[RE]FRAME by EMA edoardo mentegazzi architect

Ripensare la fabbrica: la prospettiva dei fruitori nel processo di trasformazione | De fabriek herontdekt: het perspectief van gebruikers in het transformatieproces

Marline Lisette Wilders & Edoardo Mentegazzi

partner | partners NWO Netherlands Organisation for Scientific Research

University of Amsterdam Amsterdam School for Cultural Analysis

Polytechnic University of Turin Interuniversity Department of Regional and Urban Studies and Planning (DIST)

Balletto Teatro di Torino

Teatro Stabile di Torino

Ripensare la fabbrica: la prospettiva dei fruitori nel processo di trasformazione | De fabriek herontdekt: het perspectief van gebruikers in het transformatieproces

Marline Lisette Wilders & Edoardo Mentegazzi

east wind academic publishers 3

indice generale | inhoudsopgave

from working space to theatre space: the user perspective

p. 6

Casi studio | Casussen Fonderie Teatrali Limone Lavanderia a Vapore

p. 10

[RE]FRAME

p. 32

p. 34

Progetto | Ontwerp La Filiera Paracchi

p. 76

partecipanti | deelnemers Esperienze | Ervaringen

p. 106

riflessioni | reflectie

p. 128

crediti | colofon

p. 134

From Working Space to Theatre Space: the user perspective

From Working Space to Theatre Space: the user perspective è il titolo di una ricerca scientifica, della durata di due anni, che indaga il riuso del patrimonio industriale abbandonato e la sua trasformazione in luogo per lo spettacolo. Questo progetto studia come le comunità locali si riappropriano di questi luoghi ed in che modo i diversi valori e significati, che sono collegati a tali luoghi, vengono ridefiniti a seguito del riuso.

From Working Space to Theatre Space: the user perspective is een tweejarig onderzoek naar het hergebruik van verlaten industrieel erfgoed en de transformatie daarvan in locaties voor de podiumkunsten. Het project onderzoekt hoe lokale gemeenschappen zich deze plekken opnieuw toeeigenen en op welke manieren de verschillende waarden en betekenissen die verbonden zijn aan deze locaties worden geherdefinieerd als gevolg van het hergebruik.

Proprio quei luoghi industriali, che vengono trasformati in luoghi per il tempo libero e la cultura, possono creare un netto contrasto con la loro precedente funzione di ambiente di lavoro per una grande classe operaia. Ciò permette agli utenti di attribuire connotazioni molto diverse e contrastanti a questi luoghi. La “memoria collettiva” svolge un ruolo centrale nel modo in cui concetti, quali il patrimonio industriale e l’esperienza teatrale, rinnovano la loro importanza.

Vooral industriële locaties die worden getransformeerd tot plekken voor vrije tijd en cultuur, kunnen in hun nieuwe functie een schril contrast vormen met hun voormalige functie als werkomgeving voor een groot aantal arbeiders. Hierdoor kunnen gebruikers zeer verschillende en contrasterende connotaties aan deze plekken hechten. Het “collectief geheugen” speelt dan een centrale rol in de manier waarop noties als industrieel erfgoed en de theaterervaring hernieuwd betekenis krijgen.

Questa ricerca, svolta insieme al Politecnico di Torino, ha avuto luogo proprio nella città di Torino e nelle sue aree limitrofe. Torino è una città in continua trasformazione che è riuscita a evolversi da metropoli industriale a metropoli post-industriale, dalla cosiddetta one-company town alla contemporanea smart city che fa della cultura lo strumento importante per lo sviluppo. Ciò è confermato dalla presenza, all`interno della regione, di un numero di esempi di trasformazione dell’archeologia industriale degni d’interesse. Sono progetti culturali che mettono in evidenza diversi approcci di conservazione del patrimonio, il riuso e la trasformazione in teatro.

Het onderzoek, uitgevoerd in samenwerking met de Politecnico di Torino, is gesitueerd in de stad Turijn en omgeving. Hier vindt een aanhoudende transformatie plaats van een industriële naar een post-industriële stad, van one-company town naar een zogenoemde smart city waar voor cultuur een belangrijke rol is weggelegd als instrument voor ontwikkeling. Zo blijkt ook uit een aantal interessante voorbeelden in de regio van transformaties van industrieel erfgoed in culturele projecten, die verschillende benaderingen van erfgoedbehoud, hergebruik en theaterontwerp tonen. In de eerste fase van het onderzoek zijn twee casussen, Fonderie Teatrali Limone en Lavanderia

Nella prima fase della ricerca sono stati analizzati 7

a Vapore, in kaart gebracht. Voor deze casussen is nagegaan hoe enerzijds het transformatieproces van invloed is op de perceptie van deze industriële locaties onder het theaterpubliek en hoe anderzijds deze industriële locaties van invloed zijn op de theaterervaring. Met behulp van kwantitatief en kwalitatief publieksonderzoek zijn empirische gegevens verzameld over de relatie tussen de perceptie van de betreffende locaties en hier opgedane theaterervaringen.

due casi studio: le Fonderie Teatrali Limone e la Lavanderia a Vapore. Per questi casi si è esaminato come il processo di trasformazione influisca sulla percezione di questi luoghi ex industriali e viceversa, cioè come questi luoghi vadano ad influenzare l’esperienza teatrale del pubblico. è stata svolta, all’uopo, un’indagine sul pubblico, tramite l’utilizzo di metodologie di ricerca quantitative e qualitative, atta ad indagare sul rapporto intrinseco tra questi luoghi industriali “rifunzionalizzati” e l’esperienza diretta del pubblico.

In de tweede fase van het project is met behulp van ontwerpend onderzoek getest hoe de inzichten die zijn opgedaan in de eerste fase, kunnen worden ingezet als aanvullend instrument in ontwerpprocessen, met het oog op de ontwikkeling van ontwerpstrategieën die voldoen aan de behoeften van toekomstige gebruikers. In deze fase spelen jonge architecten en andere stakeholders uit het veld een belangrijke rol in de vertaling van theoretische en empirische bevindingen naar de praktijk.

Nella seconda fase della ricerca si è testato, tramite il metodo della “ricerca attraverso il progetto”, come i risultati provenienti dalla prima fase potessero essere utilizzati come strumento aggiuntivo all’interno dei processi progettuali, in modo tale che le strategie progettuali potessero andare incontro alle esigenze dei futuri fruitori. In questa fase, un ruolo molto importante è stato giocato da giovani architetti e addetti ai lavori nella traduzione degli elementi teorici ed empirici alla messa in pratica.

Deze toepassing kreeg vorm in een ontwerplaboratorium met gebruikersparticipatie genaamd [RE]FRAME, waarbij de naam verwijst naar de herdefiniëring van het analytisch kader voor het ontwerp en de herdefiniëring van de rol van de architect, evenals de rol van de eindgebruiker in het proces. Met deze ontwerpstudie is het onderzoeksproject afgesloten.

Questa metodologia ha preso forma in un laboratorio di progettazione partecipata, dal titolo [RE]FRAME. Si è scelto questo nome per porre l’accento sulla ridefinizione del quadro di analisi e di progetto da parte dell’architetto, sul suo stesso ruolo, e sul ruolo dei fruitori finali all’interno del processo progettuale. Con la conclusione di questo laboratorio si è conclusa anche l’intera ricerca.

Dit boek is gewijd aan het tonen van de werkwijze, het proces en de resultaten van de ontwerpstudie [RE]FRAME. Hieraan voorafgaand worden in beknopte vorm de casussen gepresenteerd waaraan inzichten zijn ontleend die een rol hebben gespeeld in het ontwerpproces.

Questo libro presenterà il metodo di lavoro, il processo, ed i risultati del laboratorio progettuale [RE]FRAME. Verrano prima presentati, in forma sintetica, i due casi studio, presi in esame e da cui sono derivate quelle intuizioni che hanno giocato un ruolo all’interno del processo di progettazione. 8

casi studio casussen

Casi studio

Casussen

Fonderie Teatrali Limone Progetto: arch. Franco Fusari, Marina Gariboldi, Sergio Manzone, Giovanni Oggioni, Giulia Sarti Anno: 2003

Fonderie Teatrali Limone Ontwerp: arch. Franco Fusari, Marina Gariboldi, Sergio Manzone, Giovanni Oggioni, Giulia Sarti Jaar: 2003

Lavanderia a Vapore Progetto: arch. Antonio Besso-Marcheis Anno: 2009

Lavanderia a Vapore Ontwerp: arch. Antonio Besso-Marcheis Jaar: 2009

I due casi studio selezionati affrontano la stessa tematica di riconversione, ma con due approcci progettuali e concettuali diversi tra loro. Più estroverso ed invasivo il primo, più introverso e delicato il secondo. Inoltre, questi due casi sono stati scelti per la loro qualità architettonica che ha valso ad entrambi il ricevimento del premio ‘Architetture Rivelate, per la qualità di progetto e di realizzazione’ da parte dell’ Ordine degli Architetti di Torino, rispettivamente nel 2005 e nel 2010. Valutazione della giuria su le Fonderie Teatrali Limone:

De twee geselecteerde casussen adresseren hetzelfde onderwerp van transformatie en hergebruik maar doen dat met verschillende benaderingen in ontwerp en conceptuele aanpak. De eerste is meer extravert en ingrijpend van aard, de tweede meer introvert en delicaat van karakter. Daarnaast zijn deze casussen gekozen vanwege hun architectonische kwaliteit, die hun de prijs ‘Onthulde architectuur, voor de kwaliteit van het ontwerp en de realisatie’ opleverde, toegekend door de Orde van Architecten in Turijn in respectievelijk 2005 en 2010. De jury motiveerde de prijs voor de Fonderie Teatrali Limone als volgt:

“La commissione ha ritenuto questo progetto tra i più rappresentativi dell’intuizione istitutiva del concorso, proponendo l’esemplarità del tema quale testimonianza del recupero della qualità della vita, attraverso una variazione violenta, nella destinazione d’uso.”

“De jury vond dit ontwerp een van de meest representatieve en exemplarische voorbeelden voor de ontstaansreden en het thema van de prijsvraag, als een demonstratie van hoe levenskwaliteit is terug te winnen door het gebruiksdoel grondig te herzien.”

Valutazione della giuria su la Lavanderia a Vapore:

Het juryoordeel voor de Lavanderia a Vapore luidde:

“Intervento di grande sobrietà ed esemplare eleganza in cui le componenti tecniche ed impiantistiche richieste dalle nuove funzioni valorizzano la sorprendente spazialità interna della preesistenza.”

“Ingreep van grote eenvoud en voorbeeldige elegantie, waarin de technische en installatievereisten van de nieuwe functies de opmerkelijke ruimtelijkheid van het interieur en het oorspronkelijke gebouw versterken.” 11

fonderie teatrali limone, Moncalieri

Storia

Geschiedenis

Le Fonderie Limone & C. iniziano la loro l’attività produttiva in Via Pastrengo a Moncalieri nel 1924 sotto la guida dell’imprenditore Giuseppe Limone. Da quel momento, la fabbrica, che si occupava della fusione del bronzo, dell’alluminio e della ghisa, ha rappresentato per ben cinquant’anni un importante nucleo di lavoro di tanti dipendenti.

De Fonderie Limone & Co. begon in 1924 haar productieactiviteit in de Via Pastrengo in Moncalieri, onder de leiding van ondernemer Giuseppe Limone. Meer dan vijftig jaar lang vertegenwoordigde de fabriek, waar brons, aluminium en gietijzer werden gegoten, een belangrijk centrum van werkgelegenheid.

Dall’Ottobre 1935, data dell’invasione italiana in Etiopia, la produzione delle Fonderie crebbe esponenzialmente grazie alla continua richiesta di armi, che permise anche l’espansione dell’azienda sia a livello di superficie ricoperta che per il numero di

Na de Italiaanse invasie in Ethiopië in oktober 1935, groeide de productie exponentieel dankzij de aanhoudende vraag naar wapens. Daarmee groeide ook het bedrijf, niet alleen in oppervlak, maar ook het aantal werknemers nam toe: in 1941 was

dipendenti. Nel 1941 il numero di impiegati crebbe sino a 492 persone. Nel 1962, purtroppo, la morte di Giuseppe Limone e l’inondazione del fiume Sangone segnarono il declino della fabbrica, così il figlio Alfredo fu costretto a seguire il lento declino dell’azienda dovuto inoltre a motivi socioeconomici del paese e alla recessione delle commesse.

dat gestegen tot 492 mensen. Het tij keerde in 1962, toen de dood van Giuseppe Limone en de overstroming van het fabrieksterrein door de rivier Sangone de ondergang inluidden. Ook sociaaleconomische redenen en de teruglopende opdrachtenportefeuille zorgden ervoor dat zoon Alfredo werd gedwongen om een langzame neergang te begeleiden.

Nel 1977 fu dichiarato il fallimento con la conseguente (s)vendita dei terreni al Comune intorno ai primi anni Ottanta. Dal quel periodo in poi il complesso é rimasto completamente abbandonato.

In 1977 werd het faillissement uitgesproken en in de vroege jaren tachtig werden de gronden aan de gemeente verkocht. Vanaf toen bleef het complex er een tijdlang volledig verlaten bij liggen.

Trasformazione

Transformatie

Il progetto di trasformazione è iniziato intorno alla metà degli anni Novanta quando il Comune di Moncalieri ha redatto un piano urbanistico strategico che includeva tutta l’area delle ex Fonderie Limone.

Het transformatieproject begon rond het midden van de jaren negentig, toen de gemeente Moncalieri een strategisch stedenbouwkundig plan opstelde dat het hele gebied van de voormalige gieterij Limone omvatte.

Grazie alla collaborazione con Il Teatro Stabile di Torino e ad un contributo finanziario dell’Unione Europea, destinato alla riconversione delle industrie metallurgiche, si è potuto convertire questo patrimonio industriale in un Centro Polifunzionale restituendolo alla città.

Dankzij de samenwerking met het Teatro Stabile di Torino en een financiële bijdrage van de Europese Unie, bestemd voor de herstructurering van de metaalindustrie, werd het mogelijk om dit industrieel erfgoed te transformeren in een multifunctioneel centrum en het terug te geven aan de stad. 16

Il concetto alla base era quello di riconvertire le fonderie industriali a fonderie teatrali. Sotto il motto di “Officina Teatrale”, il sito doveva essere trasformato in un centro per attività teatrali in grado di ospitare l’intera catena di produzione, dalla ricerca alla sperimentazione e alla rappresentazione, inserendo un teatro con foyer, una scuola di teatro, laboratori, sale prove, uffici e spazi tecnici.

Het basisconcept was om de industriële gieterij te herbestemmen tot theatrale gieterij. Onder het motto “Theater Werkplaats”, moest het gebied getransformeerd worden tot een centrum voor theatrale activiteiten, in staat om de gehele productieketen van onderzoek en experiment tot voorstelling te huisvesten, door er een theater met foyer, werkplaatsen, repetitieruimtes, een theaterschool, kantoren en technische ruimtes te realiseren.

Due ulteriori elementi del piano sono stati concepiti al fine di rivitalizzare l’area e promuovere la sua integrazione con la città. Il primo è stato l’inserimento delle residenze per gli insegnanti e gli studenti della scuola di recitazione nei bassi

Daarnaast bevatte het plan twee elementen die tot doel hadden om het gebied te revitaliseren en de integratie met de stad te bevorderen. Ten eerste kwamen er woningen voor docenten en studenten

fabbricati esistenti lungo il confine sud; il secondo elemento è stato l’inserimento di un centro sociale e di botteghe artigiane, collocato nel vecchio edificio dormitorio, lungo l’accesso principale del sito.

van de toneelschool, die werden ondergebracht in de bestaande laagbouw langs de zuidelijke rand. Ten tweede werden een gemeenschapscentrum en ateliers voor ambachtslieden gerealiseerd in het voormalige slaapgebouw, gesitueerd langs de belangrijkste toegang tot het gebied.

La memoria del luogo viene espressa dalla testimonianza delle diverse tipologie industriali rimanenti che hanno segnato il complesso nel corso del tempo. Queste, oltre a rievocare l’era industriale e la fonderia un tempo presente in quel luogo, rappresentano un pezzo di storia degli opifici industriali.

Het geheugen van de plek komt tot uiting in de resterende getuigenissen van diverse industriële gebouwtypologieën, die het complex door de tijd heen hebben gemarkeerd. Zij herinneren aan het industriële tijdperk en aan de gieterij die hier ooit stond, en beschrijven tegelijkertijd een kleine geschiedenis van industriële fabrieksgebouwen. 18

Allo stesso tempo, il progetto mostra l’attualità di questi spazi, essendo molto adatto ad ospitare attività culturali contemporanee e sperimentali.

Tegelijkertijd toont het project de actualiteit van deze ruimtes doordat ze zeer geschikt zijn voor hedendaagse en experimentele culturele activiteiten.

Un area pedonale pavimentata porta verso la “galleria della memoria”: una porzione rimanente dell’edificio industriale più antico delle ex-fonderie che è stata recuperata tramite un’operazione di restauro. Nel mezzo di una campata della galleria si erge la ciminiera della fabbrica, che è così diventata il punto di riferimento ed il simbolo di tutta l’area.

Een verhard voetgangersgebied leidt naar de “galerij van het geheugen”, die is herwonnen door de restauratie van een resterend deel van het oudste industriële gebouw van de voormalige gieterij. In het midden van de overkapping van de galerij verrijst de fabrieksschoorsteen, die als referentiepunt en symbool voor het hele gebied wordt gezien.

esperienze dirette pubblico

“Non ho conosciuto questo luogo direttamente, ma questo luogo è riconoscibile in mille luoghi a Torino e dintorni; in qualunque zona c’era una fabbrica.”

“Nel vedere la ciminiera possono affiorare ricordi.”

“Mi ricorda la bottega di mio nonno che era mastro ferraio e tutte quelle attrezzature che adesso non si vedono più.”

“Io la percepisco come una fabbrica anche all’interno, soprattutto l’ingresso per questi soffitti alti ed i lucernai tipici delle fabbriche di una volta.”

“Comunque sei a teatro, ma senti che sei dentro una fonderia.”

“… uno arriva alle Fonderie e sta andando a teatro entrando in una fabbrica. Due esperienze di vita diverse, l’aspetto ludico dell’andare a teatro e l’aspetto lavorativo della necessità di guadagnarsi il pane.” 20

ervaringen van het publiek “Ik heb deze plek niet persoonlijk gekend, maar deze plek is herkenbaar in duizend plekken in en rond Turijn; in elke wijk was er een fabriek.”

“Bij het zien van de schoorsteen kunnen herinneringen aan de oppervlakte komen.”

“Het doet me denken aan de werkplaats van mijn grootvader die meestersmid was en aan alle werktuigen die je nu niet meer ziet.”

“Ik ervaar het als een fabriek, zelfs van binnen, met name de ingang vanwege die hoge plafonds en de dakramen die karakteristiek zijn voor de fabrieken van toen.”

“Hoewel je in het theater bent, voel je dat je in een gieterij bent.”

“... je komt aan bij de Fonderie en gaat naar het theater terwijl je een fabriek binnengaat. Twee verschillende ervaringen van het leven, het speelse aspect van naar het theater gaan en het arbeidsaspect van de noodzaak om de kost te verdienen.” 21

lavanderia a vapore, Collegno

Storia

Geschiedenis

La Lavanderia a Vapore di Collegno fu costruita, come struttura di servizio per il Regio Manicomio, intorno al 1870 e 1875 su progetto dellâ&#x20AC;&#x2122;ing. Luigi Fenoglio. Lâ&#x20AC;&#x2122;edificio originale era costituito da un unico corpo di fabbrica a pianta rettangolare, lungo 100 metri e largo 12 metri, ad un unico piano fuori terra e rialzato di un metro rispetto al piano di campagna.

De Lavanderia a Vapore werd tussen 1870 en 1875 als wasserette voor de Koninklijke Psychiatrische Inrichting in Collegno gebouwd, naar ontwerp van ir. Luigi Fenoglio. Het oorspronkelijke gebouw bestaat uit een rechthoekige vleugel van 100 meter lang en 12 meter breed, met een enkele bouwlaag op de begane grond, 1 meter boven het maaiveld gelegen.

La parte centrale della manica invece era seminterrata e ospitava le caldaie che poi vennero inserite in un basso fabbricato lungo la facciata ovest. Intorno agli anni Quaranta venne demolita la

In de kelder, gelegen onder het centrale gedeelte van de vleugel, bevond zich de ketelruimte die later werd verplaatst naar een laagbouw grenzend aan de westgevel. In de jaren veertig werd het dak

copertura nella zona delle prime campate nella parte sud per l’inserimento di un solaio e quindi di una parte sopraelevata (secondo piano). Ulteriori interventi modificativi si sono susseguiti negli anni non compromettendo però la qualità architettonica dell’edificio perchè la maggior parte di essi si sono rivelati reversibili.

op de eerste traveeën van het zuidelijk gedeelte afgebroken om een verdiepingsvloer en dus een verhoogd gedeelte (tweede verdieping) aan te brengen. Door de jaren heen volgden meer aanpassingen, die echter grotendeels omkeerbaar zijn gebleken en niet ten koste gingen van de architectonische kwaliteit van het gebouw.

Nei primi anni Ottanta, con l’entrata in vigore della Legge 180, il Regio Manicomio cessò definitivamente la sua attività. Da quel momento, sino al 2004 quando si è dato inizio all’intervento di recupero, l’edificio è riuscito a conservarsi, nonostante l’assenza di cura. A mantenersi nel

In de vroege jaren tachtig, met de inwerkingtreding van de Wet 180, werd de Koninklijke Psychiatrische Inrichting definitief gesloten. Ondanks het ontbreken van onderhoud sindsdien, tot aan de start van de restauratiewerkzaamheden in 2004, is het gelukt om het gebouw te behouden. Met name

tempo sono state soprattutto le facciate costituite da numerose finestrature verticali sormontate da arcate in mattoni e la grande ciminiera in mattoni che caratterizza la facciata laterale.

de gevels, bestaande uit meerdere verticale ramen, bekroond door bakstenen bogen, en de grote bakstenen schoorsteen die de zijgevel kenmerkt, zijn behouden gebleven.

Trasformazione

Transformatie

Il progetto di trasformazione della Lavanderia a Vapore Ă¨ iniziato nel 2004 tramite un lavoro congiunto tra il comune di Collegno e la Regione Piemonte e si Ă¨ sviluppato come un processo graduale insieme alla definizione stessa del programma, da inserire allâ&#x20AC;&#x2122;interno del luogo recuperato e restituito.

Het transformatieproject van de Lavanderia a Vapore startte in 2004 met dank aan een gezamenlijke inspanning van de gemeente Collegno en de regio Piemonte, en heeft zich ontwikkeld volgens een gefaseerd proces, terwijl in een parallel lopend traject het programma voor het hergebruik van de herstelde en teruggegeven ruimtes werd bepaald.

De eerste fase van de restauratiewerkzaamheden betrof de binnenplaats bestemd voor concerten en openluchtevenementen. Deze is uitgerust met een modulair podium en biedt ruimte aan een publiek van maximaal 5000 mensen.

La prima fase degli interventi di recupero ha interessato la corte interna con la sua area adibita a concerti e manifestazioni all’aperto. Essa è costituita da un palco modulare e uno spazio antistante in grado di ospitare fino a 5000 persone.

Vervolgens vonden werkzaamheden plaats die het gebouw zelf hebben teruggebracht in zijn oorspronkelijke architectonische vorm en die zowel de restauratie van de negentiende-eeuwse decoraties van de bakstenen fabriek en de schoorsteen omvatten, als het herstel van de interne ruimtelijkheid, die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van de aanzienlijke middenbeuk. Toevoegingen in het

Successivamente sono stati eseguiti i lavori che hanno portato l’edificio stesso alla sua originaria configurazione architettonica, comprendendo sia il restauro degli apparati decorativi ottocenteschi della fabbrica ammattonata e della ciminiera, che il ripristino dalla spazialità interna, caratterizzata dalla presenza della notevole navata principale.

Ciò è avvenuto tramite la demolizione delle superfetazioni interne e esterne all’edificio, la bonifica, la messa in sicurezza e il ripristino delle coperture e delle opere murarie. Il tutto col mantenimento, dove possibile anche col restauro, della maggior parte degli elementi originali. Gli ambienti sono stati poi dotati degli impianti e delle attrezzature che consentono il loro utilizzo, con scelte improntate al concetto di sobrietà, riducendo al minimo la presenza delle componenti tecniche richieste dalla contemporaneità. Nel corso dell’attuazione di questa fase di intervento, si è concretizzata la decisione di destinare la Lavanderia a Vapore a sede di centro coreutico.

interieur en exterieur van het gebouw werden gesloopt, er vond grondsanering plaats, en de veiligheid van de constructie evenals de daken en het metselwerk werden hersteld. Het gebouw werd op deze wijze zo veel mogelijk teruggebracht in zijn originele staat, waar mogelijk ook door middel van restauratiewerkzaamheden.

Ingegeven door een sober concept waarbij de aanwezigheid van hedendaagse technische vereisten tot een minimum werd gereduceerd, werden de ruimtes vervolgens uitgerust met de installaties en faciliteiten die het gebruik ervan mogelijk maken. Tijdens de uitvoering van deze fase werd de beslissing genomen om de Lavanderia a Vapore te

Inoltre, grazie alla sua pianta libera, risulta essere uno spazio flessibile a qualsiasi tipo di evento. Essa Ă¨ infatti orginizzata in tre zone che si susseguono tra loro: una zona di accoglienza con biglietteria, guardaroba e servizi igienici precede lo spazio del teatro, costituito da una tribuna mobile telescopica ed un palco, seguito poi, a sua volta, da due sale prova separate tra loro da elementi divisori a tutta altezza in vetro trasparente fonoassorbente. Infine, nellâ&#x20AC;&#x2122;ex fabbricato caldaie, adiacente alla navata principale, sono collocati gli uffici, i servizi e i locali tecnici.

bestemmen tot centrum voor de dans. Bovendien is de ruimte dankzij haar vrije plattegrond geschikt voor elk type evenement. De ruimte is als het ware onderverdeeld in drie opeenvolgende zones: een ontvangstzone waar de kassa, de garderobe en de toiletten zijn gesitueerd, gaat vooraf aan de theaterruimte, bestaande uit een mobiele telescopische tribune en een podium, die op haar beurt wordt gevolgd door twee repetitieruimtes, onderling gescheiden door een geluidsabsorberende transparante glazen wand. Ten slotte zijn in het voormalige ketelhuis, dat grenst aan de middenbeuk, kantoren, toiletten en technische ruimtes gerealiseerd.

esperienze dirette pubblico

“Ci sono ambienti che, quando entri, ti trasmettono una storia.”

“Io conosco la struttura in questo modo (com’è adesso). Mi ha particolarmente impressionato la storia della Lavanderia e sapere che cosa fosse prima.”

“Anche se non ne ho memoria, mi piace sentirne la storia e cercarla nella struttura, cercando anche di immaginarmela nelle condizioni in cui era nata”

“Questa ambientazione dà quel qualcosa in più che in un teatro classico perde la sua carica.”

“Questi spazi sono spazi di memoria.”

“All’inizio era un luogo di lavoro, di fatica, invece è stato trasformato in un ambiente in cui viene ospitato il gioco [luogo ludico].” 30

ervaringen van het publiek “Er zijn ruimtes die bij binnenkomst een verhaal overdragen”

“Ik ken de accommodatie op deze manier (zoals het nu is). De geschiedenis van de wasserette heeft bijzonder veel indruk op mij gemaakt; weten wat het vroeger was.”

“Ook al heb ik geen levende herinneringen, ik wil graag de geschiedenis voelen en zoek deze in het gebouw en ik probeer me het voor te stellen onder de omstandigheden waarin het is ontstaan.”

“Deze enscenering hier geeft net dat beetje extra vergeleken met in een klassiek theater waar deze zijn lading verliest.”

“Deze ruimtes zijn ruimtes met een geheugen.”

“Eerst was het een plek van arbeid, van inspanning, in plaats daarvan is het getransformeerd tot een omgeving waarin het spel wordt geaccommodeerd [een speelse plek].”

[RE]FRAME

[RE]FRAME è la parte sperimentale della ricerca scientifica From Working Space to Theatre Space: the user perspective, svolta sotto forma di ricerca attraverso il progetto. A questo scopo e stato allestito un laboratorio di progettazione con la partecipazione attiva dei fruitori.

[RE]FRAME is het experimentele gedeelte van het onderzoek From Working Space to Theatre Space: the user perspective, in de vorm van ontwerpend onderzoek. Hiertoe is een ontwerplaboratorium met gebruikersparticipatie georganiseerd. Het doel van het ontwerplaboratorium was om het thema van herstel en hergebruik van een verlaten industrieel gebouw aan te pakken in een interdisciplinaire werkgroep bestaande uit architectuurstudenten, jonge architecten, theaterprofessionals en theaterbezoekers die reeds bij de eerste fase van het onderzoek betrokken waren.

L’obiettivo del workshop è stato quello di affrontare il tema del recupero di un edificio industriale dismesso e della sua trasformazione d’uso, creando un “tavolo di lavoro” interdisciplinare che ha visto partecipi giovani architetti, studenti di architettura, addetti ai lavori e soprattutto spettatori che avevano partecipato alla prima fase della ricerca.

De opdracht aan de werkgroep was om een concreet projectvoorstel te schetsen voor de ontmantelde tapijtfabriek Paracchi, dat niet alleen een “architectonisch ontwerp” zou zijn zoals doorgaans bedoeld, maar een zoekproces van interdisciplinaire aard, dat in staat zou zijn om aan de behoeften van toekomstige gebruikers te voldoen. De naam [RE]FRAME verwijst in dit verband naar de herdefiniëring van het analytisch kader voor het ontwerp en de herdefiniëring van de rol van de architect, evenals de rol van de eind-gebruiker in het proces.

Il risultato richiesto era di delineare una proposta progettuale concreta per la dismessa fabbrica di tappeti Paracchi che non fosse solo un “progetto di architettura” comunemente inteso, ma un processo di ricerca dal carattere interdisciplinare, capace di andare incontro alle esigenze dei futuri fruitori. Il nome [RE]FRAME si riferisce, in questo contesto, alla ridefinizione del quadro analitico utile alla progettazione, alla ridefinizione del ruolo dell’architetto e al ruolo dell’utente finale all’interno del processo. Al gruppo di lavoro sono state fornite conoscenze acquisite nella prima fase della ricerca per verificare come questi elementi potevano essere utilizzati nella progettazione del gruppo di lavoro e quali risultati si sarebbero ottenuti. I risultati di questo esperimento sono tratti sia dall’osservazione partecipante sui “tavoli di lavoro” dei vari incontri che su tutto il processo nel suo insieme. A tale metodo viene aggiunta la descrizione delle scelte progettuali compiute dai partecipanti stessi all’interno di una presentazione e dall’analisi del progetto finale.

De werkgroep nam kennis van inzichten opgedaan in de eerste fase van het onderzoek, om te testen hoe deze inzichten ingezet konden worden in het ontwerpproces van de werkgroep en met welke uitkomsten. De resultaten van het experiment zijn voortgekomen uit participerende observatie tijdens de bijeenkomsten van de werkgroep en tijdens het proces in zijn geheel. Deze methode is aangevuld met de uitleg van de strategieën van de deelnemers in een projectpresentatie en een analyse van het uiteindelijke ontwerp. 33

processo progettuale ontwerpproces

kick-off

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

Processo progettuale

Ontwerpproces

Il programma del workshop prevedeva cinque incontri chiamati “tavoli di lavoro” rappresentanti, ognuno, uno stadio di avanzamento delle riflessioni e del livello di progettazione.

Het programma van het ontwerplaboratorium bestond uit vijf bijeenkomsten die elk een stadium van ontwikkeling in het denkproces en het ontwerp vertegenwoordigen.

I primi tre incontri, in particolare, sono stati connotati da due momenti. Il primo, di tipo teorico e metodologico in cui venivano forniti input informativi e introduttivi all’argomento del “tavolo di lavoro” e venivano presentati gli addetti ai lavori afferenti e le loro specificità. Inoltre venivano restituiti alcuni risultati specifici della ricerca sulla percezione dello spettatore, avvenuta all’interno di due casi studio esaminati: la Lavanderia a Vapore e le Fonderie Teatrali Limone. Il secondo momento, di tipo operativo, prevedeva l’analisi e la riflessione comune di tutti i partecipanti.

Het eerste deel van de eerste drie bijeenkomsten was van theoretische en methodologische aard. Hierin werd door de onderzoekers een introductie gegeven op het onderwerp van de bijeenkomst en werden stakeholders en hun specifieke inbreng gepresenteerd. Tevens werden bepaalde bevindingen uit het onderzoek naar de beleving van de toeschouwer dat is uitgevoerd voor de casussen Lavanderia a Vapore en Fonderie Teatrali Limone, teruggekoppeld en bediscussieerd. Het tweede deel van deze bijeenkomsten was van operationele aard en voorzag in een interactieve werkvorm waarin een gezamenlijke analyse en reflectie plaatsvond.

Dopo ogni incontro venivano riassunti i risultati del “tavolo di lavoro” precedente trasformandoli in input per il successivo step del processo. Tra un incontro e l’altro, il gruppo di progettazione (composto da due studentesse di architettura, quattro architetti ed uno scenografo), diviso in sottogruppi, studiava soluzioni progettuali, da portare e da discutere tutti insieme durante il “tavolo di lavoro” successivo.

Na elke werkgroepbijeenkomst werden de resultaten in een visueel overzicht verwerkt, dat diende als input voor de volgende stap in het proces. Tussen de bijeenkomsten in bestudeerde het ontwerpteam (bestaande uit twee architectuurstudenten, vier architecten en één scenograaf), onderverdeeld in subgroepen, verschillende ontwerpoplossingen die vervolgens werden gepresenteerd en bediscussieerd in de daaropvolgende werkgroepbijeenkomst.

Il terzo ed il quarto incontro sono stati caratterizzati, principalmente, dalla valutazione dei diversi scenari proposti e confrontati con i principi guida sviluppati le volte precedenti. Questo processo di analisi, confronto e critica, ha portato alla realizzazione di una proposta progettuale compiuta.

De derde en vierde bijeenkomst stonden vooral in het teken van het afwegen van de verschillende scenario’s en de continue toetsing van deze scenario’s aan de eerder ontwikkelde uitgangspunten. Dit proces van analyse, vergelijking en kritiek heeft geleid tot het ontstaan van een concreet ontwerpvoorstel. 35

Sabato 20.02.2016 10:00-15:00 WORKSHOP TRASFORMARE L`ARCHEOLOGIA INDUSTRIALE DISMESSA IN LUOGO PER LO SPETTACOLO ATTRAVERSO LA PARTECIPAZIONE INTEGRATA

http://adaptivereuse.wix.com/marlinewilders

Sala Vigliano POLITECNICO DI TORINO ref.: Marline Lisette Wilders, Ph.D. // marline.wilders@polito.it // 3280674732

_________________________________________________________________________________________________________________ 36 [RE] FRAME: trasformare l`archeologia industriale dismessa in luogo per lo spettacolo attraverso la partecipazione integrata

Kick-off

Il primo incontro del workshop, così come gli incontri successivi, ha avuto luogo all’interno del dipartimento DIST del Politecnico di Torino, in una sala in grado di offrire flessibilità d’utilizzo, sia per presentazioni standard che per “tavoli di lavoro”.

De aftrap van het ontwerplaboratorium, evenals de daaropvolgende bijeenkomsten, werden gehouden binnen de afdeling DIST van de Politecnico di Torino, in een ruimte die zowel geschikt was voor het geven van presentaties, als voor het houden van een interactieve workshop.

Durante il kick-off sono stati introdotti il tema del workshop e la ricerca dal titolo From Working Space to Theatre Space: the user perspective, insieme all’illustrazione dei due casi studio Lavanderia a Vapore e Fonderie Teatrali Limone, all’interno dei quali è avvenuta la ricerca sul pubblico.

Tijdens de kick-off werd een inleiding gegeven op het thema van het ontwerplaboratorium en werd het onderzoek From Working Space to Theatre Space: the user perspective geïntroduceerd. De twee casussen waarvoor het publieksonderzoek werd gedaan, Lavanderia a Vapore en Fonderie Teatrali Limone, werden ook toegelicht.

Successivamente è stato presentata la ex fabbrica di tappeti Paracchi in qualità di oggetto di studio del laboratorio. A riassumerne gli elementi principali è stata la tavola introduttiva di inquadramento generale (pp. 38-39).

Vervolgens is de casus van het ontwerplaboratorium, de ontmantelde tapijtfabriek Paracchi, geïntroduceerd. Hierbij is gebruikgemaakt van een visueel overzicht (zie p. 38-39) dat een inleidend overzicht van de fabriek geeft.

L’architetto Zagoner, autore dellla tesi di laurea sulla ex Manifattura Paracchi ed inoltre partecipante al workshop, ha contribuito illustrando lo stato di fatto dell’edificio, dal punto di vista della sua collocazione urbana e degli elementi distributivi ed architettonici.

Architect Zagoner, auteur van een masterscriptie over de voormalige tapijtfabriek Paracchi en tevens deelnemer aan het ontwerplaboratorium, gaf een toelichting op de bestaande toestand van het gebouw, daarbij aandacht bestedend aan de stedelijke locatie, de ruimtelijke organisatie en de architectonische kenmerken van het gebouw.

Inoltre è intervenuto direttamente l’ex proprietario della fabbrica, il sig. Michele Paracchi che ha apportato il suo contributo dal punto di vista della memoria, con ricordi vivi non solo della storia e dello sviluppo dell’azienda ma anche della vita di fabbrica, spiegandoci le varie tecniche di produzione.

Daarnaast leverde de voormalig eigenaar van de tapijtfabriek Paracchi, Michele Paracchi, een belangrijke bijdrage uit het oogpunt van het geheugen van de fabriek, met levende herinneringen aan niet alleen de geschiedenis en de ontwikkeling van de onderneming, maar ook aan het fabrieksleven, met een uitleg van de productietechnieken.

Immagine 2.16 Operaie al lavoro su macchine per la produzione di moquettes.

_Inquadramento Storico_ _Inquadramento Storico_

Immagine 2.13 Operaia al lavoro sul telaio Jaquard.

Immagine 2.15 Operaie addette al controllo del macchinario per l’orditura dei filati.

_Inquadramento Storico_

partecipato

_Inquadramento Storico_

Immagine 2.15 Operaie addette al controllo del macchinario per l’orditura dei filati.

_Inquadramento Storico_

Via Pianez

ia Via P

a nezz

TRASFORMARE L`ARCHEOLOGIA INDUSTRIALE DISMESSA IN LUOGO PER LO SPETTACOLO ATTRAVERSO LA PARTECIPAZIONE INTEGRATA WORKSHOP

Vista dall`alto edificio Paracchi e ciminiera

Via Pessinetto

Immagine 2.17 Un macchinario per la lavorazione dei tappeti.

Immagine 2.17 Un macchinario per la lavorazi

Immagine 2.18 Il magazzino all’interno dello s

Immagine 2.18 Il magazzino all’interno dello stabilimento Paracchi.

Prospetto Via Pianezza_scala 1:200

Prospetto Via Pessinetto_scala 1:200

Sezione-Prospetto AA_scala 1:200

Immagine 2.16 Operaie al lavoro su macchine per la produzione di moquettes.

A 27

Immagine 2.14 Macchina per la tintura all’interno dello stabilimento Paracchi.

A pianta piano terreno_scala 1:200

pianta piano primo_scala 1:200

pianta piano secondo_scala 1:200

ione dei tappeti.

kick-off

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

Tavola introduttiva La tavola introduttiva, utilizzata per il kick-off ed il primo “tavolo di lavoro”, riassume tutti gli elementi alla base del processo di analisi e di riflessione. Vengono mostrati l’area d’intervento, l’edificio scelto per la trasformazione d’uso con i suoi caratteri distributivi ed architettonici, insieme a foto e ad immagini storiche che richiamano alla memoria l’ormai dismessa fabbrica tappeti Paracchi. | Inleidend overzicht

Foto edificio Paracchi

Het inleidend overzicht, gebruikt voor de kick-off en de eerste werkgroepbijeenkomst, toont een samenvatting van alle elementen die aan de basis liggen van het proces van analyse en reflectie. Afgebeeld is het plangebied, het voor hergebruik in aanmerking genomen gebouw met zijn functionele indeling en architectonische kenmerken en historische foto’s en andere afbeeldingen die verwijzen naar het geheugen van de inmiddels ontmantelde tapijtfabriek Paracchi.

stabilimento Paracchi.

Sezione-Prospetto BB_scala 1:200

3 pianta piano terzo_scala 1:200

percezione dello spettatore

F I

R A

O R P

O R I

MODELLO OPERATIVO werkmodel 40

Modello operativo

Werkmodel

Per poter testare se ciò che si conosce sulla percezione dei fruitori possa essere utilizzato come strumento aggiuntivo all’interno del processo progettuale, è stato sviluppato, ad hoc, un modello operativo che rappresentasse il quadro analitico di riferimento al progetto stesso. Questo modello deriva da un modello teorico (sviluppato durante la prima fase della ricerca) che mette in relazione la percezione del luogo, dello spettacolo, le condizioni di ricezione da parte dello spettatore ed il ruolo della memoria.

Om te kunnen testen of inzicht in de perceptie van eindgebruikers als aanvullend instrument in het ontwerpproces nieuwe ontwerpstrategieën oplevert, is een werkmodel ontwikkeld dat het analytisch kader voor het ontwerp vormt. Dit model is gebaseerd op een theoretisch model (dat is ontwikkeld in de eerste fase van het onderzoek) van de relaties tussen de perceptie van plaats, voorstelling en receptieomstandigheden door de toeschouwer of bezoeker en de rol van het (collectief) geheugen daarin.

Il diagramma ad esagono è costituito da sei parti colorate, ciascuna delle quali raffigurante un elemento da analizzare, al cui centro è collocata la percezione dello spettatore. La parte superiore, costituita da luogo, edificio e memoria è stata oggetto di studio durante il primo “tavolo di lavoro”. I partecipanti hanno scritto su “post-it” colorati gli aspetti più importanti di ciascun elemento formulando anche possibili soluzioni che potevano essere utilizzate nella progettazione. Poi sono stati discussi, all’interno dei gruppi, i risultati successivamente raggruppati ed infine sintetizzati.

Het zeshoekige diagram bestaat uit zes kleurvlakken die elk staan voor een te analyseren onderwerp, met het perspectief van de toeschouwer als centrale focus. Het bovenste deel, bestaande uit de vlakken gebied, gebouw en geheugen, is tijdens de eerste werkgroepbijeenkomst in kaart gebracht. De deelnemers schreven op gekleurde post-its de voor hen belangrijkste aspecten per vlak en formuleerden tevens uitgangspunten en oplossingen die in het ontwerp een rol zouden kunnen spelen. Vervolgens werden in groepjes de resultaten besproken, geclusterd en samengevat.

Durante il secondo “tavolo di lavoro” si è proceduto allo stesso modo con gli elementi della parte inferiore del modello: fruitori, programma e venue. è stato analizzato per quali tipi di fruitori sarebbe stato riqualificato l’edificio, che tipo di funzioni si sarebbero create e quale concetto di edificio avrebbe preso forma. Il concetto generale è stato nominato con il termine inglese venue affinchè esso potesse rimanere il piu ampio possibile e affinchè i gruppi di lavoro non venissero inavvertitamente indirizzati verso determinate classificazioni/associazioni, di matrice italiana, riguardo a questi luoghi.

Tijdens de tweede werkgroepbijeenkomst werd hetzelfde gedaan voor de vlakken in het onderste deel van het model: gebruikers, programma en venue. Nu werd geanalyseerd voor welke gebruikersgroep(en) het gebouw werd herbestemd, met welke functies en in welk concept dit zou kunnen worden vormgegeven. Voor dit laatste is het Engelse en neutrale begrip venue gehanteerd, om het concept nog zo open mogelijk te houden en te voorkomen dat de werkgroep onbedoeld gestuurd werd door bestaande connotaties van Italiaanse begrippen. 41

kick-off

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

percezione dello spettatore

F I

R A

O R P

O R I

N 42

luo g

g i

o e

Luogo

Gebied

La ex manifattura tappeti Paracchi è situata all’interno di una vasta area, contrassegnata da un importante passato industriale, lungo le sponde del fiume Dora. La Spina 3 (insieme alle Spine 1, 2 e 4) rappresenta uno dei luoghi ex industriali designati per la rivitalizzazione urbana e si trova in uno stato di continua trasformazione e con progetti su larga scala.

De voormalige tapijtfabriek Paracchi maakt deel uit van een groter gebied gesitueerd langs de rivier Dora, dat wordt gekenmerkt door een belangrijk industrieel verleden. De Spina 3 (naast de Spina 1, 2 en 4) is een van de ex-industriële gebieden dat is aangewezen voor stedelijke herwaardering en bevindt zich in een stadium van continue transformatie met grootschalige projecten.

Polmone verde di tutta la Spina 3 è il Parco urbano Dora, di recente realizzazione, che si estende lungo le zone ex industriali. I vecchi capannoni delle acciaierie Teksid hanno lasciato il posto ad una porzione di esso, ad edifici residenziali e alla chiesa del Santo Volto firmata dall’architetto Mario Botta. Laddove un tempo c’era la fabbrica Michelin troviamo una porzione di parco all’interno del quale si erge, a testimonianza viva, la torre di raffreddamento. La stessa area ospita anche residenze ed un centro commerciale. Anche l’area delle ex Officine Savigliano ospita oggi uffici, negozi e residenze.

Het nieuw aangelegde stedelijke Dora Park vormt het groene hart van de Spina 3 en strekt zich uit over verschillende deellocaties. De loodsen van de staalfabriek Teksid hebben plaatsgemaakt voor het park, woningen en de kerk Santo Volto van de hand van architect Mario Botta. In het midden van het park staat als een levende getuige de koeltoren van de Michelin-fabriek die hier ooit stond. Daarnaast zijn op de ex-Michelin-locatie woningen en een winkelcentrum verrezen. Ook de voormalige werkplaatsen van Savigliano huisvesten tegenwoordig kantoren, een winkelgalerij en woningen. Het deelgebied Paracchi, gelegen aan de grens van Spina 3, wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van twee overgebleven fabrieken, waarvan er een onlangs is geherkwalificeerd en getransformeerd in woningen en kantoren, terwijl de andere in een staat van verval verkeert.

L’area Paracchi, invece, situata al confine della Spina 3, è caratterizzata dalla presenza di due stabilimenti rimanenti; uno recentementemente riqualificato e trasformato in residenze ed uffici, l’altro in disuso ed in stato di totale abbandono.

Bewoners van de Spina 3 beschouwen het gebied onderdeel van een “moeizaam transitieproces”, met een achterblijvend voorzieningenniveau en sterke aanwezigheid van kleine criminaliteit, voornamelijk te wijten aan de stedelijke verloedering. Bovendien is het een gebied dat wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van verschillende culturen, religies en sociale klassen. De deellocatie Paracchi vormt hierop geen uitzondering.

I residenti della Spina 3 considerano tutta l’area come una porzione urbana di “difficile transizione”, con servizi insufficienti ed una presenza forte di microcriminalità dovuta soprattutto al degrado urbano. Inoltre il territorio è caratterizzato dalla compresenza di diverse culture, religioni e classi sociali, e l’area Paracchi non fa eccezione.

Spina Centrale di Torino

Spina 4 SPINA 3

ex area Teksid Spina 2

ex area Paracchi

Spina 1

SPINA 3 AS 3

ex edifici industriali o porzioni voormalige industriĂŤle gebouwen of delen daarvan

edificio industriale_oggetto di studio industrieel gebouw_studieobject

fiume dora

ex area

Teksid

fiume d o

ex area Savigliano

torre di raffreddamento Michelin ex area Michelin

memo g

i g

Memoria

Geheugen

La storia della Società Paracchi è una storia tutta torinese. Fu fondata nel 1901 da Giovanni Paracchi, che l’anno successivo fece costruire il primo stabilimento tessile al numero civico 17 di Via Pianezza. Giovanni Paracchi, provenendo da una famiglia di tessitori, fu il primo in Italia ad avviare l’industria meccanica del tappeto. L’azienda vanta sin dall’inizio della sua attività, il primato per la fabbricazione dei tappeti Jacquard, Tournay e Axminster. Al Cavalier Paracchi andò il merito di aver saputo competere con i principali paesi produttori di tappeti, riuscendo ad aprire nuovi mercati stranieri, tra cui quelli orientali riproponendone le simbologie ed i loro famosi motivi. A dare sostegno all’opera paterna fu anche il figlio Alfredo, che ha contribuito negli anni successivi al consolidamento dell’azienda.

Het verhaal van de onderneming Paracchi is een echt Turijnse geschiedenis. Het bedrijf werd in 1901 opgericht door Giovanni Paracchi, die het jaar daarop de eerste textielfabriek liet bouwen op nummer 17 van de Via Pianezza. Giovanni Paracchi, afkomstig uit een familie van wevers, was de eerste in Italië die op mechanische wijze tapijten produceerde en was marktleider in Italië voor de vervaardiging in jacquard-, Doornikse en Axminster-stijl. Door zich te inspireren op de symboliek en motieven van de beroemde oosterse tapijten, kon de geridderde Paracchi de concurrentie aan met de grote tapijten producerende landen en boorde hij nieuwe buitenlandse markten aan, waaronder de oosterse markt. Alfredo, zoon van Giovanni, wist met zijn toetreding tot het bedrijf de onderneming door de jaren heen te consolideren.

Simbolo storico e riconoscibile della Manifattura Tappeti Paracchi è il Leone di Persia. Un leone che con la zampa tiene una sciabola sul cui retro è raffigurato un sole sorgente. Dietro a tale marchio si cela un significato di natura religiosa e astrologica che rappresenterebbe il momento in cui il leone di Persia, oggi Iran, porta la spada ad Alì, genero di Maometto. Amante dello sport ed in particolare del ciclismo, Giovanni Paracchi fonda nel 1927, nei pressi dei suoi stabilimenti l’Associazione Sportiva Paracchi, tutt’ora esistente, che ha partecipato con i suoi ciclisti ad importanti gare ed eventi.

Het historische en herkenbare symbool van de tapijtfabriek Paracchi is de Leeuw van Perzië: een leeuw houdt met zijn poot een sabel vast en achter hem afgebeeld een opkomende zon. Dit symbool met een religieuze en een astrologische betekenis, stelt het moment voor waarop de Leeuw van Perzië, het huidige Iran, het zwaard overdraagt aan Ali, de schoonzoon van de profeet Mohammed. Als sportliefhebber, in het bijzonder van wielrennen, richtte Giovanni Paracchi in 1927 in de nabijheid van zijn fabrieken de Associazione Sportiva Paracchi op, die nog steeds bestaat, en die met haar wielrenners heeft deelgenomen aan belangrijke wedstrijden en evenementen.

La caratteristica peculiare dell’impresa è stata quella di organizzarsi in modo da compiere tutto il ciclo produttivo dei tappeti, partendo dalle materie prime (lana, juta, altre fibre vegetali, etc.) e non limitandosi alla sola tessitura. La qualità dell’azienda sia in termini di prodotto che di processo fecero man mano innalzare la crescita produttiva con la

Het bijzondere karakter van de onderneming lag in het feit dat deze zich niet beperkte tot alleen het weven, maar dat de gehele productiecyclus van de tapijten werd doorlopen, te beginnen met de grondstoffen (wol, jute en andere plantaardige vezels). 49

De kwaliteit van het bedrijf in termen van zowel product- als procesontwikkeling deed geleidelijk de productiviteit toenemen, wat resulteerde in de bouw van meer panden om nieuwe machines te kunnen huisvesten. Een daarvan is het gebouw hier in kwestie, op de hoek van de Via Pianezza en de Via Pessinetto. Dit gebouw was ontworpen om een verticale productieketen te kunnen garanderen die volledig op zichzelf stond. Allereerst vond op de spinafdeling het kaarden, kammen, spinnen en twijnen van wol en de verwerking van jute plaats. Op de verfafdelingen werden vervolgens vezels, garen en weefsels, maar ook tapijten in hun geheel geverfd, en dan kwamen de weefafdelingen waar verschillende weeftechnieken werden toegepast. Ten slotte vond op de afwerkingsafdeling de kwaliteitscontrole plaats.

conseguente costruzione di altri fabbricati per ospitare nuovi macchinari. Uno di questi, che prendiamo qui in esame, è quello limitrofo ad angolo tra le Vie Pianezza e Pessinetto. Esso è stato progettato per garantire l’autosufficienza del ciclo produttivo, tramite una produzione a filiera in verticale. Si partiva dunque dai reparti di filatura, in cui venivano compiuti cicli di lavorazione di tipo cardato, semi-pettinato, pettinato o jutiero; si passava poi ai reparti di tintoria, con tinture in fiocco, in filo, in pezza, in capo; si passava poi ai reparti di tessitura in cui venivano utilizzate diverse tecniche; infine si giungeva al reparto di finissaggio, per il controllo della qualità. La società conosce così anni di vero e proprio splendore con commesse per vetture ferroviarie, per le compagnie di navigazione, per alberghi, per l’industria automobilistica e per quella militare, diventando nota sia in Europa che oltre. Le sue fabbriche arriveranno a toccare il numero di 2000 dipendenti. Negli anni Quaranta del XX secolo, invece, l’attivtà produttiva viene ridotta a seguito dei bombardamenti e dei conseguenti incendi subiti durante la Seconda Guerra Mondiale. Negli anni Cinquanta, con la ricostruzione delle fabbriche danneggiate e la costruzione di nuovi stabilimenti, la produzione riprende rigogliosa con vendite su tutti i maggiori mercati internazionali. Dagli anni Ottanta in poi, invece, con la liberalizzazione delle importazioni, la concorrenza da parte di aziende straniere e le continue lotte operaie, inizia un ridimensionamento del ciclo produttivo (eliminazione di filature e tintorie). Infine, con l’ulteriore globalizzazione dei mercati, la crisi si inasprisce e porta alla cessazione delle attività produttive nei fabbricati di Via Pianezza a Torino. Nel 2001 l’attività, ormai totalmente ridimensionata, viene trasferita a Ciriè.

Het bedrijf kende zo jaren van glorie met orders voor treinwagons, schepen, hotels en de auto- en militaire industrie, bekend in zowel Europa als ver daarbuiten. Met 2000 arbeidskrachten bereikte het aantal werknemers een piek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep de productiviteit terug door bombardementen en de daaruit voortvloeiende brandschade. Met de heropbouw van de beschadigde fabrieken en de bouw van nieuwe fabrieken in de jaren vijftig, werd de productie succesvol hervat met verkopen op alle belangrijke internationale markten. Echter, met de liberalisering van de invoer, de concurrentie van buitenlandse bedrijven en voortdurende arbeidsprotesten vanaf de jaren tachtig, trad de afslanking van de productiecyclus in (de stopzetting van het spinnen en het verven). Ten slotte escaleerde de crisis met de verdere globalisering van de markten, wat leidde tot de beëindiging van alle productieactiviteit aan de Via Pianezza. In 2001 werd het bedrijf in gereduceerde vorm overgebracht naar Ciriè. 50

e g

ebouw

Edificio

Gebouw

L’edificio in esame, collocato all’interno dell’ex area produttiva Paracchi (p. 46), si trova ad angolo tra la Via Pianezza e la Via Pessinetto e versa in stato di totale abbandono. Progettato dall’architetto Giuseppe Bergagna nel 1925 (anno della presentazione del Permesso per Costruire, secondo le fonti archivistiche), l’edificio presenta una forma planimetrica ad “L” le cui maniche fanno da perimetro ad un area interna coperta a shed. Il complesso consta di quattro piani fuori terra, ognuno dei quali ospitava determinate fasi di lavorazione con cicli produttivi autosufficienti. Il progetto originario prevedeva due ingressi: uno posizionato su Via Pianezza e l’altro ad angolo tra le due vie; l’ingresso realizzato e tutt’ora visibile è invece su Via Pessinetto.

Het gebouw in kwestie, gelegen in het voormalige deelgebied Paracchi (zie p. 46), grenzend aan de hoek van de Via Pianezza en de Via Pessinetto, verkeert in een totale staat van verval. Het werd ontworpen door architect Giuseppe Bergagna in 1925 (het jaar van de bouwaanvraag volgens de archiefstukken), met een L-vormige plattegerond, waarvan de vleugels de omtrek vormen van een binnengebied dat is overdekt met sheddaken. Het complex bestaat uit vier bovengrondse bouwlagen, waarvan elk een bepaalde, op zichzelf staande, productiefase huisvestte. Het oorspronkelijke ontwerp voorzag in twee ingangen: de ene gesitueerd aan de Via Pianezza en de andere op de hoek van de twee straten; de gerealiseerde ingang die tot op heden zichtbaar is, bevindt zich echter in de Via Pessinetto.

Il pianoterra era adibito al lavaggio delle lane e alla preparazione delle materie prime. Erano presenti macchinari per la lavorazione di tappeti di notevoli dimensioni e peso. I piani superiori ospitavano la produzione dei tappeti in rayon, venduti principalmente come copritavolo o preghiere e destinati ai mercati orientali. Venivano qui utilizzati telai leggeri e di dimensioni ridotte. Infine, il piano sottotetto era utilizzato come sala di finissaggio.

De begane grond werd gebruikt voor het wassen van wol en de bewerking van grondstoffen. Hier stonden grote en zware machines. De daarboven gelegen verdiepingen huisvestten de productie van tapijten in viscose, die voornamelijk werden verkocht als tafelkleden of als gebedskleden, bestemd voor de Oosterse markt. Hier werden kleinere en lichtere weefgetouwen gebruikt. Ten slotte bevond zich op de zolderverdieping de afdeling voor de afwerking.

Per quanto riguarda l’aspetto strutturale, l’edificio è costituito da una maglia di pilastri in calcestruzzo armato con interasse di sette metri; ciò ha garantito una distribuzione interna molto libera e atta a garantire lo spazio necessario per i macchinari e per la lavorazione ad essi collegata. L’aspetto distributivo è gestito da un corpo scala ed un montacarichi che servono tutti e quattro i piani.

De constructie van het gebouw bestaat uit een netwerk van pilaren in gewapend beton met een onderlinge afstand van zeven meter; dit maakt een vrije interne organisatie van ruimtes mogelijk, waarmee de benodigde ruimte voor de machines en de bewerkingsprocessen werd gewaarborgd. De distributie verloopt via een trappenhuis en een goederenlift die alle vier de bouwlagen aandoet. 57

Sono presenti fino al terzo piano fuori terra i bagni per i dipendenti, mentre all’ultimo piano lungo la Via Pianezza era presente una terrazza scoperta, successivamente chiusa da una copertura piana.

Op de eerste drie bouwlagen bevinden zich toiletten voor werknemers, terwijl op de bovenste verdieping langs de Via Pianezza een dakterras aanwezig was, dat later door een plat dak werd gesloten.

Ciò che rende caratteristico e suggestivo l’edificio sono indubbiamente i due prospetti principali, che richiamano aspetti architettonici neoclassici. Le facciate, intonacate, sono scandite da moduli di finestrature ed ornamenti che si ripetono per tutto il perimetro, in modo simmetrico. Essi sono costituiti, al piano terreno, da un rivestimento in bugnato intervallato da finestre rettangolari e culminanti con una piattabanda. I piani intermedi presentano finestre ad arco ribassato, intervallate da paraste con annesso capitello. L’ultimo piano presenta doppie finestre affiancate, centrate ed allineate con quelle dei piani sottostanti.

Het zijn zonder twijfel de twee belangrijkste aanzichten, met verwijzingen naar neoklassieke architectonische elementen, die het gebouw karakteristiek en interessant maken. De gepleisterde gevels worden gekenmerkt door modulen van ramen en ornamenten die zich langs beide straatzijden op symmetrische wijze herhalen. Op de begane grond wordt een natuurstenen bekleding afgewisseld door rechthoekige ramen die worden overspannen door een hanenkam. De tussenliggende verdiepingen zijn voorzien van verlaagde boogvensters, onderbroken door pilasters met kapitelen. De bovenste verdieping is voorzien van gecentreerde dubbele ramen naast elkaar; hun horizontale verdeling is afgestemd op de onderliggende verdiepingen.

La facciata di testata, interna a Pianezza, presenta un dipinto che è stato il risultato di un iniziativa dal nome Murarte, con l’intento di riqualificare le aree dismesse di Torino tramite “attacchi d’arte”. La copertura, a doppia falda, realizzata in amianto, ospita una serie di lucernari ed un abbaino. Questo faceva si che il piano sottotetto potesse ricevere luce sufficiente per la lavorazione interna.

De kopgevel aan de binnenzijde van de Via Pianezza toont een schildering die het resultaat is van een initiatief onder de naam Murarte, dat ten doel heeft om vervallen bedrijfsterreinen te herwaarderen door middel van kunst. In het zadeldak, dat asbest bevat, bevindt zich een serie dakramen en een dakkapel. Dat zorgde ervoor dat de zolderverdieping voldoende licht was voor de werkzaamheden die daar plaatsvonden.

Oggi l’ex manifattura versa in uno stato di degrado e abbandono, con segni tangibili di usura del tempo, attacco di agenti atmosferici, presenza di acqua stagnante e totale assenza di manutenzione. Inoltre urge il problema del manto di copertura in eternit.

Vandaag de dag bevindt de voormalige fabriek zich in een staat van verval en verwaarlozing, met tastbare tekenen van slijttage, atmosferische invloeden, stilstaand water en een totaal gebrek aan onderhoud. Daarnaast dringt het probleem van asbest in de dakbedekking zich op. 58

n V i a Pi a

e zz a

ex manifattura tappeti Paracchi

V ia P e ssin

e tto

pianta piano terreno

pianta piano primo

pianta piano secondo

pianta piano terzo

prospetto Via Pianezza

prospetto Via Pessinetto 60

kick-off

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

percezione dello spettatore

F I

R A

O R P

O R I

N 62

f g

r eb

u r

to u

r e

i s

Fruitori

Gebruikers

Dall’analisi effettuata sulla parte superiore del modello operativo, che possiamo definire come lo stato di fatto, si è giunti a definire per quale tipo di fruitori si doveva destinare il nuovo complesso trasformato. Il risultato è stato quello di creare un luogo di aggregazione, di cultura, di lavoro, di informazione e di supporto al cittadino, che fosse il più possibile accessibile a tutti, visto l’area caratterizzata dalla compresenza di diverse culture, religioni e classi sociali.

Op basis van de analyse van het bovenste deel van het werkmodel, in feite een analyse van de bestaande toestand, is bepaald voor welk type gebruikers het getransformeerde complex zou moeten worden bestemd. Dit heeft geresulteerd in de creatie van een plek voor ontmoeting, cultuur en werk, en een informatie- en steunpunt voor burgers. De plek moet gemakkelijk toegankelijk zijn voor alle bewoners van het gebied, waar verschillende culturen, religies en sociale klassen naast elkaar leven.

Si è pensato, allora, di rivolgere l’attenzione ai possibili fruitori normalmente emarginati dal mondo della cultura, ai residenti multietnici e di religione diversa, ai bambini, alle famiglie, ai giovani, agli anziani, ma anche a studenti e professionisti del mondo dello spettacolo, agli artisti ed infine ai turisti che si recano per interesse nelle zone industriali trasformate.

Er is dus besloten om de aandacht te richten op mogelijke gebruikers die vrijwel uitgesloten zijn van de wereld van cultuur, bewoners van verschillende etnische en religieuze achtergond, kinderen, gezinnen, jongeren en ouderen, maar ook op studenten en professionals uit de theaterwereld en kunstenaars, en ten slotte op toeristen die uit interesse de getransformeerde industriële gebieden bezoeken.

L’intento è stato anche quello di non pensare solo ad un luogo-contenitore in grado di offrire non solo servizi ai fruitori, in base alle diverse esigenze, ma che potesse anche permettere loro di diventare gli attori principali, creando loro stessi attività e svilupparle insieme. I fruitori diventano quindi i dipendenti di una nuova fabbrica: la fabbrica culturale.

Daarnaast bestond de intentie om niet alleen een verzamelgebouw te realiseren met de juiste voorzieningen voor een aanbodgerichte werkwijze, maar dat deze plek de gebruikers ook in staat zou stellen om zelf de hoofdrolspelers te worden in het creëren en samen ontwikkelen van eigen activiteiten. De gebruikers worden dus werknemers van een nieuwe fabriek: een cultuurfabriek.

amma

Programma

Il programma distributivo concepito, da destinare alle tipologie di fruitori individuati dall’analisi, è stato suddiviso per macrocategorie di funzioni tematiche. Sono stati pensati spazi flessibili capaci di ospitare attività permanenti e temporanee in base alle esigenze dei fruitori.

Het ontwikkelde programma richt zich op de geïdentificeerde groepen gebruikers en is onderverdeeld in thematische clusters van functies. Er zijn flexibele ruimtes nodig die geschikt zijn voor vaste en tijdelijke activiteiten, afhankelijk van de behoeften van de gebruikers.

area Teatro / spettacolo - spazio per rappresentazioni - sala conferenze / auditorium - camerini / sale prova - foresteria per artisti in residenza e non - laboratorio artisti - aree co-working / uffici

theater / voorstellingen - ruimte voor voorstellingen - conferentieruimte / auditorium - kleedkamers / repetitieruimtes - verblijf voor gastkunstenaars - atelier - flexibele werkplekken / kantoren

area didattica - biblioteca / spazio dibattito - aule didattiche - laboratorio didattico

didactische ruimten - bibliotheek / debatruimte - klaslokalen - werkplaats

Area museale / aree espositive - ecomuseo / bookshop Paracchi - ecomuseo dell’industria torinese - esposizioni / mostre temporanee

museum- en expositieruimte - ecomuseum / boekwinkel Paracchi - industrieel ecomuseum Turijn - expositieruimte / tijdelijke tentoonstellingen

Area conviviale / mercatale - foyer / giardino d’inverno / mercato a km0 - cineforum

ontmoetingsruimte / markt - foyer / wintertuin / markt met lokale producten - cine-forum

Area servizi - biglietteria / infodesk / guardaroba - sportelli di ascolto e assistenza - mensa / lounge bar / caffetteria - servizi igienici

diensten / voorzieningen - kaartverkoop / informatiebalie / garderobe - informatieloket / steunloket voor bewoners - kantine / lounge bar / café - toiletten

enue

Venue

La proposta progettuale dal titolo La Filiera Paracchi: fabbrica del tessuto sociale urbano, prevede la creazione di un luogo versatile promuovente attività di carattere culturale e sociale, accessibile a tutti senza alcuna distinzione di ceto sociale, culturale e/o religioso.

Het ontwikkelde ontwerpvoorstel getiteld De Paracchi Keten: Fabriek van sociaal en stedelijk weefsel, voorziet in een veelzijdige plek voor activiteiten van culturele en sociale aard, toegankelijk voor iedereen, zonder onderscheid van sociale, culturele en/of religieuze achtergrond.

Il concetto prevede di trasformare la ex fabbrica di tappeti in una vera e propria fabbrica culturale; un centro che fa della cultura l’elemento attivo di sviluppo sociale capace di promuovere il contatto tra le diverse culture della zona. La Filiera Paracchi vuole essere un nodo capace di offrire servizi e attività assenti o non direttamente accessibili dai residenti stessi insieme a programmi educativi ed informativi di svilippo culturale per il borgo stesso.

Het concept beoogt een ware transformatie van een tapijtfabriek naar een cultuurfabriek; een centrum waar cultuur het instrument vormt voor sociale ontwikkeling en waar het contact tussen de verschillende culturen in het gebied wordt bevorderd. De Paracchi Keten wil een knooppunt zijn dat opleidings- en voorlichtingsactiviteiten binnen de wijk zelf ontwikkelt en in staat is om voorzieningen en activiteiten aan te bieden die op dit moment afwezig of slecht toegankelijk voor bewoners zijn.

Si tratta di servizi sociali come ad esempio sportelli d’ascolto, aiuto psicologico, servizi per artisti e per liberi professionisti come laboratori, aree espositive, aree co-working e servizi per il pubblico come teatro, museo e luoghi d’incontro e relax.

Het gaat daarbij om sociale voorzieningen zoals een informatieloket en psychologische hulp; voorzieningen voor kunstenaars en zelfstandige beroepsbeoefenaars zoals werkplaatsen, expositieruimte en flexibele werkplekken; en voorzieningen voor bezoekers, waaronder een theater, een museum en ruimtes voor ontmoeting en ontspanning.

Sia il pubblico che i professionisti hanno libertà di accesso a questa fabbrica e possono usufruire dei diversi servizi offerti e possono svolgere le molteplici attività che si intercorrono durante l’arco della giornata. Inoltre è previsto proprio il sodalizio pubblico-professionisti all’interno di attività didattiche, creative o atte, ad esempio, alla realizzazione stessa di uno spettacolo teatrale. Questo sistema dovrebbe far sì che un gruppo più ampio possibile di pubblico si avvicini al mondo culturale.

Zowel het publiek als beroepsbeoefenaars hebben toegang tot de fabriek en kunnen gebruikmaken van de verschillende voorzieningen en deelnemen aan de verschillende activiteiten die gedurende de dag worden aangeboden. Bovendien wordt voorzien in een samenwerking tussen het publiek en professionals in educatieve en creatieve activiteiten en activiteiten als het maken van een theatervoorstelling. Op deze wijze wordt getracht een zo breed mogelijke publieksgroep dichter bij de wereld van cultuur te brengen. 69

i o

e r

i f

i c

i a

percezione dello spettatore

m r a

i t

o p r

L’edificio dovrebbe ricordare tramite elementi specifici: -‘richiamo aL tappeto’ -‘richiamo aLLa produzione’ tappeti -‘appesi’ nel foyer -Visti in nuova formula -nastri proiettabili tener ViVa La memoria non solo della paracchi in quanto manifattura tessile ma anche richiami alle fabbriche della zona ->nella distribuzione spaziale esterna/interna e nella struttura muraria bisognerebbe mantenere l’identità di allora (sobria, senza sovrastrutture o orpelli). inserimento di un eco-museo storico-didattico che porti i fruitori a conoscenza di quell’età industriale e specificamente della paracchi: -storia fabbrica industriale vissuta e vicende -storia dopo lavoro -macchinari recuperati -tappeti e/o disegni [disegno mosaici come allora e fabbricazione di pezzi di tap peto con macchinari dell’epoca] ciminiera eletta come simboLo della nuova paracchi, -> La paracchi si trasforma da ‘fabbrica produttiva’ a ‘fabbrica culturale’ e la ciminiera diviene un faro, una luce che ‘pulsa’ nel quartiere aLLuVione [rapporto con il fiume dora] -fine della storia delle fabbriche abbandono forzato

Via pessinetto

planimetria generale_lotto paracchi

partecipato

m L

workshop

zona periferica con “scarsi” servizi zona ex-industriaLe in rapida trasformazione zona diVersificata negli abitanti zona daLL`identità industriaLe sempre eVidente (simboli riconoscibili_ciminiere_facciate…) fiume dora <-> legame con ex manifattura paracchi Luogo che si presta ad una “catena di funzioni”

Via pianez

a nezz

ia Via p

disposto ad angoLo e con il retro aggettante su una piazza stato di abbandono di una certa identità storica, architettonica, distributiva e materica forma ad L con sheds nel cortile interno tetto a faLde ampie Vetrate e Lucernari / Luce naturaLe pLuripiano a diVerse aLtezze “buone” prospettiVe interne ampi spazi Liberi ripartizione funzionaLe ciminiera in mattoni antistante l`edificio

trasformare L`archeoLogia industriaLe dismessa in Luogo per Lo spettacoLo attraVerso La partecipazione integrata

possibiLmente aperto 7 giorni su 7 e a tutte Le ore : campus area teatro / spettacoLo -spazio per rappresentazioni (fisso/flessibile/demontabile/spostabile...) -saLa conferenze/auditorium -Laboratorio teatrale volto alla creazione e alla realizzazione di spettacoli locali e/o provenienti da diverse culture [non tipicamente europee] -Laboratorio tessiLe/moda/costumi x teatro/interior design -bottega (aspiranti attori, aspiranti artisti, scenografi) -scuoLa di teatro per varie fasce d’età -scuoLa di circo -saLe proVe e camerini area didattica -bibLioteca con settore specializzato per il teatro -corsi di Lingua itaLiana e straniere (arabe e orientali) -corsi di storia deL teatro italiano e straniero (arabo e orientale) -workshops [attività polivalente per il pubblico e soprattutto x bambini] area museaLe / aree espositiVe -memoria deL Luogo: sia come industria di tappetti che come torino città industriale[paracchi, savigliano...] -ecomuseo del tappeto: rapporto tra occidente e oriente/esportazione tappeti -area interattiVa e non statica collegata ai laboratori con tematiche diVerse -esposizioni / mostre temporanee area conViViaLe -giardino d’inVerno come spazio di aggregazione e per il confronto culturale -cineforum -zone LaVoro-coworking-studio condivise x designers, grafici, architetti, artisti area commerciaLe -mercato aLimentare a km0 e con prodotti tipici multietnici -commercianti/piccoLi imprenditori/startups area serVizi -edificio ben raggiungibiLe ed accessibiLe dai fruitori -saLa conferenze -indoor sport/centro benessere -punto informazione di ascoLto e informazione ai residenti {per famigLie (straniere) e anziani/per mamme su pediatria/aiuto psicologico/aiuto giuridico/ aiuto burocratico} -spazi di preghiera per le diverse religioni -spazi mensa/Lounge bar/ristorante(a tema) -residenze per aristi e compagnie di teatro

abitanti quartiere, deLLa città e deLL intorno (area metropoLitana) muLtietnici e di diVersa reLigione diVerse fasce d´età diVerse cLassi sociaLi escLusi daL mondo deLLa cuLtura attenzione aLLa disabiLità fisiche e non professionisti mondo spettacoLo, moda (recupero attiVità tessiLe) studenti (+ fasce età) gestione priVata e associatiVa, conVenzioni orari di apertura al pubblico e ai fruitori: -turisti che si recano per interesse di zone industriali: giorno/sera -anziani: giorno/sera -gioVani: giorno/sera -bambini: giorno -famigLie: giorno -artisti: giorno/sera/notte

vista d`angolo_ex manifattura paracchi

centro poLifunzionaLe per Le arti appLicato aL settore teatraLe, spettacoLo, comunicazione, grafica e design e centro di incontro, scambio e integrazione.

La fiLiera umana fiLi - rete - trama - tessuto iL fiLo e` iL tempo deLLa giornata tappeto VoLante tappeto - trama - fiLo: La fabbrica che unifica Le Varie reaLta` manifattura paracchi: La fucina cuLturaLe deLL`industria e deL teatro torinese L`arte per insegnare, per curare, per ricordare spettacoLo deLLe cuLture: cuLtura e confronto fare cuLtura fabbrica deLLo stiLe teatraLe La fiLiera paracchi: fabbrica deL tessuto sociaLe urbano

vista dalla piazza_ex manifattura paracchi

kick-off

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

Tavola di inizio progetto

La tavola di inizio progetto mette in relazione tutti gli elementi d’analisi, costituenti il modello operativo, con l’edificio in esame. Come in un sistema a cascata, tutte le osservazioni e le idee scaturite dai “tavoli di lavoro” precedenti vengono proiettate sull’edificio, fornendo Il quadro analitico di riferimento al progetto. |

pianta piano terreno_scala 1:200

Visueel overzicht voor de start van het ontwerp

1/2

Het visueel overzicht voor de start van het ontwerp toont alle geanalyseerde onderdelen die deel uitmaken van het werkmodel in samenhang met het gebouw. Alle uit de voorgaande werkgroepbijeenkomsten voortgekomen observaties en ideeën worden nu nader op het gebouw geprojecteerd, en vormen zo het analytisch kader voor het ontwerp.

pianta piano primo-secondo_scala 1:200

3 pianta piano terzo_scala 1:200

INGRESSO ZONA CONVIVIALE

CUCINA

LOUNGE bAR/ CAFFETTERIA MENSA

FOYER PUbbLICO GIARDINO D`INVERNO/

ECOMUSEO PARACCHI

AREA MERCATO KM 0

SERVIZI IGIENICI VANO LOCALE SCALE/ TECNICO ASCENSORE

INGRESSO TEATRO

EDIFICIO ESISTENTE

LAbORATORIO ARTISTI

VANO SCALE/ ASCENSORE

SPAZI DI CO-WORKING

GUARDARObA bIGLIETTERIA INFODESK

SPORTELLI D`ASCOLTO

DEPOSITO ANFITEATRO/ CINEFORUM

MACCHINARIO PARACCHI

PEDIATRA/ PSICOLOGO SPAZIO DIATTESA/ bACHECA DI qUARTIERE

TRASFORMARE L`ARCHEOLOGIA INDUSTRIALE DISMESSA IN LUOGO PER LO SPETTACOLO ATTRAVERSO LA PARTECIPAZIONE INTEGRATA

PIAZZA ADIbITA A PARCHEGGIO

CAMERINI ARTISTI P.INTERRATO

PLATEA/ SPAZIO VERSATILE

PALCO INGRESSO CARICO/ SCARICO CAMION

EV. USCITA TEATRO

UFFICI DIREZIONALI

EDIFICIO ESISTENTE

ECOMUSEO PARACCHI

VANO SCALE/ SNACK ASCENSORE

EDIFICIO ESISTENTE

VANO SCALE/ ASCENSORE

PLATEA

PALCO EDIFICIO ESISTENTE

bAR

ZONA CONVIVIALE

SERVIZI IGIENICI

INGRESSO PARACCHI

pianta piano primo_scala 1:200

pianta piano terreno_scala 1:200

Il MUSEO PA lificazione de condivisione

bIbLIOTECA SPAZIO DIbATTITO

AULE DIDATTICHE

LAbORATORI DIDATTICI

partecipato

WORKSHOP

ECOMUSEO PARACCHI

VANO SCALE/ SNACK ASCENSORE bAR

ZONA CONVIVIALE

SERVIZI IGIENICI

ESPOSIZIONI/ MOSTRE TEMPORANEE

EDIFICIO ESISTENTE VANO SCALE/ ASCENSORE

ECOMUSEO DELL` INDUSTRIA TORINESE

EDIFICIO ESISTENTE

ECOMUSEO PARACCHI

SNACK VANO bAR SCALE/

ASCENSORE

SERVIZI IGIENICI

bOOKSHOP PARACCHI

EDIFICIO ESISTENTE VANO SCALE/ ASCENSORE

SALA PROVA ARTISTI/SOCI E SPOGLIATOI SOCI

FORESTERIA EDIFICIO ESISTENTE

pianta piano terzo_scala 1:200

pianta piano secondo_scala 1:200

AREA TEATRO / SPETTACOLO -SPAZIO PER RAPPRESENTAZIONI -SALA CONFERENZE / AUDITORIUM -CAMERINI / SALE PROVE (scuola di teatro, scuola di circo, yoga, tai chi) -FORESTERIA (per artisti in residence, compagnie di teatro) -LAbORATORIO ARTISTI teatrale (volto alla creazione e alla realizzazione di spettacoli locali e/o provenienti da diverse culture non tipicamente europee] tessile (moda/costumi x teatro/interior design) bottega (aspiranti attori, aspiranti artisti, scenografi) -SPAZI PER CO-WORKING (per designers, grafici, architetti, artisti) / UFFICI DIREZIONALI

prospetto Via Pianezza_scala 1:200

AREA DIDATTICA -bIbLIOTECA/SPAZIO DIbATTITO -AULE DIDATTICHE (corsi di lingua italiana e straniere / storia del teatro italiano e straniero arabe e orientali) -LAbORATORIO DIDATTICO [attività polivalente per il pubblico e soprattutto x bambini]

prospetto Via Pessinetto_scala 1:200

AREA MUSEALE / AREE ESPOSITIVE -ECOMUSEO e AREA ESPOSITIVA PARACCHI / bOOKSHOP -ECOMUSEO DELL’INDUSTRIA TORINESE -ESPOSIZIONI / MOSTRE TEMPORANEE AREA CONVIVIALE /COMMERCIALE -FOYER / GIARDINO D’INVERNO (come spazio di aggregazione e per il confronto culturale) -MERCATO ALIMENTARE a km0 (e con prodotti tipici multietnici) -ANFITEATRO / CINEFORUM

sezione-prospetto bb_scala 1:200

sezione-prospetto AA_scala 1:200

AREA SERVIZI -bIGLIETTERIA/INFODESK / GUARDARObA -SPORTELLI DI INFORMAZIONE e DI ASCOLTO ai residenti -PEDIATRA / PSICOLOGO per residenti -MENSA/LOUNGE bAR/CAFFETTERIA/SNACK bAR -SERVIZI IGIENICI

kick-off D

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

Tavola delle funzioni

M U S E O

Dopo il terzo ‘‘tavolo di lavoro’’, sulla base delle prime proposte progettuali, è stata sviluppata la tavola delle funzioni. Questa tavola rappresenta lo stato metaprogettuale dell’edificio in cui si vede come il programma distributivo, suddiviso per clusters di funzioni, si articoli su tutti i livelli dell’edificio esistente. Utilizzando il concetto di Filiera in verticale, caratterizzante la Ex Manifattura, le nuove funzioni occupano gli spazi rigenerati e/o creano nuovi spazi, per rispondere alle esigenze scaturite dall’analisi sul modello operativo. A questo livello, si può dire che il progetto, dal punto di vista distributivo e volumetrico, è compiuto. Tre sono gli elementi caratterizzanti l’intero complesso: il Museo, il Giardino d’Inverno ed il Teatro.

T E A T R O

P A R A C C H I

Il MUSEO PARACCHI, il TEATRO ed il GIARDINO D’INVERNO sono gli elementi caratterizzanti di questo progetto di riqualificazione dell’ex Manifattura Paracchi. Elementi di memoria, rilancio culturale locale, ma soprattutto di ritrovo e di condivisione.

| Overzicht vlekkenplan

GIARDINO D’INVERNO

culture non tipicamente europee]

abe e orientali)

ale)

Na de derde werkgroepbijeenkomst is op basis van de eerste ontwerpvoorstellen het overzicht met een vlekkenplan ontwikkeld. Dit overzicht geeft het ontwerp op metaniveau weer en laat zien hoe het programma, uitgesplitst naar clusters van functies, is verdeeld over alle niveaus van het bestaande gebouw. Met behulp van het concept van de verticale productieketen, zo kenmerkend voor de voormalige tapijtfabriek, nemen de nieuwe functies de aangepaste en/of nieuwe ruimtes in, beantwoordend aan de uit de analyse van het werkmodel voortvloeiende behoeften. In deze fase bevat het ontwerp de organisatie van functies en de afbakening van volumes. Drie elementen karakteriseren het complex: het Museum, de Wintertuin en het Theater.

kick-off

T.1

T.2

T.3

T.4

progetto

etto

ontwe

ba r u iale c o to s u s tes l e ca d i r b fa b

Progetto

Ontwerp

Il progetto di rifunzionalizzazione dell’exmanifattura Paracchi si articola all’interno di tutto il perimetro costruito, definito dall’edificio stesso e dalla parte retrostante coperta a sheds. All’interno dell’edificio sono stati studiati spazi atti ad ospitare gruppi di attività per diversi tipi di fruitori che possono permeare l’edificio nello stesso momento. Ciò è stato possibile grazie all’impianto strutturale e alla configurazione degli spazi che ha permesso una buona versatilità e flessibilità di azione. Ciascun gruppo di attività, suddivise per “clusters”, si snoda su tutti i piani dell’edificio esistente, lungo le sue maniche. Questo concetto richiama la filiera: principio di lavorazione in verticale, suddiviso per piani, dell’ex fabbrica di tappeti Paracchi.

Het herbestemmingsontwerp voor de leegstaande tapijtfabriek Paracchi beslaat de hele omtrek van het gebouw zelf en van het achterliggende deel dat overdekt is met sheddaken. Binnen het gebouw zijn ruimtes bedacht die activiteitenclusters voor verschillende gebruikersgroepen tegelijkertijd kunnen accommoderen. Dit is mogelijk dankzij het constructiesysteem en de configuratie van de ruimtes die veelzijdige en flexibele gebruiksmogelijkheden toestaan. Elke groep van activiteiten, onderverdeeld in clusters, slingert zich langs de vleugels over alle verdiepingen van het bestaande gebouw. Dit concept refereert aan de verticale productieketen van de voormalige tapijtfabriek Paracchi, die was verdeeld over de verdiepingen.

La parte d’angolo, destinata al Museo Paracchi, svolge il ruolo di “cerniera” tra le due suddette maniche. Il museo, ripetendosi su ogni piano, crea una sorta di torre della memoria che accompagna sempre il visitatore lungo il suo percorso. Inoltre ripropone il ciclo produttivo della Manifattura Paracchi, ricreando l’esperienza sensoriale della produzione attraverso innovativi strumenti multimediali e contatti diretti con i metodi ed i prodotti della lavorazione ed ospita la collezione della famiglia Paracchi che consta di foto storiche, macchinari d’epoca, etc.

De hoek, bestemd voor het Paracchi Museum, vervult de rol van een ‘scharnier’ tussen de twee vleugels. Het museum, dat zich uitstrekt over alle verdiepingen, vormt een soort toren van het geheugen die de bezoeker steeds langs de route begeleidt. Ook refereert het museum aan de productiecyclus van de Paracchi-fabriek door de zintuiglijke ervaring van de productie opnieuw tot leven te brengen met behulp van innovatieve multimediale middelen en door productie en producten tactiel waarneembaar te maken. Daarnaast wordt hier de collectie van de familie Paracchi ondergebracht, wartoe onder meer historische foto’s en machines behoren.

All’esterno, l’intervento non prevede nuovi elementi o rimaneggiature per quanto concerne i prospetti principali lungo Via Pianezza e Via Pessinetto. Si è cercato, da questo punto di vista, di conservare, il più possibile, l’identità storica e materiale di tali facciate.

In het exterieur voorziet de ingreep niet in nieuwe elementen of aanpassingen voor de belangrijkste aanzichten langs de Via Pianezza en de Via Pessinetto. In dit opzicht is er getracht om de historische en materiële identiteit van deze gevels zo veel mogelijk te behouden. Aan de achterzijde van de Via Pessinetto daarentegen, toont het

Nella parte interna di Via Pessinetto, invece, 77

l’edificio presenta due nuovi volumi di progetto: il Giardino d’Inverno ed il Teatro Paracchi, che con le loro forme e materiali attribuiti marcano e caratterizzano architettonicamente tutto il nuovo complesso Paracchi.

gebouw twee nieuw ontworpen volumes: de Wintertuin en het Paracchi Theater, die in hun vorm en materiaalgebruik het nieuwe Paracchicomplex architectonisch gezien markeren en karakteriseren.

Il Giardino d’Inverno prende il posto della zona retrostante coperta a sheds, rievocandola nella forma, ma reinterpretandola in chiave contemporanea tramite l’utilizzo di acciaio e vetro. è un’agorà permeabile dal pubblico con funzione di ritrovo, di ristoro e di attività polivalenti durante tutto l’arco della giornata. Il Giardino è concepito come uno spazio trasparente e leggero che fa da filtro tra il borgo e l’edificio.

De Wintertuin neemt de plaats in van het achterliggende gedeelte sheddaken. Zijn vorm verwijst naar de loodsen, maar die zijn door het gebruik van staal en glas op een eigentijdse manier geherinterpreteerd. Deze tuin is een voor het publiek toegankelijke agora met een ontmoetingsfunctie, horeca en activiteiten van velerlei aard op verschillende momenten van de dag. De tuin, die een filter vormt tussen de wijk en het gebouw, is geconcipieerd als een transparante en lichte ruimte.

Il Teatro è l’elemento chiave del rilancio socioculturale della zona. Un teatro contemporaneo, dal carattere industriale, che vuole ospitare eventi di danza e prosa sperimentali, spettacoli di compagnie amatoriali locali e attività circensi. Un teatro dalla pretesa di voler essere accessibile a tutti, soprattutto agli emarginati della cultura. è un volume più introverso, costituito prevalentemente da un unico materiale, quale l’acciaio Corten, che si concede, in modo discreto, nella facciata lato giardino costituita da lamelle metalliche orientabili che si aprono e chiudono elettronicamente.

Het theater is het sleutelelement in de sociaalculturele revitalisering van het gebied. Het eigentijdse theater met een industrieel karakter accommodeert experimentele dans- en toneelvoorstellingen, optredens van lokale amateurgezelschappen en circusactiviteiten. Dit theater wil voor iedereen toegankelijk zijn, met name voor van cultuur uitgesloten groepen. Dit volume is meer introvert, hoofdzakelijk bestaand uit een enkel materiaal, namelijk cortenstaal, dat aan de tuinkant op subtiele wijze onderbroken wordt door elektronisch bedienbare metalen zonwering.

Sullo stesso prospetto si erige il corpo scala che, seguito nello sviluppo in altezza dall’avvitarsi di una spirale metallica, comunica con la ciminiera esistente. Sul prospetto anteriore, invece, il volume del teatro lascia il posto alla facciata originale dell’edificio, svettando poi, arretrato su di essa per ospitare la foresteria.

Aan deze zijde bevindt zich ook het trappenhuis waaromheen zich een metalen spiraal omhoog slingert die refereert aan de bestaande schoorsteen van de fabriek. Aan de voorzijde daarentegen trekt het volume van het theater zich terug achter de oorspronkelijke gevel, terwijl het gastenverblijf erboven uitsteekt.

Inoltre, una struttura a pannelli di vetro, giustapposta alla facciata di testata della manica con dipinto murario, comunica alla piazza

Op de kopgevel met de muurschildering bevindt zich een constructie van naast elkaar geplaatste 78

retrostante, destinata a parcheggio, eventi e/o attivitĂ della Filiera Paracchi tramite la tecnica del projection mapping.

glazen panelen, die met behulp van een videomapping-techniek evenementen en/of activiteiten van De Paracchi Keten communiceert richting het aangrenzende parkeerplein.

Il progetto si tinge infine anche di valenza simbolica e commemorativa nella caratterizzazione della ciminiera: il simbolo della nuova fabbrica. La sua presenza austera, proprio in mezzo alla piazza retrostante destinata a parcheggio, funge da elemento di richiamo tra il nuovo polo culturale ed il tessuto urbano circostante.

Het project zal ten slotte ook gekleurd worden door de symbolische en herdenkingswaarde van de schoorsteen: het symbool van de nieuwe fabriek. Zijn sobere aanwezigheid, in het midden van het achtergelegen parkeerplein, fungeert als een verbindend element tussen het nieuwe culturele centrum en het omringende stedelijke weefsel.

Museo Paracchi | Paracchi Museum

Giardino dâ&#x20AC;&#x2122;Inverno | Wintertuin

Teatro Paracchi | Paracchi Theater

ss ine tto Pe Via Vi a

spunto progettuale:

referentie:

schede perforate del telaio Jacquard riprese nel progetto in forma di pannelli in acciaio Corten, perforati, per il portone dâ&#x20AC;&#x2122;ingresso e per il corpo scala del teatro | ponskaarten van jacquardweefgetouw hernomen in het ontwerp in de vorm van geperforeerde panelen in cortenstaal, voor de deur van de entree en het trappenhuis van het theater

an e

Prospetto piazza retro | Aanzicht plein achter Via Pessinetto

Prospetto | Aanzicht Via Pessinetto

1 2 3 4 5 6 7 8 9

nuovo corpo di distribuzione_scala e ascensore locale tecnico camerini artisti e corpi scala per accesso al palco cucina mensa / ristorante / tavola calda pediatra / psicologo sportelli dâ&#x20AC;&#x2122;ascolto / informazione / aiuto ai residenti Museo Paracchi locale tecnico

1 nieuw distributielichaam_trappenhuis en lift 2 technische ruimte 3 artiestenkleedkamers en trappen naar het podium 4 keuken 5 kantine / restaurant / cafetaria 6 praktijkruimte kinderarts / psycholoog 7 informatieloket / steunloket voor bewoners 8 Paracchi Museum 9 technische ruimte

1 2 3

-1 -2.6 m

edifici esistenti / bestaande bebouwing 82

10 11 12 13 14 15 16 17 18

ingresso principale / zona dâ&#x20AC;&#x2122;attesa / guardaroba Teatro Paracchi area manovra camion carico / scarico con ingressi diretti al teatro servizi igienici biglietteria / info desk zona flessibile adibita a mercato km 0 foyer / Giardino dâ&#x20AC;&#x2122;Inverno cineforum macchinario storico Paracchi

10 hoofdingang / wachtruimte / garderobe 11 Paracchi Theater 12 ruimte voor laden en lossen vrachtwagen met directe toegang tot het theater 13 toiletten 14 kaartverkoop / informatiebalie 15 flexibel gebied gebruikt als markt met lokale producten 16 foyer / Wintertuin 17 cine-forum 18 historische Paracchi-machine

4 18 5

16 15

7 8

0 0.15 m

edifici esistenti / bestaande bebouwing 83

19 20 21 22 23 24 25

deposito laboratorio artisti spazi di co-working uffici direzionali Museo Paracchi servizi igienici punto bar

19 opslagruimte 20 atelier 21 flexibele werkplekken 22 directiekantoren 23 Paracchi Museum 24 toiletten 25 bar

19 20

21 22 23 24

1 +5.2 m

edifici esistenti / bestaande bebouwing 84

26 27 28 29 30

biblioteca storico-culturale aule didattiche / laboratori didattici Museo Paracchi servizi igienici punto bar

26 cultuurhistorische bibliotheek 27 klaslokalen / werkplaatsen 28 Paracchi Museum 29 toiletten 30 bar

28 29

2 +10.4 m

edifici esistenti / bestaande bebouwing 85

31 32 33 34

sale esposizioni mostre temporanee e museo dellâ&#x20AC;&#x2122;industria Torinese Museo Paracchi servizi igienici museum store

31 expositieruimte tijdelijke tentoonstellingen en industrieel museum Turijn 32 Paracchi Museum 33 toiletten 34 museumwinkel

32 33

3 +14.8 m

edifici esistenti / bestaande bebouwing 86

35 36 37

sale prova / yoga / tai chi spogliatoi / bagno foresteria per artisti in residenza e/o in visita

35 36 37

repetitieruimtes / yoga / tai chi kleedruimte / toilet verblijf voor gastkunstenaars

36 35

4 +20.8 m

edifici esistenti / bestaande bebouwing 87

-museo paracchiSottogruppo Museo | Subgroep Museum Arianna Cantele, Nadia Carnevaletti

Consulenza | Advies Michele Paracchi

Il Museo Paracchi vuole riproporre, ricreando l’esperienza della produzione attraverso innovativi strumenti multimediali e contatti diretti con i metodi ed i prodotti della lavorazione, il ciclo produttivo multipiano della manifattura Paracchi.

Met behulp van innovatieve multimediale middelen en door productie en producten tactiel waarneembaar te maken, wil het Paracchi Museum de verticale productiecyclus van de Paracchi-fabriek opnieuw tot leven brengen.

PIANO TERRA: LA FAMIGLIA PARACCHI, GLI STABILIMENTI E LE ATTIVITà SOCioASSISTENZIALI. Le foto storiche della famiglia e brevi episodi della vita produttiva della fabbrica permettono di raccontare la storia della famiglia Paracchi e l’evolversi degli stabilimenti produttivi di loro proprietà. Sulla parete adiacente agli sportelli d’ascolto trovano posto, invece, le foto che testimoniano lo sviluppo delle opere assistenziali agli operai, l’assistenza all’infanzia e le Colonie Alpine e Marine, il Dopolavoro Aziendale e lo Sport Club Paracchi. Al centro della sala si trovano tre totem con immagini delle principali fasi della produzione. Essi hanno la funzione di invogliare il visitatore a scoprire il museo ai piani superiori.

begane grond: De familie paracchi, de fabrieken en de sociale activiteiteiten. Historische familiefoto’s en korte verhalen over de productie in de fabriek vertellen de geschiedenis van de familie Paracchi en de ontwikkeling van haar fabrieken. Aan de wand grenzend aan het steunloket voor bewoners, hangen foto’s die de ontwikkeling tonen van de sociale activiteiten voor de werknemers, de ondersteuning van de arbeidersjeugd, de vakantiekampen in de Alpen en aan zee, de vrijetijdsactiviteiten en de Sport Club Paracchi. In het midden van de hal staan drie zuilen met afbeeldingen van de belangrijkste productiefasen. Deze zijn bedoeld om de bezoeker aan te moedigen om het museum op de daarboven gelegen verdiepingen nader te ontdekken.

PIANO PRIMO: LA FILATURA E LA TINTURA. In questo piano vengono presentate due fasi della lavorazione: la filatura e la tintura. Al centro della sala si trova una “camera sensoriale” in grado di far rivivere l’esperienza di queste due fasi della lavorazione delle materie prime attraverso immagini, video, odori e rumori. Il percorso sul piano, una volta usciti dalla camera sensoriale, ci

eerste verdieping: het spinnen en het verven. Op deze verdieping worden twee productiefasen gertoond: het spinnen en het verven. In het midden van de zaal bevindt zich een “zintuiglijke kamer” die de bezoeker de ervaring van deze twee fasen van de verwerking van grondstoffen laat 88

herbeleven door middel van beelden, video, geuren en geluiden. Na het verlaten van de zintuiglijke kamer wordt de route vervolgd langs de buitenwanden van de kamer, waar meer te ontdekken valt over het spinnen en verven aan de hand van tekst en historisch beeld.

fa scoprire, sulle pareti esterne della camera, le tecnologie di queste lavorazioni attraverso testi ed immagini storiche. PIANO SECONDO: IL DISEGNO E LA TESSITURA. Esattamente come al primo piano, una camera sensoriale permette la scoperta percettiva di altre due fasi della lavorazione: il disegno e la tessitura, due momenti produttivi in forte correlazione. Sulle pareti esterne della camera sensoriale sono sempre riportati testi ed immagini che spiegano le varie tecnologie utilizzate in queste due fasi della lavorazione. Esternamente è possibile ammirare i disegni originali dei tappeti Paracchi da quelli più classici fino a quelli con un design più moderno, oltre che l’esposizione di telai originali. A fianco è possibile, tramite due tavoli di lavoro tematici, provare a giocare con i disegni e la tessitura dei tappeti.

tweede verdieping: het ontwerp en het weven. Net als op de eerste verdieping ervaart de bezoeker in een zintuiglijke kamer twee andere fasen van het proces die in sterke mate met elkaar verbonden zijn: het ontwerp en het weven. Op de buitenwanden van de zintuiglijke kamer vinden we opnieuw afbeeldingen en de teksten die de verschillende technieken van deze twee productiestadia uitleggen. In de zaal zijn verder originele ontwerpen van Paracchi-tapijten te bewonderen, van de meest klassieke tot modernere, en worden originele weefgetouwen tentoongesteld. Aan twee thematische werktafels is het mogelijk om te experimenteren met de tekeningen en het weven van tapijten.

PIANO TERZO: IL FINISSAGGIO E IL PRODOTTO FINITO. Qui una camera sensoriale permette la scoperta percettiva dell’ultima fase di lavorazione: il finissaggio ed il prodotto finito. Esternamente è possibile, sempre tramite un tavolo di lavoro, effettuare i tagli tipici della lavorazione del finissaggio. Inoltre si può ammirare, anche grazie a delle sedute, non solo alcuni prodotti realizzati dalla manifattura Paracchi, ma anche un “collage” di fotografie delle opere realizzate dai visitatori del museo stesso. In prossimità delle porte di collegamento con la restante parte del museo viene raccontata la relazione tra la manifattura Paracchi e l’industria torinese dell’epoca.

derde verdieping: DE afwerking en het eindproduct. De zintuiglijke kamer is ditmaal ingericht met de laatste fase van het proces: de afwerking en het eindproduct. Aan een werktafel buiten de kamer is het mogelijk om de typische sneden van de afwerking te maken. Daarnaast kunnen eindproducten van de Paracchi-fabriek en een fotocollage van de door museumbezoekers gerealiseerde producten worden bewonderd. Bij de doorgang naar het overige deel van het museum wordt de relatie tussen de Paracchi-fabriek en de toenmalige industrie in Turijn in beeld gebracht.

3 2 1 1: totem esplicatvi dei vari piani museo 2: foto storiche di archivio Paracchi 3: punto informazione area Paracchi

| 1: informatiezuilen met korte aanduiding van de verschillende museumverdiepingen 2: historische fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Paracchi-archief 3: informatiepunt deelgebied Paracchi

8 7

4: camera sensoriale 5: disegni / fotografie / pannelli esplicativi 6: tavoli di lavoro_tessitura (workshop) 7: esposizione macchinari Paracchi 8: tavolo di lavoro_disegno (workshop)

4 6

| 4: zintuiglijke kamer 5: tekeningen / fotoâ&#x20AC;&#x2122;s / verklarende panelen 6: werktafels_weven (workshop) 7: expositie Paracchi-machines 8: werktafels_ontwerp (workshop)

5 0

-giardino d’invernoSottogruppo Giardino d’Inverno | Subgroep Wintertuin Irene Giai Via, Andrea Quarati De Wintertuin ligt ingesloten tussen de twee vleugels van de Paracchi-fabriek, in het binnengebied dat op dit moment ingenomen wordt door de loodsen met een sterk industrieel karakter. In het ontwerp is ervoor gekozen om deze ruimte met een eigentijds architectonisch idioom en eigentijdse materialen volledig te herinterpreteren in een enscenering van een grote glazen kas een grote ruimte met een regelmatige plattegrond die volledig bekleed is door een transparante overkapping.

Il volume occupato dal Giardino d’Inverno si trova racchiuso tra le due maniche dell’edificio Paracchi, in un ampio spazio attualmente rivestito a shed, dal forte carattere industriale. L’intervento ha voluto reinterpretare completamente questo spazio con un progetto dal lessico e dai materiali contemporanei, proponendo come scenario una grande serra vetrata, ossia un grande spazio regolare rivestito interamente da una copertura trasparente. Il volume progettato si compone principalmente di due zone funzionali differenti. La prima è una grande piazza centrale, caratterizzata da sedute fisse nella zona attorno al grande telaio Jacquard di proprietà Paracchi, provvista anche di un piccolo cineforum, uno spazio per incontri, proiezioni e dibattiti a carattere cittadino, con sedute rimovibili e smontabili. La configurazione della “piazza urbana” consente di utilizzare la stessa come foyer del teatro, accogliendo gli spettatori in un suggestivo giardino d’inverno, in cui dominano gli arredi dal sapore industriale, nei materiali del ferro e del legno, oltre al grande e storico macchinario, emblema dell’antica storia della vecchia città industriale.

Het ontworpen volume bestaat hoofdzakelijk uit twee functionele zones. De eerste is een groot centraal plein met vaste zitplekken in de ruimte rondom het grote jacquardweefgetouw, uit het bezit van van Paracchi. Verder is het plein uitgerust met een klein cine-forum met verwijderbare en demontabele zitplaatsen, waar bijeenkomsten, filmvertoningen en debat kunnen plaatsvinden. De inrichtig van dit “stedelijke plein” maakt het mogelijk om deze tevens als foyer van het theater te gebruiken, waarbij het publiek uitgenodigd wordt in een suggestieve wintertuin, waar naast het enorme historische weefgetouw dat symbool staat voor de geschiedenis van de oude industriële stad, een industriële inrichting met ijzer en hout domineert.

A completare l’atmosfera, le vetrate illuminate del prospetto volutamente creato nelle sue linee al fine di evocare gli shed originari, e la copertura dalla caratteristica forma strombata, convogliano gli spettatori all’interno fino al volume vero e proprio del teatro. Le pareti laterali, ricoperte di

De sfeer wordt nog eens versterkt door de aangelichte glazen vliesgevel waarvan het lijnenspel bewust de ervaring van de oorspronkelijke 94

sheddaken oproept en van de overkapping met zijn kenmerkende schuine lijnen. Deze leiden het publiek verder naar binnen, naar het werkelijke volume van het theater. De groene zijwanden creëren twee verticale tuinen die worden voorzien van regenwater. Samen met een geluidsabsorberend substraat, dempen de planten het geluid in de grote ruimte.

vegetazione, danno origine a due giardini verticali, alimentati dalle acque piovane, dove le piante ed il substrato utilizzato, con proprietà fonoassorbenti, sono in grado di attutire i rumori prodotti dal grande ambiente. La seconda zona è un filtro interposto tra il grande volume del teatro ed il giardino. Essa si presta a diversi usi e, durante le ore diurne, può accogliere un mercato a km 0, vendita e promozione di prodotti biologici e multietnici, con la possibilità di cambiare la sua configurazione secondo le necessità grazie all’arredo e alle scaffalature smontabili.

De tweede zone is een overgangsgebied tussen het grote volume van het theater en de tuin. Deze zone leent zich voor flexibel gebruik en is dankzij demontabel meubilair en stellingen overdag geschikt voor een markt met lokale producten en de verkoop en promotie van biologische en multietnische producten.

Dal punto di vista tecnologico, essendo il Giardino d’Inverno una vera e propria serra vetrata, il problema relativo alla dispersione di calore interno viene risolto grazie all’utilizzo di lastre basso emissive o di vetri tripli, che permettono il raggiungimento di bassi valori di trasmittanza termica. Per le superfici vetrate sia della copertura che della facciata si è utilizzato il vetro elettrocromico che permette la regolazione di rilevanti caratteristiche ottico-energetiche, quali la trasmissione luminosa e il fattore solare. Il sistema di controllo delle prestazioni delle vetrate prevede l’applicazione di una corrente continua, a bassa tensione, agli strati di ossidi metallici che ricoprono la lastra di vetro e può avvenire sia manualmente che automaticamente. La ventilazione degli ambienti interni e lo smaltimento dell’aria surriscaldata avviene invece attraverso sistemi di automazione, moduli apribili motorizzati in grado di regolare l’afflusso di aria all’interno dello spazio e smaltire l’eventuale presenza di fumo.

Het technologische probleem van warmteafgifte naar de binnenruimte – de Wintertuin is immers een echt glazen kas – wordt tegengegaan door het gebruik van lage-emissieglas of driedubbel glas, waardoor de thermische transmissiewaarden laag blijven. Voor de glazen oppervlakken van de gevel en de overkapping wordt elektrochroom glas toegepast waarmee relevante optische en energetische eigenschappen, waaronder de lichttransmissie en zontoetredingsfactor, gereguleerd kunnen worden. De handmatige en automatische bediening van de werking van het glas voorziet in de toepassing van een lage gelijkspanning in de lagen van metaaloxiden die de glasplaat bedekken. De luchtverversing in de binnenruimte en de afvoer van te warme lucht, vindt plaats door middel van geautomatiseerde installaties: gemotoriseerd te openen modulen die in staat zijn om de instroom van lucht naar de binnenruimte te regelen en de mogelijke aanwezigheid van rook af te voeren.

3 A

1: telaio Jacquard originale Paracchi 2: cineforum 3: foyer / luogo conviviale 4: mercato a km 0 flessibile

1: origineel jacquardweefgetouw van Paracchi 2: cine-forum 3: foyer / verblijfsruimte 4: flexibele markt met lokale producten

-teatro paracchiSottogruppo Teatro | Subgroep Theater Rosaria Contino, Giovanni Galuppi, Andrea Zagoner

Consulenza | Advies Claudio Cantele

Il Teatro Paracchi è stato posizionato lungo la manica di Via Pessinetto, di cui ne mantiene la caratteristica facciata originaria per tutta la lunghezza della sala adibita a teatro. Questo spazio può essere considerato un moderno “black box” che contiene tutto l’impianto fisso e mobile del teatro dal carattere fortemente industriale. La torre scenica inoltre è sormontata da un ulteriore piano adibito a foresteria e a sale, che svetta dalla facciata originaria, strutturalmente sostenuto da una struttura a telaio autoportante che fa in modo di non gravare su di essa. Al piano interrato, invece, sono inseriti i camerini per gli artisti dai quali si accede al piano palco tramite due scale laterali.

Het Paracchi Theater is in de lengterichting van de vleugel aan de Via Pessinetto gepositioneerd, waarbij de oorspronkelijke karakteristieke gevel van de fabriek over de gehele lengte tot onderdeel van de zaal is gemaakt. Deze zaal is in feite een moderne “black box” voorzien van vaste en mobiele theatertechniek, met een industrieel karakter. De toneeltoren is daarnaast opgetopt met een extra verdieping met gastenverblijf en repetitieruimtes die boven de oorspronkelijke gevel uitsteekt, daarbij steunend op een zelfdragende frameconstructie zodat de bestaande gevel niet wordt belast. In het souterrain zijn de artiestenkleedkamers gesitueerd vanwaaruit de toneelvloer te bereiken is via twee trappen aan weerszijden.

La sala teatro è concepita come luogo estremamente flessibile, in grado di ospitare eventi teatrali, musicali e culturali di vario genere e, all’occorrenza, poter diventare un luogo di aggregazione per le attività e le iniziative dei cittadini che abitano il quartiere. Potrà essere configurato come un teatro tradizionale, dotato di una platea da circa 200 posti a sedere, di una quarta parete che cela un palcoscenico modulare ad altezza variabile, permettendo anche la rappresentazione a livello terra, il tutto sovrastato da un piano grigliato per la movimentazione delle scene. Liberando lo spazio teatro dalla tribuna, dal boccascena e dal palco, resta una sala dalle funzionalità eclettiche, che potrebbe ospitare un evento culturale o una festa di quartiere.

De flexibele theaterzaal is geschikt voor podiumkunstvoorstellingen en culturele evenementen van verschillende aard, evenals voor andere activiteiten en initiatieven van bewoners uit de wijk. De zaal kan worden gebruikt in een traditionele opstelling, uitgerust met een modulaire tribune met bijna 200 zitplaatsen, een vierde wand en een in hoogte verstelbaar modulair podium, waardoor ook vlakkevloervoorstellingen mogelijk zijn, met daarboven een grid ten behoeve van de theatertechniek. Wanneer de theaterruimte vrij wordt gemaakt van de tribune, het voortoneel en het podium, ontstaat een ruimte met verschillende mogelijkheden, van het accommoderen van een cultureel evenement tot het geven van een buurtfeest. Er wordt 100

bijzondere aandacht besteed aan de akoestiek van de ruimte, zodanig dat deze aan verschillende soorten voorstellingen kan worden aangepast. Ook worden de akoestische eigenschappen van het meubilair, de bekledingen, zoals de verduisterende rolgordijnen voor de vensters die uitkijken op de Via Pessinetto, en vooral de materialen van de zitplaatsen van de tribune beoordeeld. Daarnaast wordt getracht om het gebruik van hout te bevorderen voor de vloeren en de structurele elementen van het grid. Om een flexibele opstelling van regie, licht, geluid en video mogelijk te maken, al naar gelang de benodigdheden van de voorstellingen, worden meerdere elektrische putten met aansluitpunten voorbereid. In de opstelling met de tribune voor het podium wordt de regie geplaatst op het niveau van de laatste rij zitplaatsen.

Particolare attenzione verrà data all’acustica della sala, tale da renderla adattabile alle varie forme di spettacolo. Analogamente verranno valutate le caratteristiche acustiche degli arredi, dei rivestimenti, come i tendaggi oscuranti per le finestre che danno su via Pessinetto ed in particolare i materiali delle poltrone della tribuna. Si cercherà, inoltre, di privilegiare l’utilizzo del legno per le pavimentazioni e per gli elementi strutturali del piano grigliato. La regia, luci-suono e video, dovrà consentire una grande flessibilità di posizionamento in base alle necessità degli eventi da rappresentare. A tale scopo verranno predisposti pozzetti dotati ciascuno delle prese di alimentazione. Nella configurazione con la tribuna aperta fronte palco, la regia verrà posizionata a livello dell’ultima fila di sedute. Il Teatro Paracchi viene inaugurato, simbolicamente, con lo spettacolo Memoriale. Questo adattamento a teatro del romanzo di Volponi (Garzanti, 1962) tratta la storia di Albino Saluggia, un reduce della Seconda Guerra Mondiale che viene assunto in una grande fabbrica del Nord. Saluggia è un uomo paranoico ed affetto da manie di persecuzione ma allo stesso tempo riesce a cogliere l’essenza della realtà: la direzione della fabbrica si preoccupa del benessere dei propri operai, ma allo stesso tempo li imprigiona in un sistema di produzione che li aliena e trasforma in pure appendici delle macchine. L’oppressione della fabbrica da lui percepita esiste davvero, nascosta dietro una facciata razionale e democratica. Il progetto della scenografia: fredda, cupa e spoglia e con la presenza fissa di una ciminiera, rappresenta proprio lo stato d’animo del protagonista e l’ambiente industriale a cui il romanzo fa riferimento.

Het Paracchi Theater wordt symbolisch geopend met de voorstelling Memoriale. De bewerking van de roman van Volponi (Garzanti, 1962) vertelt het verhaal van Albino Saluggia, een veteraan die na de Tweede Wereldoorlog in een grote fabriek in Noord-Italië gaat werken. Saluggia is duidelijk paranoïde en lijdt aan waanideeën, maar toont tegelijkertijd de essentie van de werkelijkheid: de onderdrukking van de fabriek die hij ervaart is reëel, verscholen achter een rookgordijn van regels en procedures. De donkere enscenering refereert aan de gemoedstoestand van de hoofdrolspeler, daarnaast verwijzen de karakteristieke schoorsteen en het minimale, koude ontwerp aan de industriële omgeving waarin het verhaal zich afspeelt. Bovendien toont de bewerking de actualiteit van de thematiek. De directie van de fabriek draagt ongetwijfeld zorg voor het welzijn van haar werknemers, maar tegelijkertijd worden werknemers gevangen gehouden in een productiesysteem dat hen van zichzelf vervreemdt en reduceert tot een verlengstuk van machines. 101

Dati tecnici del Teatro:

Technische gegevens van het Theater:

Palcoscenico con elementi modulari Larghezza: 14m; Profondità: 11m Altezza dal piano platea: variabile da 0,2m a 1m Larghezza Boccascena: 14m Altezza Boccascena: 7m Sipario: manuale

Podium met modulaire elementen Breedte: 14m; Diepte: 11m Hoogte t.o.v. zaalniveau: variërend van 0,2m tot 1m Breedte toneelopening: 14m Hoogte toneelopening: 7m Gordijn: handmatig

Spazio scenico con scena a livello platea: Larghezza: 17,50m; Profondità: 11,50m

Toneelruimte met vloer op zaalniveau: Breedte: 17,50m; Diepte: 11,50m

Piano Grigliato: Altezza dal piano platea: 17m

Grid: Hoogte vanaf de zaalvloer: 17m

Camerini interrati: configurazione variabile 102

Kleedkamers souterrain: flexibele opstelling

7 8

9-11m

4 14 m

8 7 0

1: ingresso teatro 2: regia a quota +3m 3: platea retrattile e modulare; capienza sino a 199 posti 4: palcoscenico modulare e flessibile con altezza variabile 5: ingresso da corpo scala 6: uscita di sicurezza 7: scala di collegamento con camerini interrati 8: ingressi esterni per carico / scarico camion direttamente su palcoscenico

103

1: entree theater 2: regie op 3m hoogte 3: modulaire mobiele telescopische tribune; capaciteit tot 199 zitplaatsen 4: flexibel en in hoogte verstelbaar modulair podium 5: entree vanuit trappenhuis 6: nooduitgang 7: trap naar kleedkamers in souterrain 8: externe toegang voor laden en lossen vrachtwagen met directe toegang tot het podium

104

questa sera ore 21:00 TEATRO PARACCHI Paolo VOLPONI Memoriale

105

partecipanti deelnemers

106

Michele Paracchi, proprietario Azienda Paracchi

Michele Paracchi, eigenaar Paracchi-fabriek Geboren in Turijn op 4 oktober 1940.

Nato a Torino il 4 Ottobre 1940.

In 1958 behaalde hij het beroepsdiploma in textielindustrie en chemische textielkleuring aan het Textielinstituut Guarrella in Turijn Daaropvolgend volgde hij een studie in industriële bedrijfsvoering.

Si diploma all’Istituto Tessile Guarrella di Torino, nel 1958, come perito industriale tessile e chimico tintore. Successivamente intraprende gli studi in Corsi di Amministrazione Industriale. A settembre del1958 inizia l’attività lavorativa nell’azienda di famiglia, La Manifattura Paracchi, raggiungendo prima il grado di Responsabile dell’area tecnica e successivamente di tutta l’azienda.

In september 1958 trad hij toe tot het familiebedrijf, de onderneming Paracchi, waar hij eerst de functie van manager van de technische afdeling bekleedde en later algemene directeur werd.

107

Rosaria Contino, architetto

Rosaria Contino, architect

Laurea in Architettura presso il Politecnico di Torino con una tesi in scenografia dal titolo “La quarta dimensione: la concezione kafkiana del tempo nel novecento, un contributo progettuale, allestimento del dramma di Franz Kafka – Il Processo” conseguita nel settembre del 2006 con relatore prof. Sergio Santiano.

Studeerde in 2006 af in Architectuur aan de Politecnico di Torino met een scriptie op het gebied van scenografie getiteld “De vierde dimensie: Het kafkaiaanse concept van tijd in de twintigste eeuw, een scenografisch ontwerp voor Franz Kafka’s toneelstuk Het proces”, onder begeleiding van prof. dr. Sergio Santiano.

Architetto libero professionista, progettista, certificatore energetico, coordinatore per la sicurezza nei cantieri temporanei e mobili e consulente tecnico di parte.

Zelfstandig architect, energiecertificeerder, veiligheidscoördinator op tijdelijke of mobiele bouwplaatsen en technisch adviseur. Sinds 2006 werkt zij aan projecten op het gebied van woningrenovatie, herbestemming van religieus erfgoed, nieuwbouw, renovatie van winkels en horeca en upgrading van het groenontwerp van woningbouw, en maakte zij een schetsontwerp voor vakantiepark Playa Corona in San Carlos, Panama.

Dal 2006 ha svolto varie attività di recupero edilizio in ambito residenziale, di restauro architettonico in ambito religioso, progettazione edilizia ex novo, ristrutturazione di locali commerciali, progetti di rifacimento del verde in edifici residenziali, progettazione preliminare villaggio turistico Playa Corona a San Carlos di Panama.

Sinds 2014 is zij lid van de focusgroup Nationaal en Internationaal Netwerk van de Orde van Architecten van de provincie Turijn (OAT).

Dal 2014 è membro del Focus Group Rete Nazionale ed Internazionale dell’Ordine degli Architetti della Provincia di Torino (OAT)

“[...] C’è innanzitutto una cosa che i progettisti possono prendere dalla grande arte, si tratta di guardare non tanto la struttura materiale e stilistica del progetto, quanto invece ciò che circonda il progetto, il suo metabolismo, la sua atmosfera. L’architettura, il teatro, il cinema, l’arte, la letteratura, non vanno pensate nel loro ordine territoriale ma immaginate nella dimensione di una sensibilità globale.” (Bolelli) 108

Andrea Zagoner, architetto

Andrea Zagoner, architect

Da sempre appassionato al disegno e alla progettazione decide nel 2008 di intraprendere il percorso di studi che lo porterà ad essere un architetto.

Altijd al gepassioneerd voor tekenen en ontwerp, besloot hij in 2008 om de opleiding tot architect te volgen. In september 2013 studeerde hij af aan de Politecnico di Torino, in Architectuur voor het Duurzame Ontwerp, met een scriptie getiteld “De Paracchi-fabriek: Een studie naar herbestemming, duurzaamheid, energieopwaardering en economische haalbaarheid”, begeleid door prof. dr. Carla Bartolozzi.

Si laurea con il massimo dei voti al Politecnico di Torino con la Laurea Magistrale in Architettura per il Progetto Sostenibile nel settembre del 2013, con la tesi dal titolo “La manifattura Paracchi: progetto di rifunzionalizzazione, sostenibilità, riqualificazione energetica e fattibilità economica” di cui è relatrice la professoressa Carla Bartolozzi.

Na zijn studie besloot hij om zich in zijn professionele ontwikkeling toe te leggen op interieurontwerp, waarbij hij gebruikmaakt van kwalitatieve Made in Italy-producten.

Terminati gli studi, ha deciso di dedicare la sua attenzione e crescita professionale nel campo dell’Interior Design, trattando i migliori marchi del Made in Italy.

109

Irene Giai Via e Andrea Quarati, architetti

Irene Giai Via en Andrea Quarati, architecten

Laureati in Architettura per il Restauro e la Valorizzazione del Patrimonio presso il Politecnico di Torino nel dicembre 2014 con tesi meritevole e vincitrice del Premio Johnny Cornaglia 2015.

Studeerden in 2014 gezamenlijk af aan de opleiding Architectuur voor Behoud en Bevordering van Erfgoed aan de Politecnico di Torino, met een gepubliceerde scriptie die de Johnny Cornaglia Prijs won in 2015.

L’interesse verso l’architettura proto-industriale e industriale del XIX-XX secolo, nato con gli studi universitari inerenti l’indagine storica sul patrimonio molitorio della provincia di Alessandria, la rifunzionalizzazione della ex Fabbrica Tessile Cottino di Chieri e della ex Fabbrica Macchine Nebiolo di Torino, è culminato nel 2014 con il lavoro di ricerca storica e documentaria sull’intero insediamento abitativo ottocentesco del comune di Stresa in riva al lago Maggiore.

Uit hun interesse voor proto-industriële en industriële architectuur van de negentiende en twintigste eeuw, deden zij tijdens hun studie onderzoek naar het erfgoed aan molens in de provincie Alessandria, de herbestemming van de voormalige textielfabriek Cottino in Chieri en de voormalige Nebiolo-fabriek in Turijn. In 2014 deden zij documentatie- en historisch onderzoek naar de gehele negentiende-eeuwse bewoonde nederzetting van de gemeente Stresa bij het Lago Maggiore.

La partecipazione al Workshop [RE]FRAME, finalizzato a formulare una proposta di rifunzionalizzazione dell’ex complesso industriale Paracchi, si inserisce pertanto in un filone di interesse specifico, ma differente a causa della particolare declinazione all’interno del mondo del teatro, della danza e dello spettacolo. Questi aspetti hanno scaturito il loro interesse.

Hun deelname aan de workshop [RE]FRAME, gericht op het formuleren van een voorstel voor de herbestemming van het voormalige industriële complex Paracchi, past derhalve binnen hun specifieke interessegebied, maar voegt daar de wereld van theater, dans en podiumkunsten aan toe. Deze specifieke aspecten hebben hun interesse geprikkeld.

110

Arianna Cantele, studentessa di architettura

Arianna Cantele, architectuurstudent

Consegue la laurea triennale in Architettura nel 2014. Attualmente iscritta al corso di laurea magistrale in Architettura per il Restauro e la Valorizzazione del Patrimonio presso il Politecnico di Torino.

Behaalde haar bachelordiploma in Architectuur in 2014 en is op dit moment masterstudent aan de opleiding Architectuur voor Behoud en Bevordering van Erfgoed aan de Politecnico di Torino. Uit haar interesse voor restauratie, hergebruik van bestaande fabrieken en stadssociologie, heeft zij colleges gevolgd over restauratie en herbestemming van industrieel erfgoed, zoals de Diattofabriek in Turijn en de Olivetti-gebouwen in Ivrea. Op dit moment volgt zij een workshop waarin de herstructurering van een openbare ruimte in de wijk San Salvario in Turijn centraal staat.

Interessata ai temi del restauro architettonico, del riuso di fabbriche esistenti e di sociologia urbana ha seguito, durante la sua carriera universitaria, corsi di restauro e di rifunzionalizzazione di elementi di archeologia industriale, come per esempio la fabbrica Diatto di Torino e le architetture olivettiane ad Ivrea. In questo momento sta seguendo un workshop sulla progettazione e sulla rifunzionalizzazione di uno spazio pubblico a San Salvario a Torino.

Naast haar interesse voor architectuur en restauratie, was zij altijd al gefascineerd door de wereld van het theater, zowel uit het perspectief van toeschouwers als dat van deskundige. Ze bezoekt vaak voorstellingen van producties die in Turijn te zien zijn en volgde bovendien de workshop Architectuur, Scenografie en Muziek, aangeboden door de Politecnico di Torino in samenwerking met het Teatro Regio in Turijn. Op deze manier had zij voor het eerst de mogelijkheid om zich in theatervormgeving en -techniek te verdiepen, als voorbereiding op haar masterscriptie.

Insieme al suo interesse per lâ&#x20AC;&#x2122;architettura e il restauro da sempre Ă¨ incuriosita dal mondo del teatro, sia dal punto di vista dello spettatore che da quello degli addetti ai lavori. Assiste spesso agli spettacoli che arrivano a Torino e ha, inoltre, seguito il workshop del Politecnico di Torino Architettura Scenografia e Musica in collaborazione con il Teatro Regio di Torino. Ha avuto, in questo modo, la possibilitĂ di approfondire, per la prima volta, i temi della scenografia e della scenotecnica, che vorrebbe affrontare nella sua tesi di laurea magistrale.

111

Nadia Carnevaletti, studentessa di architettura

Nadia Carnevaletti, architectuurstudent

Consegue la laurea triennale in Architettura nel 2015. Attualmente iscritta al corso di laurea magistrale in Architettura per il Restauro e la Valorizzazione del Patrimonio presso il Politecnico di Torino.

Behaalde haar bachelordiploma in Architectuur in 2015 en is op dit moment masterstudent Architectuur voor Behoud en Bevordering van Erfgoed aan de Politecnico di Torino. Altijd al geïnteresseerd in architectuur, geschiedenis en in de restauratie van architectuur, te wijten aan de vele middeleeuwse kastelen in het gebied waar zij vandaan komt, volgde ze gedurende haar studie modulen over restauratie en herbestemming van industrieel erfgoed, zoals de Diatto-fabriek in Turijn en de Olivetti-gebouwen in Ivrea.

Da sempre molto interessata all’architettura, alla storia e al restauro a livello architettonico, grazie alla numerosa presenza di castelli medievali nella zona da cui proviene, ha seguito, durante la sua carriera universitaria, corsi di restauro e di rifunzionalizzazione di elementi di archeologia industriale, come per esempio la fabbrica Diatto di Torino e le architetture olivettiane ad Ivrea.

Ze vervolgde haar studie met een module over restauratietechnieken en ten slotte volgde ze een college Stadssociologie waarin aandacht werd besteed aan de behoeften van gebruikers en aan hoe die integraal deel uitmaken van een ontworpen ruimte. Deze module sluit naadloos aan op het thema van het ontwerplaboratorium met gebruikersparticipatie [RE]FRAME.

Inoltre, ha proseguito il suo percorso formativo includendo un corso di metodologia del restauro ed infine un corso di sociologia urbana in cui veniva integrato l’aspetto dell’esigenza dei fruitori e di come questi siano parte integrante dello spazio progettato. Questo corso, in particolare, si è collegato perfettamente alla tematica del workshop di progettazione partecipata [Re]Frame.

112

Fiorenzo Ferlaino, dirigente IRES

Fiorenzo Ferlaino, afdelingshoofd IRES

Architetto e dottore di ricerca in Sociologia (primo ciclo). Ha svolto parte della sua formazione di dottorato e di perfezionamento all’estero all’interno del gruppo interdisciplinare del premio Nobel Ilya Prigogine, a Bruxelles.

Architect en gepromoveerd in de Sociologie. Hij volgde zijn doctoraatsopleiding en specialisatie deels in Brussel in het interdisciplinaire team van Nobelprijswinnaar Ilya Prigogine. Van 1988 tot 1991 was hij was docent kunstgeschiedenis op de middelbare school. Hij deed postdoctoraal onderzoek in stadssociologie aan de Politecnico di Torino. Tussen 1997 en 2009 was hij docent Economische Geografie aan de Università degli Studi di Torino en de Politecnico di Torino. Sinds 1991 werkzaam bij het Instituut voor Economisch en Sociaal Onderzoek (IRES) van de regio Piemonte, heden hoofd van de Polo Comunità e Spazi Locali. Daarnaast is hij wetenschappelijk secretaris van de Italiaanse Organisatie voor Regionale Studies (AISRe). Hij bezit een interdisciplinaire expertise op het gebied van de regio.

è stato docente di ruolo di Storia dell’Arte per le scuole di secondo grado, dal 1988 al 1991. Ha svolto attività di ricerca di post-dottorato in sociologia urbana al Politecnico di Torino. è stato professore a contratto di Geografia economica all’Università degli studi e al Politecnico di Torino dal 1997 al 2009. Attualmente è dirigente del Polo Comunità e Spazi Locali all’IRES Piemonte, dove lavora dal 1991. è segretario scientifico dell’Associazione Italiana di Scienze Regionali (AISRe). Ha una formazione interdisciplinare intorno al tema della conoscenza del territorio regionale. Monica Fusina, restauratrice

Monica Fusina, restaurator

è socia di una società di restauro di opere d’arte con la quale collabora da molti anni.

Zelfstandig kunstrestaurator en lid van een maatschap in kunstrestauratie waarmee ze reeds jaren samenwerkt.

Da sempre si interessa di cultura e di arte nella varie forme ed attività (teatro, danza, musica, pittura…), come spettatrice e partecipando a stage, seminari e iniziative.

Altijd al geïnteresseerd in cultuur en verschillende kunstvormen en activiteiten (theater, dans, muziek, schilderkunst...), als toeschouwer en als deelnemer aan stages, studiedagen en andere initiatieven.

113

Enzo Fasolo, impiegato in pensione

Enzo Fasolo, gepensioneerd technisch administratief medewerker

Nato a Torino nel 1947, si è diplomato perito meccanico nel 1967 ed ha conseguito la laurea in Scienze Politiche all’Università degli studi di Torino nel 1975.

Geboren in Turijn in 1947, behaalde hij zijn diploma als werktuigbouwkundige in 1967 en studeerde vervolgens in 1975 af in Politicologie aan de Università degli Studi di Torino.

Ha svolto attività di impiegato tecnico-amministrativo in FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino) fino al 2000 e successivamente fino al 2005 in un’azienda dell’indotto automobilistico. Attualmente in pensione.

Tot het jaar 2000 werkte hij als technisch administratief medewerker bij FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino) en de daaropvolgende vijf jaar bij een bedrijf in de automobieltoeleveringsindustrie. Heden met pensioen.

Appassionato lettore ed amante del cinema e del teatro

Fervent lezer en liefhebber van film en theater.

Mariangela Roletto, insegnante in pensione

Mariangela Roletto, gepensioneerd lerares

Nata a Torino nel1949, si è diplomata all’Istituto Magistrale Sant’Anna di Torino nel 1968 ed ha svolto attività di insegnante elementare di ruolo fino al 2006. Attualmente in pensione.

Geboren in Turijn in 1949, behaalde zij haar diploma als lerares aan het Istituto Magistrale Sant’Anna di Torino in 1968 waarna zij als lerares op een basisschool werkte tot het jaar 2006. Heden met pensioen.

Svolge attività di sostegno della classe elementare nell’ambito del programma comunale Senior Civico del Comune di Torino.

Zij voert ondersteunende activiteiten op de basisschool uit, als onderdeel van het programma Senior Civico van de gemeente Turijn.

Appassionata lettrice ed amante del cinema e del teatro.

Fervent lezer en liefhebber van film en theater.

114

dott. Giancarlo Gramaglia, psicoanalista

Giancarlo Gramaglia, psychoanalyticus

Pratica l’attività di psicoanalista freudiano a Torino dal 1980.

Freudiaans psychoanalyticus in Turijn sinds 1980. Oprichter van het Laboratorio di Formazione e Lettura Psicoanalitica (LFLP), een organisatie die al meer dan dertig jaar het gedachtegoed van Sigmund Freud verspreidt en studiedagen en conferenties organiseert.

è fondatore del Laboratorio di Formazione e Lettura Psicoanalitica (LFLP), associazione che diffonde il pensiero di Sigmund Freud e da oltre trent’anni promuove seminari e conferenze.

Lid van de Vereniging Amici del Pensiero (SAP), een organisatie die de “Pensiero di Natura” bevordert. Hij werkt sinds vele jaren samen met de Association Internationale d’Histoire de la Psycanalyse di Parigi (AIHP) aan een aantal publicaties, waaronder het Dizionario Internazionale di Storia della Psicoanalisi, Calmann-Lévy, Parijs, 2002.

Socio sostenitore della Società Amici del Pensiero (SAP) ente che promuove il “Pensiero di Natura” e da anni collaboratore dell’Association Internationale d’Histoire de la Psycanalyse di Parigi (AIHP) per diverse pubblicazioni, tra cui il Dizionario Internazionale di Storia della Psicoanalisi, Calmann-Lévy, Parigi, 2002.

“Ogni lavoro passa attraverso l’afferrare cosa vuol dire formulare un pensiero non costruito a priori per cercare di riconoscere che cosa significa vita sulla terra. Non c’è deformazione che non sia reale, dove la realtà è reale anche nel peggio: guerra, fame, violenza, ecc... quando non si può afferrare la verità della psicopatologia…” 115

Loredana Furno, direttore artistico BTT

Loredana Furno, artistiek directeur BTT

Direttore Artistico del Balletto Teatro di Torino (BTT), che ha fondato nel 1977.

Artistiek directeur van het door haar in 1977 opgerichtte Balletto Teatro di Torino (BTT).

è stata prima ballerina del Teatro Regio di Torino. Ha danzato nei principali teatri italiani: S. Carlo di Napoli, Verdi di Trieste, La Fenice di Venezia, Comunale di Genova, Massimo di Palermo, Arena di Verona, Comunale di Firenze, l’Opera di Roma, Teatro alla Scala di Milano e molti altri.

Ze was prima ballerina van het Teatro Regio in Turijn. Ze danste in de belangrijkste Italiaanse schouwburgen, waaronder het San Carlo in Napels, het Teatro Verdi in Triëst, La Fenice in Venetië, het Teatro Comunale van Genua, het Massimo in Palermo, de Arena van Verona, het Teatro Comunale in Florence, de Opera van Rome en het Teatro alla Scala in Milaan.

è stata la protagonista femminile dell’edizione televisiva di Histoire du Soldat che ha portato in numerosi teatri italiani.

Ze vertolkte de vrouwelijke hoofdrol in de televisieserie Histoire du Soldat die zij tevens in de theaterbewerking in vele Italiaanse theaters speelde.

Ha sostituito Carla Fracci al Teatro Petruzzelli di Bari come protagonista del balletto di MenegattiGai La figlia di Jorio. Segnalata dai critici come una delle migliori “danzatrici interpreti”, ha vinto il Premio Viotti, il Premio Positano, La Noce d’oro, La Caravella d’oro e numerosi altri riconoscimenti.

Ze verving prima ballerina Carla Fracci in het Teatro Petruzzelli van Bari als de ster in het Menegatti-Gai ballet La figlia di Jorio. Geroemd door critici als een van de best vertolkende danseressen won zij de Viotti Prijs, de Positano Prijs, La Noce d’oro, La Caravella d’oro en vele andere onderscheidingen.

Abilitata all’insegnamento della danza dal Ministero della Pubblica Istruzione, Loredana Furno dal 1964 dirige la Scuola di Danza e Perfezionamento del BTT da cui sono usciti numerosi professionisti.

Als gekwalificeerd dansdocente leidt Loredana Furno sinds 1964 de Scuola di Danza e Perfezionamento van het BTT waar vele beroepsdansers uit zijn voortgekomen.

116

Claudio Cantele, responsabile tecnico TST

Claudio Cantele, technisch manager TST

Dipendente della Fondazione del Teatro Stabile di Torino dal 1979, ha conseguito, nel 1984, la laurea in Architettura presso il Politecnico di Torino. Dal 1984 al 1990 ha svolto lâ&#x20AC;&#x2122;attivitĂ di direttore di scena in occasioni di numerose produzioni teatrali con la regia di importanti artisti tra i quali Ugo Gregoretti, Luca Ronconi, Mauro Avogadro, Gabriele Lavia, Massimo Castri. Successivamente ha ricoperto il ruolo di responsabile tecnico dei teatri gestiti dal Circuito Teatrale Piemontese della Fondazione del Teatro Stabile di Torino.

Werkzaam bij de Fondazione del Teatro Stabile di Torino sinds 1979, studeerde hij in 1984 af aan de Politecnico di Torino in Architectuur. Van 1984 tot 1990 werkte hij als toneelmeester voor een groot aantal theaterproducties van belangrijke regisseurs, onder wie Ugo Gregotti, Luca Ronconi, Mario Avogadro, Gabriele Lavia en Massimo Castri. Daarna werd hij technisch manager van de theaters in beheer van het Circuito Teatrale Piemontese van de Fondazione del Teatro Stabile di Torino.

Ha svolto il ruolo di Responsabile Unico del Procedimento per i lavori di ristrutturazione e di restauro del Teatro Astra di Torino e del Teatro Carignano di Torino, curando in modo particolare la ristrutturazione della parte scenica, le macchine teatrali e gli impianti e le tecnologie di scena.

Hij was hoofdverantwoordelijk voor de renovatie en restauratiewerkzaamheden van het Teatro Astra en het Teatro Carignano in Turijn, waarbij hij met name zorg droeg voor de renovatie van het toneel, de theatertechnische installaties en de podiumtechniek.

Dal 2004, ricopre il ruolo di direttore degli allestimenti scenici e responsabile tecnico della Fondazione del Teatro Stabile di Torino. Ricopre, inoltre, il ruolo di responsabile del servizio di manutenzioni e della gestioni tecnica del Teatro Carignano di Torino, del Teatro Gobetti di Torino e del complesso delle ex Fonderie Limone di Moncalieri.

Sinds 2004 is hij technisch manager van de Fondazione del Teatro Stabile di Torino. Ook is hij verantwoordelijk voor het onderhoud en het technisch beheer van het Teatro Carignano en het Teatro Gobetti in Turijn en van de Fonderie Teatrali Limone in Moncalieri. Hij was lid van een groot aantal technische en administratieve commissies bij aanbestedingen voor ontwerp, de uitvoering van werkzaamheden, diensten en leveringen.

Ha fatto parte di numerose commissioni tecniche e amministrative in occasione di gare di appalto per progettazione, esecuzione lavori, servizi e forniture.

117

Viola Scaglione, ballerina

Viola Scaglione, danser

Nasce a Torino e studia alla Scuola di Danza e Perfezionamento del Balletto Teatro di Torino (BTT) dove termina i suoi studi accademici perfezionandosi con: Pasi Nieminem, Jacqueline De Min, March de Bouais, Deborah Weaver e molti altri.

Geboren in Turijn, volgde ze haar opleiding tot professioneel danser aan de Scuola di Perfezionamento van het Balletto Teatro di Torino (BTT) waar ze les had van onder anderen Pasi Nieminem, Jacqueline De Min, March de Bouais en Deborah Weaver.

Si perfeziona in seguito alla scuola High On Dance di Washington D.C, USA diretta da Morren Basta, alla London Contemporary Dance School e alla Ecole de musique et de danse de BoulogneBillancourt di Parigi sotto la guida di Ruxandra Racovitza.

Ze volgde masterclasses aan de High On Danceacademie in Washington D.C. geleid door Morren Basta, aan de London Contemporary Dance School en aan de École de musique et de danse de Boulogne-Billancourt in Parijs, onder begeleiding van Ruxandra Racovitza.

Entra a far parte del Balletto Teatro di Torino, lavorando con Nina Viroubova, Loris Gai, James Urbain che la scelgono per ruoli solistici. Interpreta ruoli principali in Romeo e Giulietta di Loris Petrillo, There is the time di Josè Limon, Mirra di Fabrizio Monteverde, Casanova di Karole Armitage, ed il ruolo della ragazza nel Mandarino Meraviglioso creato da Gigi Caciuleanu.

Zij trad toe tot het Balletto Teatro di Torino waar zij in choreografieën van Nina Viroubova, Loris Gai en James Urbain voor solistische rollen werd geselecteerd. Ze vertolkte hoofdrollen in Romeo e Giulietta van Loris Petrillo, There is the Time van Josè Limon, Mirra van Fabrizio Monteverde, Casanova van Karole Armitage en de rol van het meisje in het Mandarino Meraviglioso van Gigi Caciuleanu.

Si trasferisce a Madrid dove lavora con la Compagnia La Piel di Josè Reches per un anno. Dal 2002 è danzatrice del Balletto Teatro di Torino e collabora con il Teatro Regio di Torino.

Zij verhuisde naar Madrid, waar zij gedurende een jaar danste bij het gezelschap La Piel van Josè Reches. Sinds 2002 is zij danseres bij het Balletto Teatro di Torino en werkt zij samen met het Teatro Regio in Turijn.

118

Giovanni Galuppi, scenografo

Giovanni Galuppi, scenograaf

L’interesse per le arti fa parte della sua persona sin dalla tenera età, tanto da iscriversi prima al Liceo Artistico ed in seguito all’Accademia di Belle Arti di Torino al corso di Scenografia.

Had al vanaf jonge leeftijd belangstelling voor de kunsten. Na afronding van het Liceo Artistico schreef hij zich in aan de Kunstacademie in Turijn, richting Theatervormgeving.

Rapito dalle arti per lo spettacolo si è spostato prima a Bologna poi a Cesena per frequentare il corso magistrale in Scenografia per il melodramma ed il teatro musicale a Bologna, laureandosi nel 2015 con la tesi “Tecnologie in Scena”, dedicato all’uso delle nuove e vecchie tecnologie nell’ambito dello spettacolo.

Geraakt door de podiumkunsten verhuisde hij eerst naar Bologna en vervolgens naar Cesena om de masteropleiding in Theatervormgeving voor Opera en Muziektheater in Bologna te volgen. Hij studeerde af in 2015 met een scriptie met de titel “Tecnologie in Scena”, gewijd aan het gebruik van nieuwe en oude theatertechniek in de podiumkunsten.

Attualmente è impegnato in alcuni progetti personali di allestimento ed è docente di disegno tecnico presso il Convitto Nazionale Carlo Alberto di Novara.

Hij werkt op dit moment aan een aantal persoonlijke scenografieprojecten en is tekenleraar aan de Convitto Nazionale Carlo Alberto in Novara.

119

esperienze ervaringen

120

Esperienze dirette dei partecipanti

Ervaringen van deelnemers

“La sera del 7 aprile 2015 Mariangela ed io eravamo alle Fonderie Teatrali Limone per assistere alla rappresentazione di “Ti amo lavoro”. Nell’atrio di questo teatro così particolare, perchè collocato all’interno di una ex fabbrica, (addirittura una fonderia; uno dei luoghi meno riconducibili a spazio ludico), due giovani distribuivano un questionario invitando gli spettatori, che ne avessero interesse, ad esprimere la loro opinione sul testo e sull’ambiente circostante. Questo piccolo episodio ha costituito l’inizio di una bella esperienza iniziata con un primo incontro con Marline ed Edoardo ed altri “compilatori” del questionario.

“Op de avond van 7 april 2015 waren Mariangela en ik in de Fonderie Teatrali Limone om de voorstelling Ti amo lavoro bij te wonen. In de foyer van dit zo bijzondere theater, want gevestigd in een voormalige fabriek (zelfs een gieterij; een van de de laatste plekken waar je aan denkt voor een avondje uit), verspreidden twee jonge mensen een enquête en nodigden geïnteresseerden uit om hun mening over de voorstelling en de locatie te geven. Dit kleine voorval was het begin van een mooie ervaring, die aanving met een eerste ontmoeting met Marline en Edoardo en andere respondenten van de enquête.

Successivamente, abbiamo avuto il piacere di partecipare ai lavori del gruppo di giovani architetti che hanno ideato varie possibilità di riqualificare l’area della ex fabbrica di tappeti Paracchi, per farne un luogo di socialità e di scambio culturale. Ai lavori hanno collaborato altri spettatori come noi ed autorevoli personaggi del mondo del lavoro e dello spettacolo, con i quali sono avvenuti scambi di idee, suggerimenti, esperienze che hanno costituito la base sulla quale gli architetti hanno presentato le varie ipotesi di progetto.

Daarna hadden wij het genoegen om deel te nemen aan het werk van de groep van jonge architecten die verschillende mogelijkheden hebben bedacht om het gebied van de voormalige tapijtfabriek Paracchi te herontwikkelen tot een plek voor de gemeenschap en van culturele uitwisseling. Aan de workshop hebben andere theaterbezoekers zoals wij deelgenomen, naast vooraanstaande persoonlijkheden uit het werkveld en de wereld van het theater, met wie een uitwisseling van ideeën, suggesties en ervaringen heeft plaatsgevonden. Die heeft de basis gevormd voor de door de architecten gepresenteerde diverse opties voor het ontwerp.

Tutta questa attività ha permesso a noi due di avvicinare materie inconsuete, partecipare alla nascita di questi progetti, frequentando un gruppo di giovani entusiasti e di persone competenti e cordiali.”

De verrichte inspanningen hebben ons in staat gesteld om toegang te krijgen tot onbekend terrein, deel te nemen aan het ontstaan van dit ontwerpvoorstel en mee te doen met een groep van jonge enthousiastelingen en bekwame en vriendelijke mensen.”

Enzo Fasolo, Mariangela Roletto 121

“La partecipazione al progetto [RE]Frame è stata un momento molto interessante di creatività, di approfondimento e di conoscenza delle problematiche connesse alla riqualificazione di un’area ex industriale.

“De deelname aan het project [RE]FRAME was een zeer interessant moment van creativiteit, van verdieping en van bewustwording van de vraagstukken die bij de herontwikkeling van een voormalig industrieel gebied komen kijken.

L’eterogeneità dei partecipanti è stato un valore aggiunto per un approccio molto sfaccettato e ricco al tentativo di soluzione dei problemi che sorgono in un tale contesto. Le diverse competenze sono state molto ben gestite ed amalgamate dai conduttori che hanno saputo cogliere le specificità per amalgamarle in un insieme efficace ed armonico.”

De heterogeniteit van de deelnemers was een toegevoegde waarde voor een zeer rijke en veelzijdige benadering om te komen tot een oplossing voor de problemen die zich voordoen in een dergelijke context. De verschillende competenties werden zeer goed begeleid en samengebracht door de leiders van de workshop, die de afzonderlijke ideeën wisten te fuseren tot een doeltreffend en harmonieus geheel.”

Monica Fusina “Un metodo di lavoro eccellente, costruttivo e ben finalizzato che mi ha permesso di capire come le opportunità per una buona ricerca esistano anche nelle nostre Università e che queste dipendono molto dalla volontà e dalla voglia di fare delle persone che ci lavorano.

“Een uitstekende manier van werken, constructief en goed georganiseerd, die mij heeft laten inzien dat de mogelijkheden voor een goed onderzoek ook aanwezig zijn aan onze universiteiten en dat deze mogelijkheden erg afhangen van de wil en het verlangen van diegenen die eraan werken.

Per questo voglio esprimere un grande e sincero apprezzamento a Marline e ad Edoardo che hanno saputo guidare con intelligenza e grande capacità tutti i momenti di confronto e di progettazione e in particolar modo a Marline che, grazie alla sua esperienza, ha reso ancor più interessante il nostro lavoro, aprendo confronti con realtà al di fuori del nostro paese, facendoci sentire veramente in Europa!

Daarom wil ik een grote en oprechte waardering uitspreken voor Marline en Edoardo, die in staat waren om met verstand en veel vaardigheid alle momenten van discussie en ontwerp te sturen, en vooral voor Marline die, dankzij haar ervaring, ons werk nog interessanter heeft gemaakt door een dialoog te openen met de werkelijkheid buiten ons land, waardoor we ons echt Europeanen voelen! Een onvergetelijk team waarmee ik zeer belangwekkende momenten heb gedeeld. Een ervaring om te herhalen!”

Un gruppo di lavoro indimenticabile con il quale ho condiviso momenti di grande interesse. Un’esperienza da ripetere!”

Claudio Cantele 122

“Il Gruppo di Lavoro, sotto la guida della dr. Wilders e dell’architetto Mentegazzi, ha sviluppato un progetto che mi ha coinvolto soprattutto emotivamente e che ho apprezzato per l’originalità e l’innovazione della soluzione proposta. L’idea di vedere rivivere il vecchio stabilimento come centro culturale e completamente ristrutturato è entusiasmante. Cultura, arte, tempo libero che si fondono per proporre agli utenti un nuovo modo di fruire la fabbrica della quale ne conserva il profumo e la memoria.

“De werkgroep, onder leiding van dr. Wilders en arch. Mentegazzi, heeft een ontwerp ontwikkeld dat mij vooral emotioneel heeft betrokken en dat ik waardeer vanwege de originaliteit en de innovativiteit van de voorgestelde oplossing. Het idee om de oude fabriek te zien herleven als cultureel centrum en volledig gerenoveerd, is opwindend. Cultuur, kunst en vrije tijd die zich met elkaar vermengen om gebruikers een nieuwe manier te bieden om de fabriek, waar de geur en het geheugen behouden blijven, te doen herleven.

Del passato vengono alla mente la moltitudine delle maestranze, che con competenza e fatica svolgevano il loro compito lavorando per 48 ore alla settimana con 15 giorni di ferie, ridotte negli anni Venti a 44 ore e 3 settimane di vacanze estive. Ricordo un tessitore rappresentante sindacale, comunista convinto, che perorava le cause dei compagni con durezza e con idealismo oggi sconosciuti. Il “circolo sportivo” ricopriva un compito sociale importante ed era il centro delle attività ricreative che coinvolgevano tutti i dipendenti (bocce, ciclismo, gite, etc...).

Uit het verleden komen voor de geest de veelheid aan arbeiders, die bekwaam en met inspanning hun werk deden, gedurende 48 uur per week met vijftien vrije dagen, gereduceerd in de jaren twintig tot 44 uur per week en drie weken zomervakantie. Ik herinner me wever die vakbondsgedelegeerde was, overtuigd communist, die de rechten van zijn metgezellen volhardend bepleitte, met een idealisme dat heden ten dage onbekend is. De sportclub speelde een belangrijke maatschappelijke rol en was het centrum van de recreatieve activiteiten waarbij alle werknemers betrokken waren (bowling, wielrennen, uitstapjes, enz.).

Al piano terra il lavaggio della lana sudicia, proveniente soprattutto dalla Nuova Zelanda, e ai piani superiori un gran numero di telai Jacquard. Tutti questi ricordi di lavoro, di vite, di sacrifici, di dolore saranno i componenti importanti del progetto e si dovranno “sentire” nelle varie sezioni in cui l’edificio è stato diviso.

Op de begane grond het wassen van vuile wol afkomstig uit vooral Nieuw-Zeeland en op de bovenste verdiepingen een groot aantal jacquardweefgetouwen. Al deze herinneringen aan het werk, aan mensenlevens, aan opofferingen, aan pijn, zijn belangrijke componenten in het projectvoorstel die je zult voelen in de verschillende delen waarin het gebouw is verdeeld.

L’augurio è che questo progetto possa concretizzarsi e dare alla città un importante punto di cultura e di ricordo.”

De hoop is dat dit project bewaarheid kan worden en de stad een belangrijk centrum voor cultuur en herinnering kan bieden.”

Michele Paracchi 123

“Partecipare al Workshop [RE]Frame è stato soprattutto uno scambio: non solo di informazioni, ma anche di esperienze, sensibilità e competenze diverse. La forza di questa iniziativa è stata quella di creare un team composto da diversi attori (studenti, architetti, ricercatori, ma anche ballerini, tecnici di settore e spettatori) e, grazie a ciò, è stato possibile lavorare con una metodologia basata sul costante confronto, sia dal punto di vista tecnico e analitico, sia dal punto di vista umano.

“Deelnemen aan de workshop [RE]FRAME was vooral een uitwisseling: niet alleen van informatie, maar ook van ervaringen, ontvankelijkheid en verschillende competenties. De kracht van dit initiatief was om een team bestaande uit verschillende actoren te vormen (studenten, architecten, onderzoekers, maar ook dansers, technici uit het veld en toeschouwers) waardoor het mogelijk was om te werken met een methode gebaseerd op een voortdurende dialoog, zowel vanuit technisch en analytisch perspectief, als vanuit menselijk perspectief.

Un confronto non sempre facile, ma indispensabile per raggiungere l’obiettivo comune: soddisfare un elenco di esigenze variegate e individuate volta per volta nel corso degli incontri svolti insieme, analizzando la storia del fabbricato ed il suo contesto. Un team poliedrico, dopotutto, è in grado di produrre soluzioni pluritematiche e, con il progetto svolto insieme, l’esito è stato proprio questo: ridare vita a una fabbrica, che, riqualificata e rifunzionalizzata, torna a riallacciarsi al suo tessuto urbano.

Een dialoog die niet altijd makkelijk is, maar noodzakelijk om het gemeenschappelijke doel te bereiken: te voldoen aan een lijst van uiteenlopende behoeften die tijdens de bijeenkomsten werden geïdentificeerd door het analyseren van de geschiedenis en de context van het gebouw. Een multigetalenteerd team is tenslotte in staat om meervoudige oplossingen voort te brengen, en met het gezamenlijk ontwikkelde projectvoorstel is de uitkomst precies dit: hernieuwd leven geven aan een fabriek die, herontwikkeld en herbestemd, zich opnieuw aan haar stedelijk weefsel bindt.

Una fabbrica che coniuga ambizioni architettoniche formali, ma soprattutto ambizioni sociali e culturali: questa è la Filiera Paracchi.”

Een fabriek die formele architecturale, maar vooral sociale en culturele ambities combineert: dit is de Paracchi Keten.” Andrea Zagoner

124

“De ervaring die is opgedaan tijdens de maanden van deelname aan de bijeenkomsten was positief en werd verrijkt door de mogelijkheid om in een ontwerplaboratorium met gebruikersparticipatie te experimenteren, samen te werken met professionals op hoog niveau uit de verschillende sectoren die samenhangen met het project, evenals met onderlegde en kritische theaterbezoekers, die op een waardevolle manier hebben bijgedragen aan het definiëren van alle benodigde elementen van het project.”

“L’esperienza maturata nei mesi di partecipazione agli incontri è stata positiva e arricchita dalla possibilità di sperimentare una progettazione partecipata, con professionisti di alto livello nei diversi settori interessati dal progetto, nonchè di spettatori acculturati e critici, che hanno contribuito in modo prezioso a definire tutte le necessità progettuali.”

Irene Giai Via, Andrea Quarati

“Deelname aan [RE]FRAME was als het zien ontstaan van de geweven structuur van een tapijt. Ieder van ons bracht zijn culturele achtergrond mee, zowel op professioneel als persoonlijk vlak. Als afzonderlijke draden zijn we met elkaar verweven geraakt, hebben wij kennisgemaakt, elkaar gewaardeerd en uitgedaagd om een sterk plot voor het project samen te stellen. Dit was niet beperkt tot de herontwikkeling van een verlaten gebouw, maar het wilde het gebouw een rijk en vol leven geven, door er een plek van gemeenschap, voor dialoog en cultuur van te maken, voor de wijk, de stad en voor iedereen die in staat is om in contact te komen met deze nieuwe realiteit. Dit verrijkt met nieuwe ervaringen en verhalen, zoals het voor mij was om deel te nemen aan [RE]FRAME.”

“Partecipare a [RE]Frame è stato come veder formarsi l’intreccio di un tappeto. Ciascuno di noi ha portato il suo bagaglio culturale, lavorativo e umano. Come singoli fili ci siamo intrecciati, conosciuti, apprezzati e messi in discussione per comporre una forte trama qual è il progetto. Esso, non si è limitato a riqualificare uno stabile dismesso, ma ha voluto dargli una vita ricca e piena, rendendolo luogo di comunione, confronto e cultura, per il quartiere, la città e per chiunque avrà la possibilità di entrare in contatto con una realtà nuova sul territorio. Ciò arricchisce e si arricchisce di nuove esperienze e storie come è stato per me partecipare a [RE]Frame.”

Giovanni Galuppi 125

“Quando Marline ed Edoardo mi hanno invitata al workshop ho accettato subito di partecipare a quest’esperienza, in quanto si trattava della prima occasione concreta e reale, dopo la discussione della mia tesi di laurea, per potermi riavvicinare all’universo del teatro dall’interno e partecipare ad un lavoro di equipe con attori spinti esclusivamente da interesse, passione ed iniziativa personale, nonostante le diverse competenze dei singoli. Il denominatore comune: l’amore per il teatro e tutto ciò che orbita intorno ad esso, ci hanno portati, tramite il confronto costante, democratico e partecipato, ad elaborare una proposta progettuale completa, capace di soddisfare le richieste e le esigenze, emerse durante la fase di analisi propedeutica a quella squisitamente progettuale.

“Toen Marline en Edoardo mij uitnodigden voor de workshop, heb ik onmiddelijk toegezegd om deel te nemen aan deze ervaring, aangezien het de eerste concrete en echte kans was na mijn afstudeerproject om mij opnieuw met de wereld van het theater van binnenuit te verbinden en deel uit te maken van een team met actoren die enkel gedreven werden door interesse, passie en eigen initiatief, ondanks hun verschillende vaardigheden. De gemeenschappelijke noemer: de liefde voor het theater en voor alles wat eromheen draait, heeft ons via een voortdurende democratische en participatieve dialoog tot een alomvattend projectvoorstel gebracht, in staat om aan de wensen en behoeften te voldoen die ontstonden tijdens de analysefase, voorbereidend op de ontwerpfase.

La visibilità internazionale, data dalle rete di contatti e patrocinanti del workshop, è stato l’altro aspetto eccezionale ed eccitante del lavoro... magari riusciremo un domani, tramite questo prototipo di ‘filiera umana’, a tessere un tessuto europeo… e tutto da un piccolo filo partito dalla Paracchi di Torino!

De internationale zichtbaarheid, waarvan sprake was dankzij het netwerk van contacten en de betrokken partijen bij de workshop, was het andere opvallende en opwindende aspect van het werk... misschien zullen we in de toekomst in staat zijn om door middel van dit prototype van de ‘menselijke keten’, een Europees weefsel te weven... en dat allemaal door een klein draadje gestart vanuit Paracchi in Turijn!

Grazie!”

Bedankt!” Rosaria Contino

126

127

RISULTATO E riflessioni resultaat EN reflectie

128

Risultato e riflessioni

Resultaat en reflectie

Il laboratorio di progettazione [RE]FRAME si è concluso con due eventi culturali che hanno suscitato notevole interesse e affluenza da parte del pubblico. Il primo presso l’Unione Culturale Antonicelli, in cui si è inaugurata la mostra itinerante dal titolo [RE]FRAME, si è presentato il processo di lavoro ed il risultato del workshop, da parte dei partecipanti, e si è presentata l’anteprima del libro omonimo; il secondo evento ha avuto luogo all’interno della splendida cornice della Sala delle Colonne del Castello del Valentino, sede del Politecnico di Torino, che ha ospitato, per una settimana, la mostra aperta agli studenti di architettura e al pubblico.

Het ontwerplaboratorium [RE]FRAME is afgesloten met twee culturele evenementen die een aanzienlijke belangstelling bij het publiek hebben gewekt. In cultureel en debatcentrum Unione Culturale Antonicelli, werd tijdens een avondvullend programma de reizende tentoonstelling [RE]FRAME geopend, werden de uitkomsten van het proces door de werkgroep gepresenteerd, en vond de lancering van het boek plaats. In het prachtige decor van de Sala delle Colonne, de expositieruimte van het Castello del Valentino, tevens de zetel van de architectuuropleidingen van de Politecnico di Torino, was de tentoonstelling een week geopend voor architectuurstudenten, toeristen en het algemene publiek.

[RE]FRAME è stata un’esperienza straordinaria, che ci ha dato la possibilità di formare un gruppo di giovani di grande talento e di forte entusiasmo, di collaborare con addetti ai lavori altamente qualificati, con membri del pubblico dallo spiccato livello culturale ed intellettuale e di conoscere personalmente ed umanamente il sig. Paracchi. è stato un cammino intenso, fatto di scambio di idee, punti di vista, analisi e critica che hanno costituito tutto il processo fino alla materializzazione di una proposta progettuale concreta e la realizzazione di questo libro.

[RE]FRAME was een buitengewone ervaring die ons de mogelijkheid heeft geboden om een talentvolle en enthousiaste groep ontwerpers te formeren, om met hooggekwalificeerde professionals uit het kunstenveld samen te werken, om leden van het publiek met een uitgesproken bijdrage daarin te betrekken en om persoonlijk kennis te maken met de erfgenaam Paracchi en diens levende geschiedenis. Het was een intense reis, waarin ideeën en standpunten zijn uitgewisseld die in een analistisch en kritisch proces hebben geleid tot de verwezenlijking van een concreet ontwerpvoorstel en de realisatie van dit boek.

Con l’augurio che questo approccio, in cui la memoria e la percezione degli utenti sono gli ingredienti principali, possa essere lo stimolo per lo sviluppo di nuove strategie progettuali di riconversione del nostro patrimonio culturale.

Deze aanpak, waarin de herinnering en de perceptie van gebruikers centraal staat, kan de basis vormen voor de ontwikkeling van nieuwe methoden en ontwerpstrategieën voor de herbestemming van ons cultureel erfgoed.

129

07.07.2016 Unione Culturale Franco Antonicelli, torino 130

131

11-16.07.2016 sala delle colonne, castello del valentino, torino 132

133

Crediti | Colofon

fonti | bronnen -Anon. Giovanni Paracchi & C. Torino. Milano: Italica Editoriale, 1934. -Anon. “Giovanni Paracchi & C. Tappetificio Via Pianezza no.17 Torino.” Torino Industriale, 1940. -Anon. Il Leone di Persia, s.l., s.n. -Città di Moncalieri & Teatro Stabile di Torino. Limone Fonderie Teatrali, s.l., s.n. -Paola Gribaudo (a cura di). Fonderie Limone novant’anni tra industria e arte: una storia dell’imprenditoria piemontese; le sculture in bronzo di Ezio Gribaudo. Cinisello Balsamo: Silvana Editoriale S.p.A., 2012. -Antonio Besso-Marcheis. La Lavanderia a Vapore della Certosa di Collegno. Un percorso attraverso il progetto. Rivarolo Canavese: Comune di Collegno, 2009. -Ordine Architetti di Torino. Architetture Rivelate. Premiazioni 2005, ex Fonderie Limone; Premiazioni 2010, Restauro Lavanderia a Vapore, www.to.archiworld.it. -Michele Paracchi. Descrizione dei cicli produttivi. Ciriè, 2016. -Fabio Romerio, Andrea Zagoner. La Manifattura Paracchi a Torino: Progetto di rifunzionalizzazione, sostenibilità riqualificazione energetica e fattibilità economica (tesi magistrale). Torino, 2013. -Paolo Volponi. Memoriale. Milano: Garzanti, 1962.

Concept e Testo | Concept en Tekst: Marline Lisette Wilders, Edoardo Mentegazzi Prodotto da | Productie: Jaco Boer, Bram Vermeer Correzione testo | Tekstcorrectie: Yulia Knol, Nicola Pozzetto Grafica | Vormgeving: Edoardo Mentegazzi tm edomentegazzi design Stampa | Druk: Gigaprint, dec. 2016 East Wind Academic Publishers ISBN 978-9492509-00-0 ISBN 978-9492509-01-7 (e-book) Ringraziamenti | Met dank aan Supervisore scientifico | Wetenschappelijke supervisie Prof. arch. Marco Trisciuoglio Ph.D., Politecnico di Torino Testimonianza diretta | Persoonlijke getuigenis Fonti storiche, archivio | Historische bronnen, archief Michele Paracchi

foto-immagini | foto’s-beelden cover; p.59; p.61: F. Romerio, A. Zagoner. p.1; p.6; p.12-13; p.15-21: E. Mentegazzi. p.9: M. L. Wilders. p.14; p.54: Archivio Storico della città di Torino. p.22-23; p.25-31: B. Giardino. p.24: www.psichiatriaestoria.org. p.51; p.53; p.55: www.museotorino.it; Archivio personale Paracchi.

Partecipanti | Deelnemers Arianna Cantele, Claudio Cantele, Nadia Carnevaletti, Rosaria Contino, Enzo Fasolo, Fiorenzo Ferlaino, Loredana Furno, Monica Fusina, Giovanni Galuppi, Irene Giai Via, Giancarlo Gramaglia, Michele Paracchi, Andrea Quarati, Mariangela Roletto, Viola Scaglione, Andrea Zagoner 134

autori | auteurs

Marline Lisette Wilders, Ph.D., Edoardo Mentegazzi, Arch. Marline Lisette Wilders: ricercatrice interdisciplinare e vincitrice del progetto From Working Space to Theatre Space: the user perspective insignito dall’NWO. Ha conseguito presso l’Università di Groningen le lauree in Arte e Politiche dell’Arte ed in Storia dell’Arte e dell’Architettura ed il dottorato sul rapporto tra la percezione teatrale e lo spazio teatrale stesso. Edoardo Mentegazzi: si laurea in Architettura al Politecnico di Torino con una tesi sperimentale sulle grid shells, indagando sulla relazione intrinseca tra forma e struttura. Il suo studio interdisciplinare EMA si occupa di progettazione architettonica a diverse scale, di design e di attività di ricerca e pubblicazione. www.emarchitect.nl | Marline Lisette Wilders: interdisciplinair onderzoeker en winnaar van een NWO Rubicon Award voor het project From Working Space to Theatre Space: the user perspective. Ze studeerde Kunst en Kunstbeleid en Kunsten Architectuurgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen waar ze vervolgens promoveerde op de relatie tussen de theaterervaring en de theaterruimte. Edoardo Mentegazzi: studeerde af in Architectuur aan de Politecnico di Torino met een experimentele scriptie over grid shells, waarin hij de intrinsieke relatie tussen vorm en structuur onderzocht. Zijn interdisciplinaire bureau EMA combineert architectonisch ontwerp op verschillende schaalniveaus met vormgeving, onderzoek en publicaties. www.emarchitect.nl

135

edomentegazzi design tm

Che ruolo possono giocare l’esperienza e la percezione dei fruitori nel processo di trasformazione di un patrimonio industriale in luogo per la cultura? Questi fattori sono stati testati dalla ricercatrice Marline Lisette Wilders e dall’architetto Edoardo Mentegazzi all’interno del workshop partecipato [RE]FRAME che ha avuto luogo a Torino. Come input al progetto di trasformazione dell’ex manifattura tappeti Paracchi sono stati utilizzati i dati di due casi studio esaminati sul territorio. Questa pubblicazione raccoglie i risultati del laboratorio di progettazione offrendo agli architetti e agli amministatori comunali un apprezzabile contributo alle possibili strategie di progettazione per gli interventi di recupero nelle città Europee. | Welke rol kunnen de ervaringen en percepties van gebruikers spelen bij de transformatie van industrieel erfgoed tot culturele locaties? Dit is getest in het interactieve ontwerplaboratorium [RE]FRAME dat onderzoeker Marline Lisette Wilders en architect Edoardo Mentegazzi in het Noord-Italiaanse Turijn organiseerden. Voor het ontwerpend onderzoek rond de voormalige tapijtfabriek Paracchi maakten zij gebruik van inzichten uit twee andere herbestemmingsprojecten in de regio. Deze publicatie bundelt de belangrijkste uitkomsten van het ontwerplaboratorium en biedt architecten en gemeentebestuurders een waardevolle bijdrage aan mogelijke ontwerpstrategieën voor herbestemmingsprojecten in Europese steden.

east wind academic Publishers ISBN 978-9492509-00-0 ISBN 978-9492509-01-7 (e-book) 136