D-r Trajko Petrovski Miranda Ramova
Romani ~hib ba{o V klaso
Skopje, 2010
Amari familija Safet, vakjer mange khan~i ba{i tumari familija. -Amari familija si taro {ov d`ene: mo dat, mi daj, mo phral , mi phen i [eherzada, mo papo thaj mi mami. Ki amari familija sakone isi leski bu}i. Mo papo va}arol amenge paramisa katar amari historija thaj kinel amenge xabaske; mi mami khuvel amenge kalcunja thaj vakjarel amenge paramisa; mo dat kerela bu}i ki fabrika; mi daj si daktilografka; me sem siklovutno, a mi ~aj i [eherzada si cikni thaj khelel peske pe kuklencar. Kana perel i rat savore dikasa amenge televizija ja palem kerasa amenge lafi. Sa e d`ene ki amari familija mangenpes ma{kari peste. Amen sam but baxtali familija.
Pu~imata: Si tut familija? Kozom d`ene sen tumen ani familija? Savi buti kerel to dat? Savi buti kerel ti daj? Vakjaren ba{o sakova d`eno ki tumari familija: kaste isi tumen ki familija; ko savi buti kerela; sar si tumare ma{karutne relaciije? Ker jekh tikno intervju te dajaja ,ja tire dadeja ba{o nesavo ~erdipe keda sine tikne. O intervju hramisarle ko tiro informativno tefteri. 2
Mire endanja Akava si miro dat , a akaja si mi daj. Von si panda terne. Von keren buti ko kurko. Bikinen {eja thaj menije. D`i lende si mi bibi Mara. Voj si me dakiri daj. Voj be{el ando baro nevo kher ko agor e dizjakoro lakere romesa thaj ~havencar. Isi len duj ~have. On d`an ki sikljovni, ama si pocikne mandar. Voj d`ivdinel me bare penjasa e Lejlaja. Voj si but {ukar ~haj thaj but mangel te khelel. Voj si studentka. D`ivdinel pe amalesa avre kereste. Lakoro amal si doktori. Naj vad`e prandimo, ama ka oven. Akava si mo cikno phral o Aco. Vov ka d`al ki sikljovni. Akana vov khelela jekhe ka{tune vordonesa. Dija leske gova amari la~hi amalin i dada Mevljuda. Akana tumen pend`arden ko si mire endanja. Dijalogo 1: So si akala? Akala si trin gone. Kaj si e gone? Von si ano vurdon. Sar si akala trin gone? Duj si lole, a jekh si parno. 3
Ko reizi Sa o thana ko reizi sine astarde. Ma{karo manu{a so sine ko reizi sine hem nekobor ~have. O tikno Milani be{lja uzi pi mamika. Ki vaver stanica uklile nekobor manu{a. Olencar ko reizi khuvd`a em jekh phuro manu{. Ko oleskere va ikeri bastuni, a ko jakja sinele zizlikija. Kana dikle e phure, o Milani u{tilo kotar plo than thaj vikingja e phure te be{el. O phuro be{lja ko oleskoro than thaj lija e Milane upri leskiri ~ang. O avera ~have a~hile lad`utne, soske von ni mukle e phureske than be{ibaske.
D`i kaste be{ela sine o Milani ko reizi? Ko uklilo ko reizi ki vaver stanica. So kergja o Milane kana diklja e phure? So kjergja o phuro? So gndine ba{o akava gesti so kjergja o Milani?
4
Romano vordon
Phudel balval e ivesa D`an e Roma pe dromesa E dromesa lungonesa {ilale evendesa. Ando vorda be{en o ~have Lenge daja takjaren o pire, Lengere dada e grastenca Ciden o vorda pe pikenca. D`an o Roma e dromenca Phiren dure e ve{encar, Balval lenge muja {ilarel O Roma {ukar gilja gilaben.
5
Amare kom{ije si but la~he
O Safeti d`ivdisarel ko jekh kjer soj ko amaro sokako. Ke odola khera d`ivdisaren amare kom{ije. A ko d`ivdisarel ko apartmanja ko okola bare kjera? -Odori d`ivdisaren amare kom{ije. -Vakjar mange khan~i ba{e amare kom{ije, molisarav tut. Amare kom{ijencar d`ivdisara but la~e. Sakova drom pomo`isara amen ma{kari amende. Kana avel o vikendo amen d`as amare pa{e kom{ijencar lenge vordonencar te phiravasamen ando parko. Kana avel baro d`ive ako isi amen vakti thaj najamen so te kera bukji kjere , uklas ko reizi te phiravas amen ando foro. Si li tut vad`e te vakjares amenge katar tumeare kom{ije? Amen sam but baxtale so sijamen la~he kom{ije.
Bipend`arde lafija: Foro -grad
6
Keripe lafi ba{o ber{eske vaktija
E ber{e isi {tar ber{eskere vaktija: nilaj, palonilaj, ivend, paloivend (behara). -Savo ber{esko vakti embut mangea Vaske?- pu~el la o Elvisi. -Sa e ber{eske vaktija si la~he thaj mangavaolen. O palonilaj delamen but plodija; kana si ivendesko vakti amen kelasa amenge ko kovlo iv; a kana avel o paloiven (behara) sa si je{ilije thaj e ka{ta ko beharja.. Sa trujal amende {unen pes sar giljaven e ~iriklja thaj e biljbilja. O milaj si but tato, mangavaole sose tegani ni d`asa ki sikljovni. Amare dadesa thaj dajasa d`asa ko odmor.
Dijalogo 1: Sar si o vakti? -U{ti mo ~havo, u{ti te dike kobor but iv pelo erati. -Daje, but sem baxtalo kana del iv. Sig dema te xav thaj te ikljovav avri. -A{ud`ar, ma sigjar, but si {udro avri, ka marunes {ulestar.
Dijalogo 2: La~ho dives ~avea. Mi{to avilan. So si tusa? Sose san panjalo? -[un, mami, avri but baro br{in del. Phudel balval thaj {udro si. -Soske ni lijan i ambrela? -Sose bistardem, mami. Kana cidijem ni delasa br{ind. -Teara palem ka ovel br{inalo. Le i ambrela. Dijalogo 3: La~hi ti javin? -La~hi te ovel. Be{av mange thaj dikhav savo la~ho dive ka ovel avdive. Dikh o kham, naj balval, e ~iriklja gilaben. -Manges li te d`a ko ve{, te pa{ljove ki ~ar te {una sar giljaven e biljbilja?
7
Dijalogo 4: Dela li palem br{ind? Sar, vaker palem? Dali palem dela br{ind? Oja, ake lela te del. Aman devla, kurkencar dela peske br{ind.
Dijalogo 5: Savo ka ovel o dive taesa? Evendeskoro kham na takjarel. Evendeskoro dive si but xarno.Tu dikljan li, kaj id` dinja but baro iv? O iv si parno, kovlo thaj {udro. Vnimaninen, o drom si marxome. Ka ikljove li taesa te ~istine o drom taro iv? Dijalogo 6: But bari kukudi peli, sa o ka{ta phagergja. Akava ber{ but baro {ukipe ka ovel. Br{indalo si avdive, ama taesa ka ovel but {ilalo.
Pu~imata: Savo si o vreme avri akana? Savo ka ovel o vreme taesa? Savo si o vreme kana del iv? Savi si i doba kana pekel o kham?
8
Republika Makedonija
La~hi si i Makedonija
Sabajleso rejzesa crdijam katar o Skopje. Savore sijama sine baxtale. Palo jekh saati resljam ko Tetovo. -Akava si o barvalo Polog, a upre okori si i –[ar Plain, vakjarel amenge i sikavni. Dikljam katar e rejzeske d`amora so ka dikhe baro la~hipe angli amende. Kana reslam ko Mavrovo i sikavni vakarel amenge: -Akava si o Mavrovo thaj o Mavrovsko devrijal kota so len pani e hidrocentrale. O reizi sig d`ala trujal i hara tari Radika, agjahar so but sigate resjam ko Ohrid. I sikavni palem vakjerel amenge: O Ohridsko Devrijal si embaro, a o foro Ohrid si emla~hi diz ki Makedonija. Ko Ohrid phirdam zala, xalam ku{luko thaj palem ukliljam ko reizi te d`a ke avera dizja ki Makedonija. Kana nakljam i plain Gali~ica naklam trujal o foro Bitola thaj Prilep thaj resljam ko but la~ho foro Kru{evo. Odote xalam ak{amluko thaj ra}ardam. 9
9
Otearin kana u~ilam katar o soipe gelam phirdam ko akava foro Kru{evo, kaj so kerdilo o Ilindensko u{tipe, {undam odote ba{o Pitu Guli, Nikola Karev, Goce Del~ev thaj Dame Gruev. Katar o Kru{evo irisajljam ko Prilep. Akate ko akava foro diklam e ain~a kaj so bajrol o dohani sostar so keren pes e cigare. Pale odova foro resljam ko foro Kavadarci. Odotar prekal o Valandovo resljam ko Dojransko Devrijal.
Goce Del~ev
Amari sikavni vakarda amenge kaj akava ezero si embarvalo ezero ma~encar ki Makedonija. I sikavni palo odova vakerda amenge te uklja ko reizi savore amen, thaj lijam te d`a ki isto~na Makedonija. Odori dikljam e Strumi~ko ain~a, dikljam o la~ipe ki Strumica, Radovi{, [tip thaj Ko~ani. Palo odova reslam ko rudarsko foro Probi{tip thaj pale odova gelam ko Kratovo. Akate zala be{lam odmorisajla katar o phiripe. Palo odova nisisardam te d`a amenge ko Skopje. Rakjate resljam ko Skopje. Ki avtobusko stanica ad`ukjarde amen mi dej thaj mo dat. Ko olengo pu~ipe sar nakljam ki amari eskurzija, amen savore phendam olenge: -La~hi si i Makedonija. Rajko Jov~evski
10
Po{ta Ko amaro than isi jekh la~ho baro kher. Ko {erutno udara hramisarel: Po{ta, Telefon, Telegraf. Ko akava baro kher khuven thaj ikljovena but manu{a. -Soske ko akava baro kher khuvena thaj ikljoven but manu{a? – phu~ela o Muharemi. -E manu{a bi~alena ja palem lena po{takere paketija hem vavera bukja: lila, love, pokinen esapija, telegramora hem vaver. Nesave khuvena andre te keren lafi ko telefoni. -So kerena tegani o po{tarja? – phu~el o Muharemi -O po{tarja isiolen pire bukja: legarena lila ko khera, ingarena pokane, telegrame, love hem javera po{takere bi~alibaske bukja. Dijalogo 7: Kaj d`aja? Ki po{ta. So ka kere ki po{ta? Te legarav jekh lil. ^iv o lil akate ko lilengoro sanduko .
11
Amari la~hi [utka I [utka ([uto Orizari) si jekh but la~hi kupatni kaj so be{el majbut romani populacija trujal 20. 000 Roma, thaj pocikno numero Makedoncora, Albancora, Bo{njakora hem vavera. I [utka formirisajli ko 1963 ber{ pali zerzela so sine ko Skopje ko 26 juli 1963. E Romen akate ki [utka si olen but la~he khera thaj {ukar d`ivdisaren. Ko [uto Orizare si duj fundavne sikljane : "26 Juli" thaj "Brakja Ramiz-Hamid" . Ke akala duj siklane sikljoven but romane ~have. I [utka si avdive skopjaki kupatni, prvo romani kupatni ko Sumnal. Ki [utka si amen romano dizjakoro {erutno thaj sovetnikora, so keren bu~i ki kupatni. Ki [utka si e Romen baro kurko. Ko kurko e Roma bikinen turlije {eja. Ko akava pazari avena te kinen manu{a katar i sasti Makedonija. Ani [utka si po{ta, a ke [utkakoro centro isi but kebab~ilnice thaj dukjanja gudlengje. Ki [utka ando nilaj o Roma kerena but bijava. Ko bijava ani [utka ba{alen thaj gilavena but pre{unde orkestrija thaj gilavutne: Sar te vakera: o Erd`ani, o D`emalji, o Ramko, o Ameti, a kotar o romane orkestrija si but pend`arde o orkestar Gazoza, orkestar Titanik , orkestar Ju`ni kova~i thaj vavera.
12
O pa~luko si ekva{ sastipe
Jekh dive i Esma pu~lja e doktore: -Doktore so valjani o manu{a te keren te bi ovena saste? -O doktori vakergja olake, kaj o manu{a valjani sakova dive te ikeren i manu{ikani xigiena thaj i xigiena trujal o than kote so d`ivdisaren. -Sar ? - pu~lja palem i Esma. I personalno xigiena ikjeripe agjaar so sakova dive valjani te thovenpe o danda, o vasta thaj o badani. Valjani te legaripe u`e {eja thaj te xalpe {ukar xaibe. -A sar ikeripe i xigiena trujal kaj so d`ivdinaja? -Agjahar so na valjani te frda brlogo trujal amende, na valjani te tarelpe cigara ko odaje kote so d`ivdinaja thaj kote so keraja buti, o d`amja ko odaje valjani sakova dive te pravenpe te khuvol andre u`i havaj, te araka o je{iluko hem vaver. -Ov sasto, doktore! Akana ka kinav mange fr~a danddengi.
Trubul te d`ane: Te bi ovel manu{ sasto valjani sakova dive te xal emi{i thaj zarzavati, soske ola ikerena peste but thaj turli vitaminja kola so si trubutne e manu{eskere sastipnaske.
13
Fundavne bukja save trebela te keren pes
1. O nasvaliba {aj te ~hinavel pes e redovno thovibaja o vasta panjeja thaj sapuneja anglal e habaskoro hazarikeripe thaj palo habe, thaj palo avipe taro kenefi. 2. O produktija ba{i habe zaruri si la~he te thoven pe ja la~he te keravenpe. 3. O u`o habe ~hinavela o nasvalipa. O nasvalipa {aj te ~hinavelpe te istamalketgja pe u`o pani.
Bipend`arde lafija: Zaruri – treba Istamalergja - koristi U`o - ~ist
14
Mangav te thovav man
-Mangav te thovav man, ama nane tato pani. -Thov tut {udre panjesa. -Na mangav te thovav man {udre panjesa. Mangav te nangjovav anglal te urava man. Ama avdive salde ka muravav man. -Mangeja li te takjarav tuke pani? –Na mangav. Nane man vakti, but sigjarav. Ka d`av avdive binangjardo. Kote si mo gad? - Soske na le to jeleko, but si {ilalo avrijal? - Ka sikave li mange kote si mo gad ja palem te d`av biuravdo! Dijalogo 8: Sar sijan? Sijan li sasto? Sar sijen khere? Sijuma sine xari nasvalo. Akana sijum po{ukar. Isiman gripi. Trubul te be{av khere. Na tromava te ikljovav avrijal, te na {udrovav. Valjani te xav emi{i. Dijalogo 9: -Tu nasvalo li sijan? -Va, me sijum nasvalo ( nasvali). -Me na sijum nasvalo, me sijum sasto. Dijalog 10. -So si akathe? -Akate si jekh {o{oj vi jekh {ah/armin. -Sar si o {ax? -O {ax si je{ilija. -Si baro kadava {o{oj? -Oja. O {o{oj si baro.
15
Dijalogo 11. Kin amenge mas ando foro. Va me ka kinav mas. O dad kindas mas katar o kasapi thaj avilo khere. Dijalogo 12: -Tu bokhalo li sijan? -Me sijuma sine bokhalo, ama xaljum thaj akana sijum ~alo. -Sosa xas i zumi? -Me xav rojasa, vilju{kaja (bonilasa) thaj e ~hurasa. -Kobor ~are zumi ka xas? -^hor phanda jekh ~aro, ka dikhav kobor ka xav. Dijalogo 13: -So mangesa te pije? -Me mangav thud. -Pijes li coca cola? -Va/oja , but mangav coca cola. -Mange li te pije ~aj? -Me but mangav te phijav hibiskus ~aj.
Ov d`ivdo, sasto ! Oven d`ivde, saste! Sastipe-zdravje Nasvalipe, nambornipe- bolest.
16
O Elvisi but mangela zarzavatija
O Elvisi sakova dive vakerela kaj but mangela zarzavati te xal. Jekh dive pu~ljam ole soske doborom mangela zarzavati, a vov vakerel: -I armin, i {angarepa, i purum, i sir, o piperi, o domatija thaj vaver zarzavati si but kunandime thaj importantno ba{o sastipe e manu{engoro. Nesave olendar xanape fri{ko ki salata, a vavera keravenape. Von e xabeske dena but {ukar aroma. -A d`anea li kote bajroven o zarzavati?- Pu~ljam ole.. -Odova sako d`anela: o zarzavati bajrovena ko bav~e- vakerd`a vov.
17
Ano restoranti O konobari! So mangel o rajo? Si tumen mukljutno than? Kamav te rodav vareso hamase. So bahanisaren avdivese? So si tumen mismerese hamase? Divesko meni vaj mamuj e rodimasko meni? Mangav te xav pe rodimasko meni. Turistikano meni. Rudjisarav tumen, den man e hamasko lil. Rudjisarav tumen den man e molja}i karta. Si tumen avdjive varesavo specijaliteto? So si tumen e anglahamase? So si tumen e mismere hamase? Si tumen hamata vegetarijanconge? Kamav jeh ~aro... Rud`isarav tume cra lon, zejtino, biberi. [aj te den man vadje cra mandro? Anen mand`e jekh bokali bira. Anen mandje tahtaj mol. Anen mandje mineralno paj. O hape si but la~ho. O anglalhape si majla~ho. Ka bahanisarav tumaro restorano mundre amalenge. But sen la~ho. Mand`en vadje vareso? Nais, khan~i maj. O khandipe si but la~ho.
Ko tiro informativno tefteri hramisar so xaja tu khere. Kobor droma xaja ko dive, thaj so xaja, so mange hem but te xas hem vaver?
18
Sikaimata rudjimase –izrazi na u~tivost Rajo Rajini Terni rajini La~ho sabavo, La~hi detharin La~ho dive La~hi rat (loki rat) D`i ko dikipe Devlesa La~he avilan, la~he araklemhtut, Sastimasa Bahtalo }iro drom. Iskazi za kulturno odnesuvawe Rudjiv? Molam? Parikeren! Prostete! Jertisaren. Izvinete. Rudjisarav tumen, va~aren mange...Ve molam, ka`ete mi... Rudjisarav tumen, sikaven mandje... Ve molam, poka`ete mi.. Rudjisarav tumen, den ma....... Ve molam, dajte mi... Mandjen , rudjisarav tumen.. Sakate li , ve molam... Kamav. Bi sakal Parikerav. Blagodaram. Parikerav tumenge but. Blagodaram dobro. Naj pe soste. Nema zo{to. But sem parikerutno. Mnogu sum vi blagodaren. Ma holjavon pe mande. Ne qutete se na mene. Ma han galjava godlese. Se se gri`ete za toa. A`u~arav kaj ka halalisaren mandje. Se nadevam deka ke mi oprostete.
19
Seljamija La~hi javin - Dobro utro La~ho dive - Dobar den La~hi blel - Dobra ve~er La~hi rat - Dobra ve~er Loki rat - Leka no} Mi{to aljan - Dobredojde Mi{to arakljan – Dobro te najdov A~ov devlesa - Ostani so Gospod (Dogledanje) A~oven tumenge Devlesa - Ostanete si so Gospod
Prezentiribe - pretstavuvanje -La~ho dive. Mo anav si Bernat. Sar si toro alav? -Me sijum kotar i Bitola. - Tu kotar sijan? Me sijum kotar i Gevgelija.
20
Amari staja Amari staja si bari thaj la~hi. Ba{i late savore amen hizmeti kera.. Akava kurko ka oven de`urno o Ismeti, i Elena thaj o Zoran. O Enveri vakerd`a: -Me o Enveri ka sredinav i biblioteka. O Ismeti ka suvardinolo lulugja . Tumen o Zorani thaj i Elena ka kerena i plakata ba{i ekoprograma e sikavnakiri. -Amen o Enveri thaj o Ismeti ka kera i scenografija ba{i i nevi kukleno khelipe. A tu Esmeraldo la~har i videoteka. Ko agor e kurkeskoro i sikavni vakergja pe kolegenge: O Ismeti, o Zorani, i Elena thaj Ismeti but {ukar kergje pe bukja. Phu~imata: So vakerena o siklavne ked khuvena ki staja ? La~hi javin-Dobro utro ili La~ho dive . Sar seljaminira ke rakjutne sahatija? Ke rakjutne sahatija seljaminira e lafeja: "La~i rat".
21
Lafikeripe ma{kar duj d`ene Dijalogo 14: Kadaja si jekh drakh. -Sar si i drakh? -I drakh si gugli vi bari. -Si tut drakh? -Va/oja . Man si man jekh drakh.
Dijalogo 15: - Dukhal li tu to {ero? _-Va, dukhal man mo {ero. -Na dukhal man. -Kote dukhal tut? -Dukhal man mo krlo.
Dijalogo 16: -La~ho dive, amala. -La~ho te ovel. -Sar sijan? -La~he?h[ukar. -So kereja/keres? -But sigjarav. -Kote sigjarea? -Me d`ava ko kurko. -Soske d`aja ko kurko? -Mangav te kinav maro.
~uri- no` ka{ta- drva diz - grad kiral - sirenje maro - leb sovav - spijam dikhav - gledam mangav – sakam
Dijalogo 17: -D`aneja li romani ~hib? -Me xaljovava xari romane. Akana me romani ~hib. A tu d`anea li romane? -Me na d`anav. Me samo xaljovava xari. Na d`anav {ukar.
22
O sumnakalo kham Ko jekh kher d`ivdinela sine i tikni ~haj Esmeralda pire dajasa. I Esmeralda sine jekh tikni hem ki{li ~haj, {u`i sine sar luludi. Sine doborom nasvali so na{ti sine te phirel. Olakiri daj sakova drom phandela sine o pend`erke e odajakere. Darala sine ten a {udrovel lakiri nasvali ~haj. Avilo o anglonilaj (Behara). O tato kham dikhelala sine kotar i phanli phend`erka. I Esmeralda diklja khan~i ki phend`erava. Uzal i phend`erava diklja hem je{ilije patra, thaj pu~lja pe daja: -Daje, so si okova je{ilija kaj i phend`erava? -I daj pravgja i phend`erava thaj diklja jekh tikni drab so bijanidilo ki jekh {uplina odote. -Pa odova si bejzeri-vakergja voj.- [aj nesavi ku}in trkalisalili thaj bijandili. Eke akana isi tut bav~a uzal o d`ami! -Ana mange o kreveti popa{e d`i ki phend`erava te {aj te dikav mange e drab- rugjisarda i Esmeralda pe daja. - Olakiri daj kergja olakoro kejfi thaj pale odova geli peske ki buti. Kana irisalili i daj kotar i buti i Esmeralda vakergja olake: -Daje, avdive sasto dive o kham takjargjama mande thaj e bejzere. Gndinava kaj si mange akana majla~e sastimasa. Olakiri daj akana baxtali thaj birdem geli kori i phed`era. Ke bejzereskiri drab ~uta jek ka{ te ikeri e bejzere, te bi baxtakerel pe ~aja e Esmeralda.
23
But divesa i Esmeralda pa{ljola sine ko kreveti uzal i phravdi phend`erava.Dikhela sine e bejzere sar bajrovela, thaj hem palal sar behari. O sastipe e Esmeraldakoro sine po{ukar. Lolile olakere ~amja, olakere jakja pravdile thaj voj lija te u{tel thaj te be{el ko kreveti. Naklje nekobor divesa i Esmeralda u{tili. Avili ki phend`erava thaj ~umisarda i pembe lulud`in e bejzereski. Pravgja pe vasta prema o kham thaj dija vika: -O khama sumnakunea , tu irisardan mo sastipe!
Hans Hristijan Andersen
Ba{e save persone kerelpe lafi ko akava teksti? So pomo{targja e Esmeraldake te sastovel? Arak e dajakere lafja ano teksti!
Bipend`arde lafija: Sumnakano- zlaten
24
Trin mare Nesavo manu{ sakova dive kinela sine peske ki jekh du}ana maro. Jekh dive o dukjand`ija pu~lja ole: -Phen mange soske kineja sakova dive po trin mare? But li d`ene sijen }ere? -Em sijam em na sijam but d`ene- vakeri oleske o manu{.- Ake sar: sakova dive jekh maro si amenge, o dujto maro davale ud`ile, a o trito irinavale ba{o odova so sijum bor~lija. -Na xaljovava- kjergja pe {ereja o du}and`ija. – Deja ud`ile, a irineja odova so sijan bor~lija? -Oja, ba{ agjahar!- vakjeri leske o manu{. O jekto maro xajale me thaj mi romni, o dujto maro xana amare ~have- odova dava ud`ile, a o trito maro dava te xan mi daj thaj mo dat – odolesa irinava odova so sijum bor~lija.
Mileteskiri paramisi
Pu~imata: Ki akaja mileteskiri paramisi isi but persone. Kola si kapitalno persone ki akaja paramisi? Save si o la~he karakteristike e manu{eskere so kinela sine maro ki du}ana?
25
O {o{oj thaj i `elka
I `elka but baro vakti sine e {o{ojeske holjami. O {o{oj khelela sine peske e `elkaja, adaleske so oj na{ti sine te prastal sigate. I `elka akhargja e {o{oje te prastan. O {o{oj taro asajbe pelo d`i ki phuv. Numa, kandingja te prastal e `elkaja. "Kova ka ovel arbiteri"? Pu~lja o {o{oj. " I Lisa ka ovel." – phengja i `elka. Kana sa sine azri ba{ o {uru, i Lisa dengja ni{ani te {urarel o prastajibe. I `elka cidingja pohari, a o {o{oj d`aindor kaj i `elka phirela pohari, pa{lilo hari te dajaninel pe thaj suto. Kana u{tilo taro sojbe, sigate avilo d`i ko than kote so valjani sine te resen. I `elka sine adari angleder o leste.
26
So ka xas avdive? Ko asjav O rom gelo ko pazari. Kingja {el kile giv thaj ingjarda le ko asjav. Pi{ljas le thaj ingjargja le khere. Phengja pe romnjake te kerel bokoli thaj duj ple~inte- jekh kiralesa, jekh dudumesa. Dingja pe phenja de{ kile aro, voj da te kerel bokoli thaj gurabije, te xan o ~have.
tato kovlo maro zoralo parno asjav –vodenica pi{ljava - melam
mas
Mas
giv- `ito - p~enica bokoli- leb, pita ple~inta- banica marikli - pita
bali~kano (svinsko) guruvano (govedsko) bakrano (ov~jo) muskareskoro (tele{ko) buznano (koza) kaxnjalo (koko{ka)
Keravdo(vareno) Bikeravdo(nedovareno) Peko(pe~eno) Bipeko(nedope~eno) Londo(soleno) Bikokalengo( bezkoski) Jalo(surovo)
27
Ikeren ki godi :
{ax, laana- zelje {utlo {ax- kisela zelka loli purum - crven kromid purum- kromid sir- luk khil- maslo {arlagani- zejtin khoni- mast, loj goj- sud`uk
28
E Roma kotar i Makedonija
Jekh amal manglja te d`anel sar si e makedonijake Roma, so von keren buti. Me phendem leske kaj amende ani Makedonija si but Roma, save traisaren, vi ko gava vi ke forora. Gavende - e Roma bararen grasten, guruven, bakren thaj balen. Ko purano vakti e Roma topaanlije ko Skopje ~istonasa e topora ki topaana. E Roma baru~ije katar o Skopje ke gava Jurumleri thaj Katlanovo kerena sa baruti , ki barutana. E Roma d`ambazora bikinena sine grasten. But Roma ke gava keren buti ke ain~a: keden bobo, rezo, sadin pipera, patlid`aja thaj vaver. Poangle e Roma kerena sine kerpi~ija von sa kerpi~ara. Ke forora si kova~ora(sastrara). E kova~ora keren sastrutne bu}a: kikavora, grastenge petala, ma{e thaj pirostije. Ane forora sar so si ko:Skopje,[uto Orizari, [tip, Kumanovo, Strumica, Tetovo, Gostivar, Ki~evo e Roma bikinen {eja hem vavera turlije bu}a. But Roma si ~algad`ije. Von ba{aven kana e roma ili e gad`e kerena bijava. Ma{kar e Roma si vestime({unde) gilavne thaj ~algad`ije. Von gilaben thaj ba{aven ko radio thaj ki televizija. Ma{kar e gilabne Roma {unde si o Ramko, o Ahmeti, o ^ita, O D`emalji, thaj o Erd`ani, i D`an Sever thaj i Esma. Ma{kar e ~algad`ije si {unde o Feruzi, o Fetaji, o Ilmija, Ogneni mom~inja, orkestar Gazoza, orkestar
29
Titanik, orkestar Ju~ni Kova~i thaj vaver. Ko Skopje si i embari romani kupatni odoja si [uto Orizari ([utka). Palo 1990 ber{ ki Makedonija ikliste romane revije sar so si: "Amalipe"- Romano ilo Skopje, "Roma tajms", "Phurt" thaj vaver. But d`ene save si Roma d`anen te drabaren lil, a si vad`e ma{kar e Roma so na{ti te drabaren thaj te xramosaren. Ko Skopje si duj privatno romane televizije: TV [utel thaj TV BTR. Ki Makedonija si trin importantno romane dijalektora: erlisko, d`ambasko thaj kova~ko dijalekti.
Pu~imata: So phendem me amaleske? Kaj train e Roma ani Makedonija? So keren e Roma ko gava? Save forora si akate ki Makedonija? So keren e kova~ora? Ko si e topaanlije, a ko si e barut~ije? So kerena bu}i e d`ambazija? So keren bu}i e Roma ko gava? Save phend`arde gilavne Roma d`ane? Save ~algad`ijsko orkestarora d`ane? Save romane dijalktora si ki Makedonija? Sar si o anav e embare romane kupatnakoro?
30
Paramisa Ko na kerel buti nane te xal
Jekhe gaveste bajrolas sine jekh {ukar ~haj Esmeralda. Voj sine jekh pe dadeske, jekh pe dajake thaj sine but galimi. Lakiri daj kerel buti ando jekh kher, voj na astarel khan~ik. Salde pa{ljol thaj xal. Po nesavo vakti aven akatar okotar manu{a te mangen la bojrake. Olakiri daj savorenge vakerela: "Amari Esmeralda naje sikli te kerel buti, voj si galimi". Sarine {unen akava, savore d`ana peske. Jekfar alo jekh phuro thaj vakergja: -[ungjum , kaj isi tumen {ukar rakli, aljum te lav la bojrake. Lakiri daj vakergja: -Amari Esmeralda si but galimi. Voj na d`anela te kerel buti. -Ako – vakergja o phuro - amende nikho nikhas na terini te kerel buti. Ko mangel kerel, ko na mangel agjahar be{el. Palo duj - trin kurke kerde o bijav. E phure ulo les trin ~have thaj panda duj pophure borja. Ko akava dive palal o bijav savore astargje pes bukjate. I bori be{elas thaj khan~ik na astarele te kerel buti. Pladneste kedisalile te xan. Be{le ki sofra. I bori be{elas ki jekh rig thaj ad`ikerel te vikinen la te xal. Okola bojra ande o xabe. Thovde anglal o sastro bari bokoli. Vov lija thaj phaglja la ko kotora i bokoli, kozom d`ene ule ki sofra. -A e bojrake? – phenda i phuri. -Voj nane bokhali= - vakergja o phuro. – Kana manu{ na kerel buti, vov na bokhaljovel. Xale ~ajljardepe, thaj lele te keren buti. I bori be{elas thaj khan~ik na astarda te kerel buti. Kedisalile ki blel te xan. Thovde i bokoli anglal o sastro. O phuro lelja i bokoli, phagljala palem ko kotora, kozom d`ene sine ki sofra. -A e Esmeraldake? - pu~lja i sasuj. -Oj nane bokhali- phenda o phuro. – Ko na kerel buti, na bokhaljovela. Xale, dogovorind`epe ko savi buti ka kerel ko akava dives. Pa{lile te soven. Pa{lili i bori da. Ama bokhale jakha na zasovena. Voj edvaj ad`ikergja te disljol. U{tili poxari, thovgja pe jakha, do{ljakergaj (muzingja) e guruven, parvargja javere ajvanjen.. U{tile akala da. Kana dikle so kergja i bori dikhle pes ando jakha thaj {a{rdingja. 31
Ko pladne i bori tovgja i sofra thaj be{li akalencar ki sofra.O phuro phaglja i bokoli. Dingja hembaro kotor ki bori thaj vakjergja. -Tu, borie , kergjan majbut buti savorendar. Ake tuke tari bokoli. Nakle jekh duj trin kurke . I bori sasto dive kerela sine buti. Ko trito kurko lakiri daj thaj lakoro dat ale ko misafrluko. Dikle len , kaj aven thaj iklistile sarine te resen len. I bori prastandili naj anglal. Voj putergja o vudara thaj ~hingargja: -Dae, dade u{ten posigo thaj astaren tumen bukjate. Akate nane sar amende. Akate ko na kerel buti, na den len te xan.
32
O Phirno Rom Jekh Rom u{tilo javinate, cidingja pe gavestar te d`al ko kurko.Lilja e xeres pesa. Phirindoj palo o drom, bokalilo. Ko gono na sines le xabe. Sar phirela o Rom dingjape godi sar ka ovel les maro thaj kiral. Tari rig ki ain~ diklja jekh argati sar xala maro. Vov lija te marel e xere pe rovljasa thaj vakerel leske: -Soske xaljan mo maro, so ka xav akana? Adaleske ka vakerav tuke e rovljasa. O argatija dikle le sar marel e xeres thaj phu~lja le: -Soske mares e xere? -O Rom phengja: -Xalja mo maro. O argatija vakjergje oleske: -Amen ka da tu maro, ma mar e xere. O Rom irisalilo karig lende. -Abe me d`anav kaj ka den man maro, maro thaj kiral, ama nane agjahar i buti! Soske te xal vov mo maro? Nane li leske xas? Phandlja o Rom e xere ko ka{, be{lo pa{ ko argati thaj ~ajljargjapes la~he, thaj manglkja peske pani. Putergja e xere taro ka{, ~hivgja pes upral leste thaj gelo lo{arno ko kurko. phirindoj- pe{ki taririg - odstrana ma mar e xere- ne go tepaj magareto ~aravav- pasam ~hinav- kolam Parvarav - hranam ladavav- tovaram muravav- deram bijanav- ra|am mur{-ma{ko khamni- trudna, phus-slama khas- seno d`ov- oves arpas-ja~men {elja-trici pori- opa{ka morti- ko`a
33
Asamnaskere paramisa
O Nasradin-Hod`a thaj o Itar Pejo
O Nasredin-Hod`a d`ala sine peske ko Prilep, a pali leste avilo em o Itar Pejo. Arakhadile ko foro thaj kerena peske ma{karipeste lafimuhabeti. O Nasredin-Hod`a phu~ol le dali ~a~e i fu~ija vazdingja e heren ko Mariovo. O Itar Pejo vakergja leske kaj ni diklja e heren kana i fu~ija vazdijalen, numa diklja e samaren kana pele kotar o devel. So mange odova ka {une
Jekh dat muklja pe ~have te kinel leske maslinke. -Ale mo ~havo,- phend`a oleske- kin mange maslinke akale pan~ parenge. Vov palem vakjarel leske. -So te kinav, babo, alvava? -So? Alvava? -A bre, maslinke, maslinke, vakjardem tuke! -Aaa, alvava? -Te xal tut o beng odole alvasa! Tuke soske xalape alvava, pa {unelpes tuke me kaj vakjarav alvava xalapes tuke.
34
I brli ki stadik
Jekh drom ko jekh gav neko ~orda avgin. O gazda e avginesko ~udil pe sar te arakhel e ~ore.Jekh kotar o gavutne vakergja oleske: -Me ka arakav tuke e ~oer. Kedisalile sa o gavutne thaj akava dija vika: -Eeeee! Akana ko ka vakeri, ko ~orda o avgin? Me d`anava ko si odova, numa korkore te vakerel ko si odova. Eketano, eke: (thaj sikavel vastesa) so be{ela leske i brli ki stadik! Jekh kotar o gavutne vazdingja po vast te brkil e brlja kotar pi stadik hem agjahar astarde e ~ore. Akala cikne asajbnaske mileteskere paramisja kote so isi mudrost god`averipevikinenape anegdote.
zinzari – osa brli – p~ela
So kjeresa? – [to pravi{? Sar sijan? – Kako si? Kaj d`asa? – Kade odi{?
Mileteskere phendina I bokh nane la jakha. Gladta nema o~i. I dunja ternege a~hola. Svetot na mladite ostanuva. Kali phuv, parno maro dela. Crna zemja, bel leb ra|a. I ambrol teli ambrolin pherela. Kru{ka pod kru{ka pa|a. Kaste valjani te moline ma xoljarle. 35
Koga treba da moli{, nemoj da go naquti{. Ko nane le ano {ero, ka ovel le ano phike thaj pire. Koj nema vo glavata, ke ima vo ramewata i nozete. O amal ko zori pend`arelpe sar o sumnakaj ki jag. Prijatelot se poznava vo nevoqa, kako zlatoto vo ogan. Po{ukar si amal te ovel tut pa{e, numa li phral dureste. Podobro e da ima{ prijatel blizu, otkolku brat na daleku. O ka{ upral o ka{ dajandinipe, a o manu{ upral o manu{. Drvoto na drvo se potpira, a ~ovek na ~oveka. La~he si ko zori te ovol tut amal. Dobro e vo nevoqa da ima{ prijatel. O kham si kajnako e d`ivdipaskoro Sonceto e izbor na `ivotot. O sastipe si embaro barvalipe. Zdravjeto e najgolemo bogatstvo.
Ki sloga si o manu{ipe. Vo slogata e spasot. I buti krasini e manu{e, a mrza mudarelale. Rabotata go krasi ~ovekot. O lil si miro em{ukar amal. Knigata e mojot najgolem prijatel.
36
Gatanki-garavde lafia Isi ole jekh jagoro But zrakija ov sadinela Ov e phuvja hem sarinen amen takjarela.
Ima edno ogni{te roj zraci {to gree koe{to zemjata ja topli i gree.
(kham)
(sonce)
Duj rote isi ole Thaj duj ru~ke legari. Ukle ole, {ukar Sar grast legarel tut. (bicikla)
Pogovorki-Phendina Svako sabalje ano kher dela tuke, a nikas na phu~ela. (kham) Rakjate o lole buzna ~ajrona, diveste pa{ljona thaj na di~hona. (zveszdi) Ko kana bijand`ola d`ala ko {tar, kana pherela ber{a ko duj, kana phurjola ko trin. (cikno bebe, ~avo, phuro) So si gadava: ni pijelpe, ni xalpe, bi lako na{ti? (E xava). Mamil tut, ni di}hes la, na{tit e astaresla. (E balval). Naj la danda, xal e kha{ta; prne naj la, khonik te resela. (jag). Me sem kali thaj rotundo sar o anro, ta so kerav me sa e lumija xal. 37
( phuv). Jekh dad {el ~haven ande sosten garavel. (bobo). E prne ~ikale, o {oro sumnalo. (giv). Ando paj trail, amari phen si ni d`anel te vakjarel. ( `amba). Bi prnengo d`al, bi dandengo xal. (sap). Sile {inga, guruv naj, ~ar ~arol, bakro naj. ( pu`o). Ni xal ni pijel, pal sa khandarel. (nak). Ando ve{ ba{el, khere be{el. (tover). So bajrol e {eresa tele, e pirenca upre ? (purum).
Sakodiveskere lafija - sekojdnevni izrazi Drabaripe thaj analiza- bipend`arde lafija Kana? Sar? Kobor? Sode? Kaj? [ajisaren? Djanen? So si godova?
Koga? Kako? Kolku? Kade? Mo`ete li? Znaete li? [to e toa?
Ka ikljovava? Phenava, ka ave?
38
Amalipe Upral piri masa o Zoran ikeri sine i ramka e rasporedeskiri. Sakova sabavo dikhela sine o rasporedi. Pale odova ~hivela sine peske o lila ki pi trasta kola so sine leske trbutne odole diveske. Ama, jekd dive bisterda, ko than ba{i tatrad`i, ~huta o lila ba{o ~etvrtko ({tartodi). Gndija kaj odova dive si ~etvrtko. Baxtake, gova dive e anglune ~asorenge lila sasale. Sasale sa trubutne lila ba{i makedonijaki ~hib thaj matematika. Ama, o ~aso pali likovno kultura, salde kalemi thaj guma vaver najsale khan~i. Sa e siklutne si aresarde. Ikalde pe blokora, boice thaj e ~etke... O Zoran dikela {a{rdimo ke sa pe riga, hem but kaj o vudar kotar so trubula te sikadol o sikavno. So te kerel? Te avel le pobaro dajani, ka prastol d`i khere. Agja‌ Oleskoro amal o Petar, kasa so be{ela ki jekh klupa, ~udno dikelale. -Sose na ikaleja te bu~a kotar i likovno kultura?- pu~lja le. -Andem lila ba{o ~etvrtko. Gre{isardem. -Pa so na vakere!-vakjergja oleske o Petar thaj ikalda kotar i klupa nevo bloko. –Ale! Kunandintu mire blokoja. Ko purano bloko isi man panda duj listija. O Zoran sine baxtalo. Ko muj sikadilo leske jekh baxtalo asajpe. -Najman boice. -D`anav. ^im najetu bloko... Ake tuke akala! Le akaja fr~a! Kud`a andre o sikavno. Vakjergja olenge sote keren buti. O Zoran lija te crtil. Sine {ukar smirimo. Sine hem emotivno {ukar. Na d`anela sine korkori vov da dali pobut te raduilpe soske khonik na d`anela oleskiro bangipe (gre{ka) ja palem te raduilpe ba{o odova so isi ole asavko amal.
39
I baxt e Nasredin hod`a Jekh dive o Nasradin od`aa but nasvalilo. Leskiri romni vakjergja: -Hod`a, xa, pi posigo te sasljove. So ka kerav me bizo tute? -Sar, be romnie, so ka kere? Ako merav, tu ka parunema. So aver {aj te kere. -Aman be hod`a! Dija vika leski romni.- Sar {aj agjate te vakjare, be... -Soske, be romnie? Em me, sar sa avera jekh dive ka merav. Tegani, d`anelpe tu mande ka parune. Oleskiri romnidingja pe godi thaj vakjergja leske: -Hod`a kana ka mere , ko savo limori mange te parunav tut? Ko nevo ja , palem ko phurano? -Akana ka vakjerav tuke romnije. Kana ka merav, te d`ane, me na mangava te parunema ko nevo limori, vakhergja o Hod`a. -E soske ko phurano limori be roma? Tu sijan Hod`a i sikljarno, gogjaver manu{, tuke trubul nevo limori. -Na, na, me ni mangav nevo limori vakjergja o hod`a. Me i agjate sem sikado ke phurane bukja akate ko akava sumnal: o khjer miro si phurano, o xer si phurano, mi romni si phurani...., sar {aj me te sikljovav te parunen man ko nevo limori?
40
O amala thaj i ri~ini Phirena sine peske duj amala ki jekh ve{. Jekhfarestar anglal lende iklili jekh ri~ini. Jekh taro amala sigate uklingja ko jekh u~o ka{, a o javer kana diklja kaj nane so te kerel, pa{lilo ki phuv thaj kergja pe kaj si mulo. I ri~nini ali popa{e, a o manu{ ikergja an peste o soluko, d`i kote i ri~ini sungala sine leskere kana thaj o nakh. Pala adava i ri~ini geli peske pe dromea. Kana geli peske i ri~ini, o manu{ so sine uklime ko ka{, hulilo taro ka{ thaj pu~lja pe amale: -"So vakergja tuke ko kan i ri~ini?" Leskoro amal vakergja leske: "I ri~ini vakergja mange nikana pobuter te na d`av ko drom amalea so ka mukhel man korkori kana ka dikhel bari dar".
41
Gono sumnakoja Muharemi pu~ela pire mamika: -Mamije, ko si majbarvalo ko sumnal? -O tagarutno taro paramisja- sigarutne vakerela leske i mami. O Muharemi gndinela thaj ko aver fare pu~ela e mamija. -[aj li thaj me te ovav majbarvalo? -Tu thaj akana sijan majbarvalo, Muharemeske i Mami vakerel e isitut pherdo gono sumanoja. -Pe savo gono mamije tu gndineja? -Okoja savaja so d`aja ki siklana? O Muharemi gndinela {ukar. Thaj pobuter na pu~ela pire mamija. Palo odova ov a~hola but vakti thaj salde dikhela ko gono savaja d`ala ki siklana.
42
Gilja
Mo bijando than Nane ko sumnal thaj upre ki havaj Telal somnakaj khameskoro {u`ipa Odoborom la~hi phuv nane Sar miro bijando than. U~hipe but bari, {u`e phuvjale ~ajra Lejna but baro numero, Be{ena tuke ko sako than, phuvjai miri O. bijando than miro. Mange sijan d`ivdipe thaj baxt bari, Majbari ,thaj maj{u`o bak{i{i, Ko miro ilo tukje, phuvjonije Tablola mangipe sar jag bari.
43
Kanzavuri Ko ve{ pes {unela Dajekh sar rovela Jakha br{in dena Von na a~hovena. Te pu~len tumen Sostar akava Ake te {unen Amen ka vakera. Avazeja ov Asva so mukhela Plo pharipe baro Ake vakerela: Taro bare dobor Ko dumo suvja, Nango me d`ava Phirava o droma.
Suvja isiman Naj man thavoro, Te kerav mange Me jekh gadoro! Te dikhlen ole Tumen ma bistren, E kanzaureske Thavoro te den!
44
Soske Dikhava avrijal tano, dive O ~have u{time taro sovipe U{time ola, u{time tumen , amenda u{tilem, Kotar o lungo, pharo sovipe. Amen ni hari ni but sukjam Maj but kotar milja ber{a, Soske thaj sar zasukjam asavko sovipe, Me da korkoro na d`anav? [aj amari phuv so mukljam Thaj i havaj so preiskergjam. Javin si ~have dikhisalilo Amen d`angavdiljam Akana ko agor e bistoro sumnaleskoro Ako 21-to amen hramonaja Amen gndinaja romane Amare dajake ~hibate Savore ki romani ~hib. Soske akana araklisalilo O baxtalo nahtari Kotaro o 21-to sumnal.
Ekrem Ja{arov
45
Amalina Paramisi jekh Mangav te phenav Pakjan man ko lafi Nane te hohavav. Amalina sine peske trin Amalina sar taro sunore Sare olen thaj d`anle Sare olen thaj mangle. Olen sas but mangjipe E khameskoro tatipe Bizo agor o khelipe Thaj mudro ~havoripe. Atid`e, Drita thaj Jana Siklovne bizi maana Sa e pand`enengere ola kheden Akhe soske olen mangen. Ljatif Demir
46
Makedonijo Kji tute bijandilum Tute thaj d`andipe pherdilum Ov sasti tuke Makedonijo. Ko Tromakeripe Lulugja bajrovena Ko khera ~have bajrovena Ko khera majbahtale.
D`ivdipe, d`ivdipe tuke Milja thaj milja ber{a Ko tromakeripe te nakhe Makedonijo miri bijandi phuv.
47
O gavutno thaj o aga Jekhe gavutne sine jekh baloro. E balore vikinela sine jekhe anaveja: Cimino. Jekh dive o Cimino na{avdilo. Rodindoj o gavutno pe balore ki jekh ain~ araklja e poljako: -Aga, ka pu~havtut khan~i, dali ka vakjare mange?- vakjergja leske. -Phu~ ma, bre mo ~havo- vakjergja oleske o aga - ako d`anav ka vakjerav tuke, soske te na vakjerav! -Te na diklan amare Cimino, na{avdilo amendar na d`anava kaj si? -Ko si odova tumaro Cimino, bre mo ~havo? – vakjergja leske o poljako. - E oja amaro baloro, aga, amen ~ingarasle Cimino—vakjergja oleske o gavutno. -Aj sikter akatar,– dija leske vika o aga soske agjahar pu~ljale o gavutno.
O Itar Pejo pod`anglo kotar o Nasradin hod`a O Itar Pejo sar ~havo gelo kotar i Grade{nica, kotar o Mariovo- odori sine bijamo, odotar gelo ko Nasredin hod`a izme}ari te ovel. O Nasredin hod`a sikavela sine e ~haven, ama o Itar Pejo sine pod`anglo olestar! A odova sine bango e Nasredneske . Jekh dive o Nasradin hod`a vakergja e ~havenge so sine trujale leste: -^havalen te d`an tumenge khjere, po jekh jaro te anen khjeraldan. O ~have gele khjere thaj angje po jekh jaro. Akana o Nasradin hod`a vakergja e ~havenge: -Aj akana bijanen po jekh jaro sarine thaj te vikinen: kat-ka-dar, kat-ka-dar,kat-ka –dar! A kana ka u{ten, telo sakova ~havo mangava te dikhav po jekh jaro! Kergje odova o ~have. Thaj akala sarine bijande po jekh jaro- so and`e keraldan, thaj vikinena: -Kat-ka-dar, kat-ka-dar! Sarine bijande, ama oleskere izme}are o Itar Pejo na sine ole jaro! Em te na vakeri oleske o hod`a: "Kaj tuke jaro?"- vov ~alada pe vastencar sar o ba{no pe phakencar thaj dija leske vika: -Ku-ku-ku-ri-ku! A o hod`a vakeri oleske: -Kaj to jaro tuke? -E akala si khajna, a me sijum ba{no: bizo ba{no {aj li o khajna te oven?! Agjahar o Itar Pejo phanda sar ~havo sine pod`anglo kotar o Nasradin hod`a.
48
Biografija Biografija (gr. Bios-d`ivdipe, grafo-hramipe) ili d`ivdipaskoopi{ipe, si lilarno `anri kova so opi{ini o d`ivdipe nesave importantno manu{engo.O cilj e biografijako si celosno te sikavi o d`ivdipe nesavo manu{eskoro thaj te vakeri oleskere karakteristike, te vakeri so kergja buti , thaj ko save aktivnostija odoja persona sine uklu~imi, em te otslikini i amalikani situacija kola so opkru`inenq sine oleskoro d`ivdipe. I biografija nane samo rekonstrukcija kotar o faktija kola sikavena o d`ivdipe e personakoro ba{i koja so kerelape lafi, kaj si bijando, savi {kola thaj edukacija isile agorimo, oleskiri karijera, voj koherentno valani te sikavel o faktija ba{i soske isiole asavke karakteristike vakeribaskere. O biografi koristini o raspolo`ivo materijalja: memoarja, dnevnikija, lila, avtobiografije, bele{ke, arhivsko gragja, zapisija, sekjavanja, vavera lila, fotografije thaj slike. Ko~o Racin O Ko~o Solev Racin si fundavno avtori ki moderno makedonijaki poezija. Bijanilo ko Veles 1908 ber{.Leskoro dat sine o Apostol. Kotar o tikne ber{a vov osetija o pharipe e d`ivdipasko, thaj d`angja kaj okola so but kjeren buti, najhari isiolen. Vov ke terne ber{a lija pe dadsesko zanato-grn~arstvo, soske leskere dade nasine love te {kolovini pe ~have. O Ko~o mangela sine but i sikljovni thaj o sikljovipe. Ko terne ber{a vov drabarkerela sine o lila kotar o Maksim Gorki thaj Onore de Balzak. Ko terne ber{a lelja te hramonel poezija ki srbikani thaj makedonijaki ~hib. Majpend`ardo lil si oleskoro "Beli mugri" ki makedonijaki ~hib. Ko 13 juni 1943 ber{ mudardilo kerde bangipaja kotar jek partizansko stra`ari ki plain Lopu{nik, (Ki~evsko) Trajko Petrovski O Prof.d-r Trajko Petrovski si bijando ko 18 maj 1952 ber{ ko Skopje. Vov si bijando ki dasikani bukjarni romani familija. Panda kotar ko piro ternipe o Trajko but mangela sine i sikljovni. Agorisarda Filozofsko fakulteti ko Univerziteti ko Skopje, magistratura ko Beogradsko univerziteti , a doktorati ko Zagrebsko univerziteti. Vov si avgo romano emsikavno d`eno ki Republika Makedonija. Kergja {ov ber{ sar profesori ki jek sikljarniko Skopje, a kotar o 1980 kerela buti sar romano eksperto ko Instito ba{o folklor"Marko Cepenkov" Skopje. Ikalda but lila ba{i romani etnologija, folklori, istorija thaj ~hib. Leske popend`arde lilarne bukja si: "Gramatika e romane ~hibjake" (Gramatika na romskiot jazik), "Makedonsko-romano thaj Romano makedonijako alavari" (Makedonskoromski i romsko makedonski re~nik), koavtori D-r Bone Veli~kovski, "Kalendarsko tradicije e romengere ko Skopje" (Kalendarski obi~ai na Romite od Skopje), "Romski folklor"(Romano folklori) thaj but vavera lila ba{i romani kultura, ~hib thaj etnologija. Pu~imata So si biografija? Mothov amenge i biografija te dadeskiri thaj hramisar la ko tlo tefteri. 49
8-to April (8 April svetski den na Romite) Ko sasto sumnal 8 April bid`ukinelpe sar Internacionalno dive e Romengoro, kova ikerdilo kotaro 6 – 8 april 1971 ber{. Tegani ko odova vakti kotaro 6 d`i 8 april 1971 b. Ikerdilo ko Londoni Prvuno sumnaleskoro romano kongresi kote so vericirind`ape o anav e Romengoro-Roma. O UN and`a odluka 8 April te lipardol sar sumnalo romano dive. Avdive d`anelape kaj ando sumnal d`ivdisaren trujal 15 milionja Roma. Rom ki romani ~hib ozna~ini manu{. Ando romano kongresi ko London usvoisalili i romani modro-zeleno boja e bajrakoskiri thaj o tekarleko. Ko ma{kar e bajrakoske, a i gili "D`elem,d`elem" proglasili sar romani himna, thaj dogovorisalile sa o romane dijalektija te oven ramnopravno. Avdive ko sasto sumnal odbele`inipe o 8 April sar romano sumnaleskoro internacionalno dive.
50
Vokalija thaj konsonantija - Samoglaski i soglaski I Romani ~hib si indoevropsko ~hib, so preperel ki kupa neve indoevropakere ~hibjaja. Ko razli~no dijalektija ki romani ~hib isi akala samoglaske thaj soglaske: 1.Samoglaske: a, e, i, o, u. 2. Soglaske: b, c, ~, ~h, d, d`, f, g, h. x, j, k, k, kh, l, m, n, p, ph, r, s, {, t, th, v, z, `. 3.Diftongora: aj, ej, oj, uj. Ko majbut dijalektija o samoglaske si harne: a vakjeripe sar a, sar te vakera: a ko lafi kan (uvo) e vakjeripe sar e , sar te vakera: e ko lafi perel (pa|a) i vakjeripe sar i, sar te vakera: i ko lafi trin (tri) o vakjeripe sar o , sar te vakera: o ko lafi so ({to) u vakjeripe sar u, sar te vakera: u ko lafi dur (daleku)
Konsonantska sistema e soglaskengiri I Konsonanstko sistema e soglaskengiri e romane ~hibako ~aj te ovel vakerdo ko akava ~hani: B vakjeripe sar b ko lafi bal (kosa) C vakeripe sar c ko lafi cikno ( malo) ^ vakeripe sar ~ ko lafi ~ar ( treva) ^h vakjeripe sar ~h ko lafi ~havo ( dete) D vakjeripe sar d ko lafi dad (tatko) D` vakjeripe sar d` ko lafi d`ukel (ku~e) F vakjeripe sar f ko lafi foro ( grad) G vakjeripe sar g ko lafi gav (selo) H vakjeripe sar h ko lafi horo ,hev(dupka) X vakjeripe sar x ko lafi xav (jadam) J vakeripe sar j ko lafi daj (majka) K vakjeripe sar k ko lafi kan (uvo) Kh vakjeripe sar kh ko lafi kham (sonce) L vakjeripe sar l ko lafi lil (kniga) M vakjeripe sar m ko lafi mami (baba) N vakjeripe sar n ko lafi nane (nema) P vakjeripe sar p ko lafi papin (guska) Ph vakjeripe sar ph ko lafi phen (sestra) R vakjeripe sar r ko lafi rat (krv) S vakjeripe sar s ko lafi sap (zmija) [ vakheripe sar { ko lafi {ukar ( ubavo) 51
T vakjeripe sar t ko lafi tato (topol, vru}) Th vakjeripe sar th ko lafi than (mesto) V vakjeripe sar v ko lafi vast (raka) Z vakjeripe sar z ko lafi zero (nula) @ vakjeripe sar ` ko lafi `amba.(`aba) Ki romani ~hib arakhenape akala diftongija: Aj, sar so si ko lafi "~haj" (devoj~e) Ej, sar so si ko lafi "dej" (majka) Oj, sar so si ko lafi "{o{oj"(zajak). Uj , sar so si ko lafi "muj"(lice, usta)
52
Anava (Imenki) Phiripe Jekh kupa ~have gele te phiren peske ko ve{. Anglal d`ana o Kenani, o Zorani thaj o David. Kotar o jekh drom upral olengere {ere ujrandile but ~iriklja. O ~have darandile. But lo{na gdinja ale olenge ko olengere {ere. Odaja dar sigo naklja olendar. Prastandile thaj lele te keden galbeno patra so perena sine kotar o ka{ta. E patra but sasa la~he. Dik kobor si la~hi akaja patrin, akava listo! – dija vika o Kenani, thaj prastandilo te khedel avera patra. But sasa baxtalo. Pali leste prastandilo em o David em o Zorani. Ma{karo patra katar o jekh drom iklilo lenge jek kanzavuri. O kanzavuri anglal olende prastajlo. Oleskere pre thaj e jakha na{ti sine te dikhenpe kotar e patra. -Aj te d`a amenge khjere, pend`a o Zorani muken akale kanzavurie te d`al peske. Dikhen {ukar o potencirime lafija ko akava teksti. So vakerena von? O lafija: ~ave, Kenan, David, Zoran, kanzavuri, ~iriklja, thaj vavera ozna~ime anava ! O lafija: patrin, phaka, thaj vavera si anava e predmetengere. O lafija: gnd, la~ipe, baxt thaj dar ozna~inena anava kolencar khan~i zamislinaja. Sar vikinenape akala lafija? O lafija so ozna~inena anava ba{o d`ivutnr thaj predmetija, ja palem olencar gndinaja vikinenape anava. O anava Zoran, David, Kenan si personalno anava. O anava ~have, ka{ta, kanzavuri, jakha, ~hanga si soitne anava. O anava : gnd, la~ipe, baxtaripe thaj dar si apstraktno anava. Phu~imata: So si e anava? Vaker amenge nesave personalno, apstrakno thaj soitne anava. Hramisar ko tlo tefteri lafjora akale anavencar: kire~i, manu{, kurko, kher, Gjurgjevdani. 53
O jeri ko anava (Rodot kaj imenkite) Ki romani ~hib isi duj jerija: mur{ano thaj d`uvljano jeri. Ma{karutno jeri ki romani ~hib nane. E anava: aro (bra{no), lon (sol), bar (kamen), kher (ku}a), ka{t (drvo), sastri (`elezo), ruv (volk), si mur{ano jeri. D`uvlikano jeri si akala anava: ~huri (no`), suv (igla), dori (ja`e), piri (lonec), pustik (kniga), angrustik (presten), daj (majka), ~haj (devoj~e) ,jakh (oko), luludi (cve}e) em vavera.
Phu~imata: Vaker amenge ekzamplija kotar o mur{ano thaj d`uvljano jeri. Hramisar sa odola anava ki tlo tefteri. Kozom jerija isi ki romani ~hib?
54
Dodina (Pridavki) O lafija so pa{navnenape ko anava thaj sikavena sar si olengere karakteristike e predmetengere thaj e d`ivutnenengere vikinenape pa{navne , dodina. Alternativno termino si latinoske vicako: adjektivo. O dodina {aj te oven opisno dodina : cikno (malo), buvlo ({iroko), parno (belo). O dodina kolencar opi{inenape o predmetija thaj o d`ivutne vikinenape opisno dodina. Gendale dodina (brojni pridavki): jekto dive (prv den), {ovto klaso ({esto oddelenie) O gendale dodine ozna~inena e sra e d`ivutnengiri thaj e predmetengoro. Prisvojno dodine: e Jovanesko lil (Jovanovata kniga), e Murateskoro kalemi (Muratoviot moliv) O prisvojno dodine ozna~inene kaske preperena o predmetija, ja palem d`ivutne so opredelinenal olen. Zamensko dodine : Amaro gav (Na{eto selo); Ko amaro gav isi but bakre. (Vo na{eto selo ima mnogu ovci); Oleskoro hangi dur {ungjovela (Negoviot glas daleku se slu{a); E D`emaljeskoro bijav sine pre{undo ki Italija (Svadbata na D`emalj bila mnogu pro~uena vo Italija). O zamensko dodine opredelinena i relacija e d`ivutrengiri thaj e predmetengiri prekal olengoro prepelipe. Materijalno dodine: Mi phen legari ki men rupune merikle. Me amale isi ole plastikano topi. O materijalno dodine sikavena kotar savo materijali si kerdo o predmeti. Pu~imata: So si dodine?
55
Khamipe Ko jekh skopsko sokako, pali bari zerzela, jekh tikno ~havo be{ela sine upral pi daj, koja so sine ikaldi telo bara e kereskere. D`i kote o doktori thaj vavera manu{a phagena sine pe parmakoja, , o ~havo stalno vakeri sine: -Kako doktore , ikal mi jekh jakh de ola me dajake! Mangava te dikhel man! ^hin jekh kotor kotar mo ilo ~hin thaj de olake te u{tel! ^hin mandar jekh vast ~hiv olake ko olakere na{avde dajakere vasta! Mangava te ~umidelma! O manu{a trainena, thaj gndindoj kokori peske vakerena: "Kozom baro thaj zoralo ilo isi akale tikne ~have!"- Thaj garavena pire jakha, kote so sine olen asva. Vidoe Podgorec Pu~imata: Arakhen ko akava teksti o dodina.
56
Istanarde (Zamenki) Personalno istanarde (Li~ni zamenki)
Tu kereja lafi ko telefoni. (Ti zboruva{ na telefon.)
Me drabarkerav (Jas ~itam)
Ki akaja sevelji isi trin phabaja. (Vo ovaa ko{ni~ka ima tri jabolki).
Drabarkeren akava teksti ba{o Itar Pejo thaj dikhen {ukar o istaknime lafija: Avilo o Itar Pejo kotar o Mariovo ko Prilep. Vov lija te phirel peske ko drom thaj te del vika: -Me avava kotar e mule, bree—eej! [undale jekh d`uvli thaj iklili keraldan. Voj phu~lja le: -Kotar avesa tu? Me avava kota e mule- vakjergja olake vov. Voj vakjargja leske: - Pend`aresa e Ahmede amare? -But {ukar d`anava ole. O Ahmedi si ko baro zori, ki bari buti, ama love nanele. I d`uvli hohadili, lelja jekh kesi lovencar, dind`a oleske thaj vakergja oleske: -Ale akala love, te de olen e Ahmedeske thaj ker leske but seljami amendar. O Itar Pejo lija o love peske thaj gelo . Vov hohavda e d`uvlja , soske kotar e mule khonik ni irisalilo. Te dikha so vakerena o lafija so si pe~atime kale {abdikencar. So dikhasa ko akala lafija? Dikhasa kaj odola lafija zameninena e anaven kolencar so ozna~inena personja thaj korkore von ozna~inen odole personen (d`enen). Odoleske von vikinenape D`enutne istanardine. Isi amen trin personalno istanardine thaj sakoja si ozna~ime : me (jas), tu (ti), vov/ov (toj), oj (taa), voj(taa).
57
E d`enutne isthanarde ba{e so trin d`ene isi olen ko jekhipe thaj butipe:
Jekhipe (Ednina)
Butipe (Mno`ina)
1. d`. me (jas)
amen (nie) 2.d`. tumen (vie) 3. d`.von (on) (tie) 1.d`.
2. d`. tu (ti) 3. d`.vov/ov/voj (toj,taa)
Pu~imata: So si istanarde?
58
Iripaske istanarde/sarvavne (Povratni zamenki) Iripaske sarnavne si: Me korkoro, tu korkoro vov korkoro voj korkoro amen korkore, tumen korkore von korkore thaj i saravni pes. Voj kerdili katar i forma po. Paruvilepes pe kazusesa (pade`) thaj kerel avinde forme. Singular, mur{ikano thaj d`uvlikano jeri: (povratni zamenki se): N.pes G. peski, peske D. peski A.pes V.I.peja,pesa L. peste Abl.pestar
Iripaski saravni pes an pluralo kerel avinde forme (Povratni zamenki pes vo mno`ina) N. pes G.pengo,pengi,penge D.penge A.pen V.I.pencar L.pende Abl. pendar
59
Therimaske sarnava (Prisvojni zamenki) Therimaske sarnava vakerena o generalno relacije perimaske Amaro pa~ape – na{e veruvawe Tumare ~have - va{ite deca Lengo xoxavipe – nivnoto la`ewe Mori pustik – mojata kniga Tiro kher- tvojata ku}a Lesko gad - negovata ko{ula Oblikora ba{i therimakse e sa d`enenge si: : moro - moj mori - moja more - moji tiri-tvoja tire-tvoji lesko-negov leski-negova leske-negovi lako-nejzino laki-nejzina lake-nejzini amaro-na{ amari-na{a amare-na{i tumaro-va{ tumari-va{a tumare-va{i lengo-niven lengi-nivna lenge-nivni
Ljeljakerdo obliko kotar o therimaske sarnava pes si: piro – svoj, piri - svoja pire - svoji
60
Sikavimaske sarnava (Pokazni zamenki) Sikavimaske sarnava silen funkcija te sikaven d`eno ja {ej thaj lengi karakteristika: Akava manu{, na okova. Sikavimaske sarnava va{ d`eno ja {ej an vorta pa{ipen si: Akava, akaja, akala. Sikavimaske sarnava ba{o d`ene ja {eja po duripen si: okova, okoja,okola, gasavo, gasave
Pu~ibnaske sarnava si: Ko? (Koj?) So? ([to?) Savo? (Koe?) Sarsavo? (Kakvo?) Sarsavi? (Kakva?) Sarsave? (Kakvi?)
Pu~imata: So si istanarde? Vaker amenge save istanarde isi?
61
Kjeripnale (Glagoli) O gavutno thaj oleskere ~have Ked sine but phuro jekh gavutno ko jekh gav vikingja pire ~haven thaj vakjergja olenge: -Me ~have, me ka d`av ki okoja dunjava. Tumen ka oven barvale thaj baxtale kana ka arakhen okova so si garavdo ki amari rez. O ~have gndingje kaj odori kaj isi sumnakaj. Palo lengoro dadeskoro meripe von rangle sa i phuv trujal i rez, ama sumnakaj ni arakle. Ma{karo odova i {ukar rangli rez anda olenge baro barvalipe.
Ezop So manglja o dat te vakeri pe ~havenge? Diken {ukar o istaknime lafija ki akaja paramisi. So mangolpe olencar te vakeripe ? Kjeripnale si lafija so ozna~inena po jekh buti vikinenape kjeripnale. O kjeipnalo d`ava vakerol ba{o prvvno d`eno ko jekipe. I buti vakerdi olesa kerela o d`eno kova so vakeri ba{i peste, a odova si prvo d`eno ko jekipe. (Me d`ava – Jas odam). O kjeripnale vakergja, tano ba{o trito d`eno ko jekipe. E kjeripne rangle, arakle ,gndingje vakeren ba{o trito d`eno ko butipe.
E kjeripnalengere dejstvija kerenape ko nesavo vakti, oven ko akanutno, ko naklo, ja palem ko avutno vakti. Hramisar ko tlo tefteri po bi{ lafjorina kote ka oven kjeripnale.
62
von {aj te
Akanutno vakti
O akanutno vakti si okola keripnale forme kolencar so vakeripe buti so kerelape ko momenti kana kerelapi lafi ba{i oleste. jekipe 1. d`. me d`ava 2. d`. tu d`aja 3. d`.vov (ov) d`ala)
butipe 1.d`. amen d`aja 2. d`. tumen d`ana 3. d`. von(ola) d`ana
jekipe
butipe
1.d1. khel - av 2.d`. khel - es 3.d`. khel - el
1.d`. khel - as 2.d`.khel - en 3. d`. khel - en
Phu~imata: Hramoninen ke tumare tefterja po de{ keripne thaj trampinen olen ko jekipe thaj butipe. Hramisar ko tlo tefteri po de{ lafjorina kotar o akanutno vakti. Sar kerel pe o akanutno vakti? Savi si i karakteristika e akanutno vakteski?
63
Naklo vakti (Minato vreme)
I d`angli lisica Jekh licica d`ivdinela sine ko jekh foro. Rakjate sine phirela ko kurko thaj kedela sine sa so a~hovela sine kotar kjil thaj kotar o mas. Jekh drom khugja ko jekh dukjani ko jekh bojad`ija thaj farbisalili ki modra boja. Agjahar bojadimi sikadili ko ve{. Ko odova vakti o zverija birisarena sine hani. Kana dikle e modro zverka, izbirisardela haneske. I lisica lija te carini. ^ak o aslanja thaj o panterja teljovena sine olake. Ama o thagaripe e lisicako ni traisarda but: ked pelo br{ind thovgja i boja kotari lakiri morti. Tegani savore pend`arde e lisica. Tegani na salde so paldingjela , on mudard`e ola marindoj. Arak ko akava teksti o kjeripnale kotar o naklo vakti. Hramisar ko tlo tefteri po de{ lafjorina kotar o nkhlo vakti.
64
Nkhlo bibitirimo vakti (Minato nesvre{eno vreme) jekipe 1 d`. khel-av-as 2.d`. khel-es-as 3 d`. khel-el as
butipe 1.d`/ khel-as-as 2.d`. khel-en-as 3.d`. khel-en-as
Hramisar ko tlo tefteri po trin lafjorina kotar o nkhlo bibitirimo vakti Sar kerel pe o bibitirimo vakti?
Nakhlo bitirimo vakti (Minato svr{eno vreme) jekipe 1.d`. khel-gjum/ kheldem 2.d`. khelgjan / khel-dan 3. d`. khel-gjas / khel-das
butipe 1.d`. khel-gjam /ljeldam 2.d`.khel-gjas / kjhel das 3. d`. khel-de / khel-de
Hramisar ko tlo tefteri po trin lafjorina kotar o nkhlo bitirimo vakti
Dijalogo 18: Kasa d`ivdinesa ko naklo ber{, na ljeljan li nevo kher? Me be[avas me amalesa, akate isi ole tikni dukjana ko agor e dizjako. Vov so bikinel ki dukjana? Akana vov bikinela maro thaj gudlipe.
65
Avutno vakti (Idno vreme) Dijalogo 19: Me ka avav (Jas ke dojdam)
-Soske na aljan mancar? -Me ka avavas, ama mi romni a~avgjas man ko vudar. Mangelas te tradav la e vordasa ko kurko te kinel xabe e kereske. -A pale odova? -Pale odova ,taman ka cidav alo o Mir~e. Tu d`anes le, vov si me praleskoro amal. Mangelas te vakerav leske sar te la~harel po vordon. D`i kaj sikavav ole so te kerel, mo cikno ~havo pelo thaj paglja po piro. Sigo na{ljum te ingarav le ki bolnica. Ka vakerav tuke , kaj na{ti te avav tusa, ama bistergjumas to telefoni. Ka d`a kupate ma~enge ko kurko so avela. Aarken ko akava teksti o kjeripnale kotar o avutno vakti.
avav- doa|am
ka avav - }e dojdam
Avdive ka drabarav jekh la~ho lil. (Deneska ke ~itam edna dobra kniga). O naklo vakti kerelape e ~esticaja ka thaj o akanutno vaktu. O keripnale forme kola so ozna~inena i buti so ka kerelpe ili ka kerelpe ko momenti kana kerelape lafi t.e. ko avutnipe, vikinipe avutno vakti.
jekipe
butipe
1.d`. ka kerav 2.d`. ka keres 3.d`. ka kerel
1.d`. ka keras 2. d`.ka keren 3. d`.ka keren
jekipe
butipe
1.d`. ka d`av 2.d`.ka d`as 3.d`. ka d`al
1.d`.ka d`as 2.d`. ka d`an 3. ka d`an
Ke tumare ttefterja hramonen khere po de{ kjeripnale kotar avutno vakti. Hramisar ko tlo tefteri po trin lafjorina kotar o avutno vakti.
66
^a~ehramondo (Pravopis) Kaj hramilpe bari {abdi? Hramosar de{ personalno anava. Ekzamplija: (Primeri:) 8 April, Prvi Maj, Nevo Ber{, Vasilica, Gjurgjevdani, Erdelezi thaj Bajrami, O anava e baredivesengoro hraminenape bare {abdikencar. Sakoja nevi lafjori hraminipe bare {abdikaja. Taesa ka d`av ki sikavni. -Geljan li ko stadioni? -Nanema vakti odoleske na gjeljum. O anava e institucijengere hraminenape bare {abdikencar. Institut za makedonski jazik"Krste Misirkov", Skopje; Institut za folklor"Marko Cepenkov" Skopje. E titule sar so si: Prof. Mr. Dr. hramimpe bare {abdikencar.Sa o anava e `urnalengere sar sosi :"Ve~er", "Dnevnik", "Nova Makedonija" hem vavera hraminpe bare {abdikencar. O anava e dizjengere , ra{trengere thaj e lenjengoro: Skopje, Sarjevo, Beograd, Makedonija, Italija, Indija, Srbija, Vardar, Dunav, Morava, Sava , Drina, Tisa , Lepenec, hramonenape bare {abdikencar. O titule sar sosi: Prof., Mr., Dr. hraminenape bare {abdikencar Hramisar ki tiro tefteri pravilno akala lafjorina! Sijama sine ki plain vodno. O Ohrid, bitola, skopje,gostivar, Strumica thaj Del~evo si em{ukar forora ki Makedonija. O {erutno plo{tadi ko skopje vikinipe "makedonija".
67
Oralno vakeripe thaj }eripe
Informacija E manu{a but drom vakjerena ma{karipeste. Odova si manu{eskoro trubipe bizo odova dali si baro ja palem tikno. O lafikeripe sikljolape nenamerno So mora te d`anelpe ba{o keripe lafi: -Ko kasa {aj te kerel lafi? (Phen em phral) -Kana si trubutno te kerelpe lafi? (Kana sam lo{ale.) -Ba{i so {aj te kera lafi? (Ba{o amalikane teme). -Kana jekh kerela lafi, e vavera d`ene trubul te {unen ole . -Kana neko khan~i vakjarel tumenge dikhen ole ko jakja.
Talemi : (Ve`ba) Hramisaren jekh lafikjeripe ko tumaro tefteri. Hramonen disavo tumaro ~erdipe ko tefteri . Hramonen ko tumaro tefteri d`ivdipaskoro ~erdipe. Ko hramonel em{ukar? (O lilarne-o pisatelja). So mothovipe? ([to se opi{uva?) O avruno izgledi e d`enegoro, e predmetengoro,e d`ivutrengoro, e kjerengoro em sa vaver so dikhaja. Kana si emla~o o mothovipe? Kanaomotovolapes celosno thaj jasno? Mothoven ba{i siklana. Mothov thaj hramon ko tlo tefteri jekh jevedeskoro dive.
O teksti {aj te ovel hramondo ki proza sar so si: o paramisa, romanija, drame...
O teksti {aj te ovel hramondo em ko stihija. Odova vikinipe poezija. Ko stihija {aj te hraminenpe o gilja, o basne, o drame ... O manu{a so hramonena poezija vikinenape poetija.
Pu~imata So si o poetija?
68
Hramondo vakeripe Soske valjani te prepi{inipe? Jekh poslovica vakeri: "O manu{ sikljovela sa d`ikote si d`ivdo" (^ovekot se u~i se dodeka e `iv). Prepi{in ko tumaro tefteri jekh ~etivo kotar tumari ~itanka.
Diktat So si diktat? ([to e diktat?) I sikavni vakeri o lafija, a o ~have hraminena olen. I sikavni vakeri i lafjori a o siklutne hraminena. I sikavni vakeri o tekstija a o siklutne hraminena. So si avtodiktat? ([to e avtodiktat?) O ~have kana korkore vakerena peske o lafija thaj hraminena olen. O ~have korkore vakerena peske o lafjori thaj hramonena olen. O ~have sikljovena nesavi gili , a palo odova hraminen olen ko tefteri. Soske si trubutno o diktati? Te bi o ~have ve`binena o hramipe bizo gre{ke.
Sikljov trin gatanke ki ti godi thaj hramisar len ko tiro tefteri. Hramin tuke jekh tikno avtodiktati.
69
E romengiri istorija thaj olengiri ~hib D`i `vdive e romengiri istorija nane panda {ukar sikljoverdi, ako kaj siklile la but sikavde manu{a. Agjaar so panda {ukar na{ti te d`anel pe o iklibe e Romengoro, soske o Roma `ivinena ko but phuvja ki Evropa, a ko ponevo vakti `ivinena ki Amerika. O bid`anipe avel avera da rigatar, so e romen dine but alava o manu{a ma{kar kolende on `ivinen. Ko Balkansko ekva{d`aziri sar da ko aver evropakere phuvja e romen dine pes alav Egjupci ja palem Cigani. O alav Gjupci andi sikliba gndinenas pes kaj o Roma si kotar o Egipet. Odova alav o Roma korkore on dingje peske, te garaven pe tari inkvizicija, savi uli d`andi pe paldipasa e romenge. Disave khangira d`angle e romen sar benga, sar manu{a kola ingalena bila~ipe thaj bibaxt, manu{a ko ~oren. O alav Cigani , save alavesa pobut ~hingaren e romen ki Evropa thaj ke vaver phuvja, avel taro alav ^andra.
70
Savo alav ingalen o manu{a ki Indija, ko Ka{mir, a save manu{engiri ~hib si jekh ka jekh pa{e e romengere ~hibjaja ani Evropa. Tergjol aver da hipoteza, kaj o Roma si vaviloncija, armandine te phiren ki dunja, pal o peravipe e dizjakoro Vavilon. Ki Francija dine o alav Bohemi. Gndinenlpe kaj lile o alav Bohemi adalestar so nakhle tari ~ehoslova~ka, savi phuv si phend`arutni thaj telal o alav Bohemija. Avindos tari ~ehoslovakija (Bohemija) on ingard`e pesa lila, kaj si tari Bohemija. Avdive d`anelpe kaj o Roma ale tari Indija. I embari romani migracija uli ko de{to zamani ola avena kotar i Indija ( taro Pamir). O Roma mukle phi purani kuna Indija thaj nakle ko aver phuvja soske sine but ~ore thaj sine paldime taro vaver varvarengere manu{a. Ko de{to zamani (veko) e manu{engoro ki Indija ulo but pharo. But pareste `ivinena sine o gavutne. O dinastajalo thagaripe Gupta ~hinadilo. Akaja situacia dod`akergja la o afganistaneskoro sultani Mahmud gaznevid (988-1030), kova eftavarde{ drom pe askerenca ~orgja thaj targja e indijakere gava thaj dizja. Vov ingjarda pesa an dasipe bari kupa indusoren. Agjaar o gaznevid lilja telo po tagaripe baro kotor kotar i Indija. Ko akava vakti ko than dasikane sistemoske nakhavel o feudalno sistemo. Ko akava vakti i Utarali Indija bari kupa manu{a na{en karik Dak{imali Indija. O Roma kola so `ivinena ko Pend`ap ando ~oripe thaj rgja ko agor ko de{to zamani (veko) lele te d`an ko nekobore dromende karik ki Evropa, rodindoj po la~o vestipe. O Roma na mukle pi phuv jekhvarestar thaj na ale agjaar sigate ki Evropa, on tergjovena nesave thanende xari vakti, a nesave thanende ber[encar- azijakere phuvende. Akava ikljovibe tari Indija sine ko etape. D`anel pe kaj jekh bari kupa Roma iklile tari Indija thaj nakle te `ivinen ki Persija, provincijate Luristan, a o Roma ko be{en ote vakeren peske "Luri". Adale romengoro nakhibe tari Indija ko Luristan sine but ko phurano vakti (pan~to zamani anglal amari era). 71
O Roma kola iklile tari Indija ko agor taro de{to zamani nakle ko kupa ando azijakere phuvja: Iran, Irak, Sirija, Ermenija thaj Khoranipe (Turcija). Ko Balkansko ekva{d`aziri o Roma ale taro Pa{utno istok, a e vaktesa ~hordile pes ko sa aver evropake phuvja. O Roma na terdile bare vaktesa ko jekh than, lengoro drom sine karik Evropa. Nesave gele ki Afrika, Afganistan, Turkemnistan thaj vavare phuvende. Avdive isi Roma ki Amerika thaj ki Avstralija. Ko de{u{tarto zamani o roma nakle ki Gr~ka (neasave olendar ote da terdile), Bugarija, Srbija , Makedonija, Albanija, Romanija. Avdive najbut Roma isi ko Balkani, a ki sasti Evropa isi trujal 15 milionja Roma.
72
O romano folklori O romano folklori si but barvalo. But si pend`arde o romane gilja ko sumnal. Em o Roma em o gad`e mangena te {unen romane gilja. Isi but romane gilja ki romani ~hib. E romane gilen isi but la~hi melodija. But romane giljen isi emocionalno , dinami~no thaj nostalgi~no karakteri. Em pend`arde gilavutne romane gilenge si : Esma Red`epova, [aban Bajramovi} , Erd`an, D`emalj, ^ita, Ahmet , Zvonko Demirovi} em vavera. Ko romane bijava em but si zastupime akala muzikake instrumentija kolende ba{alena o Roma: harmonika, saksafoni, grnata, gitara, truba, gimbi{i, tarabuka, violina, davuli, zurle thaj barabani.
73
Romane horja thaj tancija Ki Makedonija e romen isi romane horja thaj kjeliba. But phend`arde romane horja si akala: Topaansko , E baboskoro, Telo va, E sasujakoro, E borjakoro em but vavera.
Romane tradicije thaj rituajla Em phurane romane bare dive ke gad`ikane Roma thaj cikno delo katar e xoraxane roma si: Bo`i~i(Kre~uno), Vasilica, Gjurgjevdano (Erdelezi), Veligdano, Sv. Atanas (Upa{ o iven), a e muslimansko Roma keren o Bajramo, Ramazano thaj Maatemi. Phurane romane profesije Jekh kotar o empurane romane zanatija si o kova~ko zanaeti. Palo leste avela o D`mbazluko- arakiba thaj bikiba grasten, o ba{avne (muzikantija), o amald`ije, kondurad`ije, ~ista~ija menijengere, metlarja, kerpi~arja, izmekjarja em vavera.
74
Kova~ija Ko li agjaar khuvela, Tupa- tapa, tapa-tupa? O kova~ija o terne kovinena: Cop-cop, cop, Lop-lop, lop! Ko li agjaar khuvela, O ~ekani zoraleste marela, Jakh frdela thaj phagjarela, Plek- plek, plek Zvek-zvek, zvek! Oton @upan~i~ So kerd`a ko tumaro kjer o zanaet~ija. Prepi{in ki tumari tetratka o dujto kotar kotar akaja stihotvorba.
75
Romani ximna D`elem, d`elem D`elem, d`elem lungone dromencar, Maladilem bahtale Romencar, D`elem, d`elem lungone dromencar, Maladilem bahtale Romencar. A-aj, Romalen, a-aj ~avalen, A-aj, Romalen, a-aj ~avalen. Ala voliv lake kale jakha, Kale jakha sar duj kale drakha. Ala voliv lake kale jakha, Kale jakha sar duj kale drakha. A-aj, Romalen, a-aj ~avalen, A-aj, Romalen, a-aj ~avalen. ^indem lake ,lolo dikhlo Tursko, Kaj voliv la a~hel latar pusto. ^indem lake ,lolo dikhlo Tursko, Kaj voliv la a~hel latar pusto. A-aj, Romalen, a-aj ~avalen, A-aj, Romalen, a-aj ~avalen.
76
D-r Trajko Petrovski Miranda Ramova
Lektura thaj korektura: Prof. Lejla Salijeva
Ilustratori : Nikola Petrov
Recenzentija: D-r Bone Veli~kovski Prof. Vasvije Ja{arovska Prof. Sevd`an Sulejmanovski É‚ÉĄÉžÉšÉœÉšÉą ɆɢɧɢɍɏÉ&#x;ÉŞÉŤÉŹÉœÉ¨ ÉĄÉš É¨É›ÉŞÉšÉĄÉ¨ÉœÉšÉ§É˘É&#x; ɢ ɧɚÉɤɚ ÉĄÉš ÉŠÉ&#x;ÉŠÉɛɼɢɤɚ ɆɚɤÉ&#x;ÉžÉ¨É§É˘Ę Éš ɉÉ&#x;ɹɚɏɢ ȽɪɚɎɢɹɤɢ É°É&#x;ɧɏɚɪ ɞɨɨÉ&#x;ÉĽ É‹É¤É¨ÉŠĘ É&#x; ÉŒÉ˘ÉŞÉšÉ É‹É¨ ÉŞÉ&#x;ɲÉ&#x;ɧɢÉ&#x; ɧɚ ɆɢɧɢɍɏÉ&#x;ɪɨɏ ÉĄÉš É¨É›ÉŞÉšÉĄÉ¨ÉœÉšÉ§É˘É&#x; ɢ ɧɚÉɤɚ ɧɚ ÉŠÉ&#x;ÉŠÉɛɼɢɤɚ ɆɚɤÉ&#x;ÉžÉ¨É§É˘Ę Éš ɛɪ ɨɞ É?ɨɞɢɧɚ ÉŤÉ&#x; ɨɞɨɛɪÉɜɚ ÉɊɨɏɪÉ&#x;ɛɚɏɚ ɧɚ É¨ÉœÉ¨Ę ÉÉąÉ&#x;ɛɧɢɤ CIP – K “ . â€?,
373.3.016:811.214.58(075.2) PETROVSKI, Trajko Romani hib thaj kultura baĹĄo V klasi / Trajko Petrovski, Miranda Ramova ; [ilustratori Nikola Petrov]. -
: , 2010. - 77 . : . ; 30 ISBN 978-608-226-188-1 1.Ramova, Miranda [ ] COBISS.MK-ID 84322058