Eindrapport
Structuurvisie Duinengordel Besturen van Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek, Maaseik en Bree en het Agentschap voor Natuur en Bos februari 2013
Inhoudsopgave 1. Inleiding
5
2. Voortraject van samenwerking en participatie
7
2.1 Statutair partnership: gegroeid vanuit terreinbeheer
7
2.2 Participatieve visievorming: brug naar de mensen
7
3. Gebiedsanalyse van de Duinengordel
5.2 Duinengordel als recreatief-toeristische troef
31
5.2.1 Inhoud van de pijler
31
5.2.2 Actielijnen
37
5.3 Lokale bevolking als schatbewaarder
41
5.3.1 Inhoud van de pijler
41
5.3.2 Actielijnen
41
11
5.4 Platform voor samenwerking
43
3.1 Landschapshistoriek
11
5.4.1 Inhoud van de pijler
43
3.2 Landschapsopbouw
13
5.4.2 Actielijnen
45
3.3 Natura 2000: instandhoudingsdoelstellingen
19
4. Missie
21
5. Vier strategische pijlers
23
5.1 Topgebied voor Europese natuur
23
5.1.1 Inhoud van de pijler
23
5.1.2 Actielijnen
26
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
3
fototekst
1 Inleiding Het gebied de Duinengordel is een unieke natuurkern
Het project Duinengordel is een gezamenlijk initiatief van
gelegen in het hart van de Limburgse Kempen. De land-
de gemeentebesturen van Meeuwen-Gruitrode, Opglab-
duinen in dit gebied hebben een uitzonderlijk reliĂŤf door
beek, Maaseik en Bree en het Agentschap voor Natuur en
hun uitgestrektheid en hun hoogte. In de open relicten zijn
Bos, de grote, openbare eigenaren in het gebied. Samen
de specifieke natuurlijke landduinvegetaties nog aanwezig
werken zij aan een ambitieuze, eigendom overschrijdende
met de kenmerkende, zeldzame dier- en plantensoorten.
visie en een integrale aanpak voor 2000 ha toegankelijk en
Het boscomplex en het open landschap omheen deze
beleefbaar bos- en natuurgebied in samenhang met het
gouden natuurschat zijn uitgestrekt. Het geheel is groot
landbouwgebied eromheen. Essentieel voor de partners
genoeg om een ruime en veelzijdige beleving toe te laten
is het ontwikkelen van de Duinengordel als hefboom voor
die toch samengaat met de draagkracht van de hoge
lokaal ondernemerschap, de integratie in de toeristische
natuurwaarden. Bewoners uit de omliggende kernen
regio Limburgse Kempen en een sterkere waardering voor
en mensen van verderaf recreĂŤren hier vandaag, maar
dit uniek open ruimtegebied bij de lokale bevolking.
de rijkdom van het gebied geniet nog geen echt grote bekendheid.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
5
fototekst
2 Voortraject van samenwerking en participatie 2.1 Statutair partnership:
De partners werken in het gebied al geruime tijd samen
projectgebied en het uitwerken van een communicatie-
gegroeid vanuit terreinbeheer
met Toerisme Limburg en Regionaal Landschap Kempen
traject.
Sinds 2010 werken de partners Agentschap voor Natuur en
en Maasland rond het uitleggen en optimaal onderhouden
Bos (ANB) en de vier gemeentebesturen een geïntegreerde
van recreatieve routestructuren.
In april en mei 2011 werden betrokkenen in het projectgebied uitgenodigd om hun kennis en wensen aan te
visie uit voor het behoud en de verdere ontwikkeling van natuurwaarden, landschapswaarden en cultuurhistorische
In januari 2012 werd het partnership gehonoreerd door de
brengen in werkgroepen rond Recreatie en Toerisme,
waarden, duurzame houtproductie en de verdere uitbouw
Afdeling Ruimtelijke Planning van de Vlaamse Overheid
Natuur, Landschap en Erfgoed. Op deze vergaderingen
van een duurzaam pakket aan educatieve, recreatieve
met een subsidie voor een ruimtelijk strategisch project
werd de basisanalyse van het hele gebied voorgesteld.
en toeristische mogelijkheden binnen het eigendom
Duinengordel. Door een integrale aanpak willen de
Deze analyse werd met de werkgroep besproken en moge-
overschrijdende projectgebied van de Duinengordel.
projectindieners de hoge natuur- en landschapswaarden
lijke knelpunten en potenties konden aangehaald worden.
Hiervoor werd in 2011 het statutair partnership ‘Interlokale
maximaal veiligstellen en versterken en tegelijk de
In de Bijlagen zijn de verslagen van deze vergaderingen
vereniging Limburgse Duinen’ opgericht.
maatschappelijke diensten die door deze ruimte worden
opgenomen.
geleverd op vlak van landbouw, bosbouw, recreatie en Door een overkoepelende aanpak wil het partnership
toerisme optimaliseren en goed op elkaar afstemmen. Het
De bosgroepen Hoge Kempen en Noord-Limburg startten
schaalvoordelen en bijkomende kansen creëren met het
behoud en herstel van het unieke open ruimtecomplex
een werking voor de privéboseigenaars in de Duinen-
oog op een evenwichtige en gevarieerde functievervulling
kan zo samengaan met initiatieven gericht op maatschap-
gordel met een druk bijgewoonde infovergadering.
en de ontwikkeling van een groenpool waarvan de uitstra-
pelijke valorisatie en verankering. In de daarop volgende maanden vond per thema tech-
ling het lokale niveau overstijgt. Het partnership wil zo komen tot een sterkere maatschappelijke verankering van
2.2 Participatieve visievorming:
de Duinengordel in de ruimste zin.
brug naar de mensen
nisch overleg plaats met specialisten.
In februari 2011 werd een studiebureau aangesteld voor Op regelmatige basis komen vertegenwoordigers van
de opmaak van de structuurvisie, het uitwerken van een
dit partnership en van de bosgroepen bijeen tijdens een
gezamenlijke toegankelijkheidsregeling voor het hele
stuurgroepoverleg.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
7
Wat gebiedskenners zeggen
Het beleid van de gemeenten om in het gebied geen private
ontwikkelingsmogelijkheden voor natuureducatie. Dit is een
Als bewoners die betrokken zijn bij het recreatieve gebruik, de
weekendverblijven te behouden voor de toekomst, wordt
plek waar je waardevolle zaken ook in het echt kunt laten zien.
natuureducatie, heemkunde of de toeristische ontwikkeling,
door de kenners gedragen. Al blijft dit voor een deel van de
vertellen over het projectgebied, dan geven ze de volgende
betrokken eigenaars nog een bittere pil.
Betrokken omwonenden noemen de hoogste toppen van de Oudsberg, het ven van de Ruiterskuilen en de oostelijke steil-
sterke punten en bezorgdheden aan (april - mei 2011). Het bos- en natuurgebied voelt aan als een grote eenheid,
rand zeer aantrekkelijke plekken voor recreanten. Het zijn land-
De bossen zijn recreatief goed ontsloten voor diverse gebrui-
maar is heel divers: naaldbos – loofbos – heide – vennen
schappelijk nu al toplocaties. De Oudsberg en Ruiterskuilen
kers op de vele boswegen. Er zijn wel bezorgdheden over het
– landduinen – mee ingesloten landbouw én omliggend
zijn tegelijk zones met de hoogste ecologische waarde in de
wegennet: de staat van een aantal wegen na houtoogst laat
landbouwlandschap. Het aanvoelen als één eenheid ligt deels
Duinengordel. Dat levert een kruistabel van de ecologisch en
te wensen over en op eerder smalle wegen waar zowel ruiters,
aan de scherpe landschappelijke grens tussen het bos en de
recreatief uitzonderlijk waardevolle en behoorlijk waardevolle
wandelaars als fietsers komen, is er plaatselijk hinder door
landbouw. Deels ziet men daarin ook een gemiste kans om
gebieden (tabel 2.1).
sporenvorming en kan het druk zijn.
ecologisch en landschappelijk geleidelijker overgangen te maken, deels is het ook net kenmerkend. Het is een gebied
Landbouwers wijzen op de voordelen van afwisseling van
Met enige trots spreken de meesten over hét jeugdbivakgebied
dat meer rust uitstraalt en ook stiller is dan gemiddeld in het
landbouwgebruikspercelen met bos- en natuurpercelen in
van Vlaanderen. Een niet te verwaarlozen deel van de Vlaamse
Vlaamse buitengebied. Sporadisch geluid van de militaire
het boscomplex. Ze zijn bezorgd voor de ruimte-inname door
en zelfs Nederlandse jeugd komt hier op kamp en zo zijn de
vliegtuigen vormt de uitzondering en valt daardoor extra op.
bosuitbreiding en natuurontwikkeling.
De vennen op de Ruiterskuilen geven de indruk van een wat
Het gebied kent een rijke historie van landgebruik. Sporen
vergeten, verborgen schat, naast de gekende Oudsberg. De
en kenmerken vanuit de prehistorie en meerdere periodes
De betrokkenen zien duidelijke mogelijkheden voor een
natte natuurwaarden zijn minstens zo belangrijk als de droge in
uit de geschiedenis vragen hier om ontsloten en beleefbaar
versnellingsslag als toeristisch product binnen een product
de hogere duinen.
gemaakt te worden: reliëfelementen, wegenpatronen en kleine
speelbossen van de Duinengordel hun referentiebeeld van wat bos en natuur is.
landschapselementen, archeologische sites, plaatsnamen,
markt cyclus. De groei kan zitten in kleinschalige tot midden-
8
schalige verblijven en horeca: bed and breakfasts, boerderijva-
Kenners wijzen op de uitzonderlijke relictpopulaties van
kanties, kleinere hotels.
zeldzame diersoorten in het hele gebied en er zijn nog meer
recentere ontginningspatronen worden genoemd.
Op 10 juni 2011 groef minister Joke Schauvliege de schatten van de Duinengordel op uit het duinzand van de
Ecologisch uitzonderlijk
Recreatief uitzonderlijk
Recreatief behoorlijk
Oudsberg omgeving, ven Ruiterskuilen
Overige vennen
Oudsberg. Zo stelde zij het project Duinengordel aan de pers voor, samen met de burgemeesters, de provinciale gedeputeerde voor leefmilieu en de administrateur-
Ecologisch behoorlijk
Steilrand tussen Waterloos en Opitter, speelzones in de bossen, halfopen landschap Solterheide
Open plekken Ophovenderheide, overige bosgebieden: Donderslag, Ophovender heide, Gruitroderheide, Dorperheide, Solterheide
generaal van ANB. Tabel 2.1: Kruistabel recreatieve aantrekkingskracht en ecologische waarde
In oktober 2011 bracht een delegatie van de partners een werkbezoek aan Nationaal Park Loonse en Drunense Duinen. Zij werden ontvangen door de gemeentebesturen, de natuurbeheerders en de vereniging van Duinboeren. Na verder overleg met specialisten van verschillende thema’s werd het ontwerp van structuurvisie op punt gesteld en voorgelegd aan de werkgroepen rond Recreatie en Toerisme, Natuur, Landschap en Erfgoed en aan de landbouwers en de privéboseigenaars. Met hun input en opmerkingen werd de ontwerp visie herwerkt tot een definitief visiedocument.
Illustratie 2.1: Lancering partnership Duinengordel en schattenzoektocht met minister Joke Schauvliege
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
9
Overzicht duinen Overzicht duinen
Overzicht duinen
Legenda Projectgebied Provinciegrens Cluster vlakvormige elementen
Vlakvormige landschapselementen Landduinen Legenda Naaldbos Projectgebied Heide Provinciegrens
0
0
5.000
10.000 Meters
Cluster vlakvormige elementen 5.000
10.000
Meters Vlakvormige landschapselementen
Landduinen Naaldbos Heide
Illustratie 3.1: Situering van de Duinengordel ten opzichte van andere bos- en natuurcomplexen. De inzet toont de spreiding van landduinruggen in de Kempen en in aangrenzende zandgebieden van Nederlands Brabant en Limburg (bron: landschapskenmerkenkaart) 0
5.000
10.000 Meters
3 Gebiedsanalyse van de duinengordel In deze structuurvisie wordt expliciet getracht uit te gaan
In het westen van de Duinengordel komt een specifieke
werd duidelijk dat de Celtic fields hier doorlopen tot bij het
van de kenmerkende eigenheid van de Duinengordel. Om
vorm van het duinenreliĂŤf voor. Hier rust het grondwater
westelijke einde van de Duinengordel.
die te vatten wordt het gebied hier geanalyseerd op zijn
ondiep op kleilagen in het Kempens plateau. De wind blies
historische ontwikkeling, de ruimtelijke opbouw van het
laagtes uit tot op het grondwater en daarin ontstonden
De mensen hielden steeds meer vee en kapten het bos
landschap en de natuurwaarden.
grondwatervennen. Het zand ligt nog steeds in kleine
steeds intensiever, waarmee ze de bodemrijkdom gingen
duinruggen naast deze vennen.
aantasten. Grote oppervlakten uitgeputte grond vormden
In de Bijlagen is een uitgebreide Gebiedsinventarisatie toegevoegd.
een ideale ontwikkelingsbodem voor heidevegetaties, die In het warmere klimaat na de ijstijd nam een steeds
gedijen op de arme en weinig vruchtbare zandbodem en
dichter, gemengd loofbos het landschap in. De mens
in extreem open klimaat. Er groeide een landbouwsysteem
3.1 Landschapshistoriek
dook opnieuw op in het landschap. De tijdelijke kamp-
rond deze heide en zo ontstond een uniek West-Europees
Het huidige landschap van de Duinengordel ontstond
plaatsen van deze jagers verzamelaars lagen typisch op
cultuurlandschap. Het landbouwsysteem in de Kempen
door natuurlijke en menselijke ontwikkelingen in en na de
duinenruggen, waardoor het nu uitgelezen archeologische
was tot de 19de eeuw gebaseerd op het concentreren van
laatste ijstijd.
vindplaatsen voor de Steentijden zijn. Vanaf 4.000 jaar voor
organisch materiaal van een grote oppervlakte woeste
onze tijdrekening, nam de invloed van de mens op het
grond op een kleine oppervlakte akkerland rond kleine
Het landschap is gevormd in het zand. In de laatste ijstijd
landschap snel toe en ontstond een cultuurlandschap met
gehuchten. Een van de belangrijkste mechanismen was
blies een constante noordenwind vanuit het droog-
aangepaste fauna en flora. In de Metaaltijden vanaf 1.500
het verzamelen van de mest van vee dat op de heide
gevallen Noordzeebekken een dikke laag zand over de
voor onze tijdrekening groeide de behoefte aan cultuur-
graasde, door de dieren in kralen te zetten. Ook werd vee
Kempen. Op het einde van die ijstijd draaide de wind naar
grond. In de vroege IJzertijd, deed een voor de streek type-
in potstallen gezet en gevoederd met hooi uit de beekval-
het westen, zoals vandaag nog. Die kneedde het dekzand
rend fenomeen zijn intrede, dat later ook weer verdween.
leien.
tot golven en blies ze op tot landduinen. Vaak liggen deze
De zogenaamde Celtic fields waren meerslagstelsels van
landduinen in langgerekte west-oost gerichte ruggen,
akkers met rechthoekige, bolle percelen. In Plockroy ligt
Hout was schaars, maar belangrijk als bouwhout, als
verspreid doorheen de Vlaamse en Nederlandse zand-
een complex dat met het blote oog zichtbaar is. Na onder-
geriefhout. Hout was natuurlijk ook brandstof, naast veen
streken (zie overzicht duinen in illustratie 3.1).
zoek van nauwkeurige luchtbeelden met een laserscanner
en turf uit beekvalleien en uit vennen. Op de Kruisberg
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
11
Het bos en de heide werd intensief gekapt, geplagd en
heidevlakte koos men vaak voor kaarsrechte lijnen tussen
gebrand. Na opeenvolgende jaren van droogte was het
de weinige vaste punten in het landschap. De Blauwe
op de landduinruggen dat de vegetatie het begaf. Het
Steen markeert het driedorpenpunt tussen Wijshagen,
zand kon hier opnieuw verstuiven, zoals het in de ijstijd
Gruitrode en Opglabbeek. De grenzen tussen Louwel,
had gedaan. Het is moeilijk die periodes te dateren, maar
Opoeteren en Gruitrode komen samen bij een oude
zeker tot in de 19e eeuw stoof het zand op vele plaatsen
oversteek over de Kattebeek, nabij het Zavelbos. Met de
in Vlaanderen en Nederland. Omdat de wind over de
industriële revolutie in het jonge België begon de overheid
heidevlaktes vrij spel had, kon dat danig uit de hand lopen.
plannen te maken om de woeste heidegronden op grote
Wegen, akkerland of zelfs gehuchten werden bedreigd.
schaal te bebossen met dennen. De afzet lag bij stuthout,
Eeuwenlang werd zand weggegraven en werden
eerst voor de Waalse mijnen en later voor de Limburgse.
houtwallen van eik aangeplant om het stuivend zand te
Vanuit de rechte gemeentegrenzen werd een vast raster-
vangen. Zo heeft een deel van de Oudsberg een myste-
patroon van ontginningswegen uitgezet met daartussen
zijn eikenhakhoutstoven te vinden die tot de grootste en
rieus reliëf van evenwijdige richels. Misschien is dat wel
grovedennenbestanden en later ook graslanden.
mooiste van de Lage Landen behoren. Ze vormden zich
ontstaan door ondergestoven bomenrijen, aangeplant
door het afhakken van de stammen en het weer uitlopen
door de bewoners van Louwel of Opoeteren.
Illustratie3.2: Oude stoven van Wintereikenhakhout nabij de Kruisberg
gordel aangegeven als ankerplaatsen en relictzones.
van scheuten. De scheuten werden ook begraasd door
12
In de Vlaamse landschapsatlas zijn delen van de Duinen-
schapen en de kronen vingen stuifzand dat zich steeds
De woeste gronden waren meestal in gemeenschappelijk
Relicten zijn elementen of zones waarin de waarden van
hoger opstapelde. Het resultaat zijn prachtige stam-
bezit van de dorpsgemeenschappen. Dat wordt vandaag
het traditionele landschap in zeker mate bewaard zijn
mengroepen die tot één boom behoren. Hakhout werd
bevestigd in plaatsnamen zoals Ophovenderheide,
gebleven en die getuigen van een specifieke ontwik-
zowel in houtkanten en houtwallen, als in bospercelen
Solterheide en Gruitroderheide. Soms was er wel privaat
kelingsgeschiedenis. Sommige relicten vormen complexen
toegepast. Die percelen werden houwen genoemd, zoals
initiatief voor ontginning, zoals op het verdwenen domein
van zeer verschillende aard die echter historisch en gene-
in De Houw bij Opoeteren.
de Donderslag in het westen van de Duinengordel. In
tisch samen horen en een ensemble vormen. Deze werden
de Franse tijd werd een kadaster opgezet en werden de
geselecteerd tot een aparte categorie die ankerplaats
gemeentegrenzen op het terrein afgebakend. Op de
genoemd wordt.
De hoge duin van de Oudsberg vormt een deel van de
3.2 Landschapsopbouw
wordt de Duinengordel omgeven door bosrijke beekval-
gelijknamige ankerplaats en is bovendien voorgedragen
Het bos- en natuurcomplex de Duinengordel is gelegen
leien: de Bosbeek ten zuiden, de Itterbeek ten noorden en
als kandidaat Werelderfgoed als onderdeel van het land-
in het noordoosten van de provincie Limburg, op de
de Abeek ten westen.
schap van de Hoge Kempen. Het referentiebeeld voor deze
gemeentegrenzen van Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek,
kandidatuur is het traditionele cultuurlandschap dat op
Maaseik en Bree. Het gebied is gelegen op het Kempens
Aan de hand van de illustratie op de volgende pagina
19e eeuwse kaarten te zien is en dat in de voorbije eeuw
plateau, een uitgestrekt hooggelegen zandgebied dat rust
wordt de ruimtelijke opbouw van het landschap rondom
gewijzigd werd door ontginning onder invloed van de
op dikke grindlagen. In het noordoosten van de Duinen-
en in het bos- en natuurcomplex de Duinengordel ontleed.
mijnen, de Duinengordel bestaat vandaag grotendeels
gordel gaat dit plateau abrupt over naar de lagere Maas-
uit dit ontginningslandschap. Er zijn echter nog talrijke
terrassen. Deze plek is buitengewoon markant omdat het
Gordel van landduinen
relicten aanwezig van het mooie natuur- en cultuurland-
plateau en de steilrand bebost zijn en het lagere gebied
Het zuidwestelijke kwart van het bos- en natuurcomplex
schap van stuifduinen, vennen en bosranden.
een open landbouwlandschap is. Aan de andere zijden
de Duinengordel omvat een acht kilometer lange strook of gordel van geaccidenteerd reliĂŤf dat ontstond door historische zandverstuivingen. De enorme lengte resul-
Ankerplaatsen
Relictzones
Duinengordel van Opglabbeek – Gruitrode
teerde ook in een uitzonderlijk hoog opgestoven duin aan
Vallei van de Bosbeek en De Houw
het uiteinde, de Oudsberg. Deze gordel omvat vandaag
Vallei van de Abeek (bovenloop) en straatdorp Plockroy
kleinere tot grote open plekken in het bos met open
Vallei van de Itterbeek en Eetsevelderbeek van Gruitrode tot Opitter
zandhellingen, heidevlaktes, halfopen jong bos, vennen
Paraboolduin Opglabbeek
en venoevers, eikenstoven en overgangen naar het omrin-
Vallei van de Itterbeek
gende bos van overwegend naaldbomen.
Vallei van de boven- en middenloop van de Abeek Groot Schietveld Vallei van de Bosbeek Communautaire Akker Neeroeteren
De grootste aaneengesloten open plekken met deze vegetaties liggen vandaag in het Vlaams natuurreservaat de Oudsberg. Andere omvangrijke relicten liggen in
Tabel 3.1: Ankerplaatsen en relictzones in de Duinengordel (Vlaamse Landschapsatlas)
Structuurvisie Duinengordel
het domeinbos Ophovenderheide: rond de vennen op
februari 2013
13
N
N
0
0
Legenda Legenda
Illustratie3.3: Ruimtelijke opbouw van het landschap in en om de Duinengordel
0
0,5 0
1 0,5
1
2
2
3 km
3 km
Relicten Duinenlandschap Relicten Duinenlandschap Vennen Vennen Bossen Bossen Landbouwgebied Landbouwgebied Dorpskernen Dorpskernen Bedrijventerrein Bedrijventerrein
Donderslag, in halfopen heischrale graslanden en aan
Bovendien zijn relictpopulaties van veel en erg zeldzame
gesloten ervaren. Landbouwers houden hier mee dit afwis-
de eikenstoven van de Kruisberg. De kleinere en grotere
soorten aanwezig op de gradiĂŤnten van de Duinengordel,
selende landschap in stand.
open plekken omvatten vandaag om en bij de 200 ha. Ze
terwijl ze in veel voormalige stuifduingebieden elders,
hebben naast een zeer hoge natuurwaarde door landduin-
zoals op de Kalmthoutse heide, al verdwenen zijn. De
In het noordoosten valt de rand van de bosschil samen
vegetaties met bijhorende fauna en flora ook een grote
Limburgse militaire domeinen van Helchteren en Beverlo-
met de steilrand van het Kempens plateau. Hier liggen een
aantrekkingskracht op recreanten. Vooral de Oudsberg als
Leopoldsburg omvatten grote en waardevolle landduin-
aantal kleinere historische groeven van zand of grind. In
hoogste toegankelijke landduin in Vlaanderen trekt veel
landschappen, zij het niet toegankelijk en beleefbaar.
tegenstelling tot de Hoge Kempen en de Maasvallei zijn omvangrijke groeves in het gebied tot nu toe nog niet
recreanten. Uitgestrekt boscomplex
aanwezig.
In Vlaanderen en Nederland liggen meerdere relicten van
Rondom de landduinenrelicten is een groot boscomplex
voormalige landduinenlandschappen. Maar vergeleken bij
gelegen. Deze bosschil omvat 1.800 ha domeinbossen en
Ook het bos herbergt bijzondere natuurwaarden. Het
hun enorme omvang in de 19de eeuw zijn het nu meestal
Vlaams natuurreservaat, gemeentebossen en privĂŠbossen.
gaat om natte zones met struwelen zoals in Dorperheide, om bermen met heiderelicten waaronder de zeldzame
heel bescheiden restanten, die ook steeds meer opgaan in het omringende dennenbos. De Duinengordel heeft met
Hier werden historisch uitgestrekte gemeentelijke heides
Rode dophei en Kruipbrem in de Gruitroderheide en om
de Hoge Veluwe de grote verscheidenheid aan nuances in
bebost met dennen in een kenmerkend rasterpatroon
ouder, goed ontwikkeld dennenbos met veel inheemse
het landschap met de bijhorende natuurtypes gemeen:
van ontginningspercelen. In de noordelijke helft van het
loofbomen, onder meer in de Gruitroderheide.
van nat tot droog, van lichtgolvend tot uitgesproken steil.
boscomplex, op de Ophovenderheide, de Dorperheide en
Maar een landduin met een hoogte van de Oudsberg
de Solterheide, zijn een heel aantal ontginningspercelen
Door het dichte net van boswegen en het beheer in de
is daar niet aanwezig. De Loonse en Drunense duinen
binnen het bos in landbouwgebruik. Een eeuw geleden
openbare domeinen is het bos behoorlijk goed ontsloten.
vallen dan weer op door hun enorme omvang, maar de
werden minerale meststoffen betaalbaar en konden
Omwonenden vinden hier vlot hun weg en er zijn
landschappelijke afwisseling met vennen en overgangen
ontginners heidegrond ook direct naar grasland of
toeristische routestructuren voor fietsers, wandelaars en
naar uitgesproken beekvalleien zoals bij de Oudsberg zijn
akkerland omzetten. Langs de doorgaande boswegen op
ruiters/menners, die doorlopen in de open ruimte en de
hier niet aanwezig.
de perceelsgrenzen kan de bezoeker nu een kenmerkende
bebouwing rondom.
landschappelijke compartimentering van open en
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
15
58076.361
11682.549
Zu
525335.868
Illustratie3.4: Actuele toeristische routestructuren in en om de Duinengordel
Opitter
54608.272
id
14712.965
640205.040
22742.762
Eetsevelderbeek
71959.108
15916.250
92506.921
-W ille
m
63816.225
184613.640
33374.956
20406.880
sv
37591.039
14222.799
aa
rt
30789.006
498511.859
46839.415 73618.826
133077.484
33317.994
10957.566
22439.036
6372.084
105301.471
12032.949
166621.553
53771.599
4375.051 28229.978
21985.980
6938.062
21336.373
Gruitrode
889618.702
11737.319
3841.204
220966.897
143923.109
We g
19609.842
228092.578
41502.945
479279.546
82471.971
74830.691
10547.955
naa
rO
poe
tere
n
17080.753
397612.976
42024.384
165235.767
48787.885
359889.922
96382.970
133836.802
332744.876
k
ee
49634.445
rb
Itte
304997.028
14797.178
6663.955
48188.284
14346.421
39116.143 0
Weg naar As
24661.433 319610.422
30089.295
132429.488
92571.573
Opoeteren 218824.322
125150.086
13986.857
47124.389
88084.751
481055.523
Weg naar Zw ar
Bo sb ee k
39815.937
50365.558
tberg
188052.844
5693.849
ek
Abe
Legenda Bos Ven
Opglabbeek
56465.036
145306.550
Men- en ruiterroutenetwerk
47873.521
Fietsroutenetwerk
53552.777
124111.861
Wandelroutegebied met lussen
245138.052
26970.818
1753.799 1939604.780
16610.437
22178.469
29751.685
59177.150
1681269.469
Open ruimte - landbouwlandschap
Bosbeek is de open ruimteschil veel kleinschaliger. Hier
puntennetwerk Kempen en Maasland en het ruiter- en
Omheen het boscomplex ligt een uitgestrekt land-
liggen kleinere landbouwpercelen in een dichter net van
menroutenetwerk beheerd door Toerisme Limburg. Verder
bouwlandschap dat open ruimtes tussen kleinere
kleine wegen, bomenrijen en verspreide bebouwing. Dit
zijn er semi-vaste mountainbikeroutes voor een aantal
blokken bos en kernen van bebouwing omvat. Deze
karakter is te vinden aan de noordzijde van Opglabbeek,
evenementen per jaar in het boscomplex.
open ruimte contrasteert landschappelijk scherp met de
Louwel en Opoeteren. In dit deel van de open ruimte is de
aaneengesloten bosrand van de Duinengordel. Maar de
nabijheid van de bebouwingsschil goed voelbaar. Dit land-
Er is een aanbod van horeca en verblijfsaccommodaties.
bezoeker kan op talrijke plaatsen doorheen deze visuele
schap loopt doorheen en over de Bosbeekvallei door naar
Een aantal locaties is al goed uitgebouwd, maar het alge-
grens bewegen over wandel-, fiets- en ruiterpaden. In dit
de Hoge Kempen.
mene beeld geeft de lage dichtheid ervan weer: enkele hotels, campings, maneges met verblijfsmogelijkheden
gebied liggen opvallend veel jeugdbivakplaatsen. Voor de jeugdgroepen vormen het bos en de open plekken van de
De aard van deze open ruimte biedt mogelijkheden voor
en kleinschalige verblijfsaccommodaties. Het aanbod van
Duinengordel het uitloopgebied en de sfeerbepaler.
een meervoudige rol voor de landbouw:
hoevetoerisme en vakantiewoningen is nog erg beperkt.
•
de ruimtelijke verscheidenheid van het landbouw-
Heel opvallend is de grote concentratie aan jeugdbivak-
landschap,
plaatsen rondom de Duinengordel. De Duinengordel
de verweving van de landbouwpercelen in het
is met stip hét jeugdbivakgebied van Vlaanderen. Het
boscomplex en
aanbod is ook heel erg verscheiden naar omvang, prijs en
de uitgebouwde recreatieve routes die dorpskernen,
uitrustingsniveau. Enkele jeugdbivaks liggen in of tegen
noorden op de Donderslag, de Ophovenderheide en
landbouwgebieden en het natuur- en boscomplex
het bos, maar de meeste liggen in het landbouwlandschap
de Solterheide, in het noordoosten tussen de steilrand
verbinden.
of in de bebouwing van de dorpskernen.
Opvallend is de verscheidenheid van schaal in dit landbouwlandschap. Er zijn delen met grootschalige percelen
•
waar weinige, maar wel erg lange bomenrijen, houtkanten en deels beboste beekvalleien lopen. Ze liggen in het
•
en de Zuid-Willemsvaart, en in het zuidwesten op de Grote Heide. De sfeer hier is die van de Noord Limburgse
De huidige toeristische infrastructuur wordt weergegeven
In de Bijlagen is in de Gebiedsanalyse een volledig over-
Kempen. Grote hoeves zijn prominent aanwezig en
in illustratie 3.4 en omvat gebiedsdekkende recreatieve
zicht van de recreatieve infrastructuur en het toeristische
bepalen mee de kwaliteiten van dit landschap. De route-
routestructuren: het wandelroutegebied met lussen
onthaal opgenomen.
structuren doorheen dit landbouwgebied zijn van hoge
Duinengordel gecoördineerd door het Regionaal
kwaliteit en bijzonder uitnodigend voor fietsers en ruiters.
Landschap Kempen en Maasland (RLKM), het fietsknoop-
Ten zuiden van de Duinengordel, op de flanken van de Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
17
Dorpskernen
Opoeteren en Opitter zijn allebei sites langs een diep
De toeristische routes steken op meerdere plaatsen door
Net zoals de open ruimte van het landbouwlandschap aan
ingesneden vallei in de plateaurand. Kenmerkend zijn
de bebouwing heen naar verder gelegen open ruimtege-
de binnenzijde visueel begrensd wordt door de bosrand,
de watermolens. De valleiflanken zijn prominent in het
bieden.
gaat de buitenzijde ervan over in de bebouwing. De
dorpsbeeld aanwezig tussen de bouwlinten door. Deze
bebouwing omvat vooral bewoning, maar ter hoogte van
kernen groeiden vanuit het Maasland in de beekvalleien.
Conclusie: kern met schillen
de Grote Heide is het bedrijventerrein landschappelijk
De kerk van Opitter is dan ook in Maaslandse bouwstijl
De opbouw van het landschap rond de Duinengordel kan
bepalend. De dorpskernen rondom de Duinengordel
opgetrokken.
helder beschreven worden door een kern met omhullende
vormen op veel plaatsen linten van bebouwing. Aan de
schillen. De eerste schil rondom de gouden kern van het
westkant nabij het militair domein van Helchteren, tussen
Het dorp Neerglabbeek ligt in het dalhoofd van de
landduinenlandschap omvat het grote boscomplex van
het bedrijventerrein van Opglabbeek en Plockroy is er
Baatsbeek en wordt aan twee zijden door de bosrand
de Duinengordel. Rond deze schil ligt een kenmerkend
vrijwel geen bebouwing en ook tussen Louwel en Opoe-
van de Duinengordel omvat. Deze mooie setting is goed
open landbouwlandschap. Omheen dit geheel ligt de
teren is er een open ruimte corridor.
zichtbaar van op de doorgaande weg. Gruitrode, ook in
bebouwing van meerdere dorpskernen. Deze opbouw
de glooiing van een beekvallei, heeft twee prominente
schematisch weergegeven in onderstaande illustratie 3.5.
De bebouwing van Opglabbeek is vandaag uitgestrekt. De
historische gebouwen, de commanderij en de kerk. De
De kleuren van deze illustratie komen overeen met die in
historische kern ligt op de rand van een laagte maar niet
recente woonwijk Venhoven raakt aan de bosrand van de
illustratie 3.3: Ruimtelijke opbouw van het landschap.
aan de Bosbeek. Ten oosten lag het gehucht Louwel en
Duinengordel.
ten westen Ophoven. Recenter ontstond de kern Nieuwe Kempen en het grote bedrijventerrein. Niet alleen langs-
Ophoven en Plockroy vormen kleinere linten in het open
heen de wegen naar Zwartberg, As, Opoeteren en Bree zijn
landbouwgebied. In Plockroy zijn de elementen van een
linten ontwikkeld, ook de tussenliggende kwadranten zijn
historisch boerderijgehucht nog in hun landschappelijke
bebouwd.
context te lezen: bol akkerland, boerderijen met opstrekkende percelen vanaf de weg, beemden in de naastgelegen Abeekvallei, beboste heidevelden. Illustratie3.5 De Duinengordel schematisch ontleed in de kern met schillen
18
3.3 Natura 2000: instandhoudingsdoelstellingen
essentieel voor de dystrofe vennen (Europese habitatcode
de Duinengordel een uitzonderlijke lijst herbergt of in de
De gordel van landduinen in de Duinengordel ligt
3160) en de psammofiele heide (2310) . Daarnaast is het
toekomst kan herbergen, van diersoorten die typisch zijn
integraal in het Europees habitatrichtlijngebied
gebied is zeer belangrijk voor het duingrasland (2330),
voor de habitats of bovendien zelf Europees beschermd
Mangelbeek en heide- en vengebieden tussen
de droge heide (4030) en de vochtige heide (4010). In de
zijn. Topsoorten zijn onder meer gladde slang, heikikker,
Houthalen en Gruitrode (code BE2200030). Daarnaast
Bijlagen zijn deze Europese doelstellingen gedetailleerder
gevlekte witsnuitlibel, maanwaterjuffer, kommavlinder,
omvat dit habitatrichtlijngebied het grote militaire
omschreven.
heivlinder, zadelsprinkhaan en rugstreeppad.
evenwel apart aangeduid in de doelstellingen omwille
De doelen worden kwantitatief en kwalitatief uitgedrukt.
Het Europese Natura 2000 netwerk
van de uitzonderlijke kwaliteiten van het reliĂŤf en de
Per habitattype worden hectares genoemd die in de
Het Europees Natura 2000 netwerk bestaat uit duizenden
soortenrijkdom.
toekomst op de bos- en natuurterreinen een feit moeten
afzonderlijke habitat- en vogelrichtlijngebieden. Met
worden. Verder zijn er kwaliteitseisen aan het beheer en
name voor de vegetaties en de minder mobiele dieren
Actueel legt Vlaanderen instandhoudingsdoelen vast per
aan het landschap vanuit ecologische vereisten van zowel
die kenmerkend zijn voor de habitats is de connectiviteit
habitatrichtlijngebied. Elk gebied moet bijdragen volgens
vegetaties als van de bijhorende diersoorten. Het blijkt dat
tussen de gebieden heel erg belangrijk. Het is zelfs zo dat
1
domein van Helchteren. De Duinengordel wordt
zijn relatieve belang voor een bepaald natuurtype of
de habitatrichtlijngebieden vaak zelf ook nog eens uit
een bepaalde soort. De Duinengordel is in Vlaanderen
ruimtelijk gescheiden deelgebieden bestaan. Europa stelt daarom de verbinding van deze gebieden voorop.
1
Psammofiel betekent letterlijk zandminnend. Deze heide lijkt op de gewone
droge heide, maar groeit specifiek op landduingronden die net niet meer verstuiven. Deze gronden zijn nog armer dan de podzolen waar gewone droge heide (4030) op groeit. Ze zijn ook veel zeldzamer dan de droge heide. Dystrofe vennen zijn heidevennen die vooral gevoed worden met regenwater en maar heel lokaal met grondwater. Het water is van nature zeer voedselarm en door humuszuren bruin gekleurd. In de randen kunnen veenmossen in slenken groeien. Illustratie3.6: Heikikker
Structuurvisie Duinengordel
Illustratie3.7: Kommavlinder
februari 2013
19
In de versnipperde situatie van Vlaanderen en Nederland zijn er twee verbindingen die op de grove schaal van de Europese kaarten afleesbaar zijn: ten eerste de Kust en het grote rivierengebied en ten tweede een verbinding van Haspengouw doorheen de grote bos en heidegebieden van de Kempen op de grens tussen Vlaanderen en Nederland. De volgende habitatrichlijngebieden liggen op dit traject doorheen Limburg.
Habitatrichtlijngebied Antwerpse kempen
Lage Kempen
4884
Bovenloop van de Grote Nete met Zammelsbroek Langdonken en Goor
4307
Vallei- en brongebied van de Zwarte beek, Bolisserbeek en Dommel met heide
8306
Mangelbeek en heide- en vengebieden tussen Houthalen en Gruitrode
3768 573
Mechelse Heide en Vallei van de Ziepbeek
3741
Overgang Kempen-Haspengouw
689
Plateau van Caestert met hellingbossen en mergelgrotten
132
Sint Pietersberg en Jekerdal
211
Montagne Saint Pierre Haspengouw
ha
Valleigebied van de Kleine Nete met brongebieden, moerassen en heiden
Bosbeekvallei en aangrenzende bos- en heidegebieden te As-Opglabbeek-Maaseik
Hoge Kempen
opp
Basse vallĂŠe du Geer
241 584
Tabel 3.2: Habitatrichtlijngebieden op het traject doorheen Limburg
Illustraties3.8: Natuurverbinding op Europees niveau in het Natura 2000 netwerk
20
4 Missie De kennis uit het voortraject en de gebiedsanalyse laten
Zwaktes
een analyse van de sterktes, zwaktes, mogelijkheden en
•
bedreigingen zien van het projectgebied de Duinengordel. • Sterktes •
Natuurwaarden van Europees belang met onder andere dystrofe vennen en psammofiele heide
• •
Unieke combinatie van bovenstaande aspecten voor Vlaanderen
•
•
Waardevolle erfgoedrelicten, waaronder kandidaat
Relictwaarden hoog, maar kwetsbaar voor verstoring
activiteiten en accommodatie, natuureducatieve
of tekort aan gespecialiseerd beheer (“vijf voor twaalf”
verenigingen, heemkringen en erfgoedorganisaties:
Voor de realisatie vele partners nodig, de nodige groei
Drunense duinen
enige afstand van de grotere verblijfsaccomodaties
•
Motivatie: mogelijke kritiek op de beheeringrepen,
Noodzaak van aanzienlijke financiering voor uitbouw
het project bij de bevolking aanvaardbaar maken is dé
van het project om resultaten te bereiken
uitdaging •
De omwonenden met mogelijk hun eigen ‘duin’ (met eigen invulling) in gedachte
Ontwikkeling parallel met het Vlaamse proces van de Europese instandhoudingdoelstellingen (IHD)
•
Inspirerende voorbeelden zoals de Loonse en
Bedreigingen
•
Enkele vaste toeristische waarden: recreatieve
inhoud, onderbouwing en verhaallijnen •
Vanuit toeristisch perspectief, ligging van gebied op
Rieten, Commanderij Gruitrode en watermolens •
•
Rationele landbouwteelten in het zandgebied, ver af van de ecologisch waardevolle vegetaties en fauna
Natuur- en landschapsherstel met parallelle •
Hoewel de Duinengordel uniek is, zijn er mogelijk
routes en ontvangstplaatsen zoals Orshof, Zavelbos,
ontwikkeling belevingswaarden (natuurbeleid
Pollismolen
vermaatschappelijken!)
toch nog grotere natuurgebieden, die nu al
Gebiedswaarden aanwezig om een eigen identiteit te
naamsbekendheid hebben. Geloofwaardige
ontwikkelen als toeristisch product
profilering nodig
Ruimtelijke opbouw van het gebied met natuurkern,
•
bosschil, omringend landbouwlandschap en dorpskernen
•
Enthousiasme bij vier gemeenten en ANB voor het gezamenlijk project
•
landschapsbeheer, toeristische ondernemers: horeca,
Mogelijkheden
Toegankelijk gebied
•
niet zonder enige waarde is
Werelderfgoed Oudsberg, naast Celtic fields, De •
•
in het project: landbouwers: agrotoerisme, natuur- en
van motivatie en vertrouwen •
Veelheid aan partners kunnen meegenomen worden
Verdwijnen van bos voor landduinherstel , bos dat zelf
voor bepaalde soorten) •
Ligging op een natuurverbinding van Europees formaat
•
Basis van projectorganisatie aanwezig
Structuurvisie Duinengordel
•
Centrale ligging tussen andere projecten van
•
Aanzienlijke investeringen in landduinherstel en
natuurtoerisme in Limburg
projectwerking, tegenover realisatie op wat langere
Potenties voor verschillende doelgroepen tegelijk
termijn van het eindbeeld van een aantrekkelijk
door de veelzijdigheid en omvang van het gebied
landschap en de ecologische ambitites
februari 2013
21
De partners willen met hun visie het beste halen uit een
Deze missie zal als motto het project de komende jaren
dienende taak tegenover de mensen in de dorpskernen
omvangrijke oppervlakte bos- en natuurdomein omsloten
begeleiden. Ze zal steunen op vier pijlers.
rondom de Duinengordel. Dit schept bij de partners ook de verantwoordelijkheid om de keuzes en de
door een open ruimtegebied van landbouw temidden van de omringende dorpskernen. Ze willen dat doen
De eerste pijler is de ontwikkeling van de natuurkern met
beheermaatregelen in de Duinengordel voortdurend te
door een ruimtelijke taakverdeling tussen delen van het
het landduinenlandschap. Niet alleen ligt het midden
communiceren naar de omwonenden.
projectgebied (meer recreatie of meer natuurontwikkeling)
in de Duinengordel zoals blijkt uit het concept van kern
en een rolverdeling tussen de thematische actoren (van
en schillen. Dit natuur- en cultuurlandschap wordt ook
Zowel de oorsprong als de slagkracht om van het bos- en
terreinbeheer over educatie, ondernemerschap, beleid en
uitgespeeld als het centrale attractiepunt dat bepalend is
natuurcomplex en het omliggende landbouwlandschap
maatschappelijke betrokkenheid). Uit de combinatie van
voor de toeristische identiteit. Het natuur- en bosbeheer,
een coherent project te maken, komen voort uit de
sterktes en mogelijkheden in een aantal acties zullen quick
maar ook het ruimere landschapsbeheer wordt een
samenwerking van het partnership. Dit is de vierde,
wins gehaald worden.
kernopgave voor het project de komende jaren.
organisatorische pijler. Hij zal de sterke basis blijven vormen van het project. Het waarmaken van de eerste
Vanuit de vastgestelde kenmerken van het gebied de
Met de tweede pijler wordt de Duinengordel toeristisch
en tweede pijler zal niet kunnen zonder de inhoudelijke
Duinengordel, de uitdaging van ecologische ontwikkeling
sterker ontwikkeld op basis van zijn eigen aantrekkelijke
steun, het ondernemerschap en de financiĂŤle input van
en recreatieve kwaliteitsverbetering en de input vanuit
kenmerken. Van hieruit kan het project bruggen slaan
vele partners.
het voortraject met projectpartners, werkgroepen en
naar de belangrijke projectgebieden voor natuurtoerisme
specialisten komen de partners tot de volgende missie.
en landschapsbeleving in Limburg die rondom de
Hierna worden vier strategische pijlers met elk hun
Duinengordel liggen. De Duinengordel wordt in overleg
belangrijke actielijnen uiteengezet. Een apart document
De Duinengordel ontwikkelt een in Vlaanderen
maximaal geĂŻntegreerd in de promotie van de toeristische
vormt het actieplan met een timing om de visie voor de
uniek landduinenlandschap als hart van een
bestemming Limburg.
Duinengordel in de komende jaren handen en voeten te
Europees natuurnetwerk en als centrum voor
22
geven.
natuurgerichte recreatie en toerisme in Limburg,
De derde pijler en toetssteen van het project, vormt de
in symbiose met het omringende bos- en
mate waarin draagkracht wordt gevonden bij de lokale
landbouwlandschap en met de dorpskernen.
bevolking. De leden van het partnership hebben een
5 Vier strategische pijlers noordwesten en de Bosbeek in het zuidoosten en
Het project Duinengordel steunt op vier strategische
ontwikkeld worden van halfopen landschapsstructuren
pijlers.
gekoppeld aan het reliëf en gespreid over een lengte
•
Pijler 1: Duinengordel als topgebied voor Europese
van acht kilometer. In dit gebied is een diversiteit aan
Helchteren in het westen en die in de Hoge Kempen
natuur in het hart van een netwerk van grote
habitats aanwezig, allen op Europees niveau beschermd,
ten zuiden. De acht kilometer lange koppeling van
ecologische gebieden
gaande van psammofiele heide en open grasland op
halfopen vegetaties in de natuurkern binnen de
Pijler 2: Duinengordel als recreatief-toeristische troef
landduinen tot vochtige heide rondom vennen en bosjes
Duinengordel maakt dat deze verbinding niet alleen
voor Limburg
met stoven van zomereik of wintereik. De kenmerkende
voor bossoorten, maar ook voor minder mobiele
Pijler 3: Duinengordel met de lokale bevolking als
unieke diersoorten als gladde slang, boomleeuwerik,
soorten van bosranden en heidevegetaties van grote
schatbewaarder
heikikker, maanwaterjuffer, gevlekte witsnuitlibel zullen
betekenis zal kunnen zijn.
Pijler 4: Duinengordel als platform voor samenwerking
duurzaam aanwezig zijn en kunnen de verschillende
tussen vier gemeenten en ANB en voor initiatief van
landschapsstructuren bereiken. Voor de optimale
Daarmee kan de verbinding voor de soorten van
partners
ontwikkeling van topnatuurwaarden zal voor voldoende
open en schrale habitats ook echt gaan functioneren
oppervlakte per habitatvlek gezorgd worden, maar
in de Duinengordel. De Duinengordel zal daarmee
Elk van de vier strategische pijlers wordt inhoudelijk
vooral ook voor connectiviteit tussen de habitatvlekken.
een onmisbare schakel worden in de Europese
toegelicht en krijgt een aanzet tot belangrijke actielijnen
Het gebied de Duinengordel draagt deze ruimtelijke
natuurverbindingsstructuur van Natura 2000 van
voor de uitvoering.
mogelijkheden in zich. Bovendien is het uitgestrekte, lange
Haspengouw over de Hoge en Lage Kempen naar de bos-
kerngebied, goed ingebed in een bosgebied en omhuld
en heidegebieden langs de Belgisch-Nederlandse grens.
• • •
•
tussen de heidegebieden in het militair domein
5.1 Duinengordel als topgebied voor Europese
door een open ruimteschil.
natuur in het hart van een netwerk van grote
Dit benadrukt de functionele verwevenheid van het
ecologische gebieden
Schakel in een Europese natuurverbinding
kerngebied van de Duinengordel met zijn natuurlijke
Rondom het landduinenlandschap met de loofbosrand is
omgeving op regionale schaal. De verbinding verloopt
5.1.1 Inhoud van de pijler
een groot multifunctioneel bosgebied gelegen. Dit geheel
immers globaal van het zuiden naar het noorden.
Landduinenlandschap
zal een ecologisch functionele verbinding bouwen,
Dat maakt haar zeer belangrijk in het licht van
Centraal in de Duinengordel zal een landduinenlandschap
•
klimaatverandering. Ze stelt soorten van zuidelijke
Structuurvisie Duinengordel
tussen de beekvalleien van de Abeek in het
februari 2013
23
N
0
Legenda Legenda
Duinenlandschap Duinenlandschap
Centraal duinenlandschap
Centraal duinenlandschap Wintereikenstoven Wintereikenstoven Structuurrijke heide Structuurrijke heide Parelsnoer heischrale elementen Vennen
Parelsnoer heischrale elementen Vennen
Bossen Bossen Landbouwlandschap Dorpskernen
Illustratie5.1: Eindbeeld van het duinenlandschap in de Duinengordel
0
0,5
1 0
2 0,5
1
Dorpskernen Bedrijventerrein
3 km 2
Landbouwlandschap
3 km
Bedrijventerrein
klimaatgebieden in staat om noordwaarts te migreren.
bos- en natuurterreinen komt dat neer op 13,5%. Met
dat landschappelijk en ecologisch goed wil functioneren.
Zo wordt lokaal uitsterven vermeden en kunnen fauna en
de verspreide open plekken in de bosgebieden buiten
Dat kan deels door beperkte winderosie binnen open
flora zich op natuurlijke manier aanpassen.
de kernzone wordt globaal een 15% open plekken
plekken die het zand heel lokaal zal verplaatsen naar
nagestreefd voor de omliggende bossen. Daarmee
het noordoosten en deels ook naar het zuidwesten.
De verbinding doorheen de Duinengordel zal
neemt de visie de bovengrens van de wensen van de
Belangrijker is dat matige en gecontroleerde betreding
complementair werken aan de natuurverbinding over de
Criteria Duurzaam Bosbeheer in een bosdomein. Gezien
door recreanten het zand dynamisch kan houden en
Klaverberg ten zuidwesten van Opglabbeek. Deze omvat
de uitzonderlijke natuurwaarden en de ambitie om een
de noodzakelijke omstandigheden kan creĂŤren voor
ook open biotopen en bos, maar is veel minder goed
functionele ecologische verbinding op Europese schaal uit
specifieke fauna en flora van duingraslanden. De
gebufferd van verstorende ruimtelijke ontwikkelingen.
te bouwen, is dat voor de Duinengordel verantwoord.
open plekken moeten echter de kans krijgen om de pioniersstadia te doorlopen met onder andere algen,
Ambitieus eindbeeld
In volgende tabel wordt de verdeling van de oppervlakte
mossen, korstmossen, buntgras en zandzegge. Een
Het totale eindbeeld na een gefaseerde ontwikkeling, zal
van het eindbeeld per eigenaar weergegeven.
verscheidenheid aan kleine insecten houdt zich hier ook
een kleine vierhonderd hectare halfopen natuurtypen
Eigendom
Opp ha
op en onder het zand, zoals zandbijen en loopkevers. Een
omvatten. Deze vertaling heeft specifiek en enkel
ANB
280
voortdurende betreding op de hele kale oppervlakte zal
betrekking op de reeds bestaande natuur- en bosgebieden
PrivĂŠbos
57
dus vermeden moeten worden. In voorjaar en zomer zijn
binnen de Duinengordel. De bosbedekking in dit
Gem. Opglabbeek
35
rustzones voor de broedvogels van halfopen terreinen
landschap zal variĂŤren van heide onder een vrijwel
Gem. Maaseik
15
nodig.
gesloten kronendak tot open plekken met kaal zand. Dit
Gem. Meeuwen-Gruitrode
7
OCMW Opglabbeek
2
Totaal
396
houdt een verdubbeling in van de huidige oppervlakte halfopen natuur die in het gebied aanwezig is.
Tabel 5.1: Oppervlakte van het landduinenlandschap per eigenaar
Bosomvorming Rondom dit kernsnoer van Europese (half )open habitats zullen de bossen worden omgevormd naar structuurrijk eikenbos (zelf een Europees boshabitat 9190) dat via
De netto oppervlakte open plek, zonder kroonbedekking, in het kerngebied bedraagt dan ongeveer 264 ha (2/3de
Lokaal zullen kleine actieve zandverstuivingen worden
een golvende bosrand in het landduinenlandschap
van 396 ha). Op de totale oppervlakte van 1.950 ha
beoogd, als wezenlijk kenmerk van een landduinengebied,
overgaat. Landscaping met bomengroepen, open duin
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
25
en bosranden brengt de belevingswaarde op een nog
Kandidaat Werelderfgoed
5.1.2 Actielijnen
hoger niveau en dient de esthetische doelstellingen van de
Het landduinenlandschap omvat topnatuur, maar is
Integratie van het project Duinengordel in het lopende
Duinengordel.
tegelijk waardevol cultuurlandschap.
Vlaamse S-IHD proces In de loop van 2012 werden via een participatieproces
De versnelde omzetting van naaldbos (Corsicaanse den en
Het landschap van de Hoge Kempen werd voorlopig
de Europese doelstellingen per habitatrichtlijngebied
grove den) naar inheems loofbos op basis van zomereik,
genomineerd als kandidaat werelderfgoed op de UNESCO
vastgesteld. Vanuit het project werd in het bovenlokaal
betekent rondom het landduinlandschap een daling
lijst. Naast het heidelandschap, de naaldhoutbebossingen
overleg duidelijk het signaal gegeven dat de beheerders
van de houtproductiviteit. In het landduinenlandschap
en het bouwkundig erfgoed van de mijnindustrie worden
ambitieus willen zijn, met name op de hoge mate van
zal sterk ingezet worden op schrale, weinig of niet
ook stuifduingordels en met name de Oudsberg als
connectiviteit en samenhang van de habitats in de
productieve natuur en inheemse bostypes. Dit
erfgoedelementen van wereldbelang voorgedragen vanuit
Duinengordel. Door de oppervlaktedoelen mee op te
landduinenlandschap overschrijdt de grenzen tussen
de Hoge Kempen.
nemen, wordt het natuurherstel volledig ge誰ntegreerd in
bos- en natuurdomeinen in beheerplannen. In het kader
de globale bosoppervlaktebalans voor het gehele Vlaamse
van deze structuurvisie, kunnen de Criteria Duurzaam
Mede daarom zal in de Duinengordel een uniek en vooral
Bosbeheer en de Beheervisie voor openbare bossen
mooi natuur- en cultuurlandschap van stuifduinen, vennen
toegepast worden over de beheerplannen heen. Dat zal
en bosranden hersteld worden. Dat kan zich in zijn unieke
Na goedkeuring moeten de beheerders de structuurvisie
toelaten om op de betere bodems (lemig zand en licht
combinatie van landschapstypen meten met de andere
verder implementeren, zodat de concrete doelen
zandleem) in het noordoosten van het 2.000 ha grote
stuifduingebieden. Bij de natuurontwikkeling zullen
overgenomen kunnen worden in de uitgebreide
bosgebied sterker in te zetten op bostypes met een hogere
cultuurrelicten en sporen van het traditionele landgebruik
bosbeheerplannen of in herzieningen ervan.
houtproductie en houtopbrengst en daar meer, deels niet-
worden gewaardeerd en beleefbaar gemaakt, vooral in
inheems, naaldhout te behouden. Het eindresultaat is op
hun samenhang met de historische zandverstuivingen.
Natura2000 netwerk.
Opmaak/herziening bosbeheerplannen en integratie
termijn een betere allocatie van duurzame houtproductie
overkoepelende visie
binnen de Duinengordel. In de Bijlagen is dit concept
De beheerplannen van de verschillende boseigenaars
verder uitgewerkt .
in de Duinengordel zullen op elkaar afgestemd worden op basis van een overkoepelende gebiedsvisie over
26
de functieverdeling in de ruimte van topnatuur, houtproductie en toegankelijkheid. Dit levert voor de verschillende functies schaalvoordelen en schept het juridische kader voor de uitvoering van de maatregelen voor de natuurinrichting en het aangepaste bosbeheer. Realisatie Duinenlandschap: werkwijze en fasering Het duinenlandschap zal gefaseerd ontwikkeld worden. In fase 1 zal het streefbeeld van het Vlaams Natuurreservaat Oudsberg verder uitgevoerd worden door verwerving, inrichtingsbeheer van open plekken en bosomvorming. Een toegankelijkheidsregeling zal rond de natuurkernzones uitgelegd worden, met bebording en bewegwijzering, gedifferentieerde inrichting en onderhoud van boswegen en het lokaal laten vervagen van boswegen. Deze is toegelicht in de Bijlagen. Bosomvorming (toename inheems loofhout en controle exoten) wordt voortgezet in het boscomplex,
Illustratie 5.2: Samenhang van structuurvisie, S-IHD proces, beheerplannen en toegankelijkheidsregeling
maar zal een versnelling krijgen in de kernzone van het duinenlandschap en in een band van aangrenzende bossen. Hier zal op middellange termijn een strook van inheems loofbos gerealiseerd worden rondom de open en halfopen delen van het landduinenlandschap. In
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
27
delen van het boscomplex met rijkere bodems kan wel
gericht beheerd. Een Concept daarvoor wordt toegelicht in
wintereiken ruim vrijgezet en ze worden mee opgenomen
een aandeel naaldbos gericht beheerd worden voor een
de Bijlagen.
als uitbreiding van het beheer van de kernzones. Op de Donderslagheide en de Grote Heide kan een
optimale houtproductie. Deze maatregelen lopen door in de volgende fasen. Daarnaast wordt in Ophovenderheide
In fase 4 zullen de gecreĂŤerde landschappelijke delen
netwerk van open plekken en brede, schrale boswegen
al gestart met het creĂŤren van meer openheid rondom
verbonden worden door heischrale corridors van
ontwikkeld worden, volgens de gekende werkwijze in
de vennen opdat in fase 2 de inrichtingswerken van de
wisselende breedte, maar minimaal 30 m en dit over
domein- en gemeentebossen. De bosranden aan de open
vennen van start kunnen.
een geschatte totale lengte van 3 km. Langsheen
compartimenten van landbouwgronden kunnen hierin
deze corridors worden oudere en jongere zomer- en
ingeschakeld worden.
In fase 2 zullen lokaal de meest recent verboste, heischrale
vanaf Vanaf fase 1
graslanden op de Ophovenderheide opengemaakt
Fase 4
worden. Gebaseerd op de studie van het INBO (Instituut voor natuur- en bosonderzoek) zullen een aantal werken in
Fase 5
en rondom de vennen uitgevoerd worden om de kwaliteit ervan te verbeteren. Conform de visie zullen uitgebreide bosbeheerplannen aangepast of opgemaakt worden voor de domeinbossen en de gemeentebossen. In fase 3 zullen inrichtingsmaatregelen in de
Legenda
Ruiterskuilen een halfopen gebied van vennen, laagte
Duinenlandschap
en tussenliggende drogere duinen creĂŤren. In uitvoering
Centraal duinenlandschap
fase 2+3
van de beheerplannen worden heischrale parels en
Structuurrijke heide
duingraslanden op de Ophovenderheide en rond de
Parelsnoer heischrale elementen
Kruisberg opengemaakt. De grillige bosranden worden
Vennen
Illustratie 5.3: Fasering realisatie duinenlandschap
28
Wintereikenstoven
voor de landbouw rondom de Duinengordel te maken,
In fase 5 zullen faunaverbindingen worden gepland, ontworpen en uitgevoerd om de landschapsstructuren te
Natuur- en bosbeheer
zal in overleg met de landbouworganisaties en de
verbinden over belangrijke barrières:
Niet alleen de inrichtingswerken, maar ook het
gemeenten onderzocht worden. Dit kan beschouwd
•
van de Oudsberg met de corridors en kernzones van
gespecialiseerd onderhoudsbeheer op lange termijn
worden voor de verschillende landbouwlandschappen
de Ophovenderheide en de Ruiterskuilen, over de
zullen voorzien worden. ANB en de gemeenten schakelen
die voorkomen: het grote open landbouwlandschap en
N730 en
eigen mensen of aannemers in en zullen de mogelijkheid
het kleinschalige landbouwlandschap. Er wordt hierbij
van de Ruiterskuilen met het Schietveld van
aangrijpen om dergelijke werken ook uit te besteden aan
gewaakt over de landschappelijke kwaliteiten van de open
Helchteren en de Abeekvallei over de N76.
landbouwers uit de omgeving. Een goede partner daarin is
landschapscompartimenten.
•
De ecofaunapassages op deze verbinding moeten
het Ruraal Steunpunt. Natuureducatie
functioneren voor zowel de soorten van natte als droge, schrale biotopen: amfibieën, reptielen en
Ruimtelijke optimalisatie van bossen met productieve
De Duinengordel zal de beste plaats in Vlaanderen
warmteminnende, weinig mobiele insecten. Beide
boomsoorten
worden om bezoekers hoogwaardige en grootschalige
ecofaunapassages zijn onderdeel van een concept voor de
Na een aanpassing van de uitgebreide bosbeheerplannen
landduinennatuur te laten ontdekken. De omvang en
landschappelijke inrichting rond de doorgaande wegen
zal een selectie van naaldbosbestanden op betere
verscheidenheid laten toe om het educatieve aanbod
doorheen de Duinengordel. Dit is uitgewerkt in de Bijlagen
gronden gemaakt worden. Hier zullen scenario’s
te variëren en combinaties te maken van het hoge
onder Concepten.
van verjongingsaanpak met grootte van kappingen,
landduin met de andere na te jagen schatten in de
combinaties van natuurlijke verjonging en aanplant van
Duinengordel: vennen, beekvalleien, loofbossen en
Het communicatietraject draait in fase 1 vooral rond het
gewenste boomsoorten worden uitgewerkt en toegepast.
graslanden. Natuurgidsen zullen tussen deze onderdelen
uitdragen van de visie, vanaf het begin van fase 2 worden
De mogelijkheden zullen onderzocht worden om de
als zandlopers optreden.
participatieve en educatieve activiteiten gebonden aan
houtkwaliteit hier verder te verhogen door maatregelen
de inrichtingsmaatregelen en de evaluatie van de eerste
als vroegtijdige selectie en snoei.
Met elke realisatie van een deel van het
resultaten, waarbij delen van de Oudsberg als referentie
Een andere manier om de houtproductie te optimaliseren
landduinlandschap zullen de habitats en de soorten ruim
dienen (zie pijler 3). De bewoners zien op deze manier het
is korte omloop houtteelt op landbouwgronden. De
en toegankelijk aan het publiek toegelicht worden. Dit is
landschap aangroeien.
mogelijkheid om korte omloophout tot een speerpunt
ook een belangrijk aandachtspunt onder de derde pijler.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
29
30
De groei van het landduinenlandschap de komende
Een verkennende workshop met ecologen, historische
5.2 Duinengordel als recreatief-toeristische troef
jaren levert een dynamisch beeld waarvoor mensen
geografen, sociaal-geografen, bodemonderzoekers en
voor Limburg
terugkomen. Dat laat dan weer toe een uitgebreidere
heemkundigen kan zeer inspirerend werken, zowel voor
boodschap over te brengen over de natuur van dit
de projectpartners als voor het veld van onderzoekers.
5.2.1 Inhoud van de pijler
Onderzoeken van de piste erfgoedlandschap
Toeristische attracties: routestructuren en
Het beleidsinstrumentarium rond erfgoed werd recent
belevingselementen
Opbouw kennis rond erfgoedwaarden
versterkt in Vlaanderen. De omzetting van de ankerplaats
Voor het verhogen van de belevingswaarde in het gebied
De Duinengordel tot nu toe geen toponderzoeksgebied
(een informatieve aanduiding in de landschapsatlas)
zelf zullen de ruiter- en menroutes geoptimaliseerd
geweest. Nochtans is in Vlaanderen en Nederland kennis
Duinengordel van Opglabbeek–Gruitrode naar een
worden in overleg met Toerisme Limburg met
aanwezig en zijn degelijke methodieken ontwikkeld om
erfgoedlandschap (een beleidsmatige aanduiding) zal
voldoende korte en lange lussen, een waadplaats en
de terreinkennis over het Kempense cultuurlandschap
onderzocht worden. Dit biedt immers ook mogelijkheden
een picknickplaats met paddock. Aanvullend zullen er
te verdiepen. Onderzoeksprojecten rond cultuurhistorie,
voor subsidiëring. Een eventuele uitbreiding tot aan
langs de ruiter- en menroutes en ook langs de fietsroutes
geomorfologie of ecologie leveren ook stof voor het
de ankerplaatsen ‘Vallei van de Abeek (bovenloop)
landschapsdoorkijken op de landduinen en de vennen in
verhaal van de Duinengordel en concreet materiaal voor
en straatdorp Plockroy’ en ‘Valleien van Itterbeek en
het natuurkerngebied gecreëerd worden. Langsheen de
publicaties. Zo kunnen ze de identiteitsontwikkeling van
Eetsevelderbeek van Gruitrode tot Opitter’ kan daarbij
routes worden belevingsvolle rust- en picknickplaatsen
de Duinengordel stimuleren. Een goede uitwisseling
overwogen worden.
ingericht, afgestemd op de diverse gebruikersgroepen en
landschap en ook culturele erfgoedaspecten aan bod te laten komen
gekoppeld aan landschapsbeelden, natuurwaarden en
tussen de experts en lokale kenners/beheerders is essentieel. De recente publicatie over de Donderslag laat
cultuurhistorische waarden.
zien dat er lokaal veel kundigheid aanwezig is.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
31
Voor wandelaars zijn drie wandelgebieden in de
van het gebied zijn op basis van afgesproken voorwaarden
aangepast worden. De Oudsberg daarentegen is van
Duinengordel gelegen (Donderslag, Oudsberg en
beschikbaar voor de oriëntatiesport. Ook voor geocaching
oudsher gekend en nu eenmaal top of the bill.
Solterheide). Deze gewaardeerde wandelroutes zijn recent
zullen zones worden aangeduid. 2. De belevingskwaliteiten van het duinenlandschap
aangepast door het Regionaal Landschap Kempen en Maasland en de partners van de Duinengordel. Geënt op
Zonering door doordachte geleiding
zullen uitstralen naar de omliggende schillen van bos,
deze wandelroutes zullen voor kinderen speelweefsels
Zonering is een slim principe om een ecologisch en
landbouwlandschap, doorgaande wegen en dorpskernen.
ingericht worden nabij een uitgeruste parkeerplaats.
recreatief topgebied beleefbaar te maken voor gebruikers
Ook zal men in het bosgebied en zelfs aan de rand
Dit zijn eerder korte wandellussen met verspreide,
zonder de kwetsbare elementen te schaden en om het
voelen dat er daarbinnen iets unieks ligt. Doorkijken en
verrassende spelelementen. Bedoeling is de wandelingen
diverse aanbod voor verschillende gebruikersgroepen te
voorposten zullen als teasers werken voor wie op weg is
aantrekkelijk te maken voor kinderen zodat zij al spelend
stroomlijnen. De Duinengordel is uitgestrekt genoeg om
naar het kerngebied. De essentiële aspecten van water
het bos leren kennen, terwijl hun ouders of begeleiders
de toegankelijkheid te zoneren.
(vennen), zand en hellingen (duinen) kunnen plaatselijk intensiever beleefd worden door fietsers, ruiters/menners
toch van een boswandeling kunnen genieten. Een eerste speelweefsel zal ontwikkeld worden in de oostelijke helft
Voor de zonering in de Duinengordel worden twee
en spelende kinderen, zonder dat alle open plekken in de
van het speelbos ten zuidoosten van de Oudsberg. Later
uitgangspunten gehanteerd.
kern daarvoor moeten aangesproken worden.
zal het ook op andere plaatsen overwogen worden, zoals nabij Sentower Park en nabij Opitter.
1. Het ecologisch waardevolle landduinenlandschap zal vlot bereikbaar en beleefbaar zijn, met de nadruk op de
32
Er wordt een aangepast parcours voor mountainbike
gebruikersgroep wandelaars. Comfortabele en mooie
voorzien met reliëfrijke plaatsen.
wandelroutes zullen uitnodigen om doorheen deze
Voor de omwonenden zullen hondenzones aangeduid
kern geleid te worden. Zo zal deze zachte recreatievorm
worden, goed bereikbaar vanuit een instapplaats, maar
niet tot overbetreding leiden. De verwachting is dat
niet overlappend met andere routes of zones. Het ruime
dit principe vooral zal werken in het westelijk deel van
aanbod van speelbossen zal behouden blijven en een troef
de Duinengordel. De open plekken moeten hier nog
zijn voor de promotie van de talrijke jeugdbivaks. Delen
aangelegd worden en het boswegennet daarrond kan
Poorten, onthaalpunten en instapplaatsen Om van de Duinengordel een toeristische attractiepool te maken met een eigen identiteit moeten bezoekers comfortabel en hedendaags onthaald worden. De plaats waar ze het gebied binnenkomen en waar hun bezoek en hun beleving start, is erg belangrijk. De onthaalpunten moeten een vlotte bereikbaarheid met auto en in de mate van het mogelijke openbaar vervoer, combineren met een gunstige ligging om te voet, per fiets of paard het groene landschap in te wandelen. De onthaalpunten zullen dan ook in de schillen van het landbouwlandschap en de dorpskernen komen. Deze ligging biedt ook de mogelijkheid om de routestructuren die vanuit het natuur- en boscomplex doorlopen naar het landbouwlandschap, de dorpskernen en de daarbuiten gelegen nabije groengebieden in de andere richting te gebruiken. Zo vormen deze onthaalpunten schakels en zijn ze meer dan louter functionele toegangen tot het bos- en natuurcomplex. De ligging nabij de bebouwing schept opportuniteiten voor toeristisch ondernemerschap, dat een hoofdonderdeel is van de tweede pijler. De ligging aan de rand van het bosgebied of daar net buiten, maakt een doordachte geleiding in de waardevolle natuurkern
Structuurvisie Duinengordel
Illustratie 5.4 : De Duinengordel centraal in de Limburgse cluster van toeristische groengebieden
februari 2013
33
mogelijk, wat tegemoet komt aan de genoemde
Vanuit de bovenstaande vereisten zullen talrijke
De verdere uitbouw zal complementair zijn aan
zoneringsprincipes.
toeristische onthaalpunten en lokale instapplaatsen
de bestaande campings, restaurants, cafés, hotels,
ontwikkeld worden rondom de Duinengordel. Twee
jeugdbivaks, maneges met overnachtingsmogelijkheid
De Duinengordel is een afwisselend én uitgestrekt
onthaalpunten worden als poort uitgebouwd: een ten
en kleinschalige accommodatie zoals kamers met ontbijt
gebied. Om bezoekers alle dimensies te laten ervaren
zuiden en een ten noorden van het projectgebied.
en gîtes. Er worden mogelijkheden gezocht in uitbreiding
én om hen meerdere keren terug te laten keren, wordt
van de bestaande ondernemingen en in de uitbouw van
een verscheidenheid van onthaalpunten gespreid over
Een poort wordt gedefinieerd als een locatie met horeca-
nieuwe ondernemingen, zeker als die nieuwe doelgroepen
het ganse gebied voorzien. Elk van deze zal een eigen
infrastructuur en met infopunt en bezoekersonthaal
aanspreken. Deze visie op het verblijfstoerisme
karakter kunnen ontwikkelen, telkens gebruik makend
(inclusief communicatie over nabij gelegen toerischtische
kan bijvoorbeeld zeer goed ingevuld worden door
van de nabijheid van de Duinengordel, maar ook van
groengebieden). Een poort heeft een uitstraling die
landbouwbedrijven die boerderijverblijven ontwikkelen.
markante elementen van de site zelf en de aanwezige
aansluit bij het verhaal van de Duinengordel en heeft
De partners ondersteunen deze initiatieven waar mogelijk
routestructuren voor specifieke doelgroepen. De ligging
potentiële uitbreidingsmogelijkheden.
procedureel en in het bijzonder planologisch.
de Duinengordel als een andere toeristische attractie
Het open landbouwlandschap en de omliggende
In de Limburgse Kempen zijn verschillende natuur- en
daarbuiten te ontsluiten, bijvoorbeeld de Maasvallei of de
dorpskernen zullen een zo ruim mogelijke rol krijgen
recreatiegebieden in volle ontwikkeling. Zo zijn er
Hoge Kempen.
in het onthaal, bij voorkeur met de hulp van privaat
Bosland in het noorden, De Wijers in Midden-Limburg,
ondernemerschap. Hier zal worden ingezet op de
Kempen-Broek in het noordoosten, De Maasvallei en De
Omdat de lokale bewoners vaak frequenter en ook
verdere uitbouw van verblijfsmogelijkheden en
Hoge Kempen centraal aan de oostzijde. De Duinengordel
voor kortere bezoeken in de Duinengordel komen,
horecagelegenheden, die in een vlotte relatie staan
ligt centraal in deze cluster van naburige toeristische
hebben zij behoefte aan kleinere instapplaatsen, die niet
met de poorten, onthaalpunten, instapplaatsen en de
groengebieden.
toeristisch gepromoot hoeven te worden (enkel parking
routestructuren. Die relatie omvat zowel fysieke nabijheid
met bebording). Die zijn dan voor hen aanvullend op de
of comfortabele verbindingen, maar is ook visueel
Vanuit zijn sterkte als toeristisch aantrekkelijk gebied
grotere onthaalplekken waar ze samen met de toeristische
aantrekkelijk met aandacht voor de landschappelijke
zal de Duinengordel inzetten op complementariteit
bezoeker gebruik van kunnen maken.
waarden tussen de rand van het bos- en natuurcomplex en
met deze naburige initiatieven en met deze initiatieven
van de onthaalpunten kan zich ook lenen om zowel
de horeca of de accommodatie. 34
een samenwerking aangaan. Dat betekent winst op twee vlakken: betere natuurontwikkeling en een sterker
P
N
Pollismolen
toeristisch product Limburg. •
Commanderij Gruitrode
P
Bosland, dromen tussen bomen
Bosland is het grootste bos van Vlaanderen en legt in de positionering de nadruk op kinderen. Waar kinderen
P Orshof
koning zijn! Het project steunt op een samenwerking van gemeenten, ANB, Regionaal Landschap Lage Kempen P
P
Weg naar Opoeteren
‘t Eilandje
0
P
P De Bullenschool
Dorpermolen
P
P Plockroy
P
Kerkhof
P
Louwel
historiek van industriële ontwikkeling.
Legenda
Ophovenderheide
P
P
P
Instapplaats
P
Onthaalpunt
P
Poort Duinenlandschap
Zavelbos
Centraal duinenlandschap Wintereikenstoven
Sentower Park
Structuurrijke heide Parelsnoer heischrale elementen Vennen
Bossen Landbouwlandschap Dorpskernen
0
0,5
1
aanwezig met als bekendste de Lommelse Sahara. Die is een recent fenomeen en is verbonden met de lokale
P
Venhoven
en Toerisme Limburg. In dit gebied zijn ook landduinen
2
3 km
Bedrijventerrein
•
De Wijers, land van 1001 vijvers
Dit waterrijke gebied met 1175 vijvers in Midden-Limburg is de kraamkamer voor specifieke natuurwaarden als de roerdomp en de boomkikker. Het wordt ontsloten met knuppelpaden, vlonders, kijkwanden en kijkplatformen. Ook hier steunt het project op een uitgebreide samenwerking van gemeenten, VLM, ANB, regionaal
Illustratie 5.5: Onthaalpunten en instapplaatsen rondom de duinengordel
landschap en met Toerisme Limburg als partner. De Wijers ligt vlakbij de toeristische klassiekers Bokrijk, Bolderberg, Herckenrode.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
35
De Duinengordel, landschap van goud, zal zich zelfstandig
of meer van de omliggende toeristische groengebieden,
Het Kempen-Broek is een uitgestrekt moerassig landschap
en volwaardig ontwikkelen en als een centrale spil kunnen
via de doorlopende routestructuren en via een goed
met bijzonder, watergebonden fauna. Het is uitgebreid
fungeren naast de andere spelers in deze cluster.
afgestemde promotie.
•
Kempen-Broek, GrensPark
ontsloten met recreatieve routes. Het ondersteunende samenwerkingsverband is hier grensoverschrijdend, met
Heel concreet werken de onthaalpunten rondom de
gemeenten, Natuurpunt, Natuurmonumenten, Regionaal
Duinengordel als schakel tussen de Duinengordel en een
Landschap Kempen en Maasland en anderen. •
Rivierpark Maasvallei, grensverleggend
Het rivierlandschap van de Maasvallei is enig in zijn soort
Poorten en
Commanderij
Sentower
Zavelbos
Dorpermo-
De Bullen-
Orshof
Pollismolen
’t Eilandje
onthaalpun-
Gruitrode
Park
Opoeteren
len
school
Neerglab-
Opitter
Neeroeteren
Opoeteren
Meeuwen
beek
horeca
Horeca
horeca
horeca
horeca
ten
Opglabbeek
en is uitstekend beleefbaar door fietsroutes en wandelen struinpaden. Het project wordt vandaag getrokken
Ontvangst
door het Regionaal Landschap Kempen en Maasland met talrijke partners. Het zal de komende jaren het
Recreanten
grensoverschrijdend karakter steeds meer benadrukken,
horeca
horeca
horeca
verblijf
verblijf
verblijf
fietsers
wandelaars
wandelaars
wandelaars
fietsers
fietsers
wandelaars
fietsers
ruiters
fieters
ruiters
fietsers
wandelaars
ruiters
fietsers
ruiters
Nationaal Park Hoge Kempen, natuur in al haar glorie
Het eerste nationaal park in Vlaanderen groeide rond een samenwerking van de openbare eigenaren van 5700 ha bos en heidegebied, vooral ANB en gemeenten. Het gebied heeft vijf toegangspoorten en werkt aan een zesde,
Kenmerken
valleisite,
duinen, bos,
duinen,
beekvallei,
beekvallei,
uitvalsbasis
beekvallei,
kanaal
site
gebouw,
heide,
bergen
jeugdbivaks
duinen,
bos en land-
steilrand
middenterras
cultuur
vennen
landbouw
bouw
Bosland
Hoge Kem-
Hoge Kem-
Hoge
Bosland
Kempenbroek
Maasvallei
nabije toeris-
pen
pen
Kempen
Kempenbroek
tische groen-
De Wijers
Schakel naar
gebieden
met daartussen uitgebreide recreatieve routestructuren. De uitbouw en de promotie gebeuren hier door Regionaal Landschap Kempen en Maasland. 36
informatie
fietsers
met de groei van het dynamische rivierlandschap. •
verblijf
Tabel 5.2: Kenmerken van de onthaalpunten
Maasvallei
5.2.2 Actielijnen
worden. Er wordt wel steeds eenduidig gecommuniceerd
historische site met kasteel en hoeve een goed uitgeruste
Opmaak toegankelijkheidsregeling
welke van deze ontvangstplekken aan de Duinengordel
parking met horeca, verblijf en fietsverhuur ontwikkeld
Het geheel van recreatieve routes, parkeerplaatsen,
verbonden zijn omdat er een verwachtingspatroon van de
kunnen worden. Deze omgeving heeft ook een dicht
speelzones en speelweefsels, bivakzones, hondenzones
bezoeker aan vasthangt.
ruiter- en menroutenetwerk. Daarmee bezit het dorp van Gruitrode alles om de toeristische spil van de gemeente te
en uitrusting zoals rust- en picknickplaatsen wordt aangegeven in een overkoepelende
Onthaalpunten en twee poorten
worden. Dit is een uitgelezen plaats om culturele thema’s
toegankelijkheidsregeling voor de hele Duinengordel. Ook
Voor elke poort en onthaalpunt zal een traject uitgetekend
in een prachtig kader te plaatsen en dus ook de culturele
de toegankelijkheid van de gewone boswegen voor de
worden met:
aspecten van de Duinengordel. Op deze site kan de
lokale recreanten wordt hierin geregeld.
•
een indicatief ontwikkelingsscenario,
landschapshistorische samenhang van dorpen en woeste
•
de doelgroep, aangeboden producten en diensten,
gronden, paden en grenzen in de Duinengordel beleefbaar
•
de inbreng van de betrokken partners: ondernemers,
worden gemaakt voor toeristen én lokale bezoekers.
overheden en verenigingen en
Hoewel de exacte timing niet gekend is, ligt bij deze locatie
de vereiste procedurestappen, bv. planologie,
een duidelijke prioriteit.
De toegankelijkheidsregeling wordt uitgewerkt en wordt opgenomen in de Bijlagen van deze structuurvisie.
•
eigendom.
Uitbouw poorten, onthaalpunten en instapplaatsen
•
De onthaalinfrastructuur van de Duinengordel zal zich
Poort - Sentower Park
in de komende tijd ontwikkelen. Het gaat om specifieke
De twee vooropgestelde poorten en zes vooropgestelde
De poort Sentower Park zal zich net ten zuiden van het
locaties die elk hun eigen ondersteuning vereisen
onthaalpunten worden volgens de huidige inzichten
uitgestrekte duinenlandschap bevinden. Vanuit deze
vanuit het partnership en andere partners (pijler 4). Als
getypeerd door de volgende kenmerken. Het overzicht
locatie liggen de opnieuw opgengemaakte landduinen
werkhypothese worden in deze structuurvisie twee
toont de nagestreefde verscheidenheid.
van Ophovenderheide en ook de vennen op wandelafstand. Via een veilige oversteek over de N730 zullen bezoe-
poorten, zes onthaalpunten en zes lokale instapplaatsen •
en kan veranderen, maar wordt bij voorkeur niet korter.
De Commanderij te Gruitrode is aan de noordelijke rand
ten oosten van deze weg. De poort is goed aangesloten op
Op langere termijn kan een onthaalpunt ook evolueren
van het boscomplex gelegen op een sprekende landschap-
verschillende wandel- en fietsroutes in de buurt. De bezoe-
naar een poort of een instapplaats kan een onthaalpunt
pelijke locatie nabij het dorp van Gruitrode. Hier zal op de
kersfaciliteiten omvatten een ruimte parking, een fietscafé
Structuurvisie Duinengordel
Poort - Commanderij Gruitrode
kers kunnen aanlopen naar het wandelgebied Oudsberg
voorgesteld (Illustratie 5.5). Deze lijst is niet definitief
februari 2013
37
•
zelf. Op de site zal de recreant alle nodige informatie over
Het onthaalpunt Orshof is vandaag al comfortabel en goed
kan de bezoeker omhoog naar de Oudsberg of naar de
de Duinengordel vinden. De Poort Sentower Park zal zich
uitgerust (horeca, verblijf, parking) voor wandelaars, fiet-
Hoge Kempen of verder omlaag naar de Maasvallei. Dit
richten op de bezoekers die het duinenlandschap actief wil
sers en ruiters die het bosgebied willen beleven. De locatie
onthaalpunt zal zich richten op wandelaars en fietsers. Er
beleven. In de directe nabijheid wordt een parcours voor
is rustig gelegen, maar toch vlakbij het dorp van Neerglab-
is nog geen timing gekend voor de beschikbaarheid van
mountainbike-initatie ingericht. De eerste fase van het
beek. De ligging in het landbouwlandschap, maar vlakbij
deze locatie.
project Sentower Park wordt tegen eind 2013 geopend. In
de rand van het boscomplex maakt het een uitgelezen
een tweede fase is de bouw van een hotel gepland.
plek voor toeristische verblijven van enkele dagen. Voor
•
elk van de gebruikersgroepen zijn afwisselende lussen te
Dit onthaalpunt in een voormalig wijkschooltje, ligt langs
maken doorheen het bos- en natuurcomplex, maar ook
het fietroutenetwerk en heeft nu al een fietscafé met
Het onthaalpunt Zavelbos omvat nu al een compleet
doorheen het noordelijke open landbouwlandschap tot
terras. Dat is wel maar beperkt open, maar trekt nu al
recreatiecentrum met parking, horeca en verblijfsmoge-
aan Kempenbroek of over de steilrand heen naar de Maas-
behoorlijke bezoekersaantallen. Ze ligt in het landbouw-
lijkheden. Voor de verdere uitbouw als onthaalpunt kan
vallei. Nabij dit onthaalpunt wordt langs een ruiterroute
gebied van Bullen Gestel, maar heeft zicht op de rand van
gesteund worden op het aanwezige ondernemerschap.
een waadplaats voor paarden aangelegd. Voor de verdere
het militair domein aan de Kolisbergen en het Broekven,
Het onthaalpunt Zavelbos is dicht bij het natuurreservaat
uitbouw van de capaciteit en uitstraling van deze poort
De vallei van de Bullenbeek is een belangrijke ecologische
de Oudsberg gelegen en de heuvels worden goed
kan gesteund worden op bestaand ondernemerschap
verbindingszone tussen de Donderslagse heide en de
•
Zavelbos
Orshof
De Bullenschool
Abeekvallei. In de omgeving werd de recreatieve infra-
ontsloten door paden vanuit Zavelbos. In het oosten van Dorpermolen Opoeteren
structuur recent al uitgebouwd met een ruiterpicknick
het natuurreservaat zal een speelweefsel uitgezet worden.
•
Ook doet het ruiter -en menroutenetwerk dit onthaalpunt
De Dorpermolen omvat een historische watermolen in de
plaats en een vlonder. Het onthaalpunt kan een stimulans
aan op de route naar de Hoge Kempen, waardoor het een
dorpskern met potenties om hier nabij een goed uitge-
zijn voor de ontwikkeling van hoevetoerisme in het aanlig-
ideale startplaats is voor ruiters en menners.
ruste parking met horeca te ontwikkelen, waarbij de stad
gende landbouwlandschap.
ook andere functies kan voorzien met meerwaarde voor
38
het dorp. Vanuit dit onthaalpunt, laag in de Bosbeekvallei,
en een restaurant gekoppeld aan het hippisch centrum
Lokale instapplaatsen
•
Het onthaalpunt te Opitter ontvangt de bezoeker voor
De Duinengordel zal verder ontsloten worden via
Aan de zuidkant van de woonwijk, tegen de Ophovender-
de Duinengordel en voor het wandelgebied Itterdal van
kleinere instapplaatsen. Dit zijn overwegend bestaande
heide zal een kleine parking worden voorzien. In de nabij-
het Kempenbroek. Deze noordelijke punt van de Duinen-
parkings die al regelmatig gebruikt worden door de lokale
heid kan een hondenzone aangelegd worden, zodat deze
gordel heeft een uitgesproken reliëf, dat wandelaars,
bevolking en voor hen extra mogelijkheden bieden,
plek ideaal is voor een ommetje. Vanaf deze parking wordt
ruiters en fietsers toegang geeft tot het afwisselende
complementair aan de poorten en onthaalpunten. Deze
het landduinenlandschap op de Ophovenderheide vlot
bosgebied van de Solterheide. Het onthaalpunt omvat
instapplaatsen zijn gemaakt op maat van de omwonenden
toegankelijk voor wandelaars van Meeuwen-Gruitrode.
parking en horeca in de Pollismolen. De omgeving biedt
en hun activiteiten (ommetje met hond, joggen, korte
goede mogelijkheden voor de verdere uitbouw van
fietstocht). Een beperkt aantal autostaanplaatsen en een
•
verblijfsaccommodatie.
fietsstalbalk, aangevuld met enige signalisatie volstaan. Als
Ook deze parking zal het landschap van duinen en
werkplan worden zes instapplaatsen vooropgesteld.
vennen vlot bereikbaar maken voor voor wandelaars van
•
•
Pollismolen
Parking aan Venhoven
Parking Ophovenderheide
Meeuwen-Gruitrode. Ze ligt diep in het bosgebied zodat
‘t Eilandje Parking Kerkhof Opglabbeek
van hieruit de natuurliefhebber rondom mogelijkheden
Het Eilandje is een aantrekkelijke toeristische plek aan
•
de Zuid-Willemsvaart in Neeroeteren met horeca en een
Deze uitgeruste en gekende parking zal voor de omwo-
kleine camping. Hier komt een grote stroom fietsers
nenden gepromoot worden voor korte wandelingen
voorbij en er is uitzicht op de recreatieboten op het kanaal.
met de hond of als uitvalsbasis om het duinengebied te
•
Deze locatie ligt op een uitgesproken groene plek in het
bewandelen. Ze ligt aan de overzijde van de weg naar
Deze kleine parking ligt ver van de doorgaande wegen.
meer verstedelijkte gebied tussen de steilrand en de Maas.
Bree ten opzichte van de parking Sentower Park en zal
Ze maakt de Oudsberg voor lokale bewoners goed bereik-
Dit is een scharnierpunt voor mobiele recreanten, vooral
daardoor eerder rustig zijn. De routes in het wandelgebied
baar.
fietsers, tussen de Duinengordel, Kempenbroek, Maasvallei
Oudsberg zijn van hieruit vlot bereikbaar. Een hondenzone
en de Hoge Kempen. Dit is de uitgelezen plek om de
wordt in het bos niet ver van de parking voorzien.
voor wandellussen heeft. Parking Louwel
landschappelijke samenhang van de ruime omgeving educatief te duiden.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
39
•
Parking Weg naar Opoeteren
Voor de bewoners van Neerglabbeek en Opoeteren zal
voor andere services zoals fietsverhuur en uitgebreide informatieverstrekking.
hier centraal langs de dreef in het bos een kleine parking voorzien worden, met vlak daarbij een hondenzone.
Productontwikkeling De Duinengordel zal ingezet kunnen worden als toeristisch
•
Plockroy
product in het promotiebeleid van Toerisme Limburg voor
Deze instapplaats zal nabij het uitgestrekte vennengebied
de Limburgse Kempen (bijvoorbeeld in een campagne als
liggen en zich richten op de natuurliefhebber die een wat
‘het goede buitenleven’ ). Er wordt doelgericht gewerkt
langere wandeling wil ondernemen. Ook fiets- en ruiter-
aan de ontwikkeling van unieke recreatieve producten. De
en menroutes komen hierlangs. Vanuit het onthaalpunt
bivakzones voor avonturiers, speelweefsels voor kinderen
is ook bezoek mogelijk aan het relictlandschap van het
en de begeleide recreatieve mountainbike zijn de eerste
straatgehucht Plockroy, de sporen van Celtic fields en het
mogelijkheden.
natuurgebied in de Abeekvallei. De toeristische positionering van de Duinengordel zal ook Integreren van en inspelen op bestaande verblijfs-
sterk ondersteund kunnen worden door producten met
accommodaties
een lokale oorsprong. Niet alleen voedingsproducten met
De bestaande verblijfsaccommodaties zullen nog meer
een streekeigen tint kunnen hieraan bijdragen, maar ook
worden gekoppeld aan de verschillende toeristische
educatieve concepten die mensen dicht bij hun streek
netwerken en aan de onthaalpunten. Belangrijk is de
brengen, vergaderlocaties en kleinschalige verblijven,
planologische verankering van deze verblijfsaccom-
bijvoorbeeld op een hoeve, zijn producten met zulke
modaties en het faciliteren van de ontwikkeling van
uitstraling.
bijkomende capaciteit om uit te groeien tot een omvang die een duurzame kwalitatieve uitbating mogelijk maken. Deze iets grotere accommodaties hebben ook draagkracht
40
Illustratie 5.6: Label rond streekproducten van de Duinboeren (Nederland)
5.3 Duinengordel met de lokale bevolking
ring van natuurinrichtingswerken uitvoerig toegelicht,
Landbouwers als schatbewaarders van het open land-
als schatbewaarder
zowel in het licht van ecologie als landschap. De bewoners
schap rondom
zien op deze manier het landschap aangroeien, volgens
Landbouwers zullen niet enkel betrokken worden als
een plan waarvan zij vóór elke ingreep op de hoogte zijn.
lokale bewoner bij de ontwikkeling van het kerngebied
5.3.1 Inhoud van de pijler
van Europese natuur, maar ze zijn bovendien ook
De voornaamste bezoeker van de Duinengordel is de lokale bevolking. Zij vormen de rode draad doorheen het
Individuele bewoners, verenigingen, scholen of jeugdbe-
beheerder van het omliggende landbouwlandschap.
project en hebben meer mogelijkheden voor beleving in
wegingen kunnen peter of meter worden van een herken-
De typerende kleinschalige en grootschalige landbouw
het gebied dan de toeristische bezoeker. De toeristische
baar deelgebiedje in de natuurkernzone. Ze genieten mee
dragen in belangrijke mate bij tot de uitstraling van de
uitstraling van het duinenlandschap creëert een gevoel
of werken mee aan elke stap en aan de voorbereiding van
Duinengordel waardoor de landbouw een belangrijke
van fierheid bij hen. Deze fierheid is een katalysator voor
de volgende stap. Een belangrijke insteek van de Duinen-
partner wordt in het ontwikkelen van de Duinengordel als
lokaal ondernemerschap en gemeenschaps- en vereni-
gordel moet de beleving van landschappelijke schoonheid
toeristisch aantrekkelijk gebied.
gingsleven in de omliggende dorpskernen.
zijn, die bijvoorbeeld tot uiting kan komen in fotografie. Dit peter of meterschap zal naast de natuurontwikkeling
Zoals in de gebiedsanalyse uiteengezet omvat de
Voor de landbouwers vormt het landbouwlandschap de
ook de recreatieve uitbouw omvatten. Bewoners kunnen
landschappelijk opbouw een schil met landbouwland-
woonplek, maar ook de bedrijfsomgeving. Ze krijgen een
worden uitgenodigd zich te ontfermen over delen van de
schap. Dit landschap heeft twee functies: enerzijds is de
bijzondere rol als schatbewaarders van het landschap rond
routestructuren. Ze signaleren dan of er onderhoud moet
zuidelijke zone eerder een gradiënt tussen bewoning
de Duinengordel.
gebeuren aan de paden, bebording of infrastructuur.
en natuurgebied, via kleinschalige, niet altijd intensieve landbouw. Ten noorden van de Duinengordel is de land-
5.3.2 Actielijnen
Bij de stappen in het communicatietraject voor de bewo-
bouw eerder grootschalig, intensief. Voor beide situaties
Betrekken van bewoners en privéboseigenaren
ners worden de communicatiekanalen van de bosgroepen
wordt landbouw als een structurerend element gezien en
Het communicatietraject bij de ontwikkeling van het kern-
Hoge Kempen en Noordoost-Limburg stelselmatig en
in de toekomst behouden. Voornamelijk is vertuining een
gebied van Europese natuur betrekt de bewoners bij de
tijdig aangesproken. De privéboseigenaars in de Duinen-
probleem voor de kleinschalige landbouwzone. Behoud
uitvoering van de deelfasen. De reden en de noodzaak van
gordel zijn niet allemaal lokale bewoners, maar wel in erg
van kleinschalig, gevarieerd landbouwgebruik is echter
de deelfases worden op voorhand, tijdens en na de uitvoe-
hoge mate betrokken.
noodzakelijk voor behoud van de eigenschappen van dit gebied.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
41
Inhoudelijk betekent de voorliggende visie de mogelijk-
en het minimaliseren van de knelpunten met het oog
activiteiten ontwikkeld en wordt informatie ontsloten
heid om landbouw op het vlak van doelstellingen vrijwillig
op het duurzame beheer van het gebied. De versterking
over zowel de bestaande waarden in de Duinengordel
te laten verbreden: zowel op het erf (verblijfsrecreatie,
van de inschakeling van de landbouwers in het beheer
als over de waarden in ontwikkeling. Dit gebeurt zo veel
educatie, onthaal) als op de teelbare percelen (landbouw
van de open ruimte is een evidente optie. Het is evenwel
mogelijk in samenwerking met de lokale natuurgidsen en
met verbrede doelstelling), en zowel op het vlak van
van wezenlijk belang dat wanneer bijkomende taken
heemkundigen. Een zeer uitdagende, maar waardevolle
natuur- als erfgoedbeheer.
toegewezen worden aan de landbouwsector, deze op een
doelgroep zijn de jeugdbewegingen en de jeugdgroepen
economisch verantwoorde manier vergoed worden.
in de bivaks.
denkproces omvat, net als de rest van deze structuurvisie,
Daartoe zal er werk gemaakt worden van een aangepast
Communicatie
dat ingezet moet worden:
en gebiedsgericht ruimtelijke beleid dat een economische
De identiteit van de Duinengordel en het achterliggende
•
Ruimte voor landbouw: structureren, behouden,
diversificatie en verbreding in het landbouwgebied moge-
project zal in gespecialiseerde vakbladen en tijdschriftka-
gestructureerd (groot- vs. kleinschalig) volgens de
lijk maakt in functie van toeristisch-recreatieve activiteiten.
ternen rond zowel vrijetijdsbesteding als natuureducatie
lokale, specifieke kenmerken;
Vanuit vakorganisaties en overheden zullen initiatieven
weerkerend uitgedragen worden. Hiervoor zijn de eigen
Mogelijkheid om te verbreden op het erf: ideeën zijn
van landbouwers rond educatie of landschaps- of natuur-
recreatieve en culturele producten belangrijk met origi-
ter beschikking, in Vlaanderen als erbuiten;
beheer ondersteund worden.
nele, innovatieve, maar ook trendvolgende insteken.
ideeën en ondersteunende programma’s kunnen als
Inhoudelijk betrokken verenigingen
Het project Duinengordel organiseert zelf evenementen
basis dienen voor initiatieven op vrijwillige basis door
Natuurgidsen, heemkundigen en sportlui zullen elk vanuit
-met pers- rond belangrijke projectstappen en is goed
de lokale landbouwers.
hun specialisaties gevraagd worden om bezoekers van het
geïntegreerd in evenementen van partners als horecaon-
gebied georganiseerd te begeleiden. Vanuit het project
dernemers, Toerisme Limburg en het Regionaal Landschap.
De samenwerking tussen de landbouwers enerzijds en
Duinengordel worden hun verenigingen actief benaderd
Die evenementen zijn regionaal gericht, maar moeten in
de andere gebruikers van de met de landbouw samen-
met voorstellen en bijhorende informatie en ondersteu-
de eerste plaats ook uitnodigend zijn voor de lokale bewo-
hangende open ruimte anderzijds, biedt een goede
ning. Voor de bestaande initiatieven rond natuur- en
ners. Bij voorkeur zullen bewoners betrokken worden bij
garantie voor de realisatie van de veelvuldige potenties
landschapseducatie in Limburg, worden gebiedsspecifieke
de inhoud of de organisatie van de evenementen. Daarbij
Belangrijk is dat deze visie op de rol van landbouwers een
• •
42
Mogelijkheid om te verbreding in teelten: beschikbare
moeten de verschillende dorpskernen rondom de Duinen-
kingslijnen zullen versterkt worden met specialisten van
gordel en hun verenigingen aan bod kunnen komen.
externe partners (zie verder).
•
Toerisme Limburg is een marketingorganisatie die bestemmingspromotie voert. Zij is verantwoordelijk voor het ruiter- en menroutenetwerk in
De visie zal gelanceerd worden in een verbredingsactie
De nauwe samenwerking tussen de verschillende partners,
Noord-Limburg en voor de communicatie van het
die zal informeren en enthousiasmeren en een pers event
zowel wat kennis als procedures betreft, zet de partners
fietsknooppuntennetwerk. Een uitgebreide rol bij de
begin 2013. Het ontwerp van een integrale toegankelijk-
op één lijn zodat de visie en het gehele project op een
heidsregeling zal in het voorjaar van 2013 voorgelegd
eenduidige manier kan uitgedragen worden.
uitbouw van het project zal overlegd worden. •
Privéboseigenaren in samenwerking met de Bosgroepen: zoneringen in de visie met een heldere
worden aan de privéboseigenaars, landbouwers en de Samenwerking met externe partners
taakstelling in het natuurkerngebied of in de omrin-
De Duinengordel zal een platform vormen voor initiatief
gende bosschil. De opname van de bosgroepen in de
5.4 Duinengordel als platform voor samenwerking
van ondernemende partners die aanwezig zijn in de open
projectstructuur zal overlegd worden;
tussen vier gemeenten en ANB en voor initiatief
ruimte en de dorpskernen rondom het natuur- en bosge-
van partners
bied. Door het schaalniveau van vier gemeentebesturen en
raden, landbouwadministratie ADLO: landbouwers
ANB, vormt de Duinengordel een geschikte basis voor het
worden uitgenodigd tot ondernemerschap bij het
aantrekken van nieuwe partners.
onthaal van bezoekers en met name hoeve- en
bewoners.
5.4.1 Inhoud van de pijler
•
Samenwerking tussen projectpartners
Landbouworganisaties, gemeentelijke landbouw-
ruitertoerisme en jeugdbivaks. Het uitbesteden van
Bij elke partner in het partnership zal er een goede interne
Talrijke partners, afkomstig uit zeer uiteenlopende
beheerwerken in het bosgebied of bij landschaps-
afstemming zijn over de visie en het projectverloop, maar
domeinen, zijn al aanwezig of zullen verder betrokken
beheer zal worden onderzocht (Limburgs Steunpunt
ook tussen de verschillende partners onderling zal door-
worden:
Rurale Ontwikkeling). Een uitgebreide rol van verte-
lopend overlegd worden. Daarnaast zal een competen-
•
Regionaal Landschap Kempen en Maasland: zij zijn
genwoordigers van de landbouw bij de uitbouw van
tienetwerk ontwikkeld worden tussen de projectpartners.
momenteel verantwoordelijk voor het wandelrou-
het project zal overlegd worden.
Per specialisme zal van elke projectpartner iemand in een
tegebied met lussen en een verdere inbreng bij de
lopende overlegstructuur zitten, bijvoorbeeld rond natuur-
uitbouw van het project zal overlegd worden.
beheer, rond toerisme, rond planologie. Deze samenwer-
Structuurvisie Duinengordel
•
Agentschap Onroerend erfgoed: waardering van de schat aan cultuurhistorie (archeologie en landschapsstructuren);
februari 2013
43
fototekst
•
•
•
Natuurpunt: Natuurpartner in de omliggende natuur-
Een ondernemersforum rond verblijfsrecreatie, onthaal
van de verschillende partners onderling, de afstemming
gebieden die ecologisch verbonden worden met de
en horeca zal een katalysator zijn voor de verdere ontwik-
tussen de partners en de externe partners en ondernemers
Duinengordel: o.a. Abeek, Bosbeek en Kempenbroek.
keling van het onthaal van bezoekers. Op initiatief van
en een stapsgewijze uitvoering van de structuurvisie en
Bivakeigenaren: onderlinge afstemming met binding
natuurgidsen zullen natuureducatieprojecten uitgewerkt
het bijhorende communicatietraject. De Actietabel bij
aan de identiteit van de Duinengordel. Een overleg-
worden rond het landduinen- en vennenlandschap
deze structuurvisie vormt de basis voor de taakstelling van
platform met bivakeigenaren, de provinciale Jeugd-
en op initiatief van lokale heemkundigen zullen docu-
het projectbureau.
dienst Limburg, CJT en de projectpartners zal worden
mentatie van cultuurhistorie en verhaallijnen bij elkaar
onderhouden.
gebrachtzocht worden. Verder zullen een aantal specifieke
Door vier gemeenten in het partnerschip is een project-
Het Provinciebestuur kan een belangrijke bijdrage
recreatieve producten ontwikkeld worden, waaronder het
coördinator aangesteld voor het ruimtelijk strategische
leveren voor toerisme en natuur in het project. Het
speelweefsel voor kinderen.
project Duinengordel. Het gaat om een voltijdse betrekking, gestart in september 2012, binnen negen maanden
project Duinengordel geeft ook uitvoering aan het provinciaal beleid van Grote Landschappelijke
5.4.2 Actielijnen
na de ontvangst van de ministeriële goedkeuring van
Eenheden.
Projectstructuur van projectpartners
het strategisch open ruimte project (24 januari 2012).
Zoals in de statuten van het statutair partnership opge-
Deze coördinator zal ondermeer het projectbureau mee
Initiatief en ondernemerschap
nomen zal het beheer van het project worden toever-
vormgeven.
Door de gemeenschappelijke identiteit en positionering
trouwd aan het beheerscomité dat bestaat uit twee leden
van de Duinengordel wordt het lokale en regionale
van de gemeenteraad en/of het college van Burgemeester
De partners van het project Duinengordel zullen in de
ondernemerschap aangewakkerd rond onder meer
en Schepenen van elke deelnemende gemeente, één
projectwerking een gezamenlijk werkingsbudget inrichten
natuurtoerisme, streekproducten en landbouwverbreding.
ambtenaar van elke deelnemende gemeente en drie leden
voor lopende zaken. De beslissingbevoegdheid over dit
Dit biedt mogelijkheden voor de verdere uitbouw van
van het Agentschap voor Natuur en Bos.
werkingsbudget wordt vereenvoudigd. Voor reguliere budgetten van gezamenlijke initiatieven zoals die rond
lokale campings, horeca, verblijfsaccommodaties en geïntegreerde landschapszorg.
Het secretariaat zal verzorgd worden door het projectbu-
communicatie, participatie en productontwikkeling zal
reau. Hierin zetelen eveneens de verschillende statutaire
een af te spreken verdeelsleutel gehanteerd worden.
partners. De taak van dit projectbureau is de coördinatie
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
45
Partners betrekken en ondersteunen
Overheid en landbouw-, middenstands-, milieu- en cultu-
verwerven van externe subsidiemogelijkheden voor de
•
rele organisaties.
verschillende pijlers. Het hoge ambitieniveau en participa-
Verder ondersteunen en vernieuwen van Leader of
tieve proces versterken bovendien de naambekendheid
het vervolg daarop in PDPO III. Dit moet rechtstreeks
• •
Het project Duinengordel geeft uitvoering aan het provin-
rond de Duinengordel.
ciaal beleid van Grote Landschappelijke Eenheden. Daarbij
Procedurele taakstelling: RUP zonevreemde logies en
zijn volgende punten van belang:
De subsidie voor het strategisch open ruimte project werd
horecaverblijven
•
goedgekeurd.
Naar integratie is dit beleid ook complementair aan
Voor de natuur- en landschapsontwikkeling
het ruimtelijk strategisch project Duinengordel.
Aanvullend op de huidige budgetten voor het beheer van
Het project zal ook een trekkerspositie vervullen,
gemeentebossen, domeinbossen en Vlaams natuurreser-
projectgebied
omdat net in deze pijler het ondersteunen van lokaal
vaat, liggen voor de natuurontwikkeling in de kernzone
Bijkomende ruiterlussen in overleg met de toeris-
initiatief en ondernemerschap vervat zit. Het project
mogelijkheden voor aanvullende financiering bij het Euro-
tische ondernemers, ruiters en Toerisme Limburg,
Duinengordel kan zorgen voor de afstemming op
pese LIFE+ Nature fonds, bij projectmatige fondsen voor
promotie door de nieuwe ruiter- en menroutekaart
bovenlokaal niveau.
de taakstelling van ANB voor de instandhoudingsdoelen
•
Bevestiging en onderzoek van een verdere uitbouw van de taakstelling RLKM en Toerisme Limburg in het
•
Naar omvang is verbreding naar de omliggende landbouwschil essentieel, zoals aangegeven in 3.2.
Beheertaken in bossen en landschap ook uitbesteden aan Ruraal Steunpunt
•
•
in Natura 2000, bij de Provincie Limburg (subsidiëring van
Toerisme Limburg begin 2013 •
Organiseren ondernemersforum
Het project Duinengordel integreert zich maximaal in
biodiversteitsprojecten) en bij PDPO (Leader Kempen en
•
Deelname en ondersteuning forum bivakeigenaars
de toeristische promotie gecoördineerd door Toerisme
Maasland maatregel 1: Actieve natuur- en landschapszorg
met CJT en Jeugddienst Limburg
Limburg. Zo draagt het bij aan de promotie van Limburg of
en ontsluiting). Gebiedsontwikkelaars voor wiens initia-
van de Kempen als bestemming.
tieven elders natuurwaarden onvermijdbaar en onherstelbaar moeten wijken, kunnen mogelijk natuurontwikkeling
De oprichting van een stuurgroep kan onderzocht
46
van het project.
ten goede komen aan ondernemende landbouwers
worden als manier om andere overheden en sectoren te
Cofinanciering en subsidiemogelijkheden
in de Duinengordel meefinancieren om de stand still te
betrekken. Hierin kunnen vertegenwoordigers zetelen van
De structuurvisie vormt samen met het partnership van
behouden.
de bosgroepen, Provincie, Regionaal Landschap, Vlaamse
de vier gemeenten en ANB een sterke basis voor het
In de aanvraagdossiers voor financiering kunnen in de
Recente ontwikkelingen maakten het Europese Interreg
Voor de toeristische infrastructuur
verschillende fasen van de natuurontwikkeling in de kern-
fonds moeilijker bereikbaar, maar de specifieke thematiek
De huidige samenwerking met Toerisme Limburg en
zone deelprojecten afgelijnd worden, zoals:
van landduinen deelt de Duinengordel met andere zand-
RLKM houdt een vorm van medefinanciering in, voor
•
een natuurherstelproject rond de vennen in Ruiters-
gebieden in Vlaanderen, Nederland en Duitsland. Een part-
deelaspecten van het onderhoud en de promotie van
kuilen (ANB, LIFE)
nerschap met nationaal park Loonse en Drunense Duinen
routestructuren met bijhorende streekaccommodatie.
een schraal graslandherstel op de Ophovenderheide
of de Maasduinen is inhoudelijk alvast zeer relevant.
•
De uitbouw van toeristische infrastructuur voor de Duinen-
(ANB, LIFE) •
Faunaverbindingen onder of over verkeersinfrastruc-
De omzetting van een of meer ankerplaatsen in een
gordel valt binnen de vier sporen van Leader Kempen en
tuur (AWV, Provincie)
erfgoedlandschap kan de inrichting en het beheer van
Maasland (PDPO). Naast maatregel 1: actieve natuur- en
erfgoed, waaronder de landschapsstructuren en de
landschapszorg en ontsluiting liggen in de structuurvisie
ontsluiting, subsidieerbaar maken.
kansen voor projecten onder maatregel 4: Stimuleren
Dergelijke dossiers hebben baat bij het betrekken van
van duurzaam toerisme. Leader Kempen en Maasland
meerdere partners (terreinbeherende verenigingen, defensie) en meerdere gebieden met gelijkaardige beheer-
Zowel in de gemeentebossen als in de domeinbossen en
geeft de voorkeur aan hefboomprojecten met een econo-
thema’s (landduinherstel, venherstel of doelsoorten als
het Vlaams natuurreservaat kan een meerjarige balans
mische finaliteit en een innovatief karakter. Zeker voor
gladde slang).
tussen houtinkomsten, subsidies voor de ecologische
landbouwbedrijven die willen verbreden door toeristen en
functievervulling (gemeenten) en beheerkosten (mogelijk
recreanten op te vangen, zoekt het project Duinengordel
Specifiek voor de communicatie rond natuurwaarden en
exclusief personeelskost) gemaakt worden. Dit levert op
mee naar mogelijkheden, in het kader van haar pijlers 2
natuurbeheer zijn er bestaande educatieve structuren
korte termijn een meer helder beeld op van de verhoogde
en 3.
(Likona, Provincie Limburg, Vormingplus) met een eigen
houtinkomsten door de gemiddeld gestegen (naald)hout-
(co)financiering op vlak van personeel of projecten. Verder
prijzen en de kosten door de hogere ecologische en sociale
De gerichtheid op speelmogelijkheden en educatie voor
is het Europese LIFE+ Information and Communication
uitdagingen. Op veel langere termijn kan het concept
jeugd en jeugdgroepen van de Duinengordel biedt moge-
fonds, speciaal voor educatie rond Europese natuur-
om het zekere aandeel productief naaldbos op de betere
lijkheden voor projectondersteuning en subsidie vanuit
waarden.
bodems te concentreren, een hogere houtproductie en
het Vlaamse jeugdwerk.
opbrengst leveren voor de gemeenten en ANB.
Structuurvisie Duinengordel
februari 2013
47
De gecombineerde rol van boswegen voor zowel recreanten als bos- en natuurbeheer is belangrijk in de Duinengordel. Limburgse gemeenten of hun autonome gemeentebedrijven kunnen beroep doen op de Provinciale investeringssubsidie bosexploitatiewegen, zowel voor de (her)aanleg als voor flankerende maatregelen als bebording of afsluitingen. Voor de projectwerking De projectwerking van de Duinengordel zelf (vier gemeenten en ANB) kan nu ondersteund worden door de subsidie voor het goedgekeurde ruimtelijk strategische project door de Vlaamse Overheid. Een andere mogelijkheid is een projectondersteuning door Limburg Sterk Merk (LSM), met als voorbeeld de ondersteuning van investeringskosten voor het project Bosland. Net als voor Interreg is samenwerking in een grensoverschrijdende context voor LSM een belangrijk element.
48
Campus Mechelen SchaliĂŤnhoevedreef 20 D 2800 Mechelen +32 15 405656 info@mechelen.royalhaskoning.com www.royalhaskoning.com Besturen van Meeuwen-Gruitrode, Opglabbeek, Maaseik en Bree
telefoon e-mail internet opdrachtgever
en het Agentschap voor Natuur en Bos 819882
nummer
Eindrapport
status
februari 2013
datum
Liesbet Van den Schoor, Guy Geudens
naam
Collegiale toets Bart Vercoutere februari 2013
naam datum
Vrijgegeven door: Marieke Gruwez februari 2013
naam datum