Sabha
10 Tetuek
Malajah Makarya Olih Mas Ruscitadéwi Ring Bali alit-alite sampun biasa kanikain makarya. Sakancan pakaryan sané kaambil olih alit-akitè kadadosang srana malajah. Dadosné ri kala alit-alité kanikain makarya, ketah kasambat malajah makarya. Malajah makarya manut panglingsirpanglingsir Baliné nguni patut kaajahin majeng alit-alité. Saking malajah makarya piniki kaaptiang pacang metu kapradnyanan makarya ri sampunné duur. Punika awinan krama Baliné nénten ja banget ngaengan parindik akéhnyané alitalité ring Indonésia sané makarya. Yéning telisikin ring Bali taler akéh pisan alit-alité sané malajah sinambi makarya, lan malajah makarya. Contoné ring daérah-daérah seni sakadi Gianyar, ring daérah-daérah pedésaan ring Bali, akéh pisan rerama lan kulawarga sané ngajahin okan-okannyané makarya saking kantun raré. Ring Gianyar sakancan barang kerajinan sanè katah kaadol ring Pasar Seni Sukawati akéh kakaryanin olih anak alit. Wénten sané makalin, ngalusin tur mulas, arahina anaké alit prasida molihang upah kantos Rp 20.000 saking pakaryanan sané kaambil ri wusan ngranjing. Alit-alité sané wikan masolah lan magambel, ngambar tur ngukir taler prasida makarya tur mapikolih sinambi malajah. Alit-alité sané malajah makarya kadi punika, nénten banget ngutamayang pikolih sané kaasilang. Sané
kaujur wantah kabiasan lan kabisan makarya, mangda wénten kaanggén bekel kantos ri wekasan. Siosan ring malajah makarya majeng sakancan widang seni, alit-alité sané maasal saking genah-genah lacur ring Bali taler akéh sané makarya pinaka pangempu miwah panyeroan utawi pembantu. Béda ring alit-alité sané malajah makarya ring widang seni, alit-alité sané makarya pinaka pangempu miwah panyeroan biasané sangkaning katiwasan kulawarganyané, mawinan anaké alit kadi kapaksa makarya mangdané nekaang jinah. Sangkaning katiwasannyané taler ngawi ipun nénten mrasidayang masekolah, yadiastun ja sekolahé kanikayang gratis, kéwanten buku, baju lan waduké tan mrasidayang gratis. Punika awinan alit-alité sané tuara, raris kayun makarya pinaka pangempu lan panyeroan, mangdané mrasidayang ngajeng, nunas panggango, lan nulungin kulawarganyané. Driki, anaké alit sané polih tetegenan biayain kulawargannyané, mawinan reramannyané lascarya nglepas pianakné sané kantun pusuh. Alit-alité saking kulawarga tiwas puniki kadi toya klebutan majeng kulawargannyané. Anak alit kadi puniki nénten malih madué galah malajah, tan madué selah malajah makarya, kéwanten kantun madué galah makarya sinambi malajah ring kejar pakét, nika yéning anaké alit seken kayun malajah.
PANGREMBA: Mas Ruscitadéwi, Madé Adnyana, Madé Sujaya, Gedé Tapayasa, Wayan Juniartha, Madé Sudiana, Wayan Suardiana, Ni Madé Ari Dwijayanthi lan Nyoman Manda. Rédaksi nerima reriptan marupa artikel (paling akéh 3500 huruf), satua ringkes (paling akéh 6000 huruf), puisi, geguritan miwah sané siosan. Reriptan mangda kakirim ring alamat: Bali Post Jalan Kepundung 67 A Dénpasar. Taler dados ring email: bali_orti@balipost.co.id.utawi bali_orti@yahoo.com
Bungklang Bungkling
Raré Olih I Wayan Juniartha Sujatiné, dadi sing mempekerjakan nak cenik? Ngorahin nak cenik magaé? Maburuh? Yén Miss No Kéné No Kéto takonin asli jawabané “No way, sing dadi 100 persén”. Miss No Kéné No Kéto né turis ané ba makelo sajan nengil di Bali. Ba masuk kategori “Bulé Aga”, bulé ané marasa lebih nau tur lebih sayang kén Bali tinimbang kén jlema Bali padidi. Jani nak liu sajan turis ané dadi “Bulé Aga”. Sawiréh cinta mati kén Bali, dadiné magenepan nagih urusa kén bulébulé nénénan, uli urusan perlindungan kuluk, méng, tur sakancan buron, kanti urusan perlindungan raré-raré Bali né. “Ba jelas di aturan PBB, di aturan lembaga buruh dunia, di konvénsi perlindungan anak, di UUD 45, Pancasila, Perda, awig-awig kanti pararem banjar, nak sing dadi mempekerjakan nak cenik, melanggar hukum lan hak azasi manusia adane to,” kéto abetné Miss No Kéné No Kéto. Krama sekaa tuaké anggut-anggut konyangan. Sing ada ané bani nungkasin Miss No Kéné No Kéto sawireh; (1) Miss No Kéné No Kéto ané mayahin tuak-arak, kacang-tum tur séwan kursi acara sosialisasi perlindungan anak. (2) Krama Baliné mula sing bani matungkas jak turis. Maklum, ba biasa dadi masyarakat Sapta Pesona-Pariwisata Budaya-Tamu adalah Raja. Apa orahanga kén turisé, krama Baliné nak lakar anggut-anggut setuju. Apa gén ané tagiha kén turisé, krama Baliné nak lakar égar ngemang, uli carik, tanah, kanti gunung, lan danu. Yén turisé kimud sing nagih apa-apa, krama Baliné ané lakar ngender ngacung-ngacung nanjénin; uli nanjénin togog, kanti ngacung carik, tanah, gunung, lan danu. “Artiné, krama-né dini mulai jani harus suwud ngorahin panakné maburuh, harus suwud ngorahin panakné ané nu cenik magaé, depang raré-raré i ragané menikmati masa kecilné; maplalian tur malajah,” kéto titahné Miss No Kéné No Kéto. Anggut-anggut krama sekaa tuaké makejang. Kanti suud acara sosialisas-
iné sing ada ané bani matakon, konyangan sibuk tepuk tangan tur ngajum-ngajum Miss No Kéné No Kéto. Di subané Miss No Kéné No Kéto magedi, jeg langsung konyangan pakrimik. Mula khas jlema Bali, sing bani matungkas langsung, pasti saling pakrimik di duri, suud to saling puik, pamuputné saling ngalih balian sakti, meli cetik lan babainan anggona saling ngamatiang. “Sakit gedé, yén I Putu Unyil orahin cang suud nyaga warung, nyén lakar orahin cang nyaga warung semengané? Cang nak sibuk ngurus carik, méméné I Putu ngalih mamaan kucit, pekak-dadongné nak ba kena rematik kronik,” kéto abetné I Madé Lacur Babak Belur. Krama sekaa tuaké anggut-anggut ningehang. Di Bali nak mula kéto réspon umum yén ada nyama nuturang masalahné, konyangan anggut-anggut kéwala sing ada ané menawarkan solusi, apabuin bantuan. “Masi cang sing merampok masa kanak-kanak panak cang-é. Ia nu nyidayang maplalian jak timpal-timpalné sanjané, nu nyidayang malajah magambel petengné. Apabuin ia nak mula masuk siang di sekolahné,” kéto I Madé ngemang arguméntasi, sing nyak ia kena tuduh dadi rerama ané menginjak-nginjak hak asasi panakné. Nu anggut-anggut krama sekaa tuaké. “Apabuin cang nak sing taén ngemang I Putu gaji, artiné kan cang mula sing mempekerjakan ia dadi pagawé. Statusné kan pianak ané idiina tulung kén reramané nyaga warung.” Jani mara kikikkikik krama sekaa tuaké. “Da bas panik Dé, nak sing patuh gumi turisé jak gumi i ragané. Sing ada kramané ané lakar nuduh Ci sebagai penindas hak asasi nak cenik. Di gumi i ragané nak mula uli cenik patutné raré-raré né ajahin magaé, apang sing manja, apang sing di gedéné tuah meratin anak lén dogén. Né penting, tetep sekolahang tur tetep bang galah melali tur maplalianan,” I Pekak Pocol Ongol-Ongol nuturin.
Redité Wage, 25 Juli 2010
Lumut-lumut Watulumbang (81)
Hangsa Wenten buron mabulu putih. Batis lan cucukné kuning. Pakantenané cara buron suci. Mawasta Hangsa. Ngelangi kambang Hangsané punika duur yéh telagané. Munyiné ngwaassss ngweeesss ngempengang kuping. Yén nambung, baosanga Hangsa punika makeber ngaja kanginang. Mawinan ngaja kanginang, sawiréh ia teka uli kelod kauh. Kaja kangin muang kelod kauh wantah pratiwimba. Suksmané kocap, Hangsane punika mijil saking api mulih ke toya amrta. Kocap!
Olih IBM. Dharma Palguna Lian ring soroh buron, ring sastra Baliné wénten taler aksara sané mawasta aksara Hangsa. Aksara Hangsa punika taler katon kambang duur bija aksarané. Munyin aksara Hangsané punika magriyengan “…ngggg…” sakadi tamulilingan ngisep sari. Sakadi ngejerang akasa. Ngejerang gumi. Ngejerang awak. Aksara Hangsa inggih punika patumpukaning Nada, Windu, Arddhacandra. Nada punika kocap mijil saking Suwunging Suwung. Rupané kadi guwat matra matra. Saking Nada mijil Windu. Rupané kadi Surya. Saking Windu mijil kocap Arddhacandra.
BO/ist
Rupané kadi bulan asibak. Ring satuane, buron Hangsa punika kocap ubuh-ubuhan Déwi Saraswati. Buron Hangsané kapiara ring telaga sané akéh madaging sekar Padma warna-warni. Wénten sekar Padma sané mekelopak patpat. Wénten sané makelopak nemnem. Wénten adasa, roras, nembelas, kalih. Wénten taler sekar Padma sané makelopak sewu. Derika ring selagan Padma-padmané punika buron Hangsané punika cliak-cliuk masileman. Ri kala masileman, ipun katon sekadi sungsang. Ring tattwané, aksara Hangsa kocap taler duén
Déwi Saraswati. Aksara Hangsané punika kapiara ring taman pustaka sastra. Kocap dumun aksara punika katon ngambang ring luhuring langité. Aksara Hangsané punika turun alon-alon katon sungsang. Raris matinggah duur bija aksarané. Ring bija aksarané punika aksara Hangsané raris ngadeg. Aksara Hangsa punika sané ngawinang bija aksarané idup. Sakadi maurip. Magriyengan. Sakadi molongin langit. Sakadi nuntun Surya. Nuntun Candra. Kadi punika katuturang ring satua mwah tattwa. Kadi punika sane prasidha kare-
sepang. Kocap makakalih Hangsane punika mewit saking bija mantra “HangKsah”. Makakalih yukti kocap duén Dewi Saraswati. Anggén napi Déwi Saraswati ngubuh Hangsa? Yadiastun maraga Bathari, Déwi Saraswati seneng maubuh-ubuhan. Aksara Hangsané punika raris kaaturang ring rabin idané, inggih punika tabik pakulun Bathara Brahma. Ri kala Bathara Brahma nguncarang mantra stuti stawa majaya-jaya mamuja Sang Hyang Paramashiwa, aksara Hangsa punika kawaliang ka Bathara Para-
mashiwa. Ida kocap maparagayan Paramahangsa. Ida sané dumun nedunang “panak” Hangsané punika saking langit. Mangkin Hangsa punika kawaliang ring Sang Paramahangsa. Gunan satua muang tattwa punika, mangda manusané ngiring Déwi Saraswati. Mangda sareng malajah ngubuh Hangsa di paukudané suwang-suwang. Punapi carané ngubuh panak Hangsa di awak? Yén ten uning ngubuh panak Hangsa, rarisang mataken ring Dewi Saraswati. Kocap Ida megenah ring Pustaka Hati. Kebit-kebitang Pustaka Hatin duéné.
Mahbahang Orta, Pagancan Mangripta Kénkénang abeté apanga tiang bisa nyurat satua tur apanga satuané dadi lengut tur nutdut keneh sang ngamaca satuané? Apa ké ada tuntunan wiadin pagisi-gisian yaning tiang edot dadi bisa nyuratang orta apanga dadi satua; satua ané seken lakara ngadak demen sang mamaca? Buin ada masih patakon masaihan buka kéto tekedanga ajak déwék tiangé léwat srana di jagat mayané. Lantas dadi buka mapidabdab-dabdab panampén tianga ajak sang matakon. Mapan liu ané matakon tur patakoné tusing joh pesan tatujonné, pamahbah buka kakénéné undukang tiang ajak nyénan ja ané edot ngawit nyurat. Anak saja liu ané nyambatang nyurat wiadin nulis ento di pangawitné sada kadat yan laksanayang. Nanging, yaning ngorta wiadin mahbahang orta anak saja sada élahan; kadi tusing ada pangandet. Imbayanné kadi mitehang keran yéhe apanga ia pesu membah yadiastun yéhé ento membahné bakalan ngecir (wiadin ngebior). Ané mabuat anak
seken tuah membahé totonan. Buka kéto yaning saihang ajak manulis, mangripta, wiadin manyuraté. Tegarang ja takonang ajak wang ané suba biasa mahbahang satua tulisé. Pedas suba buka kakétoan lakar sambatanga. Gradapgridip tur bantag-bantug di pangawité anak tusing apanan nanging kapagehan manyumu-nyumuin anak saja ngamijilang dasar kacacepan wiadin gangsaré. Kéto buin sambatanga. Apanan ané makada cacep lan gangsar totonan? Ané kaping cepokné tuah saja yan lakara manulis anak isin tulis apanga jati tawang tur karasayang patut katulis; tur anaké lén ané lakar maca seken lakara muatang isinné mapan ento rasayanga mapiguna. Lantasan, isin satuané seken-seken kapinehin tur katimbang-timbangin. Tatimbangané dadi masih bligbagang ajak timpal-timpalé ané dadi ajak mabligbagan. Ané kaping pindoanné, laksanané buka kakéné anak ngawit kadi mahbahang orta wiadin ngortaang utawi nyari-
taang orta ajak anak lén. Ortaang amongkén ja tawang tur idihin timpalé tatimbangan apanga ada orta anggo pangimbuh ortan padidiané. Lanturanné buin, apa ké ortané ento patut pinehin indik apa ké paundukannya indik tuturan, pamineh, edot-edotan, laksana wiadin pakaryan. Anak saja ada magenepan pesan ané bisa dadiang bakalan bahbahan satua wiadin orta. Patut pesan gaé bates-bates apanga tusing bas liu unteng orta kabahbahang. Dadiannya, bisa tusing nuek ortan satuané yang tusing uratiang paundukan wiadin bahbahan lelampahan satua di tulisé. Buka kéto buin sambatanga. Pedas suba yaning nyatuaang satua dadi orta wiadin orta tulis anak lakara masrana omong wiadin basa. Bahbahané lakara tusing buungang mapaiketan pesan ajak omongan wiadin bebasan lengut apanga manutdut; apa ké lakara nganggo basa ketah wiadin lumrah; apa ké nganggo basa alus; wiadin basa sromotan, adonan basa ketah ajak basa alus. Unduk panabdab basa
encénan wiadin buka kénkénan lakara kaanggo patut anut ajak enyénan lonto lakara maca tulisé. Apa ké anak cerik, kelih, wiadin tua; eluh wiadin muani. Saihang lonto ajak padéwékan padidiné dugasé maca tulis anak ané suba biasa tur cacep nulis manut pamineh padidiné. Tegar alih-alihin sulur-sulurnya manut lintihan satua tur sorohan basa ané anggona. Buka kéto pagancan papojolan ané patut uratiang yadiastu anak enu liu masih dadi imbuhin. Yan buin imbayang manulis wiadin mangriptané anak buka ngadonang jukut ané bakalanné suba sedia. Kénkénang jani ngadungang bakalané ento apanga adonané (bakalan, basa-basa, kabisan sang mangadon) dadi ngenain rasa sang manyicipé. Koné, yaning meled nawang kabisan madon-adonan anak mabuat nawang apa ané madan darma carubané; yaning edot bisa mangripta patut nawang apanan lonto ané lakara karipta, nawang ilehan wiadin ilagilegan nganggo basa Baliné di pantaran matutur-tuturan
apanga dadi lengut rariptané. Mangripta tulis ento anak buka manutur madepan-adepan ajak sang maningehang nanging liwat serana aksara/tulis; kénkénang maekang sang ngwacén kadi buka marep-arepan. Sang manutur pedas ningal, di paminehné wiadin terwanganné obah mua sang maningehang (sebet, girang, paling, tur liu ané lénan) ané di arepannya. Buka kéto koné buin pagancan papojolan endehanga yaning edot ngawit muruk nulad pajalan sang ané suba biasa mangurit wiadin mangripta nganggo tulis basa, basa Bali dinian. Enah, lautang jani malaksana apanga tusing dadi ngortaang pamineh lonto; apanga ortané dadi laksana tur mesuang pikolih marupa tulis wiadin rariptan. Yaning tusing taén laksanyang bakalan tusing taén ada pikolih seken. Ulian ento lantasan tusing taén ada lakara ané kacicipin tur karasayang. Buka kéto ané meledang tiang; dumadak ja pagancan bablakasané ené dadi galah pangedet tur molihang. I Gusti Madé Sutjaja
Tohjiwa Saput Poléng Galahé nyatet indik pamargin sejarahé. Bali saking kepelan tanah legit ngantos Bali sakadi mangkiné. Pamargin sejarahé punika karekam lan kadokuméntasiang saking tulisan-tulisan sané pungkuran kadadosang dasar anggén ngripta karya, utaminé karya seni. Saput Poléng, silih tunggil naskah drama mabasa Bali sané karipta olih I Nyoman Manda. Kamedalang olih Pondok Tebawutu Gianyar warsa 2008, Saput Poléng pinaka drama sané embas sangkaning melednyané manah sang pangawi malajahin indik sejarah. Sejarah Baliné sané ngulangunin lan ngawinang metu makudang-kudang inspirasi makarya utawi ngarap karya seni tiosan. I riki pangawi nyiriang naskah drama “Saput Poléng” pinaka karya sastra sejarah prasida kacin-
gakin saking tokoh-tokohnyané. Sakadi Gajah Mada, Ki Pasung Grigis, Sri Maharaja Ratna Bhumi Banten, G.A. Kedangan, Arya Bebed, Ki Tunjung Biru, lan Ki Tambyak. Tokoh-tokohé punika kaambil saking babad-babad sané kawedar ring Bali. Minabang kainspirasi saking Babad Arya Kuta Waringin utawi babad-babad sané tiosan pinaka karya sastra sejarah. Drama puniki kanggit saking kadautnyané manah pangawi ring indik rerambangan carita sejarah Bali sané sering kasolahang ring lelampahan topéng indik Patih Gajah Mada, ri tatkala pacang ngasorang gumi Bali. Tiosan ring punika pangawi marasa angob ri tatkala pacang nyikiang gumi nusantara sané dados tetujon subaktin dané ring gumi Majapahit.
Pamahbah dramané puniki saking Patih Kerajaan Bedahulu, Ki Pasung Grigis marasa was-was ring kahanan jagaté daweg punika. Sasukat Ki Pasung Grigis nerima sewalapatra saking Majapahit, sakadi mamaksa Patih Gajah Madané rauh tangkil ka Bedahulu. Minabang Ki Pasung Grigis sampun marasa wénten sané tan anut ring kayun daweg nerima sewalapatrané punika. G.A Kedangan putrin Ki Pasung Grigis iju manahné nyingakin kahanan ajiné. Pungkuran Patih Gajah Mada kauningin mapakayun nyikiang nusantarané. Punika awinan makasiki kerajaan-kerajaan alit sawewengkon nusantara karangsek mangda prasida daos asiki, inggih punika nusantara bersatu. Ari Dwijayanthi