Redité Paing, 28 Juni 2009
Bali L E M B A R
B A S A
9 B A L I
Bencingah
PKB, Seniman, lan Seni Anyar Wénten napi ring PKB rahinané mangkin? Yakti ké, Pésta Kesenian Bali wantah genahnyané mapupul para seniman lan ngelarang asil seninnyané? Mangkin sira sané kabaos seniman? Seniman matiosan sareng tukang, sakadi tukang togog boya ja seniman patung, juru igel (penari) nénten wenang kasambat seniman tari, tukang gambel boya ja seniman musik. Nanging mangkin ring Bali sampun capuh, encén sané mawasta seniman lan éncen sané mawasta penggiat tradisi. Santukan samian nganikayang déwéknyané seniman, sangkaning wau mrasidayang nepak gangsa, ngépatang tangan ngigél Olég, ngukir nganggén patra sané aéng-aéng nanging nénten ngripa karya seni sané anyar. “Imbayang titiang ring Bali yéning mlajah magambel, wénten sané kabaos maguru panggul. Yéning panguruk nepak gambelanné lan panggulné majalan, i raga sané mauruk nuutin kémanten. I raga tuah milu-milu. Sangkaning titiang marasa seni musik punika nglimbak titiang meled mlajahin, punika sané ngawinang titiang doh-doh mlajah ka New Zealand. I rika titiang polih makudang-kudang teori musik, punapi ngajiang seniné, lan ngripta sané anyar ring widang titiangé (seni musik klasik modéren),” I Wayan Gdé Yudane nuturang. Dané ngwewehin mangkin ring PKB, seniman sané yakti seniman nénten madué genah. PKB sakadi genah paméran kebudayaan Bali, boya ja sakadi pésta kesenian, péstanyané para seniman sané ngwetuang karya seni anyar. Napi sané kapamérang ring PKB taler wénten ring genah-genah tiosan ring Bali, sakadi yéning makayunan nyingakin pengrajin pérak rauh manten ka Celuk, utawi yéning makayunan nyingakin makudangkudang barang kerajinan Bali rauh manten ka Pasar Sukawati, utawi nyingakin parade sané tiosan sakadi éédan upacara utaminnyané ngodalin, punika taler wénten ring wewengkon Bali (nénten ring PKB kémanten). Mangkin, yéning sampun kahananné sakadi punika napi perlu wénten PKB? Sané kapéntasang ring PKB tuah karya seni tetamian leluhuré, arang wénten penciptaan sané anyar. Pidabdab sakadi PKB biasané anggén ngenalang budaya Bali majeng ring sang sané nénten uning, mangkin yéning samian sampun uning ring seni punika, raris napi sujatinné tatojon sané kabuatang? Yudane nganikang pidabdab festival sakadi PKB kadi anak ngurek raga, ngibur raga praragan. Boya ja nyajiang kesenian anyar. “Sakadi baos titiang i wau, seniman punika matiosan sareng “juru” utawi penggiat tradisi klasik. Boya ja anak alit sané ngigel ring pembukaan PKB punika wantah seniman. Seniman punika lebihan ka arah penciptaannyané, boya nulad-nulad. Imbayang titiang malih, seni punika sakadi punyan-punyanan (tumbuh-madonmabunga-mabuah) punika wastané nglimbak (berkembang), nanging yéning sampun kasiam nanging nénten tumbuh punika patut kapinehin. Punapi pacang pungkuran seniné punika?,” I Wayan Gdé Yudane, staf pengajar ring New Zealand School of Music puniki nugesin. Dané ngaptiang mangdané wénten pauwahan ring PKB, santukan ngantos mangkin dané durung nyingakin senimané polih genah ring PKB. Sané polih genah wantah sané berkepentingan kémanten. Nénten wénten seni anyar ring PKB. (dwi/ita)
39
I Wayan Gdé Yudane
Eda Maguru Panggul
BO/dok
Sampunang Nglestariang Kémanten, PKB taler Patut Nglimbakang Kesenian Yadiastun pamargin Pésta Kesenian Bali (PKB)-né sampun mayusa 31 warsa, setata makéh sané maosang wantah kéto-kéto dogén. Nyabran warsa kabaos sakancan kesenian sané katontonang ring PKB makéhan pateh. Durung wénten sané nyihnayang kesenian Baliné sayansayan nglimbak ring PKB. Makudang-kudang krama sané rauh ka PKB maosang kesenian sané kasolahang ring PKB setata pateh nyabran warsa. “Wénten asiki kalih kesenian sané langka utawi seni
“Niki ané di bucu madan Krethagosa, tongos balé pengadilan jaman kerajaan maluan. Di dingdingné ba duur bek misi gambar wayang ané nyritayang Bima Swarga lan pengadilané di akhirat, nyritayang Karma Phalané ané lakar katepuk, kayang apa panumadian jatmané buin kawekas. Ané di tengah madan taman gili masih misi gambar wayang, makejang mapitutur apang manusané patut malaksana ané rahayu. Keadilan Ida Hyang Widi ané maraga Hakim Maha Agung mula tuara dadi tawah, tuara dadi tombok ben doa, ben pipis wiadin banten lan bukur tegeh. Yén sampun salah agung dosa pasti masuk neraka lan patut mayah dosa ukumané di numitisé buin kawekas. Yén lascarya mayadnya, malaksana ané rahayu sinah maan swarga tur yén numitis buin kawekas maan kebagiaan. Tuara ada swarga tumus, neraka tumus, pasti lakar buin numitis ka mrecapada tongos i ragané nyalanin karma phalané nincapang swadharmané apang nyidayang ngilangang momo angkarané. Yén sida lepas uli suka duka, jelé melah, mara madan suka tan pawali duka.” Gusti Ngurah nerangang makisi-kisi. Suud ngajeng lantas buin menék ka montoré. Sopir lan dagangé lénan sampun teka lantas montoré buin majalan pesu uli panambangan beneng kaja. Ratna Dumilah nguratiang pamandangané asri di sisin jalané makelakkelok di Bukit Jambul. Pétak cariké cenik-cenik makejang maan yéh, misi padi. Ané ten maan yéh misi bunga, séla,
kréasi. Sakéwanten durung prasida ngawinang para janané kadaut pacang nonton,” baos Made Mudita (34), sinalih tunggil krama saking Gianyar. Manut Madé, sepatutnyané PKB ngutamayang utsaha nangiang malih kesenian sané sampun ical turmaning nangiang kesenian anyar nganutin panglimbak jagaté. “Inovasi (rerincikan anyar) kesenian durung nglimbak pisan ring PKB. Nika mawinan sakadi nglanturang napi sané sampun mamargi warsa-warsané sané sampun lintang,” baos Madé. Manggala Sanggar Seni Indah Prima (SIP) Kelurahan Legian, Drs. I Nyoman Sarjana nénten mapisalah yaning makéh para janané sané maosang PKB wantah kénten-kénten kémanten. Duaning, napi sané kasolahang ring PKB nénten doh matiosan sareng warsa-warsa sané lintang. “Sapatutnyané panitia mawali ring tetujon utama PKB wantah menggali utawi nangiang, nglestariang miwah nglimbakang kesenian Baliné. Makatetiga tetujon PKB-né inucap patut wénten alat ukurnyané,” baos Nyoman Sarjana. Nyoman Sarjana ngicén conto, yaning utsaha nangiang kesenian sané sampun sayan-sayan ical patut wénten data akuda kesenian sané langka sampun prasida katangiang turmanign kalestariang. Asapunika taler indik tetujon nglimbakang kesenian patut wénten data akuda sampun kesenian anyar sané katangiang tur kalimbakang. “Kesenian anyar punika sampunang puput ngantos PKB kémanten. Ring PKB sané jagi rauh patut wénten data asapunapi panglimbak keseniané inucap,” baos Sarjana sané
tabia, tuung, cengkéh lan wohwohan lénan. Di pengkolané duuran ada pondok-pondokan tongos anaké merérén ngopi lan madaar sambilang namtamin kaasrian panoramané di Bukit Jambul marep ka pasisiné kelod. Sedeng melaha pesan sopiré marérén ngisinin yéh saha ninginang mesin montorné. Liu masih penumpange tuun nguadang bangkiangné. “Tu Ngurah ngulangunin pesan pemandangané driki. Mirip pesan cara di Rembitan marep ka pesisin Kutané. Kéwala di Rembitan tanahé gundul tan patoya. Yén driki kayang di muncuk-muncuk bukita yéhé pakecorcor. Wiakti petani Baliné sampun kaloktah kaluwihan pengairan Subakné.” Ratna Dumilah ngituk angob maiwasan tuun. “Bélak-bélokanné cara di Pusuk. Nanging bédanné di Pusuk sisin margané alas yén driki carik. Nanging uli dija kadén tekan yéhé niki Bli Ngurah?” Gusti Ayu Sri masih bingung sawiréh tukad Telagawajané joh betén. Buina ten ada telabah di Rendang. “Asal yéhé niki uli Arca, ulun tukad Telagawajané gaénanga dam lantas celepanga ka aungané sawetara a kilométer lantangné di batan Désa Rendangé mara pesu ngecokin cariké gaénanga telabah uli Nongan ngelodang teked mriki. Ané ngaé boya ja Insinyur nanging undagi tukang paras lan aungan ngadu kapénteran cara tradisional Subak di Bali. Buin jebos tingalin,” Gusti Ngurah saking lenggut critané sagét teked di margané nuunang ka tukad Telagawaja. Buin Rat-
naenin sanggarnyané masolah ring PKB. Manut Nyoman Sarjana, kawéntenan PKB sakadi mangkin sané ngwetuang pakrimik saking para janané sangkaning pamargin PKB-né sayansayan nyerod dados srana ngrereh jinah sakadi kasus mark up pangargan séwa stand kerajinan ring PKB. “Niki wantah salah i raga sareng sami, boya ja panitia kémanten. Ngiring mangkin mapidabdab ngawit mangkin mangda PKB-né sané mautama puniki prasida mataksu malih sakadi daweg kakawitin,” Nyoman Sarjana nugesin. Minab sangkaning kahanan PKBné sakadi punika raris makéh para janané sané rauh ring PKB nénten ja sangkaning manah yakti-yakti pacang nonton balih-balihan kesenian, sakéwanten sangkaning manah pacang matetumbasan. Napimalih Taman Budaya Ardha Candra sané pinaka genah PKB sampun sayansayan kakurung antuk sakancan dagang. Ni Komang Déwi Suryani (26), sinalih tunggil krama saking Buléléng maosang rauh ke PKB sangkaning miragi wénten stand Kulinér Bali. Nika mawinan, ri sampuné rauh ring Taman Budaya, Komang nénten ja nonton balih-balihan sané katontonang ring kalangan PKB, nanging ngrereh stand Kulinér Bali. Sayuwakti wénten taler para janané sané rauh ke PKB sangkaning yakti-yakti pacang nonton. Sakéwanten, yaning seleh-selehin, makéhan sané nonton punika wantah sangkaning sekaa sané masolah saking désa utawi banjarnyané. “Tumbén sekaa di banjar tiangé pentas di PKB. Nah, pang milu masi ngemaang support,” baos Komang Darsana saking Gianyar ri kala sekaa dolanan saking désannyané masolah ring PKB. (aya)
na Dumilah bengong ningalin tukadé joh betén. “Nah Dénda, Gék Sri, tingalin yéhé ngrébés uli bangkiang tangkidé, nika salih tunggil bindun aungané anggona mesuang tanah mriki. Di duuran sisin margané ada masih binduné di Rendang. Kayang mangkin liu anaké tuun ngalih yéh minum drika. Cariké ané ada di samping pengawas Gunungé nika masih maan yéh uli resan aungané.” Ten medmed Ratna Dumilah lan Gék Sri kipak-ingeng salantang margané ningalin kasuburan tanahé bek misi pamula-mulaan. Kénten masih Gusti Ngurah tuara med nyautin patakon rai lan rabinné. Gusti Ngurah Gedé lan rabinné amung cemas-cemus ica. Sagét makriet montoré ngerém marérén di arepan pekené. Panumpangé gagéson nuunang barangné. Krenété nerima ongkos lan nyusuk pipisné ané lebihan. Montoré buin majalan lan marérén di arepan jeronné Gusti Ngurah Darsana. Krenété nuunang barangbarangé. Sesampuné tegep lantas mayah séwan montoré makejang. “Sampunang ja bli Ngurah, tumbén ja bli mantuk iring tiang,” kénten sopiré. “Ten ja kénten Nang Oka, raga mula nambang. Bénjangan yén tiang perlu ngujang ten bani nunas tulung. Mangkin mungpung wénten, padalem tuyuh krenété.” “Nggih yén kénten tunas tiang. Nyanan délokina nyén mantuk, ajaka matuakan,” kénten pasaurné saha nyalanang montorné. Gusti Biang Ngurah teka nyagjagin okanné ngaba segehan lan
canang pamapag ngantén. Sesampuné masegehan lantas mantuné lan okanné kadandan mantukan ngojog ka balé Gunung rata. Gusti Ngurah Gedé lan rabinné nututin ngaranjing. Barangbarangé abana tekén panyeroané kajeroan. Tas lan koper kacelepang ka kamar di Gunung rata lan balé dangin. Barangé ané lénan pilah-pilaha tekén Gusti Biang Suci, encén ané gapgapan, encén ané buku lan surat-surat pentingné Gusti Ngurah. Sasampuné melah tongosné lantas makejang malinggih di gunung rata. “Nah, apang ten tiang salah makaukan, sira kanikain mantuné Mbok Suci?” “Ratna Dumilah Yu Ngurah. Nika mula adanné uli cerik. Tiang amung ngimbuhin ben Ratna dogén apang ada masih pasaluk adan, nanging apang ten masih kagok yén kaukina mani puan tekén kulawarganné jumahné,” kénten Gusti Biang Suci nerangang. Makejang ané mireng matutang.” Béh anut pisan peséngan sareng swabawané Jro Mekel” “Nah, ning Ratna, kanggoang umahé uwug kakéné. Ibu jumah paturu luh kalahina tekén I Ngurah luas. Jani Ratna milu nampedang lacur Ibuné ajak adiné pada.” “Inggih sampun sami nikaanga ring Tu Ngurah. Jumah titiangé ring Séngkol taler pateh, ngrereh toya méweh. Kantun becikan driki, seringan wénten sabeh, wénten toya.” (Masambung)
“Yén panguruké nepak, i raga ané mauruk milu nepak. Yén panguruké nenggil i raga masih milu nenggil. Mara bisa ngigelang Oleg suba ngorahang déwék seniman tari, mara bisa ngukir suba kasambat seniman. Jeg di Bali aluh sajan anak dadi seniman. Tusing kabédayang encén ané madan seniman lan penggiat tradisi,” I Wayan Gdé Yudane nyrita. Dané taler nyritayang béda konsép seniman ring Bali sareng seniman sujatinné, “sakadi peméntasan musik, yén ring Bali asalkan musik punika prasida nglangenin punika sané kabaos karya sané spéktakulér. Tios saking hakékat seni musik, sané begeh madaging kejutan-kejutan majeng ring sané mirengang lan musik sané kapéntasang punika prasida ngawé sané nonton utawi sané mireng mapineh-pineh. Punika sané ngawinang yéning seniman punika madué inteléktual sané tinggi,” pengajar ring New Zealand School of Music puniki maosang. Penggarap ilustrasi musik ring film Coming Out puniki taler ngwewehin, “yéning i raga ring Bali budaya mamaca i raga kari kirangan. Punika ngawinang kari maguru panggul, yéning titiang boya ja nyombongan raga, mangkin ri kala titiang menggarap musik anggén ring peméntasan, konsér-konsér besar, utawi film. Notasiné titiang karyanin ring Bali, sané memainkan wantah saking New Zealand. Sakadi mangkin titiang menggarap musik sané pacang dimainkan olih NZ Tryo ring New Zealand,” baosnyané. Dané mapangapti mangdané wénten pembaharuan pemikiran ring widang seni utaminnyané ring Bali. Mangdané bénjangan nénten walek pianak utawi cucu. Yéning kari kahanané sakadi mangkin sampunang pelihanga yéning pianak cucuné bénjangan ngwalék. (dwi/ita)
Napi Orti Lomba Makanan ring PKB Silih tunggil acara PKB sané akéh karaméang olih pamilet alit lan anom-anom Baliné wantah lomba makanan sané kagelar Redité (21/6) lintang. Ring lomba makarya ajeng-ajengan puniki wénten tetiga lomba sané nyarengin anak alit lan anak anom. Pamilet siosan kasarengin olih intansi, persatuan organisasi, putra lan putri PKK kab/kota ring Bali. Lomba Makarya Rujak Mayéh kasarengin olih 22 pamilet, Lomba Makarya Klepon saking séle 22 pamilet, Lomba Makarya Jangan Maurab taler kasarengin olih 22 pamilet lan Lomba Masak Serba Ikan kasarengin olih 25 pamilet saking ibu-ibu PKK. Pamuputné sané kajudi pinaka pemenang Makarya Rujak Mayéh saking Juara I, II, III inggih punika Pramudya Iswari (Badung), Putu Prabawati (Klungkung), lan Diah Ariyantini (Badung). Lomba Makarya Klepon, Juara I, Ida Ayu Diah Syahfitri (Gianyar), Juara II, Endah Nopianti (Badung) lan Ni Madé Shantia Déwi (Badung) pinaka juara III. Lomba Makarya Jangan Maurab, Juara I, II lan III kapolihin olih Ni Luh Putu Dési Erawati (Dénpasar), I Gusti Ayu Agung Putri Diantari (Badung), lan I Kadék Wiratmajaya (Badung). Lomba Makarya Masakan Ikan, Juara I, II, III kapolihin olih Nyonya Ketut Winada (Dénpasar), Nyonya IB Berata (Dénpasar) lan Nyonya IB Suatini Karang (Badung). (cen/ita)
Lomba Lukis ring PKB Ring Taman Budaya duk Buda (24/6) lintang taler kalaksanayang lomba melukis tingkat SD, SMP lan SMA. Wénten tiga tema seni lukis sane kalombayang, inggih punika Seni Lukis Bali Klasik, Seni Lukis Bali Modéren lan Seni Lukis Modéren. Koordinator lomba Ketut Murdana nganikayang kaangkatnyané tatiga téma puniki nginutin pamargin lan nglimbak seni lukisé ring Bali. Seni Lukis Bali Klasik ngeniang karya seni sané berkembang abad ke16 inggih punika kakaryan seni sané sampun madué pakem teges sané nglimbak kantos mangkin. Seni Lukis Bali Modéren berkembang ngawit wéntennyané alkulturasi éstetika modéren sareng jagat Barat sané kabakta olih pelukis asing ka Bali lan raris berkembang dados idéntitas daérah Bali sané prasida kapanggihin ring Ubud, Batuan lan daerah siosan ring Bali. Sané kabaos Seni Lukis Modéren manut Murdana wantah seni lukis sané perkembangannyané nganutin éstetika modéren barat sané nyebar kasajebag jagat sané maciri suryalisme, mutualisme, lan abstrak. (cen/ita)
Kacang Komak Asiki pasién positif flu Babi. -Niki mawasta positif sané negatif. *** Akéh pelanggaran pewangunan fisik, Badung perlu pengawas tingkat désa. -Désa ngawasin, man né néken sira? *** Polda ngamusnahang barang bukti narkoba lan miras. -Péh ambunné jelék puk.