga yukti, Maring sajroning sadripu, Kama kroda lobha moha, Mada matsarya puniki, Nika patut, Sane sida kaandapang. ( Ni Madé Sri Arwati, Geguritan Rahina Suci Hindu, 2009: 31) Buda Kliwon Dungulan, kaucap Galungan. Galungan ketah kanikayang Sanghyang Dharma ngasorang Adharma. Yan wilang-wilangin pamucuk yudha Sanghyang Dharma sareng Adharma wénten ring Galunganné. Samaliha nyihnayang sang manresti, maurip nénten
pageh ngamargiang dharma. Kantos wénten rahina anggén ngasorang adharma.. Dados ring Galunganné kanikayang ngasorang meseh? Dados nénten ring rahina sané lianan? Minabang Galungan santukan wénten ring wuku Dungulanné. Dungulan mateges ngasorang meseh, “Dungulanné parang mukha” kasurat ring Bharathayudha. Dados mesehé kasorang? Ring kauripan meseh sané marupa sadripu (kama, kroda, loba, moha, mada, matsarya) satunggil rahina ngrubéda. Kaucap meseh sané pinih nampek ring angga. Ngoda pamargin ngrajegang kadharman. Wénten galah ngélingin angga, marupa Galungan. Panglisiré sampun ngwilangin kauripanné gumanti maruket sareng adharma. Sapunapi ngamargiang Galungan mangda prasida mapikolih? Mangda jati-jati ngrumasayang magalungan? Arang pisan kapanggih magalungan. Seringan ring Galunganné macentok nayub arak, sajeng, nagingin kamané. Ri sampuné kataluan, pangandika bangras, wak parusia medal. Wantah sampun kataluan, mohané mamurti. Nént-
en mrasidayang milah-milah sané encén patut, sané encén tan patut. Dadosné nénten magalungan. Mapunyah-punyahan sinalih tunggil mesehé sané ngasorang. Yan rerehang sampun kaicénin galah becik olih Sanghyang Widhi mangda prasida mapikolih ring kauripan, nénten ngamargiang mapunyah-punyahan. Punapi malih wénten kantos kaambil polisi. Nagingin kama mangda sané patut. Patut ring angga, patut ring kulawarga, patut ring negara, patut ring agama. Magalungan jagi prasida karumasayang wantah éling ring angga. Manresti gumanti galah becik anggén mecikang wasana. Wasana-wasana patut pinaka simpenan anggén bekel ring sekala niskala Sasuluh magalangungan sané kasurat ring sastra agama patut tilikang. Kamargiang satunggil rahina. Sanghyang sastra agama ngicénin tetimbang, ngicénin sasuluh mangda mamargi manut ring uger-uger. Sasuluh sastra agama ngeniang kauripané. Kauripané sané cendet sampunang malih aworina antuk pamargi sané tan patut.
Yéning maosang indik punggung makéh pisan jagi panggihin sané prasida kabaos punggung. Punggung kabaos: gigir, ungkur, tundun. Sané kabaos puniki ngeninin indik bagian ungkur angga sarira jatmané utawi beboron, ngawitin saking kanta rauh ring tulang ékor. Wénten malih kabaos punggung bukit, lan punggung gunung, sané kabaos sakadi puniki inggih punika ngeninin indik wawidangan bukit utawi gunung. Wénten taler sané cihnayang duur sakadi: punggung batis, punggung tangan. Punggung batis bagian duur telapak batis, punggung tangan bagian duur telapak tangan lan sané siosan. Sangkaning baos punggung mawetu raris wénten baos: mamunggung, mamengkung. Parilaksana jatma sané sakadi punika nénten nyingakin kawéntenan sesamanné, napi-napi sané kalaksanayang mangda prasida kasarengin nénten dados lémpasin. Yéning sakadi punika parilaksanané raris medal babos, turmaning ipun kabaos punggung sinduk nénten dados keleg, yadiastun parilaksanané sané kalaksanayang iwang utawi nénten becik. Sané pacang baosang mangkin nénten sakadi punggung sané sampun kabaos ba duur, nanging sané pacang baosang mangkin inggih punika punggung sané munggah ring cakepan suci Sarasamuscayané. Manut sakadi sané munggah ring cakepan Sarasamuscayané punggung mapiteges belog utawi nénten madué kawikanan. Baos puniki wantah kapitegesang antuk baos ‘’Ajnana’’ (basa Sansekerta) sané mapiteges sajeroning kawéntenan nénten madué kawikanan utawi belog. Belog punika wantah meseh sané wénten ring angga sarira jatmané. Inggih Punika jatma sané kaiket olih kabelogan, ipun jagi malaksana sané nénten becik, setata parilaksanané nemoning
kaiwangan. Punika sané ngawinang suka duka sané wénten ring sajeroning angga sarirané, pangawitné wantah sangkaning kabelogan, mawinan kabelogan pangawit kasengsaran. Riantukan asapunika kawéntenané sampunang i raga lali utawi engsap, mangda prasida katentang maka samian dosa sané kametuang olih kalobaan, sapunika taler olih ahangkarajnana. Ahangkarajnana sané mapiteges (pamineh) sané ngangken aku. ‘’Pangangkenné maka sami sané wénten ring jagaté puniki wantah padruéné, sira purun ngamesehin i raga puniki.’’ Sapunika babaos congkak ipuné sané kamedalang, krana déwékné karumaksa olih rasa aku. Kaakuan ipuné ngawinang nénten éling ring hakekat jatma lian, punika sané kabaos ahangkarajnana, sané ngiket keinginanné sané banget kuat, wantah kabelegan witné. Sané patut gingsirang utawi icalang, inggih punika ajnana (punggung). Ajnana wantah sané ngametuang kaakuan (ahangkara/ahamkara), jatma sané asapunika manganggep napi sané wénten ring jagaté wantah padruénné. Ipun satata kaiket, kaiketan punika sané jagi ngawinang ngrauhang kasengsaran, krana wenda puniki nénten padruén i raga ngraga, wenda puniki wantah padruén sareng sami sané urip ring jagaté. Yéning ahangkara prasida i raga icalang saking paiketan sajeroning angga sarirané, kasengsaran punika pacang puput, antuk tata cara sané patut laksanayang wantah ngincepang arti hakekat punika, malarapan antuk nunas pangajah ring sané pawikan mangda i raga prasidan uning. Ri sampuné pawikan lan uning, kabelogan punika kasuénsuén pacang ical, krana i raga sampun madué kawijaksanan
Peta, Lara, Pati. Sri maangka besik. Gedong masisa angka dua. Peta masisa angka tiga. Lara maangka pat. Pati maangka lima. Yan tarik guat garis aksara pelekutus ento marupa gambar-gambir utawi bujur sangkar. Ha Na Ca Ra duuran. Ka di tengah. Da Ta Sa Wa di sisi tengen. La di tengah. Pa Ja Ya Nya di samping kiwa. Ma Ga Ba Nga di sisi beténan. Ané tusing cocok aksara sané matongos ba duur ajak betén. Samping ajak tengah cocok. Yan alih di Panca Pandawané, Sri ento luwih sugih. Gedong ento rukun, Peta ento magerengan. Lara ento sakit. Pati ento hidup bagia yan tan palas. Sinalih tunggil upami maluan mati kurenane dadi lara,” piwuwus Ajin titiang. “Sané cén pinih becik Aji?,” sangkuak titiang. “Sané paling luwung mabuat becik yaning aksarané patuh. Peséngan sané lanang ngawit aksara paling arep. Sané istri aksara paling duri. Ento ané patuh. Sinalih tunggil anggon conto, pratiwimba: Darmawangsa kalawan Drupadi. Aksara D malu muang D duri, cocok. Kéto masé Bima kalawan Dimbi. Aksara Bi malu ajak Bi duri patuh. Cutetné arep ungkuré patuh, pateh. Arjuna kalawan Subadra, arep ungkuré pateh. Maaksara A,’’ tutur Aji Agung titiang ngulangunin manah. Sedeng jengeté maplawa barak, ngéndong ring Balé Jinengé jag hapén titiang mamunyi. “Om Swastyastu, wénten gatra napi Ayu Tami?” Pitakén titiang nyesed sada degdegan, makawanan sué tan makunyit di alas, katemu gagelan. Titiang kalangen. “Sapuniki Raka, Gusti Agung Mita. Raka nambanin
titiang gumanti weteng titiangé mobot. Titiang sampun ngrempini tigang sasih,” pisaut Gusti Ayu Tami. “Sapunapi Ayu Tami?” Pitakén titiang malih. Wijang titiangé ngrudug kadi segarané mebet. “Tiang sampun mobot tigang sasih,” pisaut Gusti Ayu Tami sada ngreres sedih. “Ayu Tami, kujang man sampun liwat maceleban. Miribné jatukraman tiang ajak ragané. Antosan dumun selikur Galungané, tiang lakar nyuang rai Ayu Tami,” ucap titiang masamaya. Wusan punika hapén Ayu Taminé makeplek mati. “Kénkén to kénkén?,” Sangkuak yayah rénan titiang sinarengan. “Tami sampun mobot,” saut titiang polos. “Aa... Tami? Misan Agung Mita dauh tukadé?” Pitakén Biang titiang. “Nggih Biang,” pisaut titiang lemlem kalem. “Ento suba cocok, manis batu. Mita kalawan Tami patuh aksara M. Aksara patuh ajak patemon Panca Pandawané turmaning saumah, Gedong. Cocok, pantes anggon somah,” saut Ajin titiang. Ingen-ingenin titiang dadalané, dumun Gusti Ayu Tami keni sungkan Bebai Déwa. Rumaris titiang negarin nambanin. Ring sekalané sampun janten wiakti seger oger. Yan keken suluré titiang masriut lali lemah kalawan peteng capuh kamuh karangsukan kadi Sanghyang Ratih kalawan Sanghyang Semara matemu rasa rumaris gumanti mobot. Tuah ja Gusti Ayu Tami sampun mayusa pasasur. Kabaos sampun pantes matemu rasa sareng titiang. Takocap anaké maosan titiang sareng Gusti Ayu Tami keni Bebai Déwa.
Saking Langit Bali I Wayan Tojan Sugih Nadak Sugih-sugih tiang sugih Tiang sugih Liu ngelah pipis Pang ada anggo ngisinin lega Anaké sugih ento liu pesan. Ada ané sugih linggah ngelah tanah Ada ané sugih liu ngelah umah Ada masih sugih ané cara tiang Sugih-sugih tiang sugih Tiang sugih ngadep warisan.
Ni Wayan Margiani Orti
Punggung
Ari Dwijayanthi
Péstisida Alami
11
sangkaning kawikanan. Sané kabaos pradnya wantah kasadaran sané nénten wénten watesné, pangeweruh indik hakekat benda. Ri sampune prasida kauningayang lan kaincepang, mawastu ri kala punika sang pandita sanggup nyebrangang jatma lian saking samudra kelahiran, antuk perahu sané kakaryanin sakaning kapradnyananné, mawinan si belog nénten wénten kawikanané, punika ngawinang déwékné ngraga nénten presida kasebrangang. Manut sakadi parilaksana jatma sané cada sajeroning panyingakan, mamargi kémanten nénten mrasidayang, turmaning ri kala punika ageng pakéweh sané pacang kacunduk ring marginé. Sapunika taler jatma sané belog ring jagaté, ageng kasengsaran sané nibénin angganné. Yéning sampun pawikan ipun antuk mudah kauningang hakekat benda, malarapan antuk kawikanan prasida hakekat benda kakuasain. Kawéntenan jatma sané belog, nénten kasangsiang malih, ipun ngrasayang kapedihan ring sajeroning manah, sakadi akibat pertemuan antuk jatma sané kabenci lan olih perceraiané antuk jatma sané kakasihin, yakti krana kama égois sané kamedalang olih kabelogané. Sakadi imba I Tukang emas utawi perak, ipun belog nangin teleb malaksana manut sakadi swadarmané kasuén-suén emas utawi perak sané kalebur dados bersih murni. Asapunika jiwa sané kasuciang prasida dados suci, kabebasang saking mala lan papa, punika mawinan i raga mangda teleb malaksana lan mautsaha, yéning kirang teleb lemah jiwa punika nénten mrasidayang suci, beratus-ratus kelahiran laminné pacang kapanggih sadurung jiwa punika dados suci, yéning pawikan lan teleb malaksana ngicalang nodanné gelis suci jiwa punika. I Nengah Konten
Sampunang iwang miragi Puniki orti sané sujati Boya matulak sahananing margi Duk wengi kalangkungin wengi Tatkalaning Sanghyang Surya sampun mawali Napimalih kasumbungang Biutané sampun nyihnayang Buut, tan prasida ngwaliyang Ajerih, pasametonané tan kéélingan Ri kanjekané mangkin Yukti, pikobeté sayan nyakitin Sang ngawi sang nyaksinin Nglebur kaduhkitanin Sampunang iwang miragi Wiakti, puniki orti sané sujati
I Putu Gedé Bagus Antara Sirna Ring pasisi tanggu kauh Masuryak uyut sang bayu Nglinus tan parerenan Magulungan malaib égar Tanggu kelod taler Tan patikalah Sang Baruna mangkaban Dahat ageng nglintangin taru kelapané Mageluran kadi nantang mayuda Rasa jejeh macampuh paling Napi sané kabuatang malih Ring pasisi kelod sang kalih pacang mapadu Sayan lami sayan nampek Sakadi masuryak...siat...siat... Saling sautin Ri sampune mapadu...byaaar... Kadi kelép sautin grudug Tan karasa payudané puput Sampun puput Puput tan kawawanin malih Raris sirna