Ambasadorowie by edyp.pl

Ambasadorowie

Łuka sz Wale wski, M ar cin Pośpiech

Czego nie powie Ci królowa

Ambasadorowie

K r a k ów 2016

Ambasadorowie. Czego nie powie Ci królowa

wsqn.pl

WydawnictwoSQN wydawnictwosqn

Redakcja – Joanna Mika Korekta – Marta Pustuła Projekt typograficzny i skład – Joanna Pelc Okładka – Paweł Szczepanik / BookOne.pl Elementy graficzne na okładce – carterart, frankmib6 / vecteezy.com

SQNPublishing wydawnictwosqn WydawnictwoSQN Sprzedaż internetowa labotiga.pl

All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

252

Wydanie I, Kraków 2016 ISBN: 978-83-7924-707-3

E-booki Zrównoważona gospodarka leśna Laudamus veteres, sed nostris utimur annis

WSTEP

„Jak to zmieściliście w jednej książce? Aż tyle tematów?” – tak na informację o liczbie zagadnień poruszanych w niniejszej książce i o tym, jak długa jest lista dyplomatów, z którymi przeprowadziliśmy wywiady, zareagował jeden z naszych rozmówców, były już ambasador. Następnie zaczął uprzejmie dopytywać, czy nie zechcielibyśmy opisać jeszcze jednej historii, którą właśnie sobie przypomniał. Dotyczyła nieudanej próby uprowadzenia go w biały dzień. Rzecz jasna opisaliśmy ją – obiecując, że znajdzie się obok opowieści o zamachu na życie polskiego ambasadora w Iraku, wspomnień ambasadora przy NATO o tym, jak pił piwo z Che Guevarą czy spotkał się z ostatnim sułtanem Zanzibaru, wyznań ambasadora na Białorusi o pobycie w więzieniu i anegdoty konsula w Kaliningradzie o wymienianiu pieniędzy na czarnym rynku. Z książki tej można się dowiedzieć, jaki jest zakres obowiązków ambasadora, jakie czyhają na niego pułapki i z jakimi zagrożeniami wiąże się jego praca. Napisaliśmy, w jaki sposób ambasador powinien zadbać o bezpieczeństwo placówki (gdy ta znajduje się na przykład… w dzielnicy uciech) i personelu (gdy otrzyma kopertę z białym proszkiem lub gdy jeden z podwładnych… grozi bronią), jak się zachowywać w sytuacjach kryzysowych i nieprzewidzianych (tsunami, śmierć prezydenta, przewrót, wojna,

zamieszki), a także jak prowadzić negocjacje w kraju, w którym się urzęduje, i rozwiązywać konflikty. Nie zabrakło też anegdot o błędach i gafach ani informacji o szeroko pojętych konsekwencjach – również prywatnych – jakie pociąga za sobą wybór zawodu dyplomaty. Opisaliśmy również, dlaczego placówka przypomina łódź podwodną, i opowiedzieliśmy, czym jest tzw. syndrom getta placówkowego. Czytelnik pozna żargon dyplomatów, dowie się, czym jest ucho w Warszawie, czym test papugi, a czym test smaku. Wyjaśniliśmy też, z jaką klątwą walczył szef polskiej ambasady w Wenezueli, dlaczego pierwszy konsulat RP w Grodnie mieścił się w schowku na szczotki oraz dlaczego ambasada powinna mieć studnię. Wszystko to opowiedzieli nam polscy dyplomaci – czasem ze śmiertelną powagą, czasem z humorem, a czasem i ze łzą wzruszenia w oku. To książka o ich pracy, ich błyskotliwości, ich porażkach i sukcesach, o wierności zasadom, a czasem o ich łamaniu. O polskiej dyplomacji od kuchni i o tym, jak możemy się od naszych dyplomatów uczyć. Przede wszystkim jednak odpowiada na pytanie, kim naprawdę są ambasadorowie.

ROZDZIAL 1

Idealny dyplomata Przez miliony lat ludzkość żyła jak zwierzęta. Wtedy stało się coś, co uwolniło siłę naszej wyobraźni. Nauczyliśmy się rozmawiać, nauczyliśmy się słuchać. Rozmowa umożliwiła przekazywanie pomysłów, dzięki czemu nauczyliśmy się wspólnie budować niemożliwe. Największe osiągnięcia ludzkości tworzone są w rozmowie, a jej największe niepowodzenia są skutkiem braku rozmowy. Nie musi tak być. Nasze największe marzenia mogą się stać rzeczywistością. Z technologią, którą dysponujemy, możliwości są nieograniczone. Wszystko, co musimy zrobić, to się upewnić, że wciąż rozmawiamy. Stephen Hawking, fizyk

Idealny dyplomata

SPRINTEM PRZEZ HISTORIĘ DYPLOMACJI Mów łagodnie i miej przy sobie gruby kij, a zajdziesz daleko. Theodore Roosevelt, prezydent USA

Nie wiadomo, jak nazywał się pierwszy dyplomata, ale zdaniem wieloletniego pracownika brytyjskiej służby zagranicznej Toma Fletchera mógł mieć na imię Ug*. Ów Ug z pewnością był niższy i lżejszy od współczesnych dyplomatów… no i był też bardziej od nich owłosiony. Przez długi czas Ug i wielu innych podobnych mu Ugów pozostawali skrajnymi indywidualistami, to znaczy tłukli się maczugami po głowach, by przetrwać i zapewnić sobie najlepsze warunki życia. Z każdym rokiem Ugów na świecie przybywało, a co za tym idzie, przybywało też konfliktów. W końcu stało się to nie do zniesienia. Instynkt przetrwania podpowiedział Ugowi, że lepiej dogadać się z innymi Ugami i walczyć ze wspólnym wrogiem, niż tłuc się po głowach między sobą. Uga, który wpadł na ten pomysł i zaproponował współpracę zamiast walki, spokojnie można nazwać „pierwszym dyplomatą”. Umiejętność współpracy i „dogadywania się” odróżnia rasę ludzką od świata zwierząt. To właśnie z tego powodu – bez względu na to, jak to oceniać, jak zauważa Fletcher – to ludzie rządzą światem. Poza filmami Walta Disneya zwierzęta nie zwołują dużych konferencji, by omówić bieżące sprawy i załagodzić konflikty. Nie ma Rady Bezpieczeństwa dla sów, fok czy delfinów, król Lew nie istnieje i to ludzie ustalają kwoty połowów ryb, a nie na odwrót. Świat od czasów Uga bardzo się zmienił. Ug zgolił brodę, skrócił i przyczesał włosy * Tom Fletcher, Naked Diplomacy, London 2016, s. 25. Idealny dyplomata

(jeśli je ma), ubrał się w elegancki strój, zyskał tytuły, „obrósł” gestami, zwyczajami i protokołem, ale w gruncie rzeczy jego misja od zamierzchłych czasów jego praojca Uga dyplomaty niewiele się zmieniła – zmieniły się dekoracje.

DYPLOMACJA, AMBASADOR

Słowo „dyplomacja” pochodzi od greckiego „diploma”, co znaczy „licencje”, „koncesje” lub oryginalnie „dwukrotnie złożony dokument”, od „diploos” – „podwójnie”. W swoim obecnym znaczeniu słowo „dyplomacja” weszło do użytku w XIX wieku. Słowo „ambasador” pochodzi od łacińskiego „ambactus”, co znaczy „służący, wasal”.

DYPLOMACJA RODZI SIĘ W BÓLACH Od dwóch dobrych generałów wolę jednego, który ma szczęście. Napoleon Bonaparte

Jednym w pierwszych następców Uga, którego można określić mianem „pełnoetatowego” dyplomaty, był niejaki Shen Weiqin*. Shen przez długi czas zajmował niezwykle eksponowane stanowisko doradcy samego cesarza Chin Qin Er Shi. Miał do władcy nieograniczony dostęp, znał jego myśli, szeptał mu do ucha * https://nakeddiplomat.wordpress.com/2013/10/06/death-by-a-hundred-cuts-the-cautionary-tale-of-shen-weiqin/. 12

AMBASADOROWIE

różne rozwiązania. Był też, jak określane jest to we współczesnej dyplomacji, szerpą, czyli wysokiej rangi dyplomatą, który w imieniu swojego szefa ustala szczegóły spotkania przywódców. W 208 roku p.n.e. cesarz Qin Er Shi wezwał Shena przed swoje oblicze i oznajmił: „Pojedziesz na kongres plemion w Xianyang”. Shen pewnie się z tego ucieszył – ot, kolejna rutynowa delegacja. Sprawa nie wydawała się zbyt skomplikowana. Wcześniej wojska cesarza rozbiły w drobny mak armie plemienia Chu, zakopując żywcem wszystkich, którzy nie zdążyli zginąć na polu chwały i dostali się do niewoli. Po tak dotkliwej klęsce Shen miał wszystkie karty w dłoni, by wynegocjować korzystny pokój, zyskać nowe ziemie i dochody z podatków. Jak wielkie musiało być zaskoczenie naszego bohatera, gdy po rozpoczęciu pertraktacji okazało się, że jego przeciwnicy wiedzą o słabościach cesarza więcej, niż można było przypuszczać. Jak to możliwe? Otóż wywiadowcy z plemienia Chu stworzyli innowacyjny system komunikacji oparty na umieszczaniu przy drogach wypoczętych koni, co pozwalało na ich szybką rotację, a tym samym błyskawiczne przekazywanie informacji. Dzięki temu władcy Chu wiedzieli o rebelii na zachodzie cesarstwa oraz rosnącym niezadowoleniu w szeregach dowódców armii cesarza Qin, wywołanym despotyzmem jego ulubionego doradcy, eunucha Zhao Gao. Shen wrócił do cesarskiego pałacu ze spuszczoną głową i złymi wiadomościami – negocjacje zakończyły się porażką. Mógł się spodziewać najgorszego. Cesarz Qin nie słynął z łagodności, na sumieniu miał już między innymi życie swojego starszego brata, na którym wymusił samobójstwo. Dla Shena przygotował „coś specjalnego”. Wyrok brzmiał: „lingchi”, co znaczy „powolne wchodzenie na górę”. Dyplomata został przywiązany do drewnianej ramy, a następnie przez trzy dni jego ciało było metodycznie, kawałek po kawałku ćwiartowane. Dodatkowo, ponieważ dyplomatyczna porażka Shena została zakwalifikowana Idealny dyplomata

jako zdrada, nieszczęśnikowi zakazano podawać opium dla złagodzenia bólu. Wykonywanie „lingchi”, ku uldze dyplomatów i nie tylko, zniesiono dopiero w 1198 roku, co jednak dla biednego Shena stanowi marne pocieszenie. Dyplomacja przed naszą erą rozwijała się nie tylko w Chinach, ale też między innymi w Indiach. To właśnie tam powstało dzieło uznawane za najstarszy przewodnik po sztuce dyplomacji. Jego autorem był żyjący w IV wieku p.n.e. filozof, ekonomista i teoretyk wojny, Ćanakja Kautilja. Ćanakja był doradcą na dworze pierwszego władcy w historii Indii, założyciela dynastii Maurjów, Ćandragupty Maurji. Kautilja nie pozostawia wątpliwości: najlepszymi sposobami prowadzenia dyplomacji są przemoc, gwałt, tortury i szpiegowanie. Jak pisze w swoim dziele, „nie powinno się być zbyt uczciwym. Proste drzewa są ścinane jako pierwsze, a uczciwi ludzie oszukiwani jako pierwsi”. Ćanakja radzi też, by nigdy nie zdradzać słabości: „Nawet jeśli wąż nie jest jadowity, powinien udawać, że tak właśnie jest”. A dyplomatom indyjski mędrzec podpowiada – co nie straciło na aktualności – by „zawsze spali sami”, a także „unikali mocnych alkoholi oraz polowań”. W kolejnych wiekach dyplomacja zaczynała nabierać coraz bardziej sformalizowanych kształtów. Najpierw Chińczycy w I wieku p.n.e. zaczęli formułować pierwsze szczegółowe traktaty pozwalające prowadzić podboje bez konieczności używania siły. Chiny, ale też Japonia czy Korea, tworzyły tymczasowe placówki dyplomatyczne. Coraz istotniejsze stawało się zapewnienie bezpieczeństwa wysłannikom władców. Chińczycy jako pierwsi zaczęli wysyłać dwóch posłów, na wypadek gdyby jednemu z nich coś się stało. Podobne rozwiązanie szybko zastosowali Japończycy, a także władcy Bizancjum oraz Sasanidzi (dynastia panująca w Iranie w latach 224–651). Prawdziwą rewolucję wprowadził za

AMBASADOROWIE

to nie kto inny jak sam Dżyngis-chan*. Autor sentencji głoszącej, że „największą przyjemnością człowieka jest miażdżenie wrogów”, słusznie nie kojarzy się ze szczególną troską o los bliźnich, ale dla dyplomatów zrobił wyjątek. To właśnie twórca imperium mongolskiego wprowadził dokument, który dziś nazwalibyśmy paszportem dyplomatycznym. Ów z powodzeniem chroniący wysłanników wynalazek mongolskiego wodza przetrwał do dziś. Jednak w czasach Dżyngis-chana o dyplomatach czy dyplomacji nikt jeszcze nie mówił, słowa te weszły do słownika i powszechnego użycia 17 wieków później, i to już nie w Azji, a w Europie.

RENESANS DYPLOMACJI Strzeż się swoich pierwszych odruchów – zwykle są szlachetne. Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord, francuski mąż stanu, polityk i dyplomata

Kiedy w 1492 roku Krzysztof Kolumb wyruszał w swoją przełomową podróż, na którą zresztą z trudem zebrał pieniądze, jego flota liczyła trzy statki, na których upchnięto 90 desperatów. Prawie dziewięć dekad wcześniej inny podróżnik, chiński admirał i muzułmanin Zheng He, także wyruszył na swoją wielką wyprawę. O jej rozmiarach Kolumb mógł tylko pomarzyć – armada admirała Zheng He liczyła 300 statków i 27 800 ludzi! Światowa hegemonia Chin była bezsprzeczna, a potęga Państwa Środka przekładała się też na dyplomację. Do dziś w dyplomacji przetrwało pojęcie koutou, które pogardliwie opisuje dyplomatę okazującego nadmierną uniżoność przedstawicielowi innego państwa. Oryginalnie w Chinach zwyczaj koutou polegał na okazaniu * Tom Fletcher, op. cit., s. 29. Idealny dyplomata

szacunku osobie stojącej wyżej w hierarchii społecznej poprzez uklęknięcie przed nią i trzykrotne oddanie pokłonu. Na tym tle dochodziło zresztą do sporów. Kiedy na przełomie XVIII i XIX wieku do Chin zaczęli docierać europejscy dyplomaci, także im nakazywano ukorzyć się przed cesarzem określanym przydomkiem „Syn Nieba”. Pierwszym, który sprzeciwił się „Synowi Nieba”, był brytyjski dyplomata George Macartney, a dokonał tego w czasie swojego poselstwa w Państwie Środka w 1793 roku*. Jak tłumaczył, uklęknięcie przed cesarzem Chin oznaczałoby uznanie jego wyższości nad brytyjskim królem Jerzym III, a na to zgodzić się nie mógł. Dyplomatyczny spór o koutou trwał długie dekady. Dopiero w 1873 roku cesarz Tongzhi wspaniałomyślnie zgodził się zrezygnować z obowiązkowego ceremoniału wobec cudzoziemców. Ale nad Chinami, chociaż wydawały się wszechwładne, także z czasem zaszło słońce, bowiem punkt ciężkości, jeśli chodzi o sprawy kluczowe dla świata, przesunął się z Azji do Europy. Przyczyn takiego stanu rzeczy historycy wskazują wiele. Zdaniem Toma Fletchera decydującą rolę odegrał wynalazek Johannesa Gutenberga**. Wynalezienie w 1450 roku druku przyczyniło się do rewolucji informacyjnej, która z kolei doprowadziła do powstania potężnych europejskich państw narodowych. Jak się szybko okazało, te z kolei potrzebowały fachowców potrafiących prowadzić dialog między stolicami. Liczyła się też obecność „swojego człowieka” na miejscu, który skrzętnie donosił swojemu panu o rozwoju wypadków za granicami ojczyzny. Śladów narodzin współczesnej dyplomacji można doszukiwać się też w północnych Włoszech wczesnego renesansu***. Decydującą rolę odegrał Mediolan pod rządami księcia Francesco Sforzy. * Marc Redfield, Janet Farrell Brodie, High Anxieties, Berkeley 2002, s. 262. ** Tom Fletcher, op. cit., s. 30. *** http://www.ediplomat.com/nd/history.htm. 16

AMBASADOROWIE

To właśnie to miasto-państwo ustanowiło stałe przedstawicielstwa w innych włoskich miastach. Także we Włoszech narodził się zwyczaj prezentowania listów uwierzytelniających władcy goszczącego wysłannika kraju. W 1455 roku Księstwo Mediolanu wysłało też pierwszego ambasadora na francuski dwór. Paryż na taki przywilej nie mógł liczyć. Mediolan odrzucił prośbę Francuzów ustanowienia u siebie podobnego przedstawicielstwa, obawiając się szpiegostwa i wtrącania się w wewnętrzne sprawy Księstwa. Hiszpania swojego pierwszego stałego wysłannika skierowała do Londynu 1487 roku. Do końca XVI wieku tworzenie przez państwa swoich przedstawicielstw stało się standardem.

Europa podbija świat

W 1500 roku przyszłe kolonialne potęgi – Wielka Brytania, Francja, Hiszpania i Portugalia – kontrolowały 10% światowych terytoriów i tworzyły 40% światowego bogactwa. W 1913 roku europejskie państwa miały we władaniu 60% terytoriów i generowały 80% bogactwa na ziemi*.

To właśnie w tym okresie ukształtowały się zręby dyplomacji, z jaką dziś mamy do czynienia. Najważniejszych rangą przedstawicieli zagranicznych zaczęto tytułować ambasadorami. Mogli nimi zostać tylko członkowie najznamienitszych rodów, a ich * http://www.etymonline.com/index.php?term=diplomacy. Idealny dyplomata

prestiż zależał od ważności państwa, w którym urzędowali. Za istotne uznawano też rozmiary rezydencji – oczywiście im większa i bardziej wystawna, tym lepiej. Nie było niczym nadzwyczajnym utrzymywanie przez ambasadorów ogromnej świty, niekiedy liczącej około 100 osób. Od samych ambasadorów, którzy do dyplomacji nie trafiali ze względu na swoje kompetencje zawodowe, a majątek i pozycję społeczną, nie wymagano zbyt wiele. Do załatwiania spraw „przyziemnych” ambasador miał swoich ludzi, często specjalizujących się w szpiegostwie. Z początkiem XX wieku nastąpił rozkwit dyplomacji. Na początku rządów królowej Wiktorii, w 1837 roku, Jej Królewska Mość miała swoich stałych przedstawicieli tylko w Paryżu, Konstantynopolu i Petersburgu. Kiedy zmarła 64 lata później, było ich już prawie 100*. Prestiż dyplomatycznej służby osiągnął apogeum, co nie wszystkim się podobało. Niechęć do dyplomacji sięga jednak znacznie wcześniej – już Elżbieta I Tudor z dezaprobatą patrzyła na rosnącą próżność swoich wysłanników, którzy z chęcią przyjmowali ordery od innych władców. W końcu zakazała tego zwyczaju, mówiąc: „Tylko ja mogę znaczyć swoje owce”**. Zwiększająca się liczba przedstawicieli zagranicznych sprawiała też, że coraz częściej dochodziło do zaciekłych sporów między nimi. Jak pisze w swoim pamiętniku XVII-wieczny sławny komentator swojej epoki, Samuel Pepys, w Londynie co rusz miały miejsce ostre starcia między francuskimi a hiszpańskimi dyplomatami. Pewnego razu ambasadora Francji zapytano, gdzie życzy sobie usiąść w czasie obiadu z królem Karolem II Stuartem. Francuzowi nawet nie drgnęła powieka: „Sprawdź, gdzie ma zamiar usiąść Hiszpan, a gdy już to ustalisz, wywal go stamtąd i daj to miejsce * Tom Fletcher, op. cit., s. 55. ** Ibidem, s. 36. 18

AMBASADOROWIE

mnie”*. Innym razem francuscy i hiszpańscy dyplomaci starli się przy okazji przyjazdu nowego ambasadora Szwecji do Londynu w 1661 roku. Tym razem nie chodziło o miejsce przy stole, ale o pozycję w uroczystym orszaku. Francuski ambasador stawił się na uroczystość ze 150 ludźmi, z czego 40 było uzbrojonych. Spodziewając się większej awantury, podobnie postąpił Hiszpan, który również nie przyszedł sam. Jak przystało na kronikarza, Pepys skrupulatnie odnotował w swoim pamiętniku, że w bijatyce zginął jeden Francuz, a także dwa konie należące do francuskiego przedstawicielstwa. 100 lat później emocje rozpalał inny spór. Ambasadorowie Rosji i Francji do upadłego kłócili się o miejsce w loży honorowej w operze. Jak pisze Tom Fletcher, ich scysje można spokojnie porównać ze współczesnymi „dyplomatycznymi przepychankami” o to, kto ma usiąść obok prezydenta USA na szczycie międzynarodowym**.

AMBASADOR – CZYLI KTO? Takt to zdolność nadepnięcia komuś na odcisk bez ubrudzenia mu butów. Harry Truman, prezydent USA

Dystyngowany, elegancki, we fraku lub smokingu. Koniecznie tajemniczy, brylujący w elitarnym towarzystwie, obdarzony ciepłym uśmiechem i przeszywającym na wylot spojrzeniem. Słowem, skrzyżowanie Machiavellego z Jamesem Bondem. Taki według wyobrażeń wielu powinien być idealny dyplomata. Respekt budzi też już samo słowo „ambasador” – „ludzie reagują na nie z jakimś atawistycznym szacunkiem, nawet jeśli sam osobnik jest kulawy, * Ibidem, s. 35. ** Ibidem. Idealny dyplomata

garbaty, łysy, pryszczaty”*. Amerykański poeta Robert Frost dorzuca jeszcze jedną definicję ideału: „Dyplomata to człowiek, który zawsze pamięta o urodzinach kobiety, ale nigdy nie pamięta jej wieku”. Właściwie nic dodać, nic ująć, tylko dla własnego dobra przyswoić… Znawcy tematu przekonują jednak, że na liście wymagań z pewnością powinny się znaleźć też takie cechy jak ciekawość, odwaga i zdolność zjedzenia (bez grymaszenia) wszystkiego, co podadzą nam przed nos. Wspomniane wymagania blakną przy tym, czego od „doskonałego ambasadora” oczekiwali Wenecjanie. W 1566 roku Ottaviano Maggi napisał traktat Idealny ambasador**. Maggi był wytrawnym dyplomatą, niejedno w życiu widział i raczej nie miał złudzeń co do „poziomu” swoich kolegów po fachu. Mimo to najwidoczniej doszedł do wniosku, że skoro podjął się napisania rozprawy o idealnym dyplomacie, to nie pominie w niej ani jednej cechy, którą ten jego zdaniem powinien posiadać. W dziele Maggiego czytamy więc, że dyplomata powinien przede wszystkim być „biegłym teologiem i ekspertem w naukach takich jak matematyka, architektura, inżynieria, geometria, astronomia czy muzyka***”. Jak przekonuje w swoim traktacie Wenecjanin, te dziedziny wiedzy należy opanować w pierwszej kolejności. Później dyplomata powinien zabrać się do „filozofii, wszystkich gałęzi prawa (w tym prawa miejscowego), praw państwa, w którym się służy, oraz literatury”****. Oczywiście ważne są też języki. Które? Maggi podpowiada: „Łacina, greka, włoski, francuski, hiszpański, niemiecki i turecki”*****. Na liście, jak widać, nie ma angielskiego, języka współczesnej dyplomacji. Jak się okazuje, w XVI wieku nikt * Michał Komar, Stefan Meller, Świat według Mellera. Życie i polityka: ku przyszłości, Warszawa 2008, s. 242–243. ** Garrett Mattingly, Renaissance Diplomacy, Cambridge 1955, s. 216. *** Ibidem. **** Ibidem, s. 186. ***** Ibidem, s. 187. 20

AMBASADOROWIE

nie oczekiwał, że poza Brytyjczykami ktoś będzie mówił językiem Szekspira, nawet „doskonały ambasador”. Dlatego, jak radzi brytyjski ambasador Oliver Miles, wszystkie, czasem nadzwyczajne oczekiwania wobec dyplomatów trzeba traktować z przymrużeniem oka. Pisze on, że wymienianie kolejnych cech idealnego ambasadora prowadzi do stworzenia osoby, która, gdyby faktycznie istniała, przypominałaby skrzyżowanie „króla Salomona z perfekcyjnym służącym”*. Na ogłoszeniu o pracę w dyplomacji taki zwrot wyglądałby nieźle, prawda? Ale czy ktoś by się skusił?

JAK ZOSTAĆ AMBASADOREM? Dyplomata, który mówi „tak”, ma na myśli „być może”. Dyplomata, który mówi „być może”, ma na myśli „nie”. Dyplomata, który mówi „nie”, nie jest dyplomatą. Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord, francuski mąż stanu, polityk i dyplomata

Do pracy w dyplomacji prowadzi wiele dróg. Jak tłumaczy były ambasador Polski w Chile i były konsul generalny w Brazylii profesor Ryszard Piasecki**, istnieją dwa podstawowe rodzaje kariery dyplomatycznej: zamknięta oraz otwarta. Zamknięta dotyczy osób „na stałe” związanych z Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Przechodzą one wszystkie szczeble kariery w resorcie, odbierają też formalne wykształcenie dyplomatyczne w szkołach o podobnym profilu. Tak jest chociażby w Brazylii. Tam ukończenie szkoły kształcącej dyplomatów w 95 procentach przypadków * https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/jul/14/ambassadors-jobdiplomat-training. ** Jeśli nie zaznaczono inaczej, cytowane wypowiedzi pochodzą z rozmów z ambasadorami przeprowadzanych przez autorów na potrzeby niniejszej książki. Idealny dyplomata

jest warunkiem dostania pracy w resorcie spraw zagranicznych. Są też modele otwarte (na przykład w USA czy w Polsce), gdzie do pracy w służbie zagranicznej dopuszcza się osoby „z zewnątrz”, a więc naukowców, ekonomistów, prawników, kulturoznawców, którzy funkcję szefa placówki mogą pełnić równie dobrze co „zawodowy” dyplomata. Jak tłumaczy Piasecki, „stare kadry pewnie się z tym nie zgodzą, ale moim zdaniem poznanie zasad ceremoniału, protokołu dyplomatycznego zdolnej osobie może zająć kilka dni. Oczywiście trzeba mieć też doświadczenie, ale przed wyjazdem na placówkę i tak każdy pracownik przechodzi szkolenie”. Sam ambasador Piasecki przez lata karierę dyplomatyczną łączył z karierą akademicką. Kandydatów na stanowiska w najważniejszych krajach szuka się długo i bardzo starannie: „Chodzi o to, aby znaleźć kogoś, kto wykroczy poza czysto urzędniczy poziom. Chyba że stosunki między naszymi krajami są napięte, wtedy czasem lepiej posłać na placówkę urzędnika, który w sposób nieformalny obniży rangę przedstawicielstwa”***. Także zdaniem byłego Stałego Przedstawiciela RP przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie Zdzisława Rapackiego dyplomata powinien mieć jakiś wyuczony zawód: „Może być prawnikiem, ekonomistą, może być kulturoznawcą, ale coś umieć musi. Według mnie nie ma »czystego« zawodu dyplomaty. Dyplomatą jest człowiek, który wykonywał określony albo wykorzystuje swój zawód w swojej pracy dyplomatycznej”. Inny polski ambasador, generał Edward Pietrzyk, także jest przykładem „otwartej” kariery dyplomatycznej. Większość życia spędził nie w budynku Ministerstwa Spraw Zagranicznych czy na placówkach, ale na poligonie i zagranicznych misjach. I to dzięki doświadczeniu w armii mianowano go ambasadorem w Iraku, *** Michał Komar, Stefan Meller, op. cit., s. 240–241. 22

AMBASADOROWIE

gdzie zresztą cudem przeżył zamach na swoje życie (więcej na ten temat piszemy w rozdziale Sytuacje kryzysowe). Po zakończeniu przez Pietrzyka dramatycznej misji w Iraku o spotkanie poprosił go ówczesny minister spraw zagranicznych, Radosław Sikorski. Tak generał Edward Pietrzyk wspomina tę rozmowę: „»Panie generale – zaczął minister Sikorski – wszyscy wiemy o pana doświadczeniach z Iraku. Dlatego teraz znaleźliśmy dla pana placówkę w kraju, w którym nikt na pana krzywo nie spojrzy, a co dopiero dotknie – jedzie pan do Korei Północnej!«, oświadczył minister Sikorski. »Serdecznie dziękuję za troskę«, odpowiedziałem”. Z wojska do dyplomacji trafił też były ambasador Polski w Afganistanie pułkownik Piotr Łukasiewicz: „W 2009 roku dostrzegł mnie ówczesny minister obrony narodowej, Bogdan Klich. Szef resortu uznał, że mam pojęcie o Afganistanie, i zdecydował, że zostanę jego pełnomocnikiem do spraw tego kraju. Dwa lata później wezwał mnie do siebie szef resortu spraw zagranicznych Radosław Sikorski. Poprosił, bym krótko powiedział mu, co chcę robić w Afganistanie. Opowiedziałem. Sikorski był zadowolony: »Jest pan moim kandydatem na kandydata«”. Kandydat musi pokonać jeszcze drogę proceduralną. „Kandydatura pochodzi z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, potrzebna jest wstępna zgoda premiera i prezydenta, później należy zostać zaakceptowanym przez Sejmową Komisję Spraw Zagranicznych, uzyskać zgodę tak zwanego kraju urzędowania, czyli agrément, i dopiero po tym wszystkim przychodzi nominacja”*. Zresztą jak wspomina Daniel Passent, były ambasador w Chile, spotkanie z Sejmową Komisją Spraw Zagranicznych w jego przypadku było ciekawym doświadczeniem: „Na kilka dni przed posiedzeniem Komisji przygotowałem sobie plan zagadnień w punktach, które * Daniel Passent, Choroba dyplomatyczna, Warszawa 2002, s. 9. Idealny dyplomata

nawet przepowiedziałem sobie na głos, czego chyba nigdy od czasów szkolnych nie robiłem. Szykowałem się jak do matury, jak do egzaminu z wiedzy o Chile. I jak to zwykle na egzaminach bywa, »pani mnie w ogóle z tego nie pytała«, panią – zwłaszcza jedną – interesowało zupełnie coś innego”*. Jak mówił ambasador Jerzy Bahr, w nominacjach ambasadorskich było i jest sporo polityki: „Procedura nominowania ambasadora jest dość skomplikowana formalnie, wymaga współdziałania najwyższych władz w państwie: prezydenta, premiera, ministra spraw zagranicznych, parlamentu. Choć uzgodnienia między nimi zwykle długo trwają, mają sens. Dają szansę, że tak wyłoniony ambasador będzie z wszystkimi tymi władzami równie dobrze współpracował i służył kolejnym rządom. Oczywiście, w praktyce większe szanse na wyjazd ma ten, kto jest bliższy aktualnemu rządowi – o ile ten rząd nie jest krótkotrwały (śmiech)”**. Ale upolitycznienie, jak tłumaczy były ambasador w Rabacie i Pretorii Krzysztof Śliwiński, przynosi służbie zagranicznej poważne szkody: „Upolitycznienie wywołuje częste zmiany związane ze zmianami »faworytów«. Ujawnia się wtedy wielki fałsz. A najgorsze, że z definicji szufladkuje się każdego według klucza: »Skoro powołano go w tych czasach, to jest z takiej a takiej orientacji politycznej«. Człowiek »malowany« jest w barwy polityczne wbrew zdrowemu rozsądkowi. Bardzo trudno jest pracować w takich warunkach”. Dla dyplomatów, którzy na stałe związani są z pracą w MSZ, kluczowa okazuje się z kolei tzw. rotacja, czyli zmiana stanowiska w ramach resortu. Żeby rotacja była zadowalająca, musi nie tylko mieć odpowiednią częstotliwość, lecz także odbywać się po linii wznoszącej, wyznaczanej kolejnymi awansami. W przeciwnym przypadku może się stać źródłem rozczarowania, a w końcu zgorzknienia pracownika służby * Ibidem, s. 22. ** Jerzy Sadecki, Jerzy Bahr, Ambasador, Warszawa 2013, s. 212–213. 24

AMBASADOROWIE

zagranicznej. Swego czasu po korytarzach budynku Ministerstwa Spraw Zagranicznych krążyło powiedzenie opisujące typową karierę dyplomaty: „Radca, starszy radca i bardzo stary radca”*. Inaczej nominacje na ambasadorów wyglądały po II wojnie światowej. Wtedy decydujące były punkty za pochodzenie, co niekiedy przybierało kuriozalną formę. Na przełomie lat 50. i 60. na ambasadora w Londynie desygnowano włókniarza. Sęk w tym, że miał on pewne zawodowe skrzywienie, dość kłopotliwe w przypadku pracownika służby zagranicznej. Otóż bez względu na to, z kim akurat rozmawiał, odruchowo macał ubranie rozmówcy, by ocenić jakość materiału, z którego zostało wykonane. Przeczuwając, czym przypadłość włókniarza dyplomaty może się skończyć, przed jego wyjazdem do Londynu szef protokołu dyplomatycznego dał mu ostatnią radę: „Towarzyszu ambasadorze, królowej nie macajcie, ona ma wszystko ze stuprocentowej wełny”**.

ZŁOTE ZASADY DYPLOMATY O dyplomatach często mówi się, że zawsze dwa razy pomyślą, zanim nic nie powiedzą. Inni, jak XVI-wieczny brytyjski dyplomata sir Henry Wotton, idą jeszcze o krok dalej i przekonują, że ambasador „to uczciwy człowiek, który jest wysłany za granicę, by kłamać dla dobra swojego kraju”***. Takiej definicji z pewnością przyklasnąłby sam Niccolò Machiavelli, który mawiał między innymi, że „podwójną przyjemnością jest oszukanie oszusta”. Także austriacki dyplomata Klemens Lothar von Metternich uważał, że przebiegłość powinna być zapisana w kodzie genetycznym szanującego * Eugeniusz Noworyta, Polityka i dyplomacja: wspomnienia ambasadora, Łódź 2008, s. 6. ** Ibidem, s. 13. *** Tom Fletcher, op. cit., s. 96. Idealny dyplomata

się wysłannika zagranicznego. Kiedy Metternich usłyszał o śmierci swojego dyplomatycznego rywala, Francuza Talleyranda, miał wymamrotać: „Ciekawe, czemu to zrobił i w jakim celu?”*. Ale współcześni dyplomaci przekonują – bądź uczciwy! BĄDŹ UCZCIWY Jak tłumaczy były Stały Przedstawiciel RP przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie Zdzisław Rapacki, uczciwość w pracy dyplomaty jest kluczową cechą: „Dyplomata musi mieć zdolność łatwego przekonywania innych do własnego zdania. Ale musi być przy tym też nieprawdopodobnie uczciwy. W dyplomacji wielostronnej niektórzy z moich kolegów starali się »rozgrywać« swoich partnerów. Ambasador otrzymuje ze swojej stolicy instrukcje; nie reprezentuje bowiem siebie, tylko swój kraj i jego rację stanu. Polecenia ma wykonać tak skrupulatnie, jak tylko się da. W związku z tym musi budować sojusze i przekonać do swoich racji innych. Konsensus buduje się w kuluarach, w czasie rozmów na korytarzach, w kawiarence, gdzie spotykają się dyplomaci, nie na sali obrad! Ale negocjując, wszystkim trzeba mówić to samo! Nie można powiedzieć Amerykanom, których uważamy za swoich sojuszników, więcej, a na przykład Australijczykom mniej. Nie można też na przykład Amerykanom powiedzieć czegoś innego niż to, co powiedzieliśmy Rosjanom czy Chińczykom. Wszelkie rozbieżności od razu by się wydały i szybko doszłoby do podobnej sytuacji. Na przykład Rosjanin spotkałby się z Chińczykiem i stwierdził: »Rozmawiałem z tym Polakiem. Przyjęli następujące stanowisko«. Na co Chińczyk odpowiedziałby: »Chwileczkę, też

* Ibidem, s. 95. 26

AMBASADOROWIE

z nim rozmawiałem i powiedział mi co innego«. Wtedy traci się twarz, a w dyplomacji to katastrofa”. Oczywiście uczciwość nie oznacza prawdomówności do bólu. Dyplomatom zaleca się, by kierowali się raczej radą brytyjskiego XVIII-wiecznego męża stanu Edmunda Burke i „oszczędnie gospodarowali prawdą”. Jak tłumaczy były ambasador Polski w Grecji i Cyprze Ryszard Żółtaniecki, nie zawsze można mówić prawdę i nie zawsze trzeba mówić prawdę, ale pod żadnym pozorem nie wolno wprowadzać w błąd innego dyplomaty. „Większość informacji, jakie zdobywamy, zdobywamy z korpusu dyplomatycznego od kolegów. Jeżeli kogoś wprowadzimy w błąd, a ta osoba się zorientuje, to jesteśmy skończeni. Wypadamy z gry. Nie wolno oszukać kolegi! Z kolei w stosunkach z partnerami spoza korpusu, czyli w moim przypadku z Grekami, prezentuje się stanowisko rządu. »Takie mam instrukcje« to powtarzane jak mantra zaklęcie dyplomatów”.

Idealny dyplomata

Fot. Jacek Hinz

Fot. Edward Pietrzyk

Zamach w Bagdadzie, 5 marca 2007 roku

„Wirtualne” przekazanie Nicolásowi Maduro, ówczesnemu ministrowi spraw zagranicznych Wenezueli (obecnemu prezydentowi tego kraju), listów uwierzytelniających (w rzeczywistości pustej koperty) przez Jacka Hinza

Fot. Jacek Hinz (2) Samochód służbowy ambasadora RP Jacka Hinza w Wenezueli, po tym, jak trafiła w niego kula, kiedy jechał obwodnicą w Caracas w noc sylwestrową z 2011 na 2012 rok. Nic się nikomu nie stało. Kula znalazła się pod przednią wycieraczką

Koniec fragmentu Zapraszamy do ksiÄ&#x2122;garĹ&#x201E; i na www.labotiga.pl