Kody kultury by eMSA Inicjatywa Edukacyjna

The Codes of Culture

Interaction, Transformation, Synergy

Redakcja Edited by Halina Kubicka Olga Taranek

WrocĹ&#x201A;aw 2009

Kody kultury: interakcja, transformacja, synergia Recenzja: dr hab. Dorota Heck, prof. UWr Redakcja tomu: Halina Kubicka, Olga Taranek Redakcja tekstu w języku angielskim: Anna Panek Indeks osobowy: Joanna Julka Jesionowska Korekta: Halina Kubicka, Olga Taranek Na okładce: Atrybuty sztuk, Jean Chardin (1699–1779) © Copyright by Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej Wszystkie prawa zastrzeżone © Copyright for this edition by Sutoris 2009 Skład i przygotowanie do druku: Wydawnictwo Sutoris ul. Jastrzębia 9/51 53-148 Wrocław wydawnictwo@sutoris.pl Printed in Poland ISBN 978-83-61101-15-4

Spis rzeczy

Od redaktorek

Między kodami. Przedmowa Część 1. Anna Wojczyńska, Wielkie oczywistości literaturoznawstwa (casus kulturowej teorii literatury)

Izabela Strońska, Literature is not enough... Literatura a media. Perspektywa systemowa

Anna Dziok, Literatura hipertekstowa w świetle estetycznej kategorii zaangażowania

Sylwia Szykowna, Czyżby śmierć autora? Interaktywność hipertekstu w świetle postrukturalizmu

Michał Zawadzki, Przeżycie – Przebudzenie – Przemiana. Powieść jako medium kulturotwórcze

Marcin Jurzysta, Dokąd przeprowadza się literatura? Szanse i zagrożenia

Łukasz Gomułka, O roli jednostki w rozwoju kultury na przykładzie dyskursu literatura a nauki ścisłe

Halina Kubicka, Literatura i mapy. Modele kartograficzne w badaniach nad literaturą popularną

Część 2. Maria Modilina, The analysis of common-European code constants in the XXth century (On the material of literature)

101

Paulina Gąsior, Jak poskromić Europę Wschodnią? O angielskich przekładach polskich powieści współczesnych w perspektywie postkolonialnej

108

Spis rzeczy

Katarzyna Gutkowska, Za-kodowana bliskość. Komparatystyczna analiza najnowszej prozy polskiej i hiszpańskiej

117

Katarzyna Nowicka, Przekład a recepcja kulturowa. Dziwne losy polskiej Sary Kane

126

Marcela Kościańczuk, Comédia infantil Henninga Mankella jako panorama świata „obcej” kultury. Czy literatura może wziąć udział w dialogu międzykulturowym?

135

Część 3. Joanna Barska, Fuga czy „fuga”, czyli między metaforą a nadinterpretacją. O literaturoznawczych dylematach terminologicznych

145

Małgorzata Gamrat, Między „narracją” a „psychologią”. Obecność Boskiej Komedii Dantego oraz Fausta Goethego w języku muzycznym Liszta

155

Ramona Słobodzian, Muzyczne odsłony Peleasa i Melizandy

168

Barbara Prasał, Muzyka jako konstrukcyjny i emotywny wzorzec prozy Jarosława Iwaszkiewicza

177

Barbara Walentynowicz, Dwie sonaty Witkacego. O muzyce w dramacie Sonata Belzebuba

185

Magdalena Żółtowska-Sikora, Muzyczny wymiar twórczości literackiej Mazurów pruskich

195

Ewa Borkowska, Muzyczne konteksty poezji Kazimiery Iłłakowiczówny

206

Jadwiga Skowron, O przenikaniu się najnowszej literatury ukraińskiej z muzyką

214

Część 4. Anna Kaczmarek, Pióro, pędzel i klisza: tekst a obraz w powieściach Emila Zoli

223

Magdalena Przybylska, Między inwentarzem a unikiem. Próby opisu Nalewającej mleko Vermeera

234

Spis rzeczy

Anna Śliwa, „Polska Gioconda”. Miron Białoszewski twarzą w twarz z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej

247

Małgorzata Zawadzka, Inspiracje – sztuki plastyczne w poezji Cocteau, poezja Cocteau w litografiach Vargi

255

Magdalena Ślawska, Album o nieistniejącym świecie. Fotografia jako medium rekonstrukcji przeszłości w prozie autobiograficznej Dubravki Ugrešić

260

Agata Juziuk, Między tekstem a jego wizualną interpretacją, czyli o tym, jak grafika i fotografia uzupełniają sferę widzialności w prozie artystycznej Andrzeja Stasiuka

270

Agnieszka Fluda-Krokos, Niepozorność a bogactwo – niezbadana wielość kodów sztuki ekslibrisowej (na przykładzie zbioru ekslibrisów znajdujących się w Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie)

278

Część 5. Agnieszka Wnuk, Wajda romantyczny. Kreacja bohatera w twórczości filmowej Andrzeja Wajdy

291

Anna Drobina-Sawicka, Brzezina – między Jarosławem Iwaszkiewiczem a Andrzejem Wajdą

300

Andrzej Borkowski, Matka Joanna od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza. Adaptacje i interpretacje

311

Marek Kochanowski, Modernizacje mocnego człowieka. (Mocny człowiek Stanisława Przybyszewskiego i Henryka Szaro)

320

Grzegorz Bubak, Literackie inspiracje w filmach Istvána Szabó

330

Monika Czepielewska, O przekładalności nieprzekładalnego, czyli jak opowiedzieć Gombrowicza językiem filmowym

339

Małgorzata Jankowska, Rozpaczliwie poszukując happy endu. Filmowe transpozycje literackiej melancholii

350

Bogna Rosińska, Podziemny krąg i Las Vegas Parano. Pokazać niewidoczne, przełożyć nieprzekładalne. Próba przedstawienia za pomocą środków filmowych literackiej narracji pierwszoosobowej

364

Spis rzeczy

Karina Cicha, Gra znaku – gra kodu: Petera Greenawaya The Pillow Book

375

Joanna Nadolna, Kto wygra miliard? – Slumdog. Milioner z ulicy. Od literackiego debiutu do celuloidowego triumfu

386

Część 6. Olga Taranek, „Kapłanka zbożna ironia”. Współczesny romantyzm w świetle kulturowej teorii stereotypu

399

Marek Bodusz, Tekst literacki jako tekst rockowy. Utwory romantyczne w obiegu popularnym

410

Aleksandra Madoń, Pomiędzy marketingiem a uczciwością. Twórczość Alessandro Baricco jako misja i narzędzie kształtowania współczesnej kultury

421

Dominika Szmyt, Najnowszy dramat polski i wideoklip. Próba wyznaczenia wspólnych płaszczyzn interpretacyjnych

432

Nazmiye Öztürk, Kenan Güvenç, Poem and Design. The Obscurants and Noah’s Choice...

441

Lidia Gąsowska, Fan fiction, czyli złoto dla zuchwałych. Pomiędzy pragnieniem narracji a realizacją opowieści

445

Anna Rumińska, Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta. Studium przypadku: Wrocław

455

Aleksandra Klim, Ani to Ani tamto. Austina Osmana Spare’a ucieczka przed absolutnym absolutem

467

Część 7. Piotr Stasiewicz, Formy istnienia narracji w grach komputerowych

479

Michał Wolski , Między literackością a interakcyjnością. Literackie aspekty gier komputerowych na przykładzie serii Legacy of Kain

492

Anna Gapa-Chochorowska, Narracja w kulturze masowej. Innowacyjność, perswazyjność, estetyzacja (na przykładzie reklam i gier komputerowych)

503

Noty o autorach

516

Indeks osobowy

525

Anna Rumińska

Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Wrocławski

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta. Studium przypadku: Wrocław Kto czyta, nie błądzi. Kto czyta, ten oczekuje Czy w przestrzeni publicznej występują teksty literackie? Tytuł zakłada możliwość ich istnienia, zatem teza wymagałaby dowodu jej prawdziwości. Potraktujmy jednak tytuł, jako postulat interpretacji wartej rozważenia. Tekst niniejszy z założenia odzwierciedla złożoność semiotyczną i typologiczną tego rodzaju przestrzeni, jak również jej głęboką interdyscyplinarność. Niech zatem tekst ten stanie się próbą konstrukcji modelu przestrzeni fizycznej: tak jak ona, prowokacyjnym, rozedrganym semiotycznie i inspirującym do kolejnych badań lub doń zniechęcającym. Aby jednak możliwe stało się zagłębienie w badaniach literackiej sfery przestrzeni publicznej, warto na wstępie uzgodnić jej definicję. Pośród wielu trudno wybrać tę, która mogłaby być uznana za jednoznacznie wiążącą dla potrzeb niniejszego tematu. O ile dla architekta pojęcie przestrzeni jest nacechowane ściśle fizycznie, o tyle dla antropologa kultury nie jest to tak jednoznaczne. Przestrzeń publiczna miasta to ogólnodostępna część zurbanizowanego środowiska zbudowanego – powie architekt. Dla filozofa lub antropologa kultury definicja taka nie będzie prawdopodobnie satysfakcjonująca. Ewa Rewers sugeruje użycie pojęcia „miejsce publiczne” w opozycji do „miejsca prywatnego” oraz przytacza przykłady zawłaszczenia przez pojęcie przestrzeni wymiaru historycznego, mentalnego, społecznego, komunikacyjnego, czy wirtualnego1. Skoro jednak mówimy o potocznym i ogólnie dostępnym zjawisku, jakim jest przestrzeń publiczna (bo któż w niej nie bywał?), użyjmy źródła, którym posługują się na co dzień zwykli użytkownicy przestrzeni i zwykli czytelnicy tekstów – źródła, które poprzez jego szeroką (nie tylko fizyczną, lecz przede wszystkim wirtualną!) dostępność i powierzchowność, pozostaje w interesującej relacji z semiotycznym obrazem rzeczywistości, a także z wiedzą i kompetencjami użytkowników miejskiej przestrzeni publicznej. Użyjmy Wikipedii, której przestrzeń odczytywana jest jako źródło powszechne dające obraz niejednoznaczności pojęcia przestrzeni: 1

E. Rewers, Co to jest przestrzeń publiczna? / Co to jest przestrzeń prywatna?, [w:] Prywatnie o publicznym / Publicznie o prywatnym, pod red. R. Drozdowskiego, M. Krajewskiego, Poznań 2007. 455

Anna Rumińska

Przestrzeń publiczna – wszelkie miejsca dostępne powszechnie i nieodpłatnie, fizyczna przestrzeń w której może znaleźć się każda jednostka społeczna. Przykładami przestrzeni publicznych są drogi i ulice, place miejskie czy różne stale dostępne budowle i budynki stanowiące własność publiczną. Przestrzeniami publicznymi są też zwykle różne formy krajobrazu przyrodniczego stanowiące własność państwową lub gminną2.

Nośnikiem tekstów jest najczęściej architektura, z założenia operująca ograniczonym polem edycji: do dyspozycji tekściarzy (ich klasyfikacji dokonamy nieco później) pozostają witryny, fragmenty ścian, słupy oraz inne obiekty i urządzenia w przestrzeni publicznej. Trudno zatem zauważyć występujące tutaj teksty, ponieważ pierwotna konotacja tego zjawiska przywodzi na myśl literaturę piękną – większość informatorów, na zadane główne pytanie, odpowiada „nie”, wyjaśniając po chwili, że poprzez teksty literackie rozumie literaturę piękną. Pytanie wtórne o teksty użytkowe, a tym samym poszerzenie informatorom pola definicyjnego pojęcia literatura, uświadamia im, że są one w przestrzeni publicznej nad wyraz częste – są dla nich „czymś oczywistym”, czymś, bez czego miasto „puste” lub „mało czytelne”3. Wydaje się zatem, że dla przechodniów obecność dowolnych tekstów w przestrzeni publicznej jest zauważalna i ważna, a fakt ich odczytywania pozostaje kwestią wtórną, lecz wcale nie mniej istotną. Interpretacja tekstów umieszczanych na obiektach architektonicznych jest wystawiona na ciężką próbę ignorancji, która nie ma zastosowania w przypadku odczytań niebezpośrednich. W próbach odnalezienia tekstów literackich w przestrzeni wielu informatorów z grupy wiekowej tzw. produkcyjnej niemobilnej (powyżej 45 r.ż.), odwołuje się bowiem do literatury pięknej znanej z dzieciństwa lub wczesnej młodości. Interpretacje te determinują określone kompetencje literackie w odbiorze przestrzeni publicznej. Ci, którzy w dzieciństwie wiele czytali, inaczej interpretują funkcjonowanie przestrzeni publicznej miasta oraz sprawniej wyjaśniają zachodzące w niej zjawiska. Osoby pamiętające literaturę Marka Hłaski lub Emila Zoli reprezentowały stosunkowo konkretne oczekiwania wobec przestrzeni, tj. żądania swobód obywatelskich i wolności artystycznej ekspresji oraz pożądanej wysokiej aktywności władz miejskich. Przechodnie podający autorów, takich jak Stefan Żeromski, Agata Christie lub Eliza Orzeszkowa, charakteryzowali przestrzeń publiczną jako „miejsce dla mieszkańców” podlegających zarządowi władzy administracyjnej. Już owe powierzchowne wywiady nasunęły więc wniosek, że wspomnienie literatury pięknej buduje w wyobraźni przechodniów specyficzne oczekiwania wobec przestrzeni, wyraźnie zaznaczony i zwerbalizowany obraz, jak powin www.wikipedia.org, hasło: przestrzeń publiczna [data dostępu: 12.04.2009]. Określenia z wypowiedzi informatorów.

2 3

456

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta

na wyglądać lub być zarządzana. Zjawisko to warte jest głębszego zbadania, a szersze badania określiłyby poziom relacji pomiędzy kompetencjami interpretacyjnymi i świadomością przestrzeni a bieżącym kontaktem z literaturą, nie tylko piękną. W zbliżonym kontekście przebiegają badania z zakresu geografii humanistycznej. Dobiesław Jędrzejczak podkreśla, że „tym, co łączy jej [hermeneutyki – przyp. A.R.] różnorodne wątki epistemologiczne, jest literatura w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc ściśle określony tekst kultury traktowany jako źródło wiedzy humanistycznej. W tym przypadku chodzi o takie teksty, które dostarczają wiedzy o mieście, jego przestrzeni i ludziach egzystujących w tej przestrzeni”4. Autor postrzega literaturę piękną jako źródło wielu informacji na temat miasta, wspomagających proces jego zrozumienia, cytuje L. Mumforda: „trudno jest zrozumieć rozwój wczesnokapitalistycznego miasta bez znajomości twórczości H. Balzaka”, podając również przykład wagi znajomości twórczości W. Reymonta i B. Prusa5. Operując fizycznymi narzędziami interpretacji przestrzeni, można stworzyć model przestrzenny literatury: deptak jest w nim księgą codziennie czytaną przez przechodniów-czytelników, a jej strony stanowią obiekty architektoniczne wypełnione tekstem podzielonym przecznicami lub podziemnymi pasażami na rozdziały. Przestrzeń deptaka jest zatem metaforą księgi. Przechodnie czytają przestrzeń w sensie metaforycznym i dosłownym. Deptak staje się tym samym przykładem liberatury, tj. literatury, której forma jest ściśle związana z treścią6. Zatem przestrzeń publiczna to księga, a każdy z jej wybranych typów lub przykładów posiada swą odrębną narrację, lepiej lub gorzej odczytywaną przez jej czytelników. Oczekiwania „od-użytkownika” zawarte w jego indywidualnej narracji i odczytywane przez „twórcę” przestrzeni determinują możliwości „od-twórcy” przestrzeni i generują jego określoną narrację kreacyjną – bywa też odwrotnie. Powstaje pytanie, co faktycznie zachodzi i w jaki sposób? Nad tym zastanowimy się w drugim rozdziale. Budujemy nowy dom Nawiązanie tytułem niniejszego rozdziału do okresu PRL nie jest bez przyczyny, bowiem poprzez architekturę nadawano wówczas przestrzeni silną narrację. Budowa tego domu to kreacja, w której domem jest też nowa historia Polski, świetlana przyszłość, nadzieja dla młodości i narodu. Współcześnie budowane są inne, kolejne domy, których kreacja sterowana jest nowymi narracjami. Utekstowienie architektury przywodzi na myśl uosobienie tekstu: Juliusz D. Jędrzejczak, Geografia miasta jako nauka humanistyczna, [w:] Humanistyczne oblicze miasta, pod red. D. Jędrzejczak, Warszawa 2004, s. 16. 5 Ibidem, s. 26. 6 Warto poddać analizie kontekst liberatury w ujęciu wydawnictwa Korporacja Ha!art i serii wydawniczej „Liberatura”. 4

457

Anna Rumińska

Domański nazywa tekst uobecnieniem, odwołując się do starożytnej Grecji7. Odtwarzanie architektury historycznej, tworzenie architektury historyzującej próbującej godzić style archaiczne z nowoczesnymi to przykłady świadomego utekstowiania przestrzeni. Florian Zieliński wspomina, że „w okresie międzywojennym ważnym zadaniem architektury była demonstracja polskości”8. Barbara Lewicka z kolei podkreśla, że „miasto, a w mniejszym wymiarze jego dzielnice, podobnie jak domy, czy miejsca pracy, naznaczane są przez użytkujących je ludzi”9, przytaczając następnie słowa za Aleksandrem Wallisem: „zróżnicowanie poszczególnych budowli i zespołów urbanistycznych odpowiada hierarchiom społecznego prestiżu poszczególnych jednostek, grup i klas społecznych”10. Działanie architektoniczne lub obrazowe (poprzez obraz witryny lub reklamy) to przykłady działań ilustracyjnych. Kontrastuje z nim działanie tekstowe, tj. narracja poprzez tekst literacki przetransponowany do przestrzeni wprost, tj. w formie konkretnego zapisu, lub pośrednio, tj. utrwalony w pamięci i wyobraźni społecznej, przenoszony z nich do przestrzeni. W tym drugim przypadku zachodzi również transkrypcja tekstu pochodzącego z kreacji architektonicznej – architekt, tworząc architekturę, nadaje jej określoną narrację i obrazuje ją nie tylko poprzez formę (stąd działanie ilustracyjne), lecz również poprzez funkcję i treść – wewnętrzną narrację architektoniczną. Kiedy myślę o architekturze, w mojej głowie pojawiają się obrazy. Czasami mogę prawie poczuć w dłoni dotyk konkretnej klamki, kształt metalowej łyżki… Kiedy wchodziłem do ogrodu mojej ciotki… pamiętam odgłos plątaniny roślin pod moimi stopami… Wspomnienia takie, jak te, zawierają najgłębsze doświadczenie architektury jakie znam. Są zbiornikami architektonicznej atmosfery i obrazów, które wykorzystuję w mojej pracy architekta11.

Wypowiedź tego cenionego, szwajcarskiego architekta reprezentuje zapis literatury w przestrzeni poprzez jej twórców, zarządców lub użytkowników, którego rezultatem jest określona symbolika pozostająca w mało zbadanej relacji z postrzeganiem przestrzeni przez jej odbiorców. Relacja między twórcą tekstu i jego odbiorcą może przybierać rozmaity kształt, a interakcja zachodzić może dwukierunkowo: twórca narracji (i przestrzeni)  forma przestrzenna  odczytanie narracji: treść (symbol, znak, reakcja, wrażenie, zachowanie)  odbiorca narracji (i przestrzeni)

J. Domański, Tekst jako uobecnienie, Warszawa 1992, s. 8. F. Zieliński, Szata ideologiczna miasta – architektura i strój, [w:] Wizualność miasta. Wytwarzanie miejskiej ikonosfery, pod red. M. Krajewskiego, Poznań 2007, s. 12. 9 Ibidem, s. 150. 10 Ibidem, s. 151. 11 P. Zumthor, Thinking Architecture, Birkhäuser 1998. 7 8

458

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta

Rys. 1 (autor: Anna Rumińska)

Tutaj twórca przestrzeni jest autorem pierwotnej narracji, która staje się podstawą dla narracji wtórnej, odczytywanej przez użytkownika przestrzeni, tj. odbiorcę narracji. W nomenklaturze urbanistycznej jest tzw. projektowanie top-down, czyli odgórne, charakterystyczne dla społeczeństw zarządzanych autorytarnie w kontekście ładu przestrzennego: tzw. specjaliści decydują o kształcie m.in. przestrzeni publicznej. Przykładem udanym jest próba nadania deptakowi ulicy Świdnickiej we Wrocławiu charakteru artystycznego poprzez wprowadzenie dzieł sztuki Magdaleny Abakanowicz (trafiona narracja). Przykładem nieudanym jest realizacja historyzujących ozdób na latarniach wzdłuż deptaka na ulicy Szewskiej, co nie zmieniło jej postrzegania przez przechodniów (nietrafiona narracja).

Rys. 2 (autor: Anna Rumińska)

odbiorca przestrzeni i jego wyobrażenia, oczekiwania  kreacja narracji: treść (symbol, znak, reakcja, wrażenie, marzenie)  pożądana forma przestrzenna  twórca przestrzeni i jego wtórna narracja  odbiorcy przestrzeni w jej ostatecznej formie

Tutaj odbiorca przestrzeni jest autorem pierwotnej narracji, która jest podstawą dla wtórnej narracji twórcy przestrzeni, tzn. dla kreacji np. architektonicznej. Jest to tzw. projektowanie bottom-up, czyli oddolne, charakterystyczne dla społeczeństw zarządzanych w oparciu o partycypację społeczną: mieszkańcy wyznaczają kierunek rozwoju przestrzennego (np. kształtu przestrzeni publicznej). Przykładem jak dotąd udanym są oddolne (czyli od mieszkańców) oczekiwania rozwoju ulicy Szewskiej we Wrocławiu jako deptaka pełnego zieleni, ławek, fontann i pubów. Postulaty te mają się stać pod459

Anna Rumińska

stawą dla dalszych inwestycji miejskich. Przykładem nieudanym są niespójne decyzje władz miasta dotyczące rozwoju placu Nowy Targ we Wrocławiu, wobec którego większość przechodniów ma oczekiwania sprzeczne z decyzjami magistratu (nietrafiona narracja). Przykłady możliwych odgórnych i oddolnych narracji: Narracja ideologizująca −− kreowanie architektury PRL-u faszystowskiej lub religijnej, np. gotyku (przestrzeń ma być monumentalna, groźna, poniżająca itp. – o d gó r na), Narracja kreacyjna −− kreacje konkretnych gwiazd-architektów (przestrzeń ma być np. spokojna, energiczna lub przyjazna) lub nadawanie pożądanego stylu architekturze: kamienica renesansowa nadaje przestrzeni historyzującą perspektywę semiotyczną poprzez narrację nadbudowaną na elegancji o rodowodzie renesansowym (przestrzeń ma być elegancka – o d gó r na), Narracja prospołeczna −− promocja czytelnictwa poprzez architekturę, np. realizacja biblioteki publicznej w Spijkenisse na przedmieściach Rotterdamu (przestrzeń ma do czegoś zachęcać – od g ó rn a ), Narracja nominalna −− nadawanie przestrzeni konotacji związanej z nazwami ulic, np. osiedla wrocławskie kompozytorów Zalesie i ludzi nauki Zacisze (przestrzeń ma przypominać konkretne osoby – od g ó r na lub o d d o lna), Narracja urzędowa −− decyzje magistratu nadające osiedlu Nadodrze we Wrocławiu przyszły rzemieślniczo-artystyczny charakter przestrzeni, tj. jej funkcji i estetyki (przestrzeń ma być artystyczna – od g ó r na lub o d d o lna), Narracja administracyjna −− ograniczanie dostępu ludziom bezdomnym do przestrzeni publicznej zawłaszczonej przez podmioty prywatne w centrach handlowych (przestrzeń ma być miła, czysta i bezpieczna – o d gó r na), Narracja urbanistyczna −− zasady rozmieszczania funkcji np. usługowych, rekreacyjnych lub mieszkalnych w wybranej lokalizacji na poziomie tzw. miejscowych planów zagospodarowania terenu (przestrzeń ma mieć zaplanowaną funkcję – o d gó r n a ), Narracja komercyjna −− planowana lokalizacja określonych podmiotów (np. sieci handlowych lub gastronomicznych) wzdłuż wybranych, prestiżowych ciągów komunikacyjnych, m.in. deptaków (przestrzeń ma być jednorodna – o d gó r na),

460

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta

Narracja wizerunkowa (reklamowa) −− działania środowisk modowych wokół witryn sklepów odzieżowych poprzez nadawanie im stylistyki determinującej konkretne skojarzenia przechodniów i opartej na opozycjach binarnych, np. anielskość versus grzeszność (przestrzeń ma podawać wzorce wizerunku – o d gó r na lub o d d o l n a ), Narracja wzorcowa −− operowanie reklamą produktów bankowych z wykorzystaniem „mechanizmu marzeń”, np. lokaty bankowej „El Dorado” wzbudzającej u przechodnia wiarę w dostatnią przyszłość (przestrzeń ma coś przypominać – o d gó rn a ). Powyższe rodzaje działań narracyjnych można zatem podsumować jako ilustracyjne (architektoniczne i obrazowe), tj. działające obrazem, oraz tekstowe (bezpośrednie i pośrednie), tj. działające tekstem. Badanie tych tekstów oraz poszukiwanie cech ogólnych powyżej wymienionych narracji przestrzeni lub architektury przynosi interesujące wnioski w kontekście strukturalistycznych badań narratologicznych. W tym miejscu niechaj będzie to li tylko zaznaczenie potrzeby badawczej, a nie gruntowna analiza. Jak twierdzi Roland Barthes, „opowiadanie [w tym sensie narracja – przyp. A.R.] pojawia się zarówno w języku artykułowanym, mówionym lub pisanym, jak i w obrazie statycznym lub ruchomym, geście, a także w uporządkowanym złączeniu wszystkich tych substancji…”12. Narracje przestrzenne, stosowane przez wielu kreatorów architektury i innych jej twórców wymienionych powyżej, są szczególnym przykładem mechanizmów realizujących określony wzorzec działania i mogą stanowić doskonały przedmiot badań narratologicznych – są bowiem powtarzalne i zdają się już nosić cechy powtarzalności. W tym sensie działania narracyjne kreują przestrzeń publiczną i jej architekturę. Roland Barthes nie wymienia architektury, jako potencjalnej lokalizacji opowiadań, skupiając się np. na literaturze, teatrze, malarstwie, filmie, prasie, czy rozmowie, jednak twierdzi, że „opowiadanie obecne jest we wszystkich czasach, wszystkich miejscach, wszystkich społeczeństwach”13. W kontekście optyki postulatów Barthesa, badania narratologiczne przestrzeni publicznej winny przebiegać w trybie szerokokątnym, niezbędnym do analizy ogólnych zjawisk, nie zaś punktowym (reflektorowym), determinującym analizę przypadków zindywidualizowanych. Badania przestrzeni publicznej, jako zdeterminowanej przez zbiór narracji szczegółowych (narracji mniejszej skali lub odmiennego typu, nie zaś narracji zindywidualizowanych), a tym samym poprzez swoją ogólną R. Barthes, Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań, [w:] Narratologia, pod red. M. Głowińskiego, Gdańsk 2004, s. 13. 13 Ibidem. 12

461

Anna Rumińska

metanarrację, prowadzić mogą do deszyfracji kodów semiotycznych w niej obecnych i zastosowanych, nieuświadomionych i uświadomionych. Miasto jako opowieść Przestrzeń publiczna miasta budowana jest więc poprzez rozmaite opowieści, które w planie urbanistycznym, społecznym i semiotycznym łączą się w metaopowieść. Poszczególne opowieści budowane są „od-twórcy” („odnarratora”), to znaczy, że za cel mają konkretny przekaz, a ogólna metaopowieść budowana jest jednak „do-odbiorcy” („do-czytelnika”): wybranym deptakom lub placom przypisana jest określona metaopowieść, która funkcjonuje w umysłach jego czytelników (użytkowników, przechodniów) i która jest realizowana w mniejszym lub większym stopniu przez twórców tej przestrzeni i wnika wtórnie w umysły odbiorców tych tekstów, jak każdy inny tekst kultury. Poziom udziału użytkowników przestrzeni publicznej w jej ogólnej metaopowieści bywa różny: każdy podmiot wkraczający w dowolny sposób w tę sferę ma przed sobą otwarty wybór udziału lub jego negacji, każdy może uzupełnić zbiór składników narracyjnych, dostosowując własny wkład do reguł narracji obowiązujących i zastanych w danej przestrzeni. Bank X, wynajmując lokal przy wybranym deptaku, świadomie dokonuje wyboru aktywności komercyjnej w danym miejscu zgodnie z obowiązującymi regułami tej lokalizacji nakazującej realizację wyłącznie obiektów usługowych – wkracza w ten sposób ze swoją własną narracją usług finansowych w zastaną lokalizację i zastane narracje. Architekt X, podejmując zlecenie zaprojektowania architektonicznego obiektu w tym samym miejscu, wkracza weń ze swoją kreacyjną narracją. Metanarracja danego miejsca tworzona jest zatem przez zespół szczegółowych narracji, z których każda podlega metaopowieści własnej branży, ale jednocześnie buduje metaopowieść danej przestrzeni lub miasta. Biorą w niej udział mechanizmy stricte narracyjne oraz teksty użytkowe, wpływające bezpośrednio na semiotykę przestrzeni publicznej. Deptaki, jako strefy tranzytowe i silnie centrotwórcze, są naznaczone licznymi tekstami, powszechnymi i ogólnie akceptowanymi oraz przypisanymi specyfice miasta. Ich tymczasowość i płynność pozostaje w opozycji wobec dawniej stosowanych kamiennych inskrypcji lokalizowanych w przestrzeni publicznej, jednak ich epigraficzna funkcja jest jak najbardziej zachowana. Badania epigraficzne skupiają się jednak z konieczności na zanikających przykładach cennych tekstów inskrypcji, podczas gdy niniejszym sugerowane badania tekstów użytkowych opierałyby się na analizach zjawisk synchronicznych osadzonych w teraźniejszości. Jak powiada Jacek Grębowiec, „[pejzaże miast – przyp. A.R.] obfitują w rozmaite symbole przenikające miasto na wskroś – na poziomie planu urbanistycznego, pejzażu architektonicznego oraz w sferze tekstów mniej monumentalnych: 462

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta

detali architektonicznych, ornamentów, epigramów oraz użytecznych znaków informacyjnych”14. Faktycznie, miasto opisane co do centymetra (szczególnie do wysokości parterowych kondygnacji budynków przylegających do przestrzeni publicznych), przesycone jest treścią i symboliką w niej zawartą – dyskutować jedynie pozostanie, czy literatura jest wtórna wobec przestrzeni, czy odwrotnie. Stanisław Bystroń, analizując publiczność literacką, podkreśla wpływ opowieści na początki literatury francuskiej (i zapewne innej również): „periodyczne zjazdy ludności z szerszej okolicy w jakimś centrum, religijnym czy handlowym, a więc odpusty czy jarmarki, mogą wpływać na formowanie się publiczności literackiej i na cyrkulowanie literackich treści”15. Opowieści mówione i pisane są zatem obecne w miastach od dawien dawna, a relacje architektury z literaturą ugruntowane. Studium przypadku Mając na uwadze codzienność, a często również tymczasowość tekstów użytkowych obecnych w przestrzeni publicznej, badaniom literacko-architektonicznym poddaliśmy ulicę Oławską, jeden z najpopularniejszych deptaków Wrocławia, szczelnie naznaczony rozmaitego typu inskrypcjami. Można poddać pod dyskusję, czy tymczasowe i powszechne napisy zasługują na miano inskrypcji. Charakterystyczną cechą inskrypcji (łac. inscripito ‘pisanie’) jest zwykle klauzula wiekowa oraz trwałość materiału (kamień, metal). Wydaje się jednak, że wobec ogólnego przyspieszenia tempa współczesnego życia, wiek napisu uznawanego za inskrypcję ulega znacznemu skróceniu, a w dobie łatwej dostępności metali i powszechnej popularności tworzyw sztucznych kryterium materiału nie zdoła się utrzymać. Kwestię nazewnictwa i wynikającej z tego hierarchizacji napisów zlokalizowanych w przestrzeni publicznej warto zatem poddać odrębnym badaniom. Podkreślmy w tym miejscu, że wiele tekstów pojawiających się w przestrzeni publicznej znajduje się w niej przez ściśle określony czas, co w kontekście działań marketingowych ma na celu wywołanie określonych reakcji u ich odbiorców. Inne pojawiają się w nieplanowany sposób, jako przejaw swobodnej, spontanicznej, lecz systemowej aktywności mieszkańców, są to np. tzw. wlepki, czyli krótkie teksty o charakterze propagandowym lub filozoficzno-refleksyjnym, towarzyszące często symbolom lub ilustracjom, a umieszczane na ścianach za pomocą szablonów malarskich. Innego rodzaju tekstami spontanicznymi są teksty oceniane negatywnie (ponieważ interpretowane są jako przejawy wandalizmu), zwane tagami, reprezentujące określone opinie na temat rozmaitych zjawisk, osób lub sytuacji. Interesującej analizy wybranej grupy tego typu tekstów P. Grębowiec, Inskrypcje w przestrzeni otwartej Wrocławia, Wrocław 2008, s. 12. S. Bystroń, Publiczność literacka, Warszawa 2006, s. 212.

14 15

463

Anna Rumińska

dokonała Alicja Piastowska, opisując i wyjaśniając „wyznania miłosne na włoskich murach”16. Pośród mnogości rozmaitych tekstów zlokalizowanych w przestrzeni publicznej miasta, przyjrzyjmy się zatem tylko wybranym, a mianowicie tym, które umieszczane są przez zarządców, właścicieli lub najemców nieruchomości w myśl wcześniej przez nich skonstruowanej narracji. Po pierwsze trzeba stwierdzić, że komunikacja pomiędzy stronami użytkowników przestrzeni publicznej zachodzi w trybie cichym i uporządkowanym, mimo że przeciętny deptak wydaje się miejscem hałaśliwym i chaotycznym. Dialog pomiędzy „reklamodawcami” a odbiorcami reklam ogranicza się do tekstów i obrazów reklamowych pokrywających ściany budynków – jest to „cicha wymiana zdań”, w której podstawowym narzędziem jest tekst lub znak. Na deptaku długości około trzystu metrów, jakim jest ulica Oławska, ich nagromadzenie jest ogromne i może determinować chaos interpretacyjny, jednak przy głębszym poznaniu takie ryzyko zanika. Ich odczytanie jest jednak tym bardziej utrudnione, gdy czyni to współczesny użytkownik tej przestrzeni oraz czytelnik tych właśnie tekstów. Jak twierdzi Piotr Kowalski, „o niezbędny w poznaniu dystans jest tym trudniej, im bardziej niejasne są statusy przedmiotów, mających być tym, co zostanie przedstawione w naukowej narracji. Sprawy komplikują się w obliczu świadomości wszechobecnego nadmiaru informacji, zanurzenia w świecie symulakrów, zacierających wszelkie granice – aż po efekt nierozróżnialności, i prowadzących do »zanikania« znaczeń”17. Na ulicy Oławskiej (która de facto nie jest już ulicą w sensie komunikacyjnym, jest bowiem typowym deptakiem) znaleźć można liczne teksty użytkowe. Nie jest celem niniejszej pracy klasyfikowanie ich w celu sformułowania rzetelnej typologii, co mogłoby stać się tematem odrębnych analiz. Dla naszych rozważań ważna jest ich tematyka oraz forma ich zapisu, której szczegółowe odczytanie i typograficzna interpretacja powinny również posłużyć za przedmiot głębszych analiz. Zaznaczmy więc przede wszystkim fakt, iż na ulicy Oławskiej w zbiorze wszelkich tekstów tu zlokalizowanych istnieje szczególne zagęszczenie tematyki zdrowotnej (leczniczej, kosmetycznej, aptecznej itp). Przyczyna takiego stanu rzeczy jest jak dotąd niezidentyfikowana i oczekuje na swoje odkrycie. Warto jednak zauważyć, iż na sąsiadującej z ulicą Oławską ulicy Świdnickiej (również deptaku) nie znajdziemy ani jednego napisu o tematyce zdrowotnej, natomiast tematyka wizerunkowa (odzież, obuwie itp.) jest tutaj przeważającą. Na nieodległej ulicy Kuźniczej (deptak w najbliższym A. Piastowska, „Ti amo to znaczy kocham” – o wyznaniach miłosnych na włoskich murach. Analiza tekstów z Reggio di Kalabria, „Kultura miasta. Miasto w kulturze” 2008, nr 4, s. 21. 17 P. Kowalski, Popkultura i humaniści, Kraków 2004, s. 30. 16

464

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta

rys. 3.

465

Anna Rumińska

czasie, jak dotąd ulica przejezdna) wiodącą tematyką napisów jest kontekst biesiadny (gastronomia). Wydaje się, że w skali dłuższego okresu czasu różnice te mogą się zacierać, jednak nie ma to miejsca na omawianych ulicach. Czyżby zatem owe odróżniające się od siebie wyraźnie narracje poszczególnych deptaków lub ulic były zamierzone i świadomie realizowane? Nie miejsce i czas, by szukać odpowiedzi na to pytanie, jednak warto je zadawać i pokusić się o kolejne opisy i interpretacje. Literary texts in the urban public space. Case study: Wroclaw SUMMARY The author proposed the hypothesis about the unwitting (not only unaware) relations between the youth and childhood literary experience and the mechanisms and types of the public space reception. The text has been divided into four chapters. Chapter 1 is a sketch of the research perspective based on a paraphrase of a common saying “Nothing is lost for asking” changed into “Nothing is lost for reading” divided into two sub-chapters of the literary meaning (“Nothing is lost for reading”) and the extended meaning (“Everything is clear for reading”). The first meaning explains the hypothetic relations between the literary erudition and social responsibility for public space. The other meaning enriches the main one with the reflections of the literary experiences from youth and childhood in the processes of space creations by the usage of narrative creation based on the metaphor of the public space as a Book. Chapter 2 “We built a new house” includes the preliminary classification of possible narrative actions to the constructed space, based on the example of PRL ideology. The author has distinguished illustrative actions (architectural and pictorial) and textual actions (direct and indirect). Both types of actions are the basis of the hypothesis of the literary texts transcription to the public space by a few forms of space narrative. Chapter 3 is the deliberation on the metaphor of the city as a Story and its parts as chapters of a Story or of a Book. Namely the pedestrian streets (city walkways) have been taken into consideration. In this way an urban formation (public space) has got a literary dimension. The author has underlined the need of literary and narrative studies focused on public space and based on the research of literary texts as transposed directly from the literature into public space. Chapter 4 is a case study – Wroclaw (Poland) and its three pedestrian streets within the Old Town zone. The analysis of texts and pictures of properties on ground floors along the city walkways has come a free literary creation spin.