Edisi 02 Mei 2010 | Balipost.com

Page 11

Sastra

Redité Kliwon, 2 Mei 2010

Cundang I Nyoman Alit Suwarbawa I Wayan negak di bataran umahné. Sirahné suba mategulin kain barak. Ia nganggo celana lan baju selem. “Bapa tusing ja ngawélang, kala cening nyarengin kramané maberiuk ka kota ngunjuk rasa ring pejabaté ento. Tengarang iwa-

sin malu buka pajalan ceningé. Apa sujatiné ané lakal tuntut?” Keto munyin Pan Wayan nyumunin kala pianakné lakal majalan ka balé banjar. I Wayan bengong mapangenan ningeh bapané ngraos buka kéto. Sané kaorahang

tekén bapané tusing manyidayang karesepanga. Kanti tali sepatu sané mara kategulang lantas tusing mategulang. Ia manolih bapané tur matakon “Kenapa bapa ngorahang kéto?” “Dong ingetang idupé né malu. Tolih Ngah Lacur! Sabilang wai ia ngaba bé cundang uli tajén. Ia gembar-gembor ngaku menang matajén. Nanging cening suba nawang, abianné suba telas kaadol. Mula saja ia menang koné, Yan. Nanging ia menang acepok yéning ngetohin tajén nem seet. Ento makada ia menang nanging tanahné telas. Kanti jani tuah tanah panyujukan umahné gen tileh.” Pan Wayan maangsegan ngelekang munyiné sambilanga nolih pianaké nénten kenjel anggut-anggut. “Ngah Lacur ngidang matajén kanti nem seet ulian apa Yan?” Kéto patakoné tekén I Wayan. “Ulian pis ngelah liu.” Cenik pesan sautné I Wayan. Bapané ingkel-ingkel ningeh munyin I Wayan caré jangkrik buluné kebés. “Mula ulian pis Yan, nangih benehné ulian tanah telah. Kéto masé pejabat sané jagi tuntut Wayan jani patuh cara Ngah Lacur. Ia ngadep carik, abian tur mobil sané gelahanga apang ia manyidayang metoh gedé-gedé di guminé.” Pan Wayan numpukin munyin I Wayan. I Wayan bengong nolih bapané mangkihan lantang. Ring kenehné sujatiné paling. Ia tusing masi ngeresepang apa sané sujatiné kaorahang bapané. “Bapa mula saja belog Yan. Batas jeling-jelingan mata, mata bapané patuh cara jeling. Tawang bapa sané kakenehang

dugas pejabate ento enu dadi calon pejabat.” Pan Wayan manolih ka langité sané galang ngeluntang. Ia ngangsegang angkihané satonden ngalanjutang tuturné. “Sakondén ia menek cara jani, kudang pis suba kapesuanga? Yéning tusing mula ada sané jagi kaalih sareng pejabat ento, sinah ia tusing ka désa-désa maekin masyarakat. Apabuin kanti mesuang pis liu. Sakadi mangkin nénten wénten manusa nyak mesuang pis ngawag-ngawag. Asal masuang pis yakti suba ada tatujonné. Patuh sakadi Ngah lacur, ia ngetohin siap kanti nem seet apang ia menang tur ngaba bé cundang. Nanging ia lengeh, tusing ja ngitungang untung cara pejabaté ento.” Kéto Pan Wayan ngeresekang tuturné. I Wayan tuah nguntul sekadi siap metatu di baong. Pan Wayan nawang pianakné tusing marisidayang nguntal tuturné, ia nawang pianakné kari mapineh cenik. “Tigarang ingetang sakondén ia dadi calon pejabat. Dija ia taén macapatan ajak masyarakat, apabuin masyarakat sané di banjar i ragané. Masyarakat di banjarné masi tusing taén macapatan. Sakondén ia dadi calon pejabat dija ia taén nyak gotong-royong. Kalingkih gotongroyong ngajang tanah dugas membangun balé banjarné. Ada kematian ia setata dosa.” Suba lantang tuturné Pan Wayan, nanging I Wayan tuah nguntul lan anggut-anggut. Matanainé suba negehin punyan biu dangin umahné. Siap-siapé suba ilang ngaih amahan ka tegalé. Pan Wayan kari nglanjutang pituturné. “Di

subané ia dadi calon pejabat, uli joh suba mabukak kaca avanza selemné. Uling joh ia suba ngabél “tin” ping telu, ngajengit lan kejat-kejit di margané. Magotong-royong bareng kanti limané ané setata ngaba pulpel nadak bubul.” Pan Wayan kedék. Ia ngedékin lima bubul anak ngibul. Kedék maseselan nepuk masyarakaté sané belog lan aluh kaberiukang. “Tawang cening dugas ngaé balé tajuk di banjaré? Tusing ada lén, bangunan ento sumbangan uli pejabat ento dugas ia dadi calon. Mara maan sumbangan balé tajuk, krama banjaré suba masuriak ngorang Bos Pak Dé. Pilih Pak Dé! Krama banjaré punyah nadak. Punyah ulian jinah lan tutur ané jani luntur. Punyah ulian janji lakar ngaé masyarakat hidupné makmur lan subur. Tungkul punyah, ané beneh kasambat pelih, ané pelih bakat sambat beneh. Punyahan tekéning cening dugas matuakan di banjaré.” Kudang angsegan Pan Wayan suba liwat. Tuturné suba makilit nanging I Wayan tusing masing manyidayang ngeresepang. Mirib I Wayan tuah ngenehang munyin kukul sané tondén mamunyi. “Cening mirib tusing percaya ngajak bapa sawiréh cening nawang bapa belog. Nanging tegarang cening mangenehang munyin bapané! Yan sing kéto, coba takonin I Mémé, kén-kén I Mémé madagang di peken. Cara kéto suba pejalan pejabaté ento.” Pan Wayan makipekan ka paon tur nunjuk Mén Wayan ngulig tomat. I Wayan masi makipekan nolih méméné di paon. “I Mémé meli kangkung aji siu di carik, I Mémé lakar

ngadep kangkung ento aji siu limangatus di peken. Kéto I Mémé madagang apang ada anggo mayah ongkos motor lan maan bati anggo meli baas. Yéning sing ngalih bati, anggo gena magaé kenjel akhirné sing madaar? Kéto masi pajalan pejabaté sané katuntut jani. I pidan ia meli suara masyarakat, jani ia ngalih bati ulian suara ento. Tusing nyalahang masi, ba duur anak kéweh ngurus anak liu. Kadirasa modal kondén kembali, ngudiang kutang-kutang pipisé bang gegéndong. Luungan celepang malu pang kembali modalé. Di subané kembali modalé mara ngenehang menangané. Apang tusing magaé pocol harus ngalih bati. Patuh cara Ngah Lacur yéning matajén. Ngah lacur ngetohin siap tur menang ia maan bé cundang siap ané kalah. Kéto masi pejabaté ento. I pidan ia ngetohang tanahné di guminé tur jani ia suba menang pantesné ia maan cundang tanah. Sakadi tanah sané suba makaplingin uling duang sasih delod jalan gedéné ento.” Kéto Pan Wayan mapitutur sawiréh ngrasayang tusing lakar ngidang nuntut apa-apa tekén pejabaté ento. “Sujatiné, i raga ané pelih ulian tusing bisa memilih ané beneh. Mara naar lawar lan tuak agelas suba punyah. Ngemasin mati bani nindihin ané pelih. Jerat-jerit di rurungé mara pepeka aji lembaran barak lan pelung. Jani mara i raga maseselan tur nuntut ka kota. Bapa nawang pajalané tusing lakar maan apa. Ané ada i raga makenta ngantiang pejabaté ento pesu uli kantorné. Sakondén ia pesu, petugas keamananné suba majaga ngaba senjata sané siap lakar ngemplang

Smara Samara

Penapi Ibi orahina tiang tekén i mémé menék ka penapi. Ditu tiang orahina nuptupang jagung badengé lakar pikpik baang siap. Apabuin jani sedeng ngelah pitik mara tuunan ibi, suud mikpik pastika tiang lakar orahina nékték jagungé ento lakar anggo mingkid apang nyidayang amaha tekén pitiké. Yén alih kenehé, tiang dong suba tusing nyak menék ka penapi. Lénan tekén badeng, liu kena adeng, misi seputan sisan andus paoné suud malebengan. Apabuin, yén pelih baan ngrésak, déngdéng tabia bakat guékang, jag prajani lalah paningalané. Buin yén pelih baan magasgasan, data-data milu pedih. Ah…! Agetné tiang jani, tiang nepukin sisan kacang tanah ané suba ada atiban masepel di penapi mawadah kaping. Yadiastun tusing liu, buina sisan carikan jero ketut, nu maan apiring mujung yén suba mapelut. Nyanan suud nuunang jagung badengé, pastika gorénganga. Ada ané kal puunanga agigis goréngan kacang tanahé ento. Kacang ané puunan to suba karoan anggona ngaé basan tipat pecel tekén i mémé. Wareg tiangé jag pasti luung wainé jani. Sambilang nganyang kacang tanah matah ané pelut tiang nyambil nuptupang jagung badengé, buin mapi-mapi iju nyampingang luhu ané ada di penapi. Sujatiné ada ané alih tiang. Apa ja ané dadi daar. Tatujon tiangé ngenén, ada sisan gula bali atengah toros ané tondén maanggo. Encep uli ipidan kaurugin jagung. Miribang gula sisan ngaé dodol dugas galungané ané mara liwat. “Mé, dadi tiang ngidih?” Uli ba duur tiang ngaukin i mémé ané sedek seputan nuunang jagung badeng a gaangan ané enjuhin tiang. Tusing maan nolih, sambila ngénggalang pesu, i mémé masaut, “dadi!” Tusing buin ngantiang apa-apa, cegut tiang tanggun gula bali ané tepukin tiang ento. Bakat akemkeman laut sepsep tiang cara naar kemanisan guli. I mémé teka laut matakon. “Apa bakatang ditu?” “Gula bali, Mé.” “Kénkénang ngalih kal daar?” “Cegut tiang, mé!” “Mimi…Déwa Ratu. Dong ungkulin gulané. Nyén ngorain kéto. Gula sukla koné sigit.” Tiang mendep. Sambil nyaru-nyaru, apang tusing mapapas mua, tiang ngenjuhang gula baliné ané tepukin tiang. Ngénggalang i mémé nugelin gulané laad cegutan tiangé. Laut buin melahanga mejang di penapi tanggu kaja. Di samping uyah putihé ané suba masemu selem. “Mani puan da kéto. Amun makita ngidih, dérés aji tiuk.” “Nah, Mé.” Tuun tiang uli penapi, awaké badeng makaukud. I bapa kedék dugas nulungin ningtingang tiang apang nyidaang tuun. Kuluk tiangé ngongkong dugas tiang makeblés uli di balé paoné. Miribang tusing kena baan ngingetin gustinné. Laut angkabin tiang. Nyumingkin ngongkong. Mara tiang ngaukin, mara kena baana ngingetin, laut nyagjag sambil kilung-kilung. I Wayan Paing

11

Olih IBW Widiasa Kenitén

Bhathara Smara rauh, Mangglingganin jagaté, Bwana alit bwana agung, Agung ko kasiddhéné, Ida malinggih ring di kayun , Ida mamurtti iriki, Ida sedheng sembah siwi, Haturin ko sarwwa pélag, Ida sedheng sungsung, Ida sedheng siwi. (Kidung Wargasari, katedun olih Ida I Déwa Gdé Catra)

Sanghyang Smara ngicénin waranugraha ring parajana, ring kauripané. Smara sané wénten ring angga mangda mrasidayang nunggal ring Sanghyang Mahasmara. Sanghyang Lango ketah kaucap olih sang maangga wibuhing Jnyana. Kalangenan ring angga suang-suang kauripang mawinan metu rasa liang, bagia, rasa sedih ngantenang kawéntenan ring jagaté. Sang mresidayang ngicepang Sanghyang Smara prasida mapikoih. Pikolihé punika midep marupa kakawian, kakawin, kidung, kriya patra, kriya seni sané metu saking tungtunging hredaya. Kriya sastra, kriya patra sané utama ngicénin kalangenan ring parajana. Kalengané limbak arang wénten pikobet, utawi pagujeg sané ngawetuang sungsut anak lian. Pikayunan sané kalingganin Sanghyang Smara ngingsirang pikobet-pikobeté santukan kaplepehang olih kaulangunan. Nuntunin, namtamin smara nungkulang samara. Kadegdegan jagat. Kadegdegan pikayunan sida maurip. Nguripang Sanghyang Smara karuntutin olih utsaha. Utsaha sané tumus,nénten kabanda. Utsaha sané jati-jati metu saking rasa éling janten ngawetuang kautamaan pikayunan. Sanghyang Smara kasiwi wengi rahina. Tamtamin antuk pamargi sané patut. Sanghyang Smara méweh pac-

ang malingga wantah ring jroning angga kantun wénten pigujeg. Pigujeg sané marupa meseh. Meseh patut tungkulang olih kaulangunan. Kajatian manados manusa maurip. Ngingkupang Sanghyang Smara nénten pacang mrasidayang wantah singsal pamarginé. Pamarginé pinaka imba punapi jati-jati sampun malingga Sanghyang Smara punapi nénten santukan pamargi, laksana sané pinih dangan antuk ngantenang sané wénten ring pikayunan. Yadiastun katah, pamarginé pikantenan sampun smara, ring pikayunané kantun samara. Ngepah pamarginé mangda nganutin smara janten pisan akéh gegodan. Gegodan sané pinih tampeka marupa rasa ngekoh ngulikin linggih Sanghyang Smara. Hredaya sané ening, hredaya sané nyihnayang kasujatian budhi mresidayang nunggalang Sanghyang Lango. Nyiwi utawi subakti ring Sanghyang Smara sarahina-rahina margiang. Lali ring Sanghyang Smara, pikobeté mamurti. Mangda sampunang kasungsutané panggih, Sanghyang Smara icenin genah. Uripang sajeroning kantun maurip. Uripe nué wirasa kalangen pigujegé sayan-sayan purna. Murnayang katambetan, kasungsutan malarapan saking nyiwi, nyubakti ring Sanghyang Smara. Smara Sastra, smara rasa, smara hredaya sungsung nginsirang samara.

Salah Tampi Boya ja sangkaning mapi-mapi uning raosanga yéning wénten anaké sané waged matetilik di kadituan. Boya ja sangkaning wang sané mapi mapi uning punika anaka raosanga uning yéning napi ja sané uningina wantah sebatek napi ja sané

Puputan Sadurungé kerajan Klungkung kajajah utawi kakuasain olih Belandané, kerajaan Klungkung kabaos dados pusat kebudayaan sajeroning widang kesusastraan. Indik puniki prasida kacingak saking teges wastan kotané, Klungkung utawi Smarapura sané mateges kota kaindahan. Baos punika kauningayang saking baos ‘’kung’’ sané mateges cinta. Punika taler smara mateges cinta. Saking baos punika raris ngwetuang baos ‘’Klungkung’’ utawi ‘’Smarapura’’. Selang yudané puput Ida Pedanda Gdé Ngurah prasida mangawi geguritan sané kabaos geguritan Bhuana Winasa. Geguritan puniki nguningayang utawi natasang ngeninin indik maosang pamuput yudané ring Klungkung. Turmaning ring rahina punika Klungkung prasida kakuasain olih Belandané. Pamuput yudané ring Klungkung manut sakadi kabaos geguritané sané ring sor puniki. Ring we bregu madura wara ring gita/ sangtula rasing ari/ catur wara jaya/ astawara sangkal/ alang tegehanemonin/ ring saka kala/ aleng netra asti rawi//. (Bhuana Winasa, Pupuh Durma I.1). Tegesné, rahina Anggara Manis wara Wayang, tanggal 28 April warsa 1908 utawi warsa 1830 saka, ring wewidangan Klungkung nglaksanayang yuda matelas-telasan, pantaraning prajurit kerajaan Klungkung sareng prajurit Belandané. Sajeroning yuda punika makéh panjak Idané sané séda utawi pejah, turmaning sampun ngranjing sajeroning sejarah sané kabaos perang puputan. Baosa puputan punika wantah kabaos mayuda matelas-telasan, sané kadasarin antuk pikayunan nindihin kapatutan. Klungkung kabaos kerajaan sané pinih untat kajajah utawi kakuasain olih Belandané. I rika raris prajurité mabéla pati. Makéh ksatria kerajaanné pejah utawi seda ‘’tosning satria mautama’’, antuk tekad pajurité becikan pejah utawi séda sajeroning nindihin jagaté. I Nengah Konten

nénten pedas beneh pelih lan keliruné yéning akéh wang sané lianan nyarengin maminehin indiké punika utawi napi ja sané kabligbagang. Wang sané waged mabebaosan minab akéh sané sampun kauningin ipun. Taler minab akéh masih sané nénten kauningin ipun. Wénten masih akéh sané nénten pedas baan ipun minehang utawi mratiaksayang. Anaké sané waged minab ketah ipun kasambat sakadi punika sangkaning napi ja sané metu saking raos ipuné anaka madengen utawi mataksu kocap yéning pedas baan miarsayang utawi mirengin. Wénten masih anaké utawi jatmané sané kocap kabaos waged ring mabebaosan, mapidarta, taler sané siosan, ketah nénten madengen utawi mataksu napi ja sané metu saking raos ipuné yadiastun pedas baan miarsayang utawi mirengin. Mangkin yadiapin kocap kasambat utawi kabaos waged lan tan waged, anaka sang sané mirengin, sané matetilik, taler sang sané miarsayang sané ngadanin di kadituannya. Mangkin yadiastun i déwék utawi i raga waged mabebaosan minab salah dados parindikané utawi teges lan artinnyané yéning sapasira ja sané nampinin baos punika nénten pedas baan ipun miarsayang, mine-

hang yéning ipun nganggé sikut adiri ipuné. Taler sapasira ja sané nampinin orti utawi baos yadiastun beneh ring parindikané lan kasujatiané, masih salah baan ipun nilikin sangkaning kocap jnanan ipuné nénten mrasidayang ipun mratiyaksayang utawi minehang indik sesarin pajaré punika yéning wantah amontoan, kocap. Sangkala wénten metu orti anaké ento salah tampi. Salah baan nampinin boya ja ulian pelih baan mangenehang nanging minab sangkaning nénten pedas baan ngresepang tegesnyané. Wang sané salah tampi minab duka panadina yéning napi sané kapirengin kaartiang pinaka sesimbing nyimbingin dé wék ipuné. Wang sané kabaos waged mabebaosan punika anak wénten masiosan tetujon ipune. Yéning tetujon ipune anggén masesimbing kapining anaké sané tan seneng ipun, kocap salah tampi anaké sané kasimbing. Salah baan nampinin nénten karwan masih wang sane nampi punika dados kasambatang basang bawak; semaliha wang sané mebaosang punika tonden karwan

ipun madué tetujon sané tidongtidong. Pantes utawi patut masih iraga mapineh lan matetilik duaning mangkin akéh parindikané sekadi punika. Nanging nénten pedas baan mangenehang yéning akéh wang utawi jatma sané pragat salah tampi minab makéhan lakarang wang sane brangti dogen paminehnyane. Mangkin minab wénten anaké sané ketah kabaos waged masesimbing, nanging kocap arang jatmané sané kabaos waged salah tampi. Nanging anaké sané aluh baan ipun salah tampi, minab sampun sekadi paukudané uli palekadané. Taler minab wénten anaké buin mani puané sané lakarang nyambatang palekadan anaké sané beneh nampinin baos. Wé nten masih anake sane lakarang nyambatang keliru nampinin baos. Yéning keliru, tetep ipun dados icén pamineh mangdané ipun sida minehang malih di kadituane. Nanging yéning sampun belus benangé sangkaning salah baan nampinin, sinah sampun nénten sida baan minehang malih. I Madé Suwitra

i raga. Di mulihé maan tuah sakit. Sakit makemplang tur sakit keneh ulian kenehé kasakitin iba padidi.” I Wayan tusing ngidang ngresepang tuturan bapané. Ia galak tur nyautin munyin bapané. “Kéto munyin bapané, kadirasa bapa tusing setuju tekén pajalan kramané sané lakal nuntut pejabaté ento. Adi bapa tusing setuju? Demen bapa i raga idup katandes?” Ngawang I Wayan nyautin bapané. Di kenehné suba dot nuntut pejabaté. Pemerintahan jani nak uli rakyat lan untuk rakyak. To ané makada masyarakate lakal ngomong ajak pejabaté ento. Ngambrés I Wayan nyemak motor. Gebrat-gebrét negakin motorné. Ia pesu ngebut mamanes. Di balé banjaré suba liu pemudané. Ada ané nganggo baju barak sané nyinahang ririh. Ada sané mabaju pelung, nyinahang nagih hidup makmur, kéto masi sané mabaju gadang, kuning lan lianan ngelah arti warnan bajuné. Sasampuné sinamian makumpul pemudané, makejang menék trek sané kasiapang uling ibi. Trek sané suba misi spanduk lakar nuntut. “Buktikan janjimu” gedé sajan tulisan ento di spanduké. Tusing ada molas menit, pemuda banjaré suba neked di muka kantor pejabaté ento. Mekejang paceburbur uli treké. Ngebatang spanduk gedé tur ngedengin ka muka gedung pejabaté ento. I Wayan mamunyi nganggo mikropun nutut apang pejabaté ento inget kén janji. Kanti telung dasa menit I Wayan jerat-jerit di muka kantoré, nanging pejabaté ento tusing ada pesu. Bawahanné masi tusing ada sané nengokin pesu.

Kadirasa pemudané cara pitik kilangan pengina. Kiak-kiak ia uling selat témbok. Nyansan tengai, pemudané nyansan panes. Tusing buin sabar ulian munyi. Ngenjit ban di sisin jalané. Guminé ané suba kebus, pemuda kebus, buin jani misi api ané kebus. Japi ja apiné suba gedé, tusing masi ngidayang ngundang pejabaté ento ngenah. Sané teka tuah petugas keamanan mubarang pemudané sané kebus lan mamua barak. Tusing ja maan matepuk pejabaté ento nanging pemudané liu ané macak-cak. Ngenén munyiné Pan Wayan. Pabelés-belés pamudané nyelametang déwékné. Ada sané duegan menék ka trucké. I Wayan ririh ditu majujuk ngelawan petugasé. Kanti makemplang. Sirahné kebés, matané pelung, basangné pelung lan maplaibang ka rumah sakit. Kisah-kisah I Wayan di rumah sakit. Suba maimpus, maperban, buin katuntut dadi propokator. Di sampingné ada bapak petugas keamanan. Pan Wayan tusing ja pedih nepuk I Wayan kakéto, buin ia kedék ngingetin munyiné tekén pianakné. “I raga suba pelih mamilih. Tusing maan apa cening kema nuntut. Amen maan mirib tuah entut. Luungan i raga mendep, kayang pemilihané buin i raga memilih ané luung, suud punyah ulian simakrama tur janji.” Petugasé marasa elék ningehin munyin Pan Wayan. “Tegarang jani tolih awak ceningé! Telah matatu. Maan tuah sakit ulian nuntut entut.” “Beneh munyin bapané. Ia suba menang, beneh ia maan cundang. Kanti tiang dadi cundang.” I Wayan nyautin bapané sambilanga malahin limané sané maperban.

Saking Langit Bali IDK Raka Kusuma Ketut Suwidja I tangan kiwa bapané ngamel ental nyalang tangan tengen bapané ngamel pangrupak nyalang magending bapa tan pararian meled kenehé ngawi geguritan matembang padidi sapeteng-peteng, sawai-wai nembangang tongos langgeng melah miwah tongos langgeng makenyah di majalané ka gumi wayah apang ada anggon panyaru kenjel di majalané ka gumi wayah apang kenehé setata kendel

Ketut Suwidja II lali manawa bapa naen dumun ngripta indik gumi wayah ring entalé makenyah? sapuniki: guni wayah gumi luung rurungé kema masi luung majalan kema sing lakar kenjel majalan kema setata kendel majalan ka gumi wayah panyaru kenjelé tan paguna majalan ka gumi wayah pakendel kenehé tan paguna bapa, bapa, bapa lali naen ngripta sapunika?

Ketut Suwidja III jaga mamarga ka gumi wayah biana wénten pilpilang bapa ring mamargané ka gumi wayah biana wénten bakta bapa nakénin biana purun bapa, ngaripta geguritan sampun? ngalér kanginang pamargané, beneng uleng cacingak duéné ka ajeng ka kébot utawi ka kanawan apisan ten macingakan diastun sayan doh kantun kanten ragan bapané makelapan diastun sampun doh kantun kanten tangan duéné maulapan


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.