Redité Wage, 11 Januari 2009
Bali L E M B A R
B A S A
9 B A L I
Bencingah
Sanggama Sesana Mungguh ring kakawin Nitisastra VIII.3 sané madan rerama wénten limang paos kawastanin Panca Wida. Limang paos sané kewastanin Panca Wida inggih punika Sang Ametuwaken artosnyané ida sané ngardi i manusa malarapan antuk alaki rabi kanti embas ring jagaté. Sang Mawéh Bhinojana; sané ngicén bhoga ring sang embas. Sang Mangupadyaya; sané mapaica ajah-ajah paindikan urip minakadi guna widya ring jagat sakala. Sang Anyangaskara; sang sané mapaica ajah-ajah kauripan indik suksman kadyatmikan, tur Sang Matulung Urip ri kalaning Bhaya; ida sane ngicénin patulung ri kalaning i raga keni sengkala utawi keni Panca Bhaya. Unteng tetuek sasuratan puniki jaga ngupeksa paindikan paos pertama sané kawastanin Panca Wida puniki. Paos pertama Sang Ametuwaken suksmannyané inggih punika i rerama minakadi mémé bapa sané ngardi i pianak saha maduluran upacara Pawiwahan. Kaon miwah becik kawéntenan i pianak nénten pasah ring parilaksana i reramé ri kala ngardi i pianak. Ri kala sang laki rabi ngardi pianak tan nganutin sanggama sesana, parilaksana punika sinalih tunggil sané ngawinang i pianak ri wekasnyané metu tan becik parilaksanannyané. Upaminnyané ngamargiang alaki rabi durung genep yusa. Manut sakadi kakecap ring kakawin Nitisastra V.1; smara wisaya ruang puluhing ayusa. Suksman lengkara kakawin Nitisastra punika waluya pakéling ring para yowanané sami nénten kadadosan ngayurin indik alaki rabi sadurung mayusa langkung ring duang dasa tiban. Taler asapunika yadiastun sampun mayusa duang dasa tiban yéning durung puput utawi tamat masekolah tur durung madué pakaryan sané dados anggén pangupa jiwa taler tan kawenangan ngayunin alaki rabi nuju Grehasta Asrama. Punika mawinan yéning kantun Brahmacari Asrama tan kadadosang ngayunin indik smara wisaya. Ngayunin kémanten tan dados napi malih ngamargiang. Duh... Ngamargiang sanggama krida (hubungan séks) kadadosan yéning sampun pascat nglaki rabi nganutin pidabdab upacara pawiwahan manut pawarah agama miwah hukum negara lan dresta sané mamargi ring jagaté. Sanggama krida ring sajeroning alaki rabi taler tan kadadosang ring Sanghyang Agama yéning tan nganutin sesana. Punika mawinan umat Hinduné ring Bali wénten pustaka lontar sané kawastanin Sanggama Sesana. Suksmannyané kadadosang ngamargiang sanggama yéning sampun alaki rabi nanging mangdané manut ring sesana anak ngamargiang sanggama sané kapatutang ring Sanghyang Agama. Manut papineh Mahatma Gandhi, sanggama krida wantah kadadosang ring sang sampun alaki rabi yéning tetujonnyané ngardi pianak. Sanggama krida tan kadadosang yéning tetujonnyané tan ngardi pianak. Manawi papineh Mahatma Gandhi ring Kali Yuga puniki dahat ketil ngamargiang. Manut pitutur Tantrayana silih tunggil ajaran Hindu nyinahang sanggama wisaya (énérgi séks) punika dahat mautama. Sanggama wisaya punika ngawinang wénten pianak ngwetuang prati sentana. Semara wisaya punika taler ngardi seneng sang sané nglaksanayang sanggama krida ri sajeroning alaki rabi punika. Kasenengan masanggama punika ngardi seger wahya dyatmika (sehat lahir batin). Sanggama krida sané ngardi seger punika yéning sanggamané sané nganutin sesana. Yéning tan nganutin sesana ngamargiang sanggama punika ngwetuang lara roga tur dosa papa neraka yadiastun sajeroning alaki rabi. Ring Bali, pustaka sané ngeninin pitutur Sanggama Sesana minakadi Lontar Smara Krida, Lontar Rsi Sambhina, Lontar Cumbana Sesana, Lontar Smaragama, Lontar Sanggama Sesana miwah sané sios-siosan. Lontar-lontar indik Sanggama Sesana punika ring jaman modéren puniki patut pisan katuréksa tur kapidabdabin malih mangdané alitalité sané jaga nglanturang kauripané ring jagaté puniki tatas uning ring Sanggama Sesana. Sanggama sesana puniki tan ja indik satua jaruh-jaruh. Manut tutur Sanggama Sesana piniki i manusa tan dados masaksi ring para déwa. Santukan prabawan Ida Sanghyang Widhi Wasa sané pinih utama kaapti ri kala ngamargiang sanggama inggih punika Ida Betara Semara miwah Déwi Ratih. Suksmannyané ngaptiang ida betara ri kala ngamargiang sanggama ri sajeroning alaki rabi mangda sang kalih tan lali ring kasucian sanggama punika. Mangda sang kalih marasa wénten saksi suci saking ida betara-betari ri kala ngamargiang sanggama. Punika mawinan manut ring lontar indik Sanggama Sesana setata wénten déwa miwah déwinyané yéning wénten patemuaning alaki rabi. I Ketut Wiana
15
Dr. I Nyoman Suarka, M. Hum
Kama; Nguripang Raga
BO/lukman
Kama; Angdon Lango lan Kasmaran Maosang indik kama sakadi nénten wénten wates wicarané punika. Kama pinaka wit kauripan ring jagaté santukan sangkaning kama i raga para manusia prasida nemu tetujon. Nanging sira sané uning kasujatian kamané punika? Betara Manobhu utawi Sanghyang Kama wénten sangkaning kapastu olih Betara Siwa. Daweg punika Betara Siwa kroda sangkaning kapanah manahnyané olih Sanghyang Kama lan ngawinan dané makayunan nglaksanayang patemon sareng rabinidané. Salanturnyané Betara Siwa mahomang Sanghyang Kama lan mastu Sanghyang Kama mangdané nlusuk ring sakancaning anggan manusané. I rika Sanghyang Kama nénten praragan, dané kasarengin olih rabinnyané inggih punika Déwi Ratih. Punika mawinan Kama lan Ratih nénten prasida kapalasang. Ring anggan manusané kama wantah pakayunan, pakayunan sané ngranayang manusané égar ngrereh tetujonnyané. Kama nénten ja sawates séks utawi kasmaran kémanten.
“Bah, yén raganné malih tanjénin, coba malih apiring pasti telas. Dawegé ring Gunung Rinjani raganné sampun nelasang bekelé, kadung bakat tanjénin. Nanging rauh driki malih nyidang ngajengang.” Lale Dumilah nyritayang raganné cara Cupak. “Ooh, kéto? Dadinné ibu ané tusing nawang aba-abaan panak ibuné padidi. Nah yén saja keto dadi suba cening nelahang makejang. Mula acep ibuné mangaang cening. Dénda ané suba ngerti tekén abah bliné apang bisa ngreringa. Eda tuukina dogén yén pinganan suba cukup. Di kapah-kapahé yén katuju mapéstaan sing kénkén.” Ibunné aris nuturin. Sasampuné pada suud ngajengang Lale Dumilah milu nampedang ajeng-ajengané celepanga ka lemari makané. Praboté ané momos umbaha tekén Luh Nari. Méjané bresihanga. Alep abahné cara jumahné padidi, sawiréh ia marasa lakar dadi mantu. Gusti Biang Suci bungah kayunné nyingak calon mantuné sregep. Nganti jam dasa pada nutur ngalor-ngidul sambilanga makakedékan. Tumbén Luh Nari déréng kiap milu nutur, ningehang critanné Gusti Ngurah ané mula daem, banyol, tur wikan nyatwa. “Kali napi jagi mamargi bénjang, mangda becik antuk ngaryanang nasi goréng?” “Bantes jam kutus. Yén ada bé pasih dadi masih panggang anggon bé semengan sing perlu ngaé nasi goréng,” kénten Gusti Biang lantas macelep ka kamarné merem. Sasampuné Lale Dumilah
Kama puniki wantah bayu anggén nguripang sakancan cakra sané wénten ring angga sariran i ragané. Kama ngwetuang kalangwan sakadi sané kasurat olih para pangawi-pangawiné dumun, Sanghyang Kama dados unteng lan tetujon ri kala ngawi kakawian santukan Sanghyang Kama punika wantah ngwetuang kalangwan sané nénten wénten nindyéng ring jagaté. Sakadi Danghyang Nirartha sané ngawi kakawin Anyang Nirartha nyritayang punapi kama punika prasida ngwetuang kalangwan boya ja kalaran. Ring kakawin puniki pangawi nyritayang indik kaluihan sasih kapaté, sasih sané numbuhang turida lan kakembangan ri kala Asuji ngrereh Kapat. Ring kakawin puniki taler kaunggahang punapi rasané anak sané sedeng kasmaran. Kasmaran i riki boya ja kasmaran sané ngawinang lara nanging kasmaran sané ngawinang manahé kadaut mangdané
macelep ka kamarné di balé dangin, mara Gusti Ngurah alon-alon macelep lantas ngundebang kuriné di balé daja. Petengé nika sajan sepi amung di kadohan munyin clepuké makuuk kélangan bulan, tuara nyidang nepukin lawatné di telagané. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah osah ngapé-apé lemah. Liwat tengah lemeng mara pada sirep. Jam nem Gusti Ngurah sampun matangi lantas malinggih di brugagé saha maolah raga. Luh Nari pesu lakar meli bé ané mara kalap, ané candaka tekén dagangé abana ka peken. Sasampuné nika mara Lale Dumilah bangun sidap-sidap saha kari masaput anduk maakin Gusti Ngurah. “Béh liwat jam dua tiang mara dadi pules. Bas kawaregan, saputin rasanné ongkeb. Yén ten masaput takut amah legu,” kénten Lale Dumilah paliatné kuyu layu. “Yén tiang tusing takut tekén legu. Nanging sing dadi pules ngapé-apé apang énggal lemah petengé. Ento awananné tiang mamaca nganti jam dua mara dadi pules.” “Béh, patuh. Tiang masih kénten ngepah ngélél rasanné ngantiang dina Budané buin telun, satmaka buin atiban makelonné.” Sang kalih madesekan. Saling paekin, saling sulsul, bibihné makecupan saking rasa asih. Crukcuké elek ngucikcak masuryak. Ibu lan ajinné matangi ngampakang jendéla nanging tuara nyingakin okanné di brugagé. Lale Dumilah énggal bangun mara ningalin ibun-
ngamargiang kama antu dharma. Kalangwan sida metu sangkaning manah sané kadaut olih rasa tresna nresnain sakancan sané maurip. “Kama punika nénten ja sawates séks kémanten sakadi sané kauningin mangkin. Nanging sujatinné kama wantah bayu sané nyokong mangdané i raga mautsaha majalaran dharma ri kala ngrereh tetujon ring mercapada. Minabang mangkin ring masyarakat wénten manah sané tios indik kama punika, i riki kama kamanahin wantah séks kémanten. Puniki kaawinang sangkaning masyarakaté durung prasida mamargi antar pantaraning sakala lan niskala,” baos dr. Drs. I Nyoman Suarka, M. Hum. Sujatinnyané ring sastra-sastra makéh wénten pangajah-ajah indik kama punika, sakadi sané kaunggahang ring prasi (lontar magambar) Dhampati Lalangon sapa sira ja kama séks-nyané nénten prasida kabendung utawi katambakin, dané pacang nrima sakancan karma sané nénten becik inggihang punika nglekadang raré saking atma-atma papa. Punika mawinan sapatutnyané kama séks punika patut kaiket lan yéning makayunan nglaksanayang patemon mangdané kamané punika majalaran antuk dharma. Nénten ring prasi punika kémanten wénten kaunggahang pangajahajah indik kama, makéh wénten ring sastrané sané tiosan sakadi ring Kamasutra, Tattwa Rukmini, Kama Tattwa, lan sané tiosan. Yadiastun jamanné sampun mauwah sakadi mangkinné, pangajahajah punika patut kauningin lan katelebin santukan i raga patut uning kama sané mamargi antar sareng dharma turmaning sida ngwetuang kalangwan. Tabik. (dwi/ita)
né ka paon. Ia masih nyagjag ka paon. “Ooh cening ja suba bangun. Kénkén nyak melah sirepé? Miribang leguné liu dini. Apa Dénda ningalin Luh Nari kija?” kénten Ibunné matakon. “Tiang wau bangun. Tu Ngurah sané uning Luh Nari kapasar numbas ulam,” pasautné Lale Dumilah. Gusti Ngurah ka sémér nimba yéh anggon ngebekin kamar mandi lan jedingé di paon. Luh Nari sagét teka ngaba bé awan dadua, cukupan gedénné. “Tu Biang, niki kanggéang polih ulam kakalih, wau tedun. Becik yén panggang anggén darang rayunan semengan. Niki sampun tumbasang limo sareng tomat.” “Béh ené cukupan gedénné. Kanggoang aukud dogén anggon dini. Ané gedénan lakar aba ka Cakra anggon gapgapan. Bas matalang sing ngaba apa.” “Ooh yén kénten depang tiang ané manggang. Mbok Luh ngaénin ané lénan.” Lalé Dumilah lantas nyemak béné. Ané cerikan lebengina, nanging ané gedénan amung angetina dogén apang ten mabo. Ajahan béné sampun lebeng ebonné jaen gati. Gusti Ngurah ngiring ajinné ka kandang nuduk taluh, maan satak bungkul. Ané séket bungkul bungkusa anggon gapgapan. Jam pitu makejang sampun suud masiram. Sodaané masih sampun cumawis, lantas pada malinggih ngajengang sambilang ngawédang. “Béh ené mara cocok nasi anget matimpal sambel
bawang lan bé mapanggang. Empuk lan atep bebasaanné,” kénten Ibu lan Ajinné ngajum saha marebut nyimpit béné ada uli ikuh lan ada uli tendasné. Gusti Ngurah lan Lale Dumilah amung kenyem. “Dénda, aji demen ngelah mantu bisa masak. Yapin lakar ané lebengin sadarana, lamun bisa masain sinah jaen. Sing perlu malakar bé siap, daging, udang ané mula jaen. Yadin jukut, tahu lan témpé masih jaen. Apa buin yén katuju basangé seduk.” Sasampuné pada suud ngajengang lantas matakitaki lakar majalan. Gusti Ngurah nadtad taluhé, Lale Dumilah nyuun sokasi misi déngdéng lan bé awané buin aukud. Makejang mangkin ka penambangan ngalih montor ané lakar ka Cakra. Pas pesan ada montor ané sampun bek lakar majalan lantas penékina. Sopiré ngidupang montorné lantas maserét majalan ngaduluang mirig iding di margané ané ngregah bélak-bélok ngliwatin gunung Pusuké. Tan critanan di jalan, jam dasa montoré sagét teked di Cakra. Uli penambangan raganné menék cidomo ka Jeruk Manis apang énggal teked. Makejang dapetanga pada ngumpul jumah. “Béh, Tu Aji Ngurah ja sareng sami sampun rauh. Ngiring rarisang munggahan malinggih. Titiang sareng sami ngantosang,” kénten Pan Kobar nyapa tamiunné.
(Masambung)
“Kama wénten kakalih tegesnyané, sané kapertama mateges pakayunan lan sané kaping kalih mateges nafsu asmara,” baos Dr. I Nyoman Suarka, M. Hum ri kala wusan nguji mahasisyannyané ring kampus. Dosén ring Program Studi Bahasa dan Sastra Jawa Kuna, Jurusan Sastra Daérah, Fakultas Sastra, Universitas Udayana puniki nyritayang napi sané kabaos kama punika. “Kama punika nénten ja sawates séks sakadi sané kauningin mangkin nanging kamané punika wantah bayu anggén ngrereh tetujon. Kama wantah mitos ri kala Betara Siwa nénten prasida nawengin krodannyané ri kala kajailin olih Sanghyang Kama, Sanghyang Kama raris kapastu dados abu kasarengin olih rabinnyané inggih punika Déwi Ratih nlusup ri sajeroning anggan manusané,” dané nyritayang. Kawewehin malih olih lulusan doktor Universitas Gadjah Mada puniki, mangkin ring masyarakaté wénten pengertian sané tiosan majeng kama puniki. Kama kamanahin marupa séks kémanten santukan wénten perkembangan bahasa, perkembangan puniki sané ngranayang kruna kama punika sakadi nyucupitang tegesnyané inggihang punika wantah séks kémanten. “Sapatutnyané i raga prasida ngamargiang antar pantaraning teges sakala lan niskala indik kamané punika. Mangdané nénten wénten malih persépsi sané iwang indik kamané punika lan para yowanané mangkin uning kama punika nénten sawates séks kémanten. Santukan para panglingsir-panglingsir i ragané sampun nyurat pangajah-ajah indik kamané punika ring lontarlontar lan prasi sané mangkin kantun prasida antuk kawacén, “ dosén pengasuh mata kuliah Aprésiasi Sastra puniki ngwewehin. (dwi)
Napi Orti KRB Sayaga Ngajuang Yudicial Review Undang-Undang Pornogarafi (UUP) sampun kasahang olih DPR RI. Présidén taler sampun ngalinggatanganin UU inucap, yadiastun makudang-kudang daérah nganikaang nénten cumpu. Bali, silih tunggilné daérah sané nénten cumpu sangkaning kawéntenan UU punika kabanda nénten anut ring adat, budaya, lan agama Hindu Baliné. Krama Bali sané nolak kawéntenan UUP punika silih tunggilnyané mapupul ring Komponén Rakyat Bali (KRB) sané kakordinir olih I Gusti Ngurah Harta. Né mangkin manut I Gusti Ngurah Harta, KRB nedeng makinkin ngajuang Yudicial Review majeng UU inucap. Yudicial Review punika manut dané wenang kaajuang olih krama lan sekaa sané mrasa karugiang hak-haknyané olih undang-undangé punika. “Sangkaning makéh krama sané durung nglengkapin surat kuasa majeng pengacara mawinan pangajuan Yudicial Review sané rencanayang titiang tanggal 7 Januari 2008, undurang titiang ka tanggal 20 Januari 2008. Mogi-mogi prasida mamargi antar,” kénten i Gusti Ngurah Harta. (ita/dwi)
10 Miliar anggé Ngatasin Krisis Duangin dados daérah tujuan wisata lan makéhan kramanyané ngandelang pangupajiwa ring widang pariwisata. Punika mawinan Pulau Bali dangan pisan keni dampak krisis ékonomi global. Yadiastun pangrauh wisatawan mancanegarané ka pulau nincap, kantos kalih yuta diri warsa 2008. Sakéwanten kawéntenan krisis global kadi mangkiné katenger pacang ngwatesin pangrauh wisatawanné. Indik punika sané katakutin olih widang pariwisatané ring Bali. Gubernur Bali, Madé Mangku Pastika, sampun makinkin ring pikobeté punika antuk nyediayang dana APBD sané akéhnyané 10 miliar anggén nepas pikobet punika. Gubernur kocap nyediang prabéa Rp. 8,5 miliar anggén nguatang modal usaha kecil, menengah, lan koperasi pinaka tabeng dampak krisis ékonomi global. Modal kerja mabunga dangan punika pacang kasalurang liwat Lembaga Perkréditan Désa (LPD) ring soang-soang désa adat ring sawengkon Bali. Modal kerja punika kawatesin Rp. 5 juta per orang, kaaptiang prasida kaanggén ngembangin usaha skala rumah tangga utawi anggén numbas kakalih banteng ubuhan, duaning usaha pinika sayuwakti becik tur nyanjiang pisan. (ant/ita/dwi)
Kacang Komak Jalan kapagehin, krama bendu -Jalanné manten nikain ngrereh pamatut *** Bisnis hiburan ring Dénpasar, makéh sané ilégal -Légal tan légal, né penting oknumoknum pejabaté lega *** DPRD Badung uyut indik guru kontrak -Ané kauyutan pasti ajin kontrakné