Kruna
10 I Déwa Madé Santra
Redité Pon, 25 Januari 2009
Putu Bambang Ika Winjalista
Ni Madé Frischa Aswarini
Juara Nasional Olimpiade Tetep Malatih Ngigel Mangda Lemuh Membaca APBN
Mangda Anut ring Budaya Indik kemajuan pariwisata Bali, mangkin sampun ngranjing ka désadésa. Puniki kacihnayang ring kawéntenannyané panglimbakanpanglimbakan daérah poténsi pariwisata. Utaminnyané mangkin panglimbakan pariwisata pantai. “Yadiastun para invéstoré sampun ngranjing ka désa-désa nanging katunasin mangdané para invéstoré punika anut ring budaya inggihan punika désa, kala, lan patra. Yéning kamanah-manahin kawéntenan pengembangan pariwisata puniki dahat mapaiketan sareng para krama ring désa inucap. Santukan yéning ring désa punika kakembangang pariwisata pastika kramané sané meneng i rika raris makarya ring genahé punika. Puniki nyihnayang kawéntenan pengangguran pacang ngedikan,” baos I Déwa Madé Santra. Bendésa adat désa Kelating puniki maosang kawéntenan pengembangan pariwisata pantai ring wewengkonnyané prasida ngirangin kawéntenan pengangguran ring désanyané. Yadiastun dané nyambut becik kawéntenan pengembangan pariwisata puniki nanging dané mawarah-warah majeng ring kramannyané mangda saha yatna-yatna ring kawéntenan invéstor sané ngodag-ngodag. “Yéning wénten invéstor sané malaksana nénten becik, mangdané para krama sané miragi indiké punika digelis nglaporang. Santukan pacang katiwakan sanksi sakadi sané wénten ring désa adaté,” pinunas dané. (dwi)
Duk tanggal 1-2 Désémber 2008 lintang, magenah ring kantor Pajak Bali ring Renon, para pamidara miwah déwan juri lomba membaca APBN sayuwakti angob ring kawikanan anak anom mapeséngan Ni Madé Frisca Aswarini puniki. Duk katakénin indik sapunapi antuk ngatur APBN mangdané mawiguna majeng masyarakat Indonésia, dané nganikaang, sané pemerintah utawi para pamimpin patut nglaksanayang ékonomi kréatif. “Sapunapi becikné peraturan sané sampun kamedalang yéning nénten kajalang antuk tata cara sané kréatif, sinah alit pikenohnyané,” kénten dané nerangang indik daging artikelnyané. Sangkaning artikelnyané indik nata APBN antuk ékonomi kréatif punika, siswi kelas XII IPA 5 SMAN 7 Dénpasar puniki kasudi pinaka juara I Lomba Artikel ring Olimpiade Membaca APBN 2008 tingkat SMA sane kagelar olih Départemén Keuangan RI, Sarikat Penerbit Surat Kabar lan Kelompok Média Bali Post. Ring tingkat nasional, bajang jegeg puniki kajudi pinaka juara II. “Duk malomba ring Jakarta titiang bagia pisan, duaning prasida kacunduk sareng pamilet-pamilet pinih becik ring sajebag Indonésia, samaliha sangkaning lomba punika titiang prasida ka Jakarta,” baos dané sinambi ica. Siswa sané magabung ring komunitas Sahaja puniki sampun sering molihang juara ring pacentokan puisi lan cerpén. Mangdané prasida mapréstasi, Frischa ngiringang anom-anomé mangda setata mamaca. “Makéh mamaca sinah pacang makéh polih pengetahuan,” baos putri pinih alit saking I Madè Bangli lan Putu Sukarini puniki. Siosan ring nulis puisi lan cerpén, anak istri sané embas ring Dénpasar, 17 Oktober 1991 puniki taler nulis biografi seniman I Madé Wiantané. (ita/ast)
Ring widang igel-igelan Bali, Putu Bambang Ika Winjalista sané ketah kasambat Ika sayuwakti wikan. Siswa kelas VI A SD Saraswati 2 Dénpasar puniki sampun sering molihang juara ri kala nyarengin pacentokan tari Bali, yadiastun asapunika dané ngangken tetep malajah ngigel mangda igelanné sayan pangus lan awaknyané lemuh. “Titiang madué galah tetep malatih ngigel, siosan ring anggén titiang malajah igel-igelan anyar, taler mangda awak titiangé lemuh. Iwang pisan yéning i raga malatih ngigel wantah sangkaning pacang malomba,” baos putri saking Nyoman Bambang Gedé Anom Widnyana sareng Ni Wayan Astiti puniki seken. Kasenengan Ika ring sasolahan Bali, sangkaning saking kantun TK dané sampun malatih ring Sanggar Tari Asri Kencana druén ibunyané. Mangkin dané nganikaang pacang seleg dumun malatih sasolahan Bali. Yéning sampun pascat ring sakancan sasolahan Bali, wau kocap Ika pacang mauruk tarian se-nusantara. “Yéning dasar tari Baliné sampun becik, sinah pacang prasida mauruk ngigelang tarian saking daérah siosan. Soang-soang daérah ring Indonésia madué tarian sané madué kabecikan néwék. Punika mawinan yéning sampun kelih titiang meled malajahin makasami tarian nusantara punika,” kénten pangaptian dané. Yéning malajah tari Bali, Ika nganikaang raganné nénten milih-milih, napiké malajah tari Bali Klasik, napi Kréasi. Sakéwanten yéning katakénang sané encén dané senengin, sinah dané nganikang senengan ngolahang Tari Kréasi. (ast/ita)
I Wayan Sira
Méweh Ngeniang Karakter Prabu Sulakrama Kapradnyanan I Wayan Sira ngwayang sampun ketah kauningin. Arin dalang I Madè Sidia lan putran jero dalang I Wayan Sidja puniki sampun kapiandel pisan dados dalang. Sangkaning ngwayang dané sampun sering kaundang ka dura negara. Makudang-kudang karakter wayang prasida danè solahang, sakéwanten ri tatkala kasudi dados Prabu Sulakrama ring dramatari Sri Tanjung, dané ngangken méweh ngeniang karakterné Prabu Sulakrama. “Sayuwakti ri kala ngwayang titiang sampun biasa nyolahang makudangkudang karakter, sakéwanten punika ma-
I Kliud tekén I Tragia Olih W. Suardiana Ada anak cerik pianak Pan Kliud kadanin I Kliud. Ia masekolah, nanging mayus pesan malajah. Makiré ka sekolahan tusing taén pati manjus, pepes ngalengit, tusing pati masuk ka sekolahan. Uli jumahné semengan ia suba makikén lakar ka sekolahan, tur sregep ngaba étéh-étéh pirantin anak masekolah. Buat pakaadné uli jumahné singja laut kasekolahan, nanging ia ngalingkung ka tegalané ngalih kubu anggona masaré. Di kénkéné, ia malali kumah timpal-timpalné ané gegaénné ngecel siap muah ngadu daya tan patut dogén. Ané buin besik, ané ngranaang liu reraman murid-muridé pakrimik takut tekén pianakné kena ius solah I Kliudé krana ia demen maceki. Yan tusing masaré di kubun anaké, tusing malali ajaka timpalné ané demen nyemak gegaén ka kéto, I Kliud maceki ajaka sekaané di tegal Céblongé. Uling semengan kanti sanja kodag baana mecik-mecik sampéan kanti engsap ngisinin basangné. Pepes koné mémé bapanné ngalémékin I Kliud, sakéwala tusing ada idepanga paglémék reramanné. Doning suba med ngamaang I Kliud paglémék dadi makelo-kelo ngambul mémé bapanné, depinina pianakné ngulah laku. Kacrita ada anak cerik pianak Pan Tragia kadanin I Tragia. I Tragia pada-pada masekolah sibarengan ajaka I Kliud tur akelas. Solah I Tragiané joh tanding tekén I Kliud, ia anteng pesan masekolah. Sapengajah mémé bapa muah gurunné makejang resepanga. Saluiring paplajahanné, ané plajahina di sakolahan, makejang tuara ada tlémananga. Buat gegaén jumahné masih ia tuara taén nungkakang makejang sregep baana ngarap, nyak buka adanné Tragia, tragia saja ia nyemak gaé. Doning kéto, makejang gurunné pada tresna, reramanné pada nyayangang buat katragian I Tragiané masolah nyolahang padéwékan. Gelisang satua, nuju dina kenaikan kelas, I Kliud umumanga tekén guru kelasé tusing bareng naik kelas buka timpal-timpalné ané lénan. I Tragia setata nyidaang naik kelas buina maimbuh maan peris krana dadi juara kelas. Sasubanné jani ia tamat masekolahan kanti SMA, I Tragia laut nglamar gegaén, tur katrima dadi pegawé post. Kabenengan koné masi I Kliud maan ngidih gaé dadi tenaga honorér di kantorné I Tragia. Wiréh ia tusing cacep mamaca dadi baanga gaé dadi tukang nganter surat ané paek-paek dogénan. Nuju dina anu, I Kliud tundéna ngaba surat baan I Tragia maduluran pipis satak tali rupiah, lakar katur tekén bapak kapolsék. Satekedné di kantor polsék, ditu lantas suraté aturanga baan I Kliud tekén pak kapolsék, nanging pipisné tusing aturanga. Sasubanné pak kapolsék maca suraté, lantas dané matakon tekén I Kliud, “Hai, Kliud! Dadi suraté bodong tusing misi pelicin, sing ada baanga baan kepala posé?” Kéto abetné pak kapolsék tekén I Kliud sada nylidik. Matur I Kliud sada ngelénang ulat, “In-
dik nika tan wénten tiang uning pak kapolsék, duaning pak kepala nénten wénten ngicén tiang jinah nyang arupiah,” kéto abetné I Kliud tekén pak kapolsék. Duaning pak kapolsék mula geginanné ngejuk maling, suba kena antuka buat solah I Kliudé mamauk, nanging buin masih seseda I Kliud, “Kénkén dadi dini di suraté ada matulis misi pipis satak tali rupiah, tur cai orahanga ngaba. Eda pesan cai linyok! Yan cai tuara nyak ngaku papatutan, jani lakar telpun saya pak kepala posé pang ngenah saja tan sajané buka ané katulis di suraté ténénan. Yan cai suba ngaku tusing ada salahné anaké ngaku papolosan.” Kéto abetné pak kapolsék nuturin I Kliud. Mara kéto pitutur pak kapolsék, lantas I Kliud ngaku, tur pipisé ané satak tali rupiah laut aturanga tekén pak kapolsék. Mara I Kliud ngaturang pipisé, ditu pak kapolsék nundén anak buahné nyelepang I Kliud ka kamar tahanan. Suba masaning masa, lantas I Kliud turéksaina baan tugas panyidiké buat panangkan iané ada di sél. Ditu I Kliud nuturang déwékné kanti masuk sél tur nunasang baos buat déwékné ngaku ngelem papét pipis satak tali rupiah tekén pak kapolsék ulian pituduh pak kapolsék ngraga. Mara kéto munyinné I Kliud lantas mabaos pak penyidik sinambi ica, “Buat entoné saja pesan Kliud! Anaké ngaku tusing ada salahné yan suba ia malaksana. Nanging kasus cainé ené, awanan cai celepanga ka sél tekén pak kapolsék baana cai ngelem papét. Ukumé tusing dadi ajak manyama braya cara dilemah kéné, saya ngajak Kliud dadi ngidih pelih sakéwala ukumé tetep majalan! Nah, ento ané nyalahang cai tuah i ukum.” Mara kéto baosné pak penyidik, I Kliud tusing pesu raos. Pameragat koné pamutusné di pengadilan I Kliud kena danda kurungan masél telung bulan makeloné tur kena prabéa sidang siu rupiah. I Kliud narima ukumané masél telung bulan tusing misi banding, wiréh ia suba mrasa tekéning déwékné pelih. Suba koné ia celepanga ka bui, aduh déwa ratu inguh tur upek kenehné makurung di kamaré daki bek misi temuyukan. Sabilang peteng ia maselselan padidi, “Béh nyak gén i malu dugasé nu masekolah i raga rajin masuk, tusing mayus tur demen majudi, sinah lén nasibé, tusing cara jani makurung telung bulan. Jani kadung suba kakéné, kénkénang baan ngilangang jeléné. Buina i déwék maan maselselan dogén, cara sesonggané kénkénang nuduk tuaké kadung suba labuh. Yén uli malu pinehin lakar jeléné, pedas melahé bakal tepuk,” kéto I Kliud mariselsel padéwékan sambilanga ilih-ilih baan kebus barané nongos di bui.
siosan pisan sareng main dramatari utawi téater modérén. Yéning ngwayang titiang mengkeb, wantah suara lan parisolah wayangé kémanten sané nyiriang soang-soang tokoh. Boya ja titiang. Punika mawinan duk kanikain dados Prabu Sulakrama titiang mrasa méweh, sakèwanten titiang meled malajah,” baos pagawè honorér Dinas Kebudayaan Gianyar puniki. Yadiastun nganikaang kantun malajah, abah, suara, lan gagendingan anak lanang sanè embas tanggal 2 Januari 1973 puniki sampun becik pisan, méweh yéning ngrerehang bandinganné. Siosan ring nyarengin drama tari Sri Tanjung
sané kagelar olih Yayasan Arti puniki, sarahina-rahina suami Ida Ayu Widyaningrat puniki ngemban alit-alitè maseniseni ring Sanggar Paripurna, Bona Gianyar. Sareng sanggar sanè kapimpin olih I Madé Sidia puniki, nyabran rahina Anggara lan Saniscara danè masolah ring Bali Marine&Park. “Ring Taman Safari sanggar titiangé nyolahang dramatari Ramayana. Duaning blin titiangé kantun masekolah ring Solo, lan lunga ka dura negara, dadosné titiang sané mangkin ngambel pakaryan punika,” baos tamatan ISI Dènpasar warsa 1997 puniki. (ita)
Lumut-lumut Watu Lumbang (5)
Ceraken
Usada Kuda Kaasuh olih I Gusti Madé Sutjaja
Olih IBM Dharma Palguna
Puniki Usada Kuda. Ring galahé mangkin kaanggé muruk basa Bali miwah Kawi sawates cakepan puniki. Sasuratan basa Kawinyané nganggé Kawi Times New Roman. Indik daging, mantuka ring panampén soang-soang.
”sang saksat metu yan hana wang amuter tutur pinahayu” Ucap sastra ring ruhur punika titiang ambil saking kakawin Arjuna Wiwaha, ri tatkala Sang Arjuna mangastuti kawéntenan Betara Siwa sané kalintang suksma. Teges ucap sastra punika ring basa Bali kirang langkung sakadi puniki: “Ida Betara Siwa metu nyekala yén wénten anak prasida madingang kayun sané patut.” Unteng daging ucap punika waluya amuter tutur utawi madingang kayun. Ucap sastra punika yukti sampun lumrah kabaos olih para jana sané seneng ngulik tutur. Ring sakancan sekaa mabebasan sinah taler ucap punika sering kabligbagang. Yadiastun asapunika, ring sasuratan alit puniki titiang malih mentangang lengkara baat punika tur melutin dagingnyané. Sapasira uning, prasida manggihing napi sané durung kacingakin. Napi amuter tutur punika? Ring cakepan Wrehaspatitattwa, tutur punika kanirgamayang kadi panak tabuan sané magantung di umahné. Terasnyané ring sor, ikutné ring luhur. Panak tabuan punika wantah nyingakin napi sané wénten ri sor. Napi sané wénten ring luhur ten uningina. Sakéwanten yén dané madingang tendas saking marep sor dados marep ka ruhur, napi sané wénten ring sor ten malih panggihinnyané. Punika mawinan sué ning asué mawali dané inget sané wénten ring luhur, inget ring jati tattwannyané néwék. Kadi panak tabuan punika kocap Sanghyang Atma sané wénten ring paukudan manusa soang-soang. Atma lali ring kasujatiannyané santukan macampur sareng sarwatattwa sané wénten ring sornyané, luirnyané manah, ah-
angkara, indriya, panca mahabhuta, miwah isin jagaté lianan. Atma mawali éling ring jatitattwannyané yan malih macampur sareng tattwa sané wénten ring luhur, inggih punika Shiwatattwa, Sadashiwatattwa, Paramashiwatattwa, utawi Shunyatattwa. Shiwatattwa punika kasengguh jatitattwa Sanghyang Atma. Réh punika boya lian wantah atma sané kasengguh déwa di déwék, angga sarira punika tan bina pura ri awak. Sanghyang Siwa yukti maraga suksma, kocap kadi api ring sakancan taru, kadi minyak ring santen. Sakéwanten ida saksat metu, utawi nyekala, ring atma sané sampun inget ring jatitattwanyané. Atma sané sampun inget punika salanturnyané nyekala ring budi cita. Santukan asapunika, boya iwang yang kaucap Siwa nyekala ri budi cita. Punika mawinan makéhan sastra sané luwih kabaos olih sang wikan, metu saking budi cita. Nénten wénten kabaos sastra luwih metu saking manah, napimalih metu saking ahangkara. Lengkara sané mungguh ring ajeng sasuratan alit puniki, “Sang saksat metu yan hana wang amuter tutur pinahayu” suksmannyané manut ring pangresep titiang: Ida Betara Siwa mijil nyekala ring budi cita manusa sané inget ring jatitattwannyané malarapan utsaha amuter tutur manut pawarah sastra. Amuter tutur sané manut ring pawarah sastra punika sané kabaos pinahayu. Yan ten pinahayu minab i manusa nénten tiba ring cokor Betara Siwa. Wruh ring indik lan unduk punika kocap dasar sadurung madingang kayun. IBM Dharma Palguna
huy;m\ál,
garêm paraçi
uyah manggala
eyhienê;bzu,
duhi bañu tuli
yéhin yéh banyu
tuth u ,*
puhakna
tutuhang.
eynßttumtnñ en,
Yen kanin netranya
Yén matatu matannyané
\udnÀn) eÓ ls)sb ) ,*
walaning çawalaningiris
ngudan entalé sesebang
hzÇr*¡ hb/,
ancungatep
ancung raab
h)mm) eiÑ yehbyu,
kum ring bañu tali
emem di yéhé bayu
tuth u ,*
puhakna
tutuhang.
eynÐgh É n/,
Yan kapanasan
Yén kagrahan
edonÐlei moeto,
rwaning kamelekà
don kalimoko
edonÓg ) s) /,
rwaning têgês
don teges
bes\ud,
suruh anwam
basé nguda
klihpu;,
kayu apuh
kaliapuh
phid,u
[6b] panggagà
paiduh
ksimk ¡ã n/,
urangaring
kasimbukan
lunk/, lunak BO/rtr
asêm