Redité Paing, 7 Januari 2018
I Kaki Dengkil
Giri Ér Bhaya
ANTUK kalangené mabalih matan ainé engseb ring muncuk Giri Tohlangkiré, kantos lali I Kaki Dengkil sareng I Lada glayah-glayah ring duur batuné lémpéh. Napi malih katingkahin antuk kricikan suaran toyané anyud ngusap-usap batuné ring Tukad Jangga. Sampun kudang pada minab gendinganga Kekawin Arjuna Wiwahané sambilanga artosanga antuk I Lada. Puput pisan sang kalihé sakadi punyah manggihin Sang Baskara mantuk ka pakolemané ring sor Kauh. Ngraina asapunika. Endag ring sor Kangin, engseb ring sor Kauh. Makekalih nglangenin pisan. “Dong lang ké mulih, suba engseb ainé.” Alon alus I Lada ngajakin I Kaki Dengkil mangda mantuk ka kubonné. Punapi mapi-mapi nénten miragi utawi kamula nénten miragi antuk ngawang-awang kalangen mabalih cayan suryané barak nyunarin sor langité ba dauh, ngawinang I Kaki Dengkil asapunika. I Lada nénten purun banget ngajakin I Kaki Dengkil mangda mantuk mangkin. Malih jebosné, gilihan I Kaki Dengkil ngajakin I Lada mangda gelis mantuk. Asapunika naler I Lada sané kaloktah mayasa bongol nénten makuisan wawu ajakina mantuk. I Kaki Dengkil naler nénten purun maksa I Lada mangda gelis mantuk pramangkinan. I Kaki Dengkil sareng I Lada kamula adung. Mamekalih sering pisan kapanggihin ruket sareng kalih mamargi nuut margi. Nénten uning napi sané baosanga sareng kalih. Naler kija tetujon sang kalihé mamargi. Saget ké ring pinggir aungané panggihina ngorti kantos wengi. Sagét ring tengah lapangan désané kantos wengi ngorti irgamayang pemain sepak bolané luget maosang pertandingan sepak bola. Mangkin sampun nyansan ngwengiang. Suaran jangkriké pakerik tur gumatat-gumitité ngerik sampun ngurakrik. Saharsa piragina suara makuug saking ulu. Makekalih ngadébras bangun. Magésonan I Kaki Dengkil sareng I Lada malaib ngadubug ngunggahang mangda nénten lancah toya. Rauh duuran Tukad Janggané, I Kaki Dengkil mabaos: “Uling Giri Tohlangkiré tekan er bhayané ené, to ané kinucap Giri Er Bhaya?” Asapunika I Kaki Dengkil sakadi matakén ring I Lada. “Kéto miribné! Uling Giri Tohlangkiré teka Giri Agni Bhaya, kéto masé teka Giri Ér Bhayané! Ulesné!” I Lada matalenan mabaos asapunika mangda nénten sakadi nguronin I Kaki Dengkil. Santukan Ipun uning pisan wantah I Kaki Dengkil nénten dados guronin, nénten dados tegehin. Napi malih kantos kanten nuegin. I Kaki Dengkil sareng I Lada sané saking sué sampun ngwedarang pikenoh Giri Tohlangkiré jagi nénten mletus nampek-nampek puniki mangkin ngwicarayang indik Giri Ér Bhaya sané rauh. Kantos sampun jagi tengahing wengi sané mangkin, sang kalihé punika mligbagang indik sané kabaos Giri Er Bhaya. “Kénkén ja Sang Arjuna mupug Giri Ér Bhaya ring ragané mangda prasida nyomya dadi senjata pasupati? Apang dadi anggon ningkeb Giri Agni Bhaya ané nglancah ragané?” I Kaki Dengkil sakadi matakén ring I Lada. Sambilanga gridaggridug mauwadan ngleserang bangkyang. I Lada nyunyur manis mabaos: “Da ja cara nuréksa Kaki, tusing ké Kaki suba ngorain tiang unduké ento? Koné Giri Ér Bhayané ané ada di awaké katikelang antuk yoga padmasana? Masila padma, laut pranayamané laksanayang adéngadéng apang kati alus pesan angkihané! Sapta Gangga ring sarirané sahsahang adéng-adéng. Rasaang getihé majalan di awaké, cara yéh tukadé alon-alon majalan sliak-sliuk lamun ada batu! Kéto apang kanti siwadwarané kembang! Awaké apang kanti marasa enyem! Tusing kéto Kaki?” I Lada mabaos asapunika ngélingang ajah-ajahan I Kaki Dengkilé rihinan. “Lamun kéto, Giri Ér Bhayané ané teka ené sujatiné ulihan Ida Bhatara Giri Tohlangkir kenjekan mayoga? Kenjekan ngimbang-imbangang jagaté apang tegteg? Lamun kéto, tusing saja madan bhaya ento?” I Kaki Dengkil malih matakén asapunika ring I Lada sakadi nguji. “Lamun saja ajah-ajahan Kakiné, ulesné saja kéto! Ané takonang tiang apa kasuksman Giri Ér Bhayané ento? Ngudiang orahanga bhaya?” Nénten enyak nugesin néwék, asapunika I Lada matakén ring I Kaki Dengkil. “Manut panuréksan Kakiné, kamula bhaya Giri Ér Bhayané ento! Apan kang sinanggah bhaya ento sujatin Giri Ér Bhayané lakar dadi wara nugraha lamun anggon kaluihan! Kéto masé lamun teka Giri Ér Bhayané ento sujatiné cacirén guminé lakar landuh ri kawekasan. Kéto suba jatmané, icéna gni kadena bhaya, picayanga toya kadéna lakar anyudanga! Buin abesik ené, da orahanga tekén anak lénan! Tatenger panekan Giri Ér Bhayané, maciri lakar teka nyen Nata Ratu anyar buin ajebos. Ané teka uling lelintihan Maha Wiku Utama!” Usan mabaos asapunika, briag-briag ngakak sang kalihé punika kedék sambilanga nyirup wédang. Kali napi minab jagi masaré sang kalihé sané puput punika rainané mangkin. (Jelantik)
Nyastra “MAKEJANG patut ngéka daya ngwéntenang naya upaya ngrajegang seni lan budaya Baliné, apang tusing karurubin baan jaman modern. Pangarepé di jaman modern buka janiné apang nyidaang ngajegang seni budaya sinunggilé seni tari antuk tarian Rejang Rénténg saha kanggén mancingin para wisatawané apang taka lan demen jenek di Bali. Kéto masih para PKK-né dini, tiang nunas mangda tan surut semangaté malajah taler ngajegang tariané ento apang bisa masih berperan ngajegang budaya Baliné apang tusing sirna karurubin jaman. Patut sayagaang anggané, sikiang kayuné, sayaga taler lakar muruk malajahang raga yadiapin umuré sampun langkung. Sabatak anggén ngayah wewalian ring pura-pura ri kala katuran pujawali.” Kéto kadagingin pasangkepan PKK olih kelihan banjaré saha tan lali ngicén piteket ring ibu-ibu PKK-né. Ngéncolang tindakan, lemuh matayungan, makamen endek mabedbed sléndang, padampiak napak ring balé banjar, panabuh lan para panariné pada égar lakar muruk ngrejang, nglanturang pamargin pasangkepan ngasasih PKK-né sané suba liwat, sampun pada sumanggem lakar muruk Rejang Rénténg. Panabuh suba sayaga di tongos soang-soang, kéto masih PKK sané kajudi ngigel suba mabarisan cihna galah muruk sayaga kakawitin. Mimih déwa ratu dong dayanin suba, aéng lemuh égol-égolané, tekek-tekek pada maageman. Yéh.. jag manis-manis disubané makenyem, luwes kainutin riung gambelan. Makejang pada semangat matagenan lakar masolah buin limang dina di Pura Dalem. Suba makudang ilehan tusing rasayang ka sanja galahé majalan, makejang suba leleh lan kenjel. Kelihan sekaa gongé muputang parikramané muruk dinané ento, kéto masih ketua PKK-né mupulang para panariné. Ada masih sinunggil panari nyempréng nyelag matakon. “Mangkin-mangkin dumun! Sadurung puput saha budal tiang jagi matakén, malih pidan niki jagi numbas kain setélan duaning sami durung madué baju setélan,” kéto Dék Candri nyroscos mabasa campur-campur matakon. Kasautin olih jero kelihan sekaa gongé. “Inggih, indiké niki raris baosang sareng ketua PKK druéné, titiang saking panabuh pacang mapamit dumunan.” “Inggih Jero, rarisang! Titiang pacang nglanturang bebaosan sareng sameton PKK-né dumun,” kéto ketua PKK-né Luh Ebi nyaurin. Inggih, ngiring lanturang mangkin indik patakén Dék Candriné, punapi ring sameton sané lianan...?” “Nggih…, indiké punika tiang sami sukserah ring Dék Candri, mapan ipun ‘I Celin’ (Cenik Lincah) sané uning genahgenah ngrereh kain, kikikikiki…,” kéto makejang girang pada kompak masaut mapan Dék Candri lincah mailehan, suba biasa meli kain. Buin Dek Candri matakon, “Yéh ados tiang? Héhéhéhé….” kedék sambilanga matakén. Lantur ketua PKK-né, Luh Eby negesang, “Nah jag Dék sampun majalan ngalih kain, ané tiosan mangda wénten siki nyarengin Dék Candri.” Makejang kimang-kimeng saling sledétin. Ada ané kalad-keled menékang lima negak paling durina, “Titiang dados Bu Ketua?” kéto Tu Déwik masaut.
13
Jengah Wahyu Waruna
“Yééhhh saja! Nah, nah…, saja ada Déwik jag ngesil, nguda mara masaut?” “Ngih lah, Déwik kan mula kénten Bu Luh. Jag lambat nika, buka adané Dewi Walet (wanita lelet),” kéto Luh Eby lan Dék Candri saling sautin katimpalin riung kedék ané lénan. Tu Déwik kenyem-kenyem dogén. “Inggih duaning sampun polih napi sané kaarsayang, ngiring puputang rauh iriki. Mangkin dados budal,” kéto ketua PKK-né nyiarin, lantas makejang pada budal ka pondok soang-soang. *** Kalih raina suba majalan, sagét suba jam pat sanja, panariné suba pada rama mapupul di balé banjaré. Kéto masih panabuhé ada ané nyobak-nyobak gambelan sambil ngantosang kelihan sekaa gongé rauh. Kondén ada limang menit saget rauh I Putu Mediantara. “Oohh…, né suba rauh kelihan sekaa gongé.” Makejang nuju tongos gambelané. “Ngiring kawitin muruk raina mangkin.” “Bu Luh durung rauh nika Jero,” kéto masaut Dék Candri mapan Luh Eby milu masih ngigel. “Nggih, sambilang ngantos muruk malu apaletan,” kéto Tu Mediantara masaut. Gong suba ngawit nabuh, panariné suba
mabarisan, muruk kalanturang. Suba apaletan lantas rauh I Gede Suwar Utama pinaka kelihan adaté ngaksinin anaké muruk dinané ento. Suba makudang-kudang ilehan uling ngawit kanti panguntat muruk, dinané ento kapuputang olih jero kelihané, sangkaning ada ané lakar baosanga. “Ngiring puputang dumun rauh iriki. Mapupul jebos sambil masandekan, kénten taler majeng ring panabuh, ngiring unggahang toyané dumun. Inggih sameton tiang sareng sami, suksma sampun lédang rauh rainané mangkin taler muruk sampun mamargi antar. Indik wali ring Pura Dalem malih kalih raina pacang kamargiang jam 6 soré, mangda lédang para panabuh lan panari sampun napak jam 5 soré ring Pura Dalem. Inggih amunika saking titiang, malih jebos jagi kalanturang olih kelihan sekaa gong lan ketua PKK druéné nganinin indik busana miwah parindikan mabuat tiosan. Suksma.…” “Ngiih….” kéto makejang nyaurin saha kalanturang olih Putu Mediantara, “Inggih suksma Jero Kelihan. Majeng ring sekaa gong makasami, malih kalih raina mangda kanggén setélan druéné sané sampun mamargi, taler mangda napak ring pura jam 5 soré. Suksma sampun rauh rainané mangkin. Ida dané kangkat
Saking Langit Bali
Aswamédha Parwa
Pamargin Upacara Aswamédha Yadnya Olih : I K. Satria, S.Ag SESAMPUNÉ polih mabebaosan sakadi asapunika majeng Ida Sang Prabhu Krishna, raris Ida Sang Prabhu Yudisthira mawali nuju genah Ida Brahmana Wyasa saha ngandikayang kawéntenané punika. Nglantur raris Ida matur majeng ring Ida Sang Maharsi sakadi asapuniki, “Nawegang titiang sang maraga utama, Maharsi sané dahat kautamayang ring jagaté. Sesampuné galah pacang rauh yadnyané punika mamargi, titiang wantah nunas majeng ring angga sariran I Ratu mangda prasida mucukin pamargin yadnya sané kamargiang. Duaning angga sariran I Ratu Brahmana mautama sané uning ring parindikan yadnyané punika. Makasami pamargin yadnyané wantah banget nunas majeng ring Ida Sang Brahmana luih sané pacang mucukin!” Sakadi asapunika atur Ida Sang Prabhu Yudisthira. Ngarenga sakadi asapunika raris Ida Maharsi Wyasa ngandika. “Uduh Cening putran Ida Déwi Kunti sané pinaka prabhu mautama, Brahmana Paila, Brahmana Yajnawalkya, angga sariran bapa sané pacang muputang yadnyané punika risampuné rauh dauhnyané. Kapertama, upacara panyucian I Déwané pacang kamargiang ring Purnama sasih Chaitra, durusang titahang mangda kasayagayang sami sané pacang kanggén sajeroning pamargin yadnyané punika. Titahang sami sané uning ring parindikan inucap saha brahmana sané taler uning parindikan kuda mangda prasida sayaga, taler mangdané prasida ngruruh kuda sané mautama kanggén yadnyané puniki! Sakadi sané sampun mungguh ring wéda, sami sané marupa kuda sané kanggén yadnya punika pacang kalepasang saha kaicénin mamargi manut swadharman para kudané punika. Kalepasang sakadi anak sané pacang mangumbara. Sakadi punika sané manut ring sastra!” Mirengang atur bebaosan sakadi asapunika, raris Ida Sang Prabhu Yudisthira nyawisin, “Dumogi sakadi asapunika sapatutnyané!” Salanturnyané Ida Sang Prabhu Yudisthira ngamargiang napi luir sané sampun kacumawisang utawi sané katitiah olih Ida Bhagawan Wyasa. Sami sané pacang kawigunayang ngamargiang yadnya ageng punika sampun kasayagayang. Sajeroning ngamargiang parindikan yadnyané punika, kawéntenan Ida Sang Prabhu Yudisthira dahat ngutamayang pisan kapatutan yadnyané manut sakadi sané wénten ring sastra. Indiké punika nyihnayang kautaman Ida Sang Prabhu Yudisthira wyakti patut pinaka prabhu sané mautama. Sesampuné sami sayaga, raris kauningayang, indik yadnyané pacang kamargiang. Sami raris sané sampun polih amongan nyayagayang yadnyané punika nampekin para brahmana saha sayaga pacang ngamargiang yadnya sané utama punika. Ida Brahmana mautama punika
sampun budal.” Samian sekaa gongé budal kasarengin jero kelihan sekaa gongé saha mapamit ring jero kelihan adaté. Jani gantiné Luh Eby nglanturang bebaosané saha nyiarang indik galah malih kalih raina lakar ngayah ring Pura Dalem miwah indik mapayas ring jero soang-soang. Peteng maganti lemah, lemah maganti peteng sagét suba teka galahé. Dék Candri lan Tu Déwik suba paling di tongosné magaé ngantosang jam lakar mulih malunan, saling sledétin makadua mapan tongos magaéné mabesikan, nongosin buku di perpustakaan. “Dék jani permisi?” “Ndén malu, buin kejepan Wik! Mara jam solas, buin kejep jam satu mara permisi,” kéto ia ajaka dadua saling sautin. Pada iteh magaé. Tusing rasaanga galahé suba jam 1. Dék Candri lan Tu Déwik lantas permisi tekén atasané, mulih ka umah soang-soang saha majanji katemu di salon. Sépanan matengkasan sagét suba jam 5 sanja, panari lan panabuh suba napak di Pura Dalem saha katurin wédang lan sanganan sadurungé margiang ayah-ayahan. Sedek nunas wédang, iseng Luh Eby meték panariné. “Yéhh... adi kuangan buin dadu, nyén kondén teka né?” “Dék Candri lan Tu Déwik nika Bu Luh.” “Mimih…, apa kal teka né? Jag jam moné kondén teka!” Kondén kudang menit sagét teka ia ajaka dadua. “Mimih déwa ratu jag adung sajaan ajaka dadua. Sakéwala ada kuangné, Kadék Candri, kuangan tegeh.” “Hahahahahahah....” Kéto timpal-timpalné nyandénin. Galah suba jam 6 sanja, Rejang Rénténgé kamargiang kairingin candet gambelan. Suba majalan ailehan, sagét rauh ida anaké agung sané mapeséngan Ida Dewa Gede Agung Fajar Srianta Putra pinaka panglingsir puriné kasarengin antuk rabinidané, anggob nyaksiang PKK-né ngigel Rejang Rénténg. Kanti apanyuud Ida nonton, mapan Rejang Rénténgé ené ayahan kapertama. Disubané suud ngigel, jero kelihan ngrarisang panariné masandekan di pawaregan sinambi nyantos pacang ngaturang pamuspan. Ida Anaké Agung ngranjing ka perantenan saha maekin para panariné, lantas mabaos Ida Dwagung Istri, “Mih déwa ratu, jag anggob tiang ngantenang. Sing madaya dueg-dueg PKK-né ngigel. Tiang adi sing ada ané ngajak ngigel?” “Ampura Atu, tiang nénten purun matur. Yéning lédang Ratu, ngiring ring ayahan salanturnyané,” kéto Luh Eby matur tekén Ida Dwagung Istri, kasambung olih Dék Candri. “CGT (Cenik Gaene To), tiang ja ngiringang Atu masolah.” “Adah jag kéto matur tekén Ida. Sing dadi kéto, CGT orahanga.” “Nah…, sing kénkén péh!” kéto Dék Candri lan Tu Déwik saling sautin. Kaaksi olih Ida Anaké Agung sinambi ica. Lantas mapajar Ida Anak Agung Fajar Srianta Putra, “Nah yéning suba kéto makejang lakar ajak ngayah, mapan wali Padarman Gelah di Pura Besakih suba paek, apang taén ngayah kemu, suud pula-pali wali dini lan muruk di Puri iring rabin gelahé.” “Inggih titiang sareng sami sayaga ngiringang.” ***
sané mangkin ngandika, “Sané mangkin, lepas sampun kudané punika, icén mangda prasida mangumbara!” sakadi asapunika pangandikan Ida Sang Brahmana. Ida Sang Prabhu Yudisthira raris nyawis, “Wantah Sang Brahmana mautama sakadi palungguh I Ratu sané pacang ngicén kudané punika kalepasang antuk mantra-mantra mangda prasida becik pamarginé sajeroning pangumbaran! Sané mangkin titiang nunas majeng ring I Ratu, sira sané pacang ngupapira kudané punika yéning sampun kaicén mangumbara?” sakadi punika pitakén Ida Sang Prabhu Yudisthira majeng ring Brahmana Wyasa. Sesampuné mapikayunan, Ida Brahmana Wyasa raris nyawis, “Titiang nyaratang majeng ring Ida Sang Arjuna sané pacang ngupapira antuk kawisésanidané. Wantah dané Sang Arjuna sané pacang ngupapira sami kudané punika. Wantah Sang Arjuna sané madué kawisésan saha angga sariran dané sané sampun polih waranugrahan para déwatané sané prasida ngamargiang karyané puniki! Sami senjata panah sané kamedalang wantah metu saking paican para déwatané. Lianan ring punika, Sang Arjuna pascat sajeroning nandingin para raksasa sané pacang ngawinang yadnyané puniki nénten mapikolih. Sang Arjuna taler sané madué kawisésan sané mautama parindikan pepanahan miwah makasami kaweruhan. Sujatiné kawéntenan Sang Arjuna sané sampun mautama sajeroning ngupapira daging yadnyané puniki manut ring sajeroning sastra. Duaning asapunika, sané mangkin mangda katitahang Sang Arjuna ngamargiang yadnyané puniki. Sujatiné Sang Bhima taler madué kawisésan sakadi asapunika. Asapunika taler sami ksatria Pandawané sujatiné sampun prasida ngamargiang parindikané puniki! Sakémaon wantah Sang Arjuna sané mangkin patut titahang.” Sakadi asapunika pangandiakn Ida Sang Brahmana Wyasa. Ida Sang Prabhu raris nuju Sang Arjuna saha katitahang mangda ngamargiang karyané punika, kabaosang majeng Ida Sang Arjuna wantah dané sané kaptiang mangda ngupapira sami kudané sané kanggén yadnya. Sang sapa sira ugi sané pacang mademang saha ngambil kudané punika wantah pacang mayuda nandingin Sang Arjuna. Sakémaon kaptiang mangda Ida Sang Arjuna nénten ngawinang payudan ageng, mangda setata nemu karahayuan. Salanturnyané Ida Sang Prabhu nitahang Ida Sang Bhima miwah Ida Sang Nakula mangda nyaga kawéntenan Hastinapurané, mangdané setata rahayu ring sapamargin yadnyané punika. Asapunika taler Ida Sang Sahadéwa pacang nyanggra para atiti sané rauh ring yadnyané punika. (Masambung)
Gunung Agung Nyimbuh Galah sanja ngeséng kauh Gunung Agung nyimbuh Di muncuk malepuh Guminé masepuh Kebéran suluh Masunar galang Buka tuduh Gegésonan mabuang Malaib labuh Bincuh nylametang tuuh Nguda-nguda pesu peluh Genah aman karuruh Ujan abu ngrébés Alas puun maréngés Urirang tan kelés Prajana inguh téngés-téngés
Mategul
I Made Swadarma
Kerat-keretang mapliket engket Ngetél paketéltél nyangket Tali-talining negul adri Kaki nini makumpi siki Gelah ngelah tan élah Ngamah motah basang layah Gulak gulik matah Ngepah ngélél ngedeng tali Tali negul mamurti talu Talu taluhang encak payu Talu jaya tan patali Pandé Jati