toe dat een kunstwerk of voorstelling zowel in het hier en nu als elders, virtueel en vaak in uitgesteld relais een impact kan hebben? Zien we vandaag niet heel wat kunstenaars die aan de slag gaan met een veelheid van media, die elk een eigen temporele ervaring veronderstellen? Zijn er geen curatoren en kunstenaars die het schijnbaar geschiedenisloze presentisme opnieuw in beweging willen brengen door fragmenten uit het verleden op te graven, alternatieve geschiedenissen te verkennen of te speculeren over de toekomst met als doel het heden te transformeren? Verschijnt daar geen ander heden, dat doortrokken is van heterochronie? Kunstfilosoof Peter Osborne meent dan ook dat juist daar de eigenheid van het hedendaagse ligt. Niet in het presentisme maar in het ‘con-temporary’, waarbij de ‘con’ of ‘samen’ benadrukt wordt maar dan ‘niet eenvoudigweg als het samenkomen in tijd maar van tijden, als het samenkomen van verschillende maar even aanwezige temporaliteiten.’ 10 Door zorgvuldige assemblages te maken van verschillende tijden kan kunst ‘con-temporary’ worden. Het is belangrijk op te merken dat deze ‘con-’ voor Osborne veronderstelt dat ook de moderniteit vandaag nog steeds ‘contemporain’ is: op uiteenlopende manieren moeten we met de veelvormige aanwezigheid van dat project onderhandelen. Ook kunsttheoretica Claire Bishop verdedigt een ‘niet-presentistische, multi temporele hedendaagsheid’.11 Kunst kan een plek zijn waar men zowel het heden als het verleden ‘tegen de tijd in’ leest. Walter Benjamins notie van het dialectische beeld indachtig, noemt Bishop dat ‘dialectische hedendaagsheid’. Ze denkt daarbij in eerste instantie aan musea die kunsthistorische artefacten niet chronologisch presenteren, maar heel gericht assemblages maken van (kunst)objecten, vaak verbonden met vergeten of onderdrukte geschiedenissen, met als doel ‘het verleden te mobiliseren door het in het heden te vuren’. Volgens Benjamin ligt aan het dialectische beeld altijd een ‘constructieprincipe’ ten grondslag. Kortom: het hedendaagse is niet zomaar gegeven, maar moet geproduceerd worden. Het komt voort uit een praktijk waarin men gericht puzzelt met tijden – elementen, episodes of fragmenten uit het verleden, voorafspiegelingen van de toekomst, representaties van het heden, die samen naast en tegen elkaar in werken. En het is een specifieke, experimentele praktijk: welke tijden wil je precies samenbrengen? Niet elke assemblage brengt contemporaliteit voort. We moeten dus de vraag stellen welk heden geproduceerd wordt wanneer bijvoorbeeld
12