-
^
*-
quai: li^ cua chung trong hp thAng. Hang ch^ic vgn do'n v i tu' vvng lem thanh v6n tu? eòa :n n^ co nhùng t i è u oh£ r i e n g bipt lèm^cho tu' nèy khic xb k i e . Chung ta co the dy» veo nhi5ng net khec b i ^ t ve tu' vyng de phàn b i p t mpt tu' ve m|t hinh thuic hay vò m§t npi dung, m$t t u cung I09Ì khac nhau hay 1^ bi€n the cua bsn than no v . v » . . iMhirng net khu b i § t va d'6i l | p the hifn khac nhau 0' cac ctfp b | c ngòn ngir khac nhau ; àm vj. hpo, ob phap hpc, tu? vyng hpc v . v . . . Chung ta thu'oTjg ciiis v6n tu' cua mpt ngòn ngir ra làm CSC ló^ lliéc nhau dy's trén sy d6i l | p cua cac l5p do. Gnang h§n ló'p tu' cua rgòn ngu' nói dCi l^p vó'i tb cua ngòn ngiip v i g t , ló'p tu' dia phu'o'ng dfii l§p vói ló'p tu' phè thSng, ló'p tu' thaSn Vipt dfli l§p vói ló^ tu' vey mu'p'n v . v . . . Ngay trong mpt ló'p tb^ co c é i chung cua ca 1 ^ nhung cung con co sy d6i I j p trong nhùng nhóm khac nhau lem t h i n h nbu^ng hp thSng nhó. Trong mpt yéu t 6 nào do, chung ta co the t h thSy nhu'ng net che phép nh4n dinh no thupc vfe hf thfing nao do. xrohg mpt y?u tò nèo do cónhifng net ch£nh va net phjji CO quan h§ vo'i nhau, co nhu?Dg net khòng thay dei ve nhirng r;ét thay d e i , nhil'ng net giSng nhau va nhùfng net khec nhau. Trong h^ th6ng lóii, co nhimg hf th8ng nhó. MSI yéu til ciV hf thSng nhó cung là jòu tfi cua hf thfing tu' Vtfng 1013. 2 . Ose )if1i! kieu_teo hgy tu' thanh nhóm vó'i m^c d£ch lOiéc nhau, ngu>ó'i te t | p tu' t.r tiih nhil-ng nhcn theo Dhvfng t i e u dhl r i é n g nhom tu' phi-ngi? nghia, cac nhóm tu? v^mg - ngif nhóm tu' theo sfi lu'p'ng tb tfi (theo hinh t h l l ) ,
hp?p nhiJng nhu" : céc phap, céc céc nhóm tb
z> t h e o tru-òiig nghis "v.v 5 . Cac kieu t ^ p ho>D tu' thanh nhóm p h i ngir n e h i a . iMhù'ng nhl làm tu' dien thu'ó^g sap xSp vfin tu' t h e o thù- tv? chiJ ce'i i5, B, C . . . cech t | p hp'p này hoàn toàn khóng xufft p h a t tu' nghia cua tu', me xii^t phat tip chiJ v i f i t . Càch sap xfip này khóng giup db che t a h i e u nghia cua tu' ma c h i giup che t a t r a tb theo chir che d e . Bay là c s c h sap xSp thu'ó'ng th5y dfii vó'i nhirng t i S n g co chù? v i S t gfim nhimg chw c a i nh^t d4.nh. Doi vó'i nhirng thù" t i ^ n g khòng co chu" v i g t phién am nhu' chir Hen chang hgn t h i ngu'ó'i t a l ^ i sap xfip tu' t h e o sfi lu?p'ng n e t t r o n g tu', nhirng tu' i t n e t x6p t r é n va nhirng tu' n h i ^ u n e t ó' du'ó'i. Cach xfip này ciing khòng giup g i che chung ta h i è u nghia cua tu'. ^ Whùpng tu' dien tfin sfi I g i sap xSp tu' theo thù" ty' tSn sfi xu^t hipn cua tu'. KhiJng tu' nào xu5t h i f n n h i è a nhtft t h i xgp tipu'ó'c con tu' nào xu5t h i f n a t hcn t h i xgp s a u . Cadh xSp thu» t y c h i co i c h cho v i f e hpc nhiJéng tu' thu'ó'ng dùng n h ^ t , cho v i f c làm méy d4.ch v . v . . » ma khòng gp'i ra nghia cua tu'. 4 . Cac nhóm tu' xgp t h e o sfi luo'np: tu' tfi Nhu'ng tu' t r o n g t i S n g V i f t co t h e t ^ p hp^p thành nhijpng nhóm t h e o sfi lifp»ng tu' tfi t r o n g tu?. Nhijpng tu' c h i gfim mpt tu' tfi là tu? don va nhil'ng tu' g&m tu?.hai t u tfi t r é l é n g p i là tu' g h é p . Vi d^i : aii là tu' don va àn b là tu' g h é p . R6i tu? ghép l § i co t h e chie thành hf thfing nhó nii'e v ' v i d|^ : tu? ghép song song va tu' ghép c h i n h phgi h o | c là tu' r ' hp'p nghia va tu? ghép bo nghia v . v . . . CSn cu» vào sv co m|it hay khòng cua nghia tu' vyng
- 4 -
hoac^càn cu- vào chMc nàng eòa tu' t h i t a co thtfc tu' va
hu' tu'. Itoóm tu' "tu' vvfng - ngi^ p h a p " , Ngu'ó'i t a thu-ó^ig dv'a vào t i e u c h i tu' vyiig ve ngijp phap de phàn l o ^ i tu' ra tù'ng nhóm nhó gpi là tu' l o § i . TU' l o § i thupc vÒ ngii' p h a p . Ó day t a quan tam dSn cac nhóm nhó cùa tu' l o § i du-p'c gpi là nhóm tu' vy'ng - ngif phap. Nhóm tu? v\)?ng ngìp phap là nhóm tu? vù?a co nghia tu' vi/ng va vba co nghia ngij phap chung, cùng mpt quan hf d p c . Chang hgn danh tu' là mpt tu' l o g i , co t h è chic la nhijpng nhóm tu' vyng - ngir ag phép nhó hcm nhu' : danh tb c h i ngu'ó'i, c h i t é n dpng v f t , t é n t f p t h è ngu'ó'i, danh tu' trù'u tu'p'ng, danh tu' c h i ch^t l i f u , danh tu' c h i nhimg sy v f t , danh tu' r i é n g v . v . . . Ngu'ó'i t e co t h è chia danh tb re làm hf thfing nhó dv© vào sv dfii l§p : danh tu' k§t h^^p v6>i l o § i tìf va danh tu' khong kfit hij'p vó'i k I 0 9 Ì tu' v . v . . . Nhom tu' vvng - ngiJ phap khòng trung vo'i tb l o § i . Vi dy tu' cong chung ve dgo du'c . . . cùng tu? loql nhu'ng khec nhau ve nhom tu' w n g - ngir p h a p . 5» Nhom tvf theo dS t a l ve nhom fchéi niem. Trong nhu»ng séch g i é o khoa dgy t i é n g Vift cho ngu^tfi ngo§i qufic, ngu'ó'i t a thu'ò'ng chia cac tu' ra thành nhijpng nhóm d& t e i (bey là chu diem) de cho ngifòl hgc de nhó' : chang hgn, nhóm tu' c h i t h à n ngu'ó'i t a , nhom tu' c h i già d i n h , hg h à n g , l à n g xóm, cay è^'cfii, boa q u a , m8u s a c , ngày gió' v . v . . . Ccf scf de phàn nhóm co t i n h ngòn ngu» hgc va co cà t i n h p h i ngòn ngir h p c . Nhifng tu* difg'c t s p l e i v i chung c h i nhimg sv v 0 t , nhtmg hi§n tu'9'ng co l i é n quan vo*i
- 5 -
•
nhau trong thyto t é . NhGngtù- này tao thành mpt nhóm vi co sy ca'i chung nào do va co sy khac b i f t , co già t r i khu b i f t vó'i nhirng tb trong nhóm kha'c. Chang h«n.nhirng danh tu' chi than thè cùa ngu'ó'i ta co sy dfii Ifp i l n nh nhau nhu?hg I9Ì chi nhimg bp phfn cua ngròi co quan hf vói nhau. Nhirng t i n h tb trong tiSng Vift cl^g du'p'c chia ra làm t i n h tu? chi hinh thù-c, mSu s a c , t i n h c h ^ t , kich ' thu?ó'c v . v . . . . • iNlhirng nhóm tu' mang t i n h chtft hf thfing co» so» gfim • nhutìg tu' chi khai nifm chung nào do. Con nhirng tu' tfp Jip^ thành hf thfing nhó do nhil'ng t i e u chi cu thè nhu- i 1) 2) 3) 4) 3)
Tfin sfi xutft hifn ^ * T;inJi co l y do • TU'' doli hay tu' glxép Meu s i c t u tu' • • Khe nfing kfit hgj) vó'i nhirng tu? khac.
Nhirng tu' co' ben co t8n sfi xufft hifn nhifeu ho'n .0 nhirng tu' nói chung. Trorig nhirng tu' co» ben, co nhirng tu' co tfin sfi xuBt hifn ceo ho'n nhimg tu' khec. Nhimg tu' vfin chi qùg I9Ì co nghle mau cua qua do là' co l y d o . Nhirng tu' co' ben nói chung gOm m^t tb tfi gpi là tu' dcm dfii Ifp vo'i nhirzig t u ghép. Trong mpt hf thfing nhó, co nhimg tu ming a^c t h a i t i n h cem va nhimg tir trung Ifp v . v . . . Nhom tb theo khéi niem Sy phén I09I co quen hf d$n sy phàn dinh tu? thành tu? l o § l . T^t nhién v i f c phàn d^nh tu' Ipfli co nhirng t i e u chuén r i é n g b i f t . 6 day ta chi ben vfe vifc phàn I09Ì ra c^c nhom ijghia (16 gic^j). Céc tu' thupc cùng tu' lo§i thu'ó'ng co cai n^i dung gi chung, phù hp^ vò m|t 16 g i c h . Càn cu \^ao tu? co nghia co quan hg d§n khai nifm hay khòng, chung
- • 6
-
X
t a co t h e chie re làm h e i l o g i lo'n : t h y c tu' va hu- tu'. iv5i nhirng thyo tu' l § i eó t h è chie ra céc nhóm tu' c h i sy v f t , nhóm tu' c h i t i n h c h 5 t , nhóm tu? c h i hành v i v . v . . . Cac hu? tu? ciing co t h è chia cac tu? c h i quan hf, cac tu' c h i cam t h a n , cac tu' làm còng cu ngir phap v . v . . . l ^ m tb c h i sy v i f c t r o n g thyo tfi- con co t h è chia nhó ra nhóm tir c h i khai nifm trù'u tu'p'ng : t r i f i t h o c conT san ohù nghia xa hpi chù n g h i a . g i a i cgp t i n h v . v . . . nhóm tir cu t h è : b a n , ghfi, n h à . cua v . v . . . nhóm tu' olii tong .hp'p : nhà cù'e. bgp n ù c , gà q u é . enh em. vo' chSng. v . v . . .
i t ó n g tu» c h i ho9t dgng (d^ng t e e , hành v i , bign boa) va t r s n g t h à i cua v|ìt c h ^ t . Co t h e chia ra làm nhi&u nhóm nho nhu» ; t-b khai quét (làm lunp;, hoc hànht yeu difcn v . v . . . ) nhijngtù' c h i hogt dpng co phu'o'ng hu'ó'ng nhu? : mang, n h i n , p-^ian, ró'i^ v k v . v . nhóm tu' c h i hoflt dòng khòng co ph phu'o'ng hu'ó'ng: a n , n h a i , nói^ dgm v . v . . . nhungtù' c h i t r ^ n g t h a i : t r u n ^ t tan» chim v.v... nhu'ng tu? c h i t i n h cam.: ;yéu> Khet, so», g;ignt ho'n, k i n h trpnp:. cam p h u c . chi&u, rmòng, v . v . . . . Vifc phàn l o § i cac tu' t h à n h tbng nhóm l o gich co i c h Ig'i thìjìo t § r ó r f t , co t h e giup mgt phSn cho v i f c pha d i n h tu' l o g i . 6 . Tru'ò'ng rg;hle .
YSn de tru'ó'ng nghia du'p'c nhifeu ngu'ó'i chu y . Tieu c h i cùa tru'ó'ng nghia hoàn t o à n là t i e u c h i ngòn ngu h p c . Chinh t i e u c h i ngòn ngu' hpc khién cho t u thupc v6 nhóm nà; hay nhóm k i a . Già t r i cua tu' t r o n g nhóg phan anh t i n h tu'ciig ding cùa cac tb.
Jofci i r i e r là ngu'ó'i dfiu t i é n néu ra khai nifm vfe t r u ^ n g nghia dve. vào l y t h u y é t ngòn ngir cua F . de SaussuT'
- 7 -. là hf thfing dfing tì§l cùa mgng lu-ól t h ^ y du'p'c nhb co sy khac b i f t , sy dfii Ifp cùa cac y§u t o . T r i e r nghién ciru nhu'ng tu' c h i t r i t u f t r o n g tifing Due Co va chirng minh r à n g nhirngtù' nay làm t h à n h mpt phgm v i tu? vyng phu thupc l a n nhau t r o n g dò nghia cùa tu' này co du'p'c là do tu' ben cgnh quyfit d i n h . Phgm v i ngir nghia này gpi là tru'óng ngòn ngu', tru'ó'ng khai nifm hay là tru'ó'ng tu' vyng. iheo T r i e r thù' "tru'ó'ng là nhirng thyo tfi ngòn ngir tÒn t a l ó' giu-a c a i tu' r i é n g b i f t va toàn bp tu' vyng ; nò là bp ph phgin Olia mpt toàn t h è va làm t e nhó' dòn nhu'ng tu' r i é n g b i é t 0' cho nò kfit hp'p thành mpt do'n v i cao eéfp va nò làm t a nho dfin tu' vyng ó' cho nò chia ra hhirng do'n vi nho ho'n". Nhirng .tu' nhu'ng y ben d§u cùa T r i e r khai nifm tru'ó'ng nghia da t h a y d e i . P o r i z i g Ipsen va nhi^u t a c già khac da quan nifm k.liai nifm tru'ó'ng khac d i . Ipsen nghién cù'u t é n nhirng kim I 0 5 Ì va nhfn x é t rang chung co quan hf vó'i nhirngtinh tu' c h i mau sac t r o n g t i é n g Sn Au. Por zig chù y dfin tru'ó'ng co' ban v'ò nghia . DÓ là nhirng quan hf chu yfiu vè nghia va nhu'ng quan hf thvc ch5t t a o nèn nghia : see - eye ( t r ó n g - mat) b l i n d (mù) - see ( t r o n g . . . ) Hp dèu co nhu'ng dièm chung là du'a vào t i e u c h i ngòn ngu' de v§ch ra hf thSng ngòn ngb. Cho yéu cùa T r i e r là phu'Cng phap duy tàm v i c o i ngòn ngu la san pham vàn hoa, s i é u ce nhan t a o ra quan nifm cùa chung t e vS t h è g i ó ' i . Theo òng t h i ngòn ngir ành hu?ó'ng d5n tu' t u c n g .
- 8 CHUONG VI -'THUiiT NGU Vi TU Ó*HUGNG, . ,
1# Khen x e t c h u n ^ /
* - -
•
'• • .•• »
' . ' ,, ^hu|,t ngu' là mpt b^ ph§n'Caai v8n tb cùa mpt ngon ngif b i e u . d ^ t ogc khéi nifm khfea.hpc. Seformaxki da-Doi* thùf t^ ngir "là thupe',<tinli. cùe. k^pa h p c , ky t h u f t , c h i n h t r j . , tù'c' là nhirng l i n h vyc; e ùa. h i i n thyo xà hpi du'p'c t o chù'c mpt céch co t r i t u f " (l)", Thuft ngir là nhirng tu' va nhirng cum tu' c h i nhirng khéi nifm cùa mpt nganh khoa hpc nào dò, ngành san x u l t hay ngành van hóa nao do v . v . . . Vi du : tu? dfing àm, phu àm. nguyén àm thupc vÒ ngành ngòn ngir h p c , g i é o a n . lén ló'p . . . thupc vò ngành giéo due hpc ; fic-xi, h i d - r ò , benzen thupc vò ngành hóa hpc » quang pho. guàng h o c . d i f n . pin .*• thupc v'ò ngành l y v . v . . . Dgc diem cua t h u f t ngir là mpt tu? c h i co mpt n g h i a , khòng co tu' d&ng n g h i a , khòng co sac t h a i t i n h cam, eó t h è eó t i n h chtft qufic t S ( t ù y tù'ng n g à n h ) . Thuft ngir khòng làm thành mpt ngòn ngir r i é n g ma t u à n t h e o nhirng quy l u f t ngir àm va céc quy l u f t ngu' phap cùa mpt ngòn ngir nh^t d4.nh. Vi vfy bp mòn tu' vyng hpc p p h à i nghién cù'u t h u a t ngir, mpt bp phfn khé ló'n t r o n g vfin tu? v y n g . Thuft ngir tifing V i f t là mpt hf thfing dang phat t r i è n va ngày càng du'p'c t i é u chuan h ó e . Day le mpt van dò quan t r p n g cfin du'p'c nghién cù?u ve thyo liifn t r o n g g i e i dogn xày du'ng xe h ò i chù nghie ó» nu'o»c ta , 2 . Vgn d& t h u à t ngir t i é n g Vift tru'ó'c céch meng. ( 1 ) Reformexki, Thu§t ngir l e g i , nhirng v^n dò t h u f t ngir h p c . Matxcova, 1 9 6 1 , t r e n g 4 7 .
- 9 Vao nhu'ng nata bon mu^o'i cua thfi ky thù- 20, v^n dò t h u f t ngir de du'p'c cac nhà khoa hpc Vift nam dò c | p dSén. Eòi hf thfing t h u f t ngu', phu'o'ng t i f n pho biSn khoa hpc b^ng t i S n g V i f t du'pKi xày dyng. Céc nha khoa hpc ta hpc t f p kinh nghifm xày dyng t h u f t ngu' cùa Trung qufic va cùa Nhft b e n . . T f p "Danh tu' khoa hpc" cùa Hoàng xuan Hsn du'p'c r e dó'i de dép ùng du'p'c mf-t phfin nào nhu céu xa hpi lue dò. ' ' • Tuy t f p "Danh tu' khoa hpc" da co kSt qua bu'óc d9u, nhimg nò me»! gBm co nhu'ng t h u f t ngu' t o é n l y hóa dùng che céc triró'ng t r u n g hpc t h ò i . 3» Y3n dò t h u f t tigir sau céch mgng thang S. TÙ? céch mgng théng 8 tró" di chung t e da dùng tifing Vift t r o n g céc tru'ó'ng céc céfp. Tu' ngày hóa binh I f p I g i , nèn khoa hpc ky t h u f t V i f t nam phat t r i é n r ^ t nhanh, t f p "Danh tu' khoa hpc" cùa Hoàng xuàn i^h qua t h i e d va ciing eó nhirng thifiu s ó t p h à i su'a chua , Do nhu c3u phét t r i è n cùa kinh t § , vàn h ó a , v i f c xày du'ng céc t h u f t ngir cho céc ngành réft c ^ p t h i S t . Mpt mft, chung ta pha i thfing nh8t nhirng t h u f t agii' da dùng, p h a i sù'e chira nhirng t h u f f ngu' dùng s a i hofc khòng hp'p nii'a, M^t k h é c , chung ta l a i p h a i t a o thém nhirng t h u f t ngir mó'i de dap ù'ng nhu cfi-u cua xa'hpi. •
soan dien béeh dinh
Nam 1959 Ùy ban khoa hpc hhà nu'ó'c dò re v^n dò b i é n t h u f t ngir khoa h p c , chuan b i dlòu k i f n soqn cac t u t h u f t ngir che tù'ng ngành tifin t ò i bién sogn tu' dien khoa. Ùy ben khoa hpc Nhà nu'ó'c de dò TB nhiì'ng quy tam thó'i vÒ nguyén t a c làm t h u f t ngir khoa hpc :
1) Tinh chift t h u f t ngii' : mpt danh tir khoa hpc dùng dux)'c vò mat npi dung p h à i c h i n h x é c , vò mft hinh thyc phai co t i n h ch5t dàn t o c ( h a i m | t phài thfing n h ^ t ) .
- 10 - ' Mpt danh t u ' c h i n h xéc là nói dùng dan k h é i nifm khoa hpc ma nò d a i d i f n , khòng làm vó'i khéi nifm k h a c . NÒ p h à i h i n h dung khéi nifm b t h e dpng tù?c là du'p'c dft t r o n g cau vifit hey n ó i , t r o n g céc tu' ghép ma nò là bf phfn de xem nò^ co t h a y dói khòng , Khi làm t h u f t ngir p h à i chù" y dòn tinh
chSt
dàn
tpc. 2) Céch d | t t h u f t ngir: co be céch thu'ó'ng dùng : e ) dùng t i S n g Vift thòng thu'ó'ng b) dùng tu? gfic Hén e ) phién àm. • Trong Idii t g o nhirng t h u f t ngir mó'i, chung ta thifiu nhu'ng phu àm k é p . Vi v f y , dya vào quy l u f t ngir àm cùe tifing Vift va CO' so' cùa chir v i S t hifn nay, ta p h a i dat ra mpt sfi phu àm kép nhir : c i , b r , d r , s t , s p , va mpt sfi v^n dò nhu» •: a l , o l , y l , v . v . . . VSn de v i 6 t l i ^ n cac ^ h u f t ngu cung dup'c d5 cgp dSn. YSn dfe phién àm cac t h u f t ngii qu6c t é , cac danh t u r i é n g cung p h à i du'p'c quy d^nh cho th6ng n h ^ t . • . ***
i p d\;Lng nhu'ng quy t a o tgm thó'i do Ùy ban khoa hpc Nhà nu'ó'c de r9 ^ cac ngành khoa hpc t y nhién ve xa hpi da soan du'p'c mpt sfi lu'p'ng t h u f t ngir kha i c n ve t r é n 90 vgn t h u f t ngir cùa h8u hfit cac ngành v ó i 23 t è p tu' dien t h u f t ngir de du'p'c xu5t ben ( 1 ) . Con nhièu ngành de ng cho i n , duyft va bién soan t h u f t ngu'. Day là mpt thành t i c h t o ló'n cùa céc ngànli. Tuy nhién ben conh nhimg thành t i c h dò còng t e e t h u f t ngir cung con nhl&u khuygt diem ve nhu'p'c dièm nhu' giira céc ngành khoa hpc t y nhién ve xa hpi chù'c co sy nh^t t r i vÒ céch d i c h àm. Nhirng khuy^t diem ve nhu'pH; diem se n ó i ró hcn b t r o n g phfin nói c u . t h e vÒ cec
- 11 c a c h Idm t h u f t ngi;^ cùa t i e - g V i f t h i f n ~ ' '• 'goh l à r
dei-
t h o g t '-'f/;ù ;
u d a y , cbunfT ta x e t nhung t h u a t ngS da sogn T.-tì • Ci.eo ba CBr:i cJa n o i o nhung iiguyer. t s c cua Ùy ban khoa np^^' -^*hà rp.^o'C d5 ra •
' ' ) i^o*.j.^ tu c«-a ti5ni2 Vifo t.iijir^ thuPÒ'ng* Tinh t h 5 n cht^ng, l£ uu b i é n dùi:g n h u r ^ tu' cuc t i ^ n g V i f t san co de ^'
^
'^
%
\
t e e nhJng r h u ^ t n!af khoa hpc ky t h u f t . Mf-c t u t-liifcng dùng lem thiv^t :rìgu t h i de nhó', d i M e u ^ co t i n h c h ^ t de t p c ve co §0) hn'CXjg V i f t . j.\j'iU'nc tu' V i f t t ' : o n g t h u c n g gftm ca nhii'Dgtù' g63 lian d i V i f t boa t u l à u dò'i h o l c là da du t ò ^ n dan q u e n i o n g . \t. l u t r c o f Giiuft rgv^ y i;pc co dung nhu'ng t u sau
' • . S o . u Oa
con.^^u
co cung co k h x t T;gt d ' n n
rigidite . : sedimentc1ionr hyi o c h o l i e ' polyurie :
l é n bòne
lotere'
cung l&ng giam mft (chu^ng) dqi nhi^u : vàng da .
lerrum cupram iiincum
: set t dòng : kem
S\; c o
c o n t r a e *ji''^ii c e n t r a e tiorr:? ' : o n s t r i ' . l lon
f;locnl-= t».u0n
• i'rv^iitì i'^S:^**-^ ho? b p c . 3Jco- . j , fu'iziìi ^ireenbum . .-. ..^zxv
: boa rutfu : vàng bsc \gx
xy : t
ri,7uirie ?im?ntèe ^.• .,v .-^ •. •-
: kim c h i nam : sy it^. (^'.i-rg
j ' uiv£. c'v'.)ó ch«'^g J p^'j'o^i.^, ri'^i'' np»t-ta*
- 12 O^.uh dùng nhirng tb t b r ò n g co u'u diem dfing t h ó l co i.i'Xg-c diesi nhu- : khòng dù tu' thóa man sfi lu'p»ng tnuvG ;qgu ctn t h i f i t . Tuy n h i é n , nhirng t h u à t ngir gfim nhimg 0, X6 thu?n V i f t agèy càng dup'c gpn gang, c h a t che hci-. i^hung t-fc-ng su'c :^Ii$c cn t r o n g àm nh«c du'po òoi thành net "' ^^ • 'Itlil.ilifjo cach tam t r o n g tàm l y hpc dèi thành càm t X-'a
•" U
V..
c) mpii >nrg': '"^ thfirj-, csch na^^
V . „ .
Dùng nhung t u gfic Hén.- Cach này eó mgt sfi oi&u k i f n cùù t h u f t ngir, eó eó B'Xi hu'ó'ng V i f t , nhung mpt nhupKì là t u iisn l;hò h i e u , VJiò nhó' dfii vó'i
uu diem thóa' t h e làm thành diem ló'n cùa ngs'yia!* ngu'ó'i
>.gt ^'.xZx dang chu y là Idii nào khòng thè dùng tu' Vift t n i mó-j. ciòng tb ^fic Han. Nhu'ng t h u f t ngir goc Hén co thf-^ ciiich hp'p vó'i c^c ngành khos hpc xa hpi va mpt ph9n Vv Kioè h.po-ty n h i é n . Cac ngành khoa hpc xa hpi da dùng -"^t. nhd.^u nhtrnt^tù? gfic Hén, nhu' : .fv'^ành tif p n l p dung : tfi t u n g , nguyén, b i , kho s e i , t a i , thaiAr. nòti g i à i . thàm phén, hpi tham, chfing a n , Ichéng • ce 2, to_c_|_c, t r u n p t r j , chanh a n , còng to v i é n , phu tham •
V
J
jiii^inn ncnìi c h i n h , t r i é t h p c , chinh t r i va kinh té ùnnt; nhu'n/r^ t n a v t ngi! nhu- : Pifn chu^p: phlp^ duy v j t b i e n chun/,- ouy Vgit I j c h su', màu t h u a n , thang du* gie t r i , kinh • rfi chi!rh t r i , phu'ong thu'c san x u ^ t . còng v à n . thòng t r i . Chi vl'ii, LA-Jii djnht tir ben chu .o^hia, chu nghia dfi qufic V «V . • .
irong cac ngành khoa hpc tv nhién, cung co the X L'OC ; *:am th^t, tiéu nhi. (auricule), tam nhl
-- 13 ( o r e i l l o t t e ) , bign phap khéng; s i n h ( a n t i b i o t h e r a p i e ) , nìièu l e s i hC'C ( e n t h r o p o l c g i e ) , huygt cgu dò (hemagramme). 'Vft 1;; : t h e t i c h ^ ' t r p n g lu^c^ phifoiìg, trpng: lu^gng. can 1^^'C, ay y u ^ t , àp l y c dien^ difn t u , nam cham, khi c§u, cb'r/en d^-n^ v . v . . . HÓG hpc : phàn tv', L^ uyén t ù \ thuygt phàr tir, n^^uyén c h 5 t , ho\o c h g t . n^uyùr. tfi hóe h p c . t h u y ngàn. phàn i^ng hóa h p c . kirii l o c i . | _ ^ ^ 3 v . v . . . Tc^n hg-- i hinh h p c , tem g i é c . lue l o n g , djnh l y , hf li^fn. t i ' ^ ^ i i . c , d a i sfi, v i -.hàn, t i c h phan, hoành d p . dp £ia tfic v . v . . . 3) i h i s n am céc t h u f t ngu? phu'o'ng T à y . - Csch này co :ihijPng u-u diòm là dù t u cho nhirng t h u f t ngir c»n phién àm, e h i r h x i c , co Lf thfing dfii vó'i mft sfi ngành khoa hpc t y nhién nhu'nc ^^ n-^iì'pg. nhirp'c diem la khòiLgco t m h ch^t dàn t o c , khon^ hp^ v ó i ngir àm tifine, V i f t , t h i S u t i n h ch5t gpn gang, kiiò nhó'. Do nhirng nhirp'c diem t r é n , ngu'ó'i ta chi dùng c s c h này k h i nào khòng dùng du'p'c h a i céch t r é n . Céch phién am dói hói p h a i thém mpt sfi k^t hpl; chir c é i mól. Kieng --snv, hór dùr)g cach phién àm nhi&u hcfn c à . Khi phién àm, t a da co S'r3 dh. l a i che ^pii va cho de d p c . Ehi v i f i t , ng ngu'ó'i t a co gang t h e o e s t mft chii' cùa n h ^ g ^ t i r mirpn. Chi khi nào g^p vSn kliòng eó t r o r g tifing Vift mói. p h a i ^ t h a y t h S bang ^i^^S V i f t co àm tiTo^g t y . Ehi dpc t h i p h i t àm t h e o ti3n,cr V i f t , dù khòng zlòns àm cùatùp mu'pii. Tj - .
S'ilfate - s u n f a t Celci'jTT, - :7-éL6t albumine - anbumin cccbonium - cacbon chlorum - c i ò
acide - e x i t e z e t e - nito» ersenicum - axen alcool - elcol c h l o r u r e - clorua
- 1/^ hydiogene - hydro oxygène - oxy silieium - s i l i c
oxyde - òxyt elluminium - nhóm méthene - mé-tan
:^goai be céch chinh này r e , de bò sung cho kho t h u f t ngiI' tifing V i f t , cac nhà khoa hpc ta da t e e ra nhvng t h u f t ngir hoàn toàn V i f t bang nhirng t à i l i f u tifirg na'ó'c n w à i va t i S n g V i f t k#t hp>p v ó i nhau. - Ghep cec tir oon vào làm tir ghép cho nò co nghia r i é n g khòng so' ISm l l n , nhu : Hinh c9u. hinh b i n h hành. <rÌ.<.Q.^^1.^j difn thgi» dar hfii. n^ng dp, phu tfi. hinh v j , Gi^n t o , tiàu t o v . v . . . Dung t h u f t ngu Han Y i f t t h e o t r f t t v cu phap cua tien^ Vift. ViSm p h o i , t h e nhuyén s a c , chu np:hia t u ban» bign^ phap khànK s i n h , phép bien chiJnp:, ma7 thu thanh v . v . . . - Dung mpt tu? tfi lem gfic de t^o t h u f t ngu* bang cach k ? t hp^ mpt t u tfi k h é c . J^gành y hpc da t a o nhirng t h a f t ng^r : plesie h^-poplcsie hypocholie polysyf-tol-le anurie
san tliifiu san giam mft da t h u tàm vò h i f u v . v . . .
aplasie leucoplasie hypochrome polyviscéral
b a t san bech san giam s^c nhièu t§ng
- Trén co> so' cùa mpt tùf Han t e co t h e t e e nhièu tu theo k i e u dò cho gpn nhu» djch : ^'hermomètre b n h i f t k g . TÙ' dò t e co nhct kfit. .^òi _X^ . raafii_kfi, ru'o'u kg v . v . . . - Kfit hp^ tu' Hén, tu' V i f t v ^ tu? thupc cac tifing Au chèu :
- 15 -
_
•
• lyperglycémle : t a n g glucose huyet albuminurie : anbumin - n i f u . : n i t c huvfit. azotenie a c l d i f i e r t hóa achd ? a c i d i t e - t i n h achd : vàrjh e - l i ' t i e v . v . . . 5 . Thanh t i c h cùa c^,-;. t e e thuf.t T\p;u. Thanh t i e h cue còng t a o t h u f t ngà- t r o n g g i a i doan vù-a qua r ^ t ló'n. Khwng cìing con co mpt sfi nhuvc diém p h a i Idiac p h y c . V^ co' ben t h i céc ngành d&u theo nhu'ng nguyén t a o chung cùe Ùy ban l_ho8 hpc «ha nu'éc. Khuijg t r o n g ose t f p t h u f t ngiì da soen con co nhirng chò t o re chu'a nhéft t r i , tMfiu sy olii dee thfing nh^t v^ ng nguyén t a c . Ban klios hpc xa hpi va ban khoa hpc t y nhién da quy dinh mpt sfi diem c h i t i f i t khóng thfing n h ^ t . irorig van dò d4.ch àm ban nguyén t a c làm t h u f t ngir khoa hpc xa h p i co g h i :'• nguyén t a c chung la d i c h am, nghia Is con cu» t h e o àm ma d i c h sang tifing V i f t , d i c h thfi nào che csch dpc t r o n g t i S n g Viét gSn nh^t v ó i cach dpc t r o n g nguyén ngir, t r o n g ph^m v i tifing Vift va chir Vift cho ; h é p " . l ' r é i l § i , ban quy dinh cùs ban khoa hpc tu' nhién I f i v i g t ; "De t i f n v i f c phién "àm céc danh tu' niró^j n g o à i , thùa nhfn mg'^Dd vin dh mcfl d§t t u nam 19^2 d§n n a y , de du»pv3 thòng dtODg va d^t tliém mot s6 vSn mól khac" ( 1 ) . Vi chua co sy n h ^ t t r i . v^ p h i e n am cbo ntn co mpt t u ma phién am l:h£c nhau nhu' : p i s t o n , p i t t ò n g , p i t - t ò n g , p i - x t o n g . . . ( l ' h L f t rgìjp t i ? n g V i f t d8n d£n &dyc t i é u chuan hóe va thfing nh^t nhò' su k i é n quy?t th\;c hifn phu'o'ng'e Lem ''khoa h p c , dùr t p c , d ; i chung" t r o n g v i f c tao t h u ^ t ugì? • "•?*' cac n^zanl: ]ùioe -ipc o^ nu'ó'c t ? ^ (1) '"-: ì^ i-^^<^ hoq fc dpng khoa hpc F^ ^-19^-^? t r . 18
- 16 CHUOdG VII - VOI^ TU KHiC irxi^.U
V:B, PHONG
CiiCH
^» l'^hfn x é t chung : IMhir chung ta da b i S t (chucng IV, nghia cùa t i r ) , y nghia cùatù' khòng thupc ve ph©m t r ù l o gich'ma thupc v e ph^m t r ù ngòn ngir. TÙ khòng nhirng c h i b i é u thj. khéi nifm ma con mang sac t h a i t i n h càm va co quan hf dfin phong c é c h . Vfin tir vyng cua mpt ngòn ngir co t h e du'p'c dìing vào nhirng phong d e h khéc nhau. Cò nhirng tu' du'p'c dùng cho phong cach k h a c . Ben cgnh r h u n g t u dung t r o n g nhung vàn cann nh5t dinh vó"i y nghia t r u n g I f p , khòng Co s^c t h à i t m h cam, con co nhu'ng tu' dùng t r o n g ph§m v i hgn chS, c h i dung t r o n g nhu'ng hoan canh t r a c doi nh^t d^nh, t r o n g nhung nghè n g h i f p , t r o n g nhung nhcm xa hpi nhÉft d^nh. Cbm\% t a nghién e u'u v6n tu' vyng v^ m§t phong céch khec nhau '.à p h a i vgch ra dup'c nhung d^c diem cua v i f c dùng t u t r c n g lò'i nói muon màu muòn ve nam t r o n g nhu'ng phong céch khac nhau dBng thò"i cung p h a i nghién cuu nhung sa<" t l i a i can zùc cùe cac nhom t u ' k h é c nhau» Chung t a c9n phan b i é t cac t u co sac t h é i t i n h cam r o r f t va nhung t u trung Ifp. Phong" Cé ih l à t ^ t ca mpi phu'o'ng t i f n b i e u d § t , t i é u chuan hóe ma xi? h f i h i e u du'p'c, do mi;ic d i c h va dac diém cùa v i f c t r a e doi : u y d i n h . Co' so' cùa phong cach là t r u y ^ n thfing chpn Ipc fcù», t h à n h ngu'"và phu'o'ng t i f n ngu' phap dùng cho TDUC d{rh t h ò n g t i n nh5t d i n h . Ngirc'i ta con gol phon^ cech day là phong céch chù'c n a n g , v i dac diém cua no xu5t p h a t tu' dfc di.'im cùa c h i ^ nsng ngòn ngir dùng t r o n g ph^m v i thong t i n nào ù ó . Do do, nguc'i t e cò t h e t h ^ y r ó du'c'c dùns t h è nào th* th^'.ch hp^ vó'i phong céch này ma khòng t h i c h
- 17 hp'p vó'i phong céch k i s . j^
Nói dfin kfit c3.; phong céch vò tb vyng là p h à i n ó i dgn mfii q u a n h f ìrhàng^khit cùa nò v ó i dlòu k i f n cy thè ^ cùa có'i sfin^ xa h p i cùa dàn tpc noi mpt ngòn ^cb .-h?t j d i n h . Vi vfy Q^Ì nrr^n ngir cò kgt c^u phong cach kiiéc ; ^ n h s u ve tron,- c i « i doan U e h su khac nhau t l i i nò cùng khòng gifing nhau. Ngu'ó'i t a cung cò the chia ra nhi^u phong céeh khéc nhau. i^hu'ng nhirng phong csch chung cho cac Liffòi? ngir c h i gfin cò h a i phong céch v i S t va phong cach n ó i . 2 . TÙ vyrjg dùng trc-'-'g phonp cach v i 5 t . Trong tifing V i f t h i f n d a i , t r o n g phong cach v i c t vfin t u gfim cò nhirng t h u a t ngir kiioa hpc va ky t h u à t va tu' danh riérig cho t h e c e . i'Jhù'ng tu? này con chia r a céc nhóm nho tuy t h e o chung dup>c dùng trongkhoa hpc n à o , t r o n g ph^m v i hpgt dpng nao cua ngu-c^i ta • ChSng h§n nhu : 1) i^hu'ng tu' c h i nhirng khai nifm trù'u tu'p'ng, h i f n co tupiDg t v n h i é n , s i n h l y , tam l y , van hóa va co^i s6ng cua<" r | to ng'.ròl t e , nhu» : <" ? ' t-^ f « r co Thi én n h i é n , cam t i n h , thao mpCt scfn he > t r i g t hpfi^ ^^ t i n h y é u , tr^'^^'u txs'rfnr, e a t h e v . v . . » et) 2huft ngu lilìOE hpc ky thu^ft : jrhgm ti'u.. duy vgt b i é n ch/mp:, t u tru'ò'np;, Itfe, tronA luyn^- v . v . . . 3) -ù dùng t r o n g phong c?ch hành chTnh : scc l^-nJi, • _ulr:h, thonf-L t u , chi t h j t l a g t phat v . v . . »
trc>^
uoD v6n t u nói gòm nhung tu» t r o n g van H^""dsh g i e n , .gup than inft, t r o n g t i § n g nhà nghS, t r o n g Vifc ' v l ^ t va t u v;^G n ó i kh.^c nhau b nhimg di^p
-
18'-
k i f n thòng t i n khac nhau. hgòn ngir n ó i cò nhirng phircng t i f n trp' l y c nhu' cu' c h i , n e t m s t , sy t r i n h b a y , ngir d i f u , hoeij canh c\^ t h e v . v » , , S6 lifQT.g tif t r o n g ngòn ngu nói hpp hcrì t r o n g ngòn ngu v i g t v i khi n ó i t n / c t i ? p ngu'ò»i t a khong k4.p suy nghi nhi^a» Uo do c h i c6 t h e chpn' nhu'ng * • tu' t h è t ohu'ò^ng dùng t h ò i . Thv'c ra , Idaòng co r a n h gió'i t h è t ro r f t giu« t u dùng troi.g ngòn ngip n ó i va ngòn ngu v i € t . Nhvfng cac t a c pham dung nhi^u tb vu'ng n ó i là nhu?ng vb k^ch, nhirng bài epe ngu (monologue) v . v . . . cung dùng nhi&u nhileng t u cua npcn nguP n o i . Hc§c khi n ó i , nguòd ta cung dung nhui:}g t u thuò^g dùng t r o n g ngòn ngif v i g t . Trong'cac t a o pham vàn hpc nghf t h u à t , céc t e e già cung dùng nhi&u tu» cua ngòn rgLP n ó i .
•
3 . TÙ? chuyen dùng cho t h e c a . i'ihung t u này khac v ó i cac l ó ^ tu' vvng khac b chò chung cliì la s6 i t , làm t h à n h mpt l e s i r i é n g cùa t h e c a . i^ói nhu v^y khòng p h à i co mpt l e p t u vyng r i é n g cho t h e ca . i^goài nhiJpng tu' thòng thuèng dùng cho t h e ca , con cò mpteò nho tir khéc ho§c de co r f t i , da t r e t h à n h t i é u evo t r o n g dó'i s8ng hàng ngày nhu'ng là s\sc truy&n cam ménh Lro-^g mpt s6 b à i t h e nào d o . TÙ bóng éc dùng de c h i m | t t r è i c h i tòn t e i t r o n g mpt sfl cau t h e cu t h ò i , v i dgi : ''::^on t à y bong ac de màng t a n g " Nguyén T r a i • Qu8c §m t h i t a p t . 26. Trons nhiTng cau T r a i qua t h e Ifn ac t a Thoat nghe ^ i ^ u dad9m d9m chàu xe ( i ^ u y i n Du)
- 19 The c h i mft t r à n g , chàu c h i nu-^ mat. -Ha là mpt than tu' ciing diìng «ho tha ce , Lirp»ng xuan dù quyfit hgp h c i CC.-j deu duoi chang t h i f t t h è à l*m r u ! ilguysn I)u 4r.5. "'«- """-'CO inòt v. V hiyj ce nhu' : io
Tt '"''• ir'? hsng ngày me. hay diìng
dàm c i 9 t l e , t o c se mai s9u IJguyen Du.
Thém hoa mpt rj^éc l f hoa m^y bàngi i^guyén Du. • '^' ^"* v'JTg n ó i . Lén t r é n da n o i r o tir vypng n o i g&m co t u vy^ng cue ngòn ngu"' van hgc n ó i , tu' t h a n mft, tu» nhà nghfe, t u «
Tb cue n-ròn ngu van hpc n ó i là nh5ng tu' dùng t r o n g v i f c thón^r t i n hsn^ ijgày v& dó'i song, ve còng v i f c già dình_ \a h p i . Whung tu' này gSn vó'i nhuTDg tis v i S t , khòng . ban i£bm t i f e g long ve t i g n g d^a phueng. Thành ph9n cua cbvjig -^òu co : a ) tóhiTiOg trp' tu' cam -^han co kiià nang b i é u cam m^nh. Chang :.9n k h i muÒrì *:eu gpi t a dùng t u b e i , h o | c than van dùng t o ]-LO>p ti? " r r ò l e i I" nliu' t r o n g nhung cau ca dao sau day : i-^ei co ganh n u w quang may -X..' 31^ .ngt gao t u o i c a y ngò dOng (Ca d a o )
Ti-ò-i òl ! i:iDh g i 8 c làm c h i ! LI.: eh^^5 ud p h à i ro di c^i^-n truó^ir. (Ca dao)
- 20 Tró-i ''o>i ! cò th^u tinh chang .? Mpt ngày. dang ceng xem bang be thu' ! (Ce de-o)
hhirng l e u dó'i cua nhirng thanh me t r ò n con
t h à n h ngu> thu'ó'ng dùng vfin là nhiing càu n o i nhan d à n ' v a nhirng quan ngir so s i n h ho§c nh ngir thu'ó'ng th^y t r o n g vàn hpc truy&n khau : vuòng, dpp nhir t? e n , do nhir son v . v . . .
Mpt sfi cym tu' ofi d4nh oò g i i t r i nhu' nhirng còng thirc dùng t r o n g ló'i n ó i cò già t r i gp'i ccm nhu* : t ò i monq r a n g , t ò i nghi r ^ n g , t ò i cho r i n g . v . v . . . b) TÙ' than mft -r Trong dó'i sfing hàng ngày, ngirò»! t a tnii'ó'ng dùng nhirng tir de t o re than mft vbi nheu nhu' : Cfu, to', miph . . . l e nhirng'd^i tu' dùng de t ó t i n h t h B n '.Tiit.
'Ba con" dùng d i n ó i mpt céch t h à n mft v ó i nhufng ìf^jbl cùng l à n g , nhirng ug^ród ma minh c o i là t h à n mft, v i dgt t -3à con tifip t^ic b i n h già t r à u tù'ng con mpt.
(Dào
YZ)
CÒ k h i ngu'ó'i t e dùng nhirngtù' b i e u t h i V trai ho^c giàm bó't y cghia c u . ÌNSU
khòng mufin n ó i t o § c re l à xSu t h i cò t h e
lei, noi:
1hong dgn n o i x ^ u . idiii'ng tu' dùng cò t i n h khoe trùcm^
nhu' :
Beo gió» r a u d i 8 p làm d m h Go lim àn ghém t h i minh iSy t e . (Ce deo) x.nCng tb nhu- g h é , ' i vó'i chung nbui :
£OTI
v . v . . . diPpKì dùng v ó i y nghie
- 21 -. ì^^P ^ i i (Ism) ; hey àn ^m
(nhifeu) ; t o tÒ bfi (lam) e ) ivhirng tu' t g c ciing thupc v^ ngòn ngir nói,- v i dyi - Con H|u v ó i t h a n g kie dù-hg I 9 Ì . . (Chuyfn c h i Tir H^u) - Mj^ quay ra nho t o p t b a i quSt t r 8 u é (Ugo T^t Tfi) d) I^ihirng t u , nhirng tu' t è c h i sv g i | n hó>n va s\f k i n h ngfc : Eà'y ! Kho chu-e ! n ó i l a p ! hòu co t a o tu: h i n h mày nghe ? Ti'ó'i o'i nò g i ^ t t ò i rfii » . . . Ci gió'i O'i, snh ! (Chi -Cu H^u) ì^hùbg bù' c h i l ó l nguyén r u e , chiri h&i cilng le «
#
nhung tu' n o i : Olii b a t du'p'c mSy t h a n g che hirong c h ù . Chém che con gs k i e sao mày v p i géy dOn ? Mey lem che tG mSt via k i n h hfin vÒ n ó i chfing con ? (Ttic ngii' dàn ca V.Iii. cùe vii Kgpc Phen - 1 9 ^ 1 . tr.201) TÙ' c h i ló'i àuy6m khi nyng con nhir : BÒ Thùy m§nh Ichòng c h i ' Chàu vàn khóe l^m eph §• (Chuyen chep t r o n g B^nh vipi) BÙI Dire i l ) 5. TU' nghè nfihiép-
l^hirns tu' nghè nghifp khac t h u f t ngii' b cho dirp<: