Młodzi Polacy wobec zmian klimatycznych by dominika.blachnicka

MŁODZI POLACY WOBEC ZMIAN KLIMATYCZNYCH Domininka Blachnicka-Ciacek

WARSZAWA, MAJ 2020

Publikacja powstała w ramach projektu „Młodzi Polacy wobec zmian klimatycznych. Świadomość, emocje i praktyki” finansowanego ze środków Uniwersytetu SWPS w ramach Badań Statutowych WNHiS 2019

ZESPÓŁ PROJEKTU: Dominika Blachnicka-Ciacek kierowniczka projektu Sylwia Barakeh asystentka badawcza Michalina Musielak reżyserka i współautorka koncepcji wizualnej filmów Urszula Łozińska projektantka części graficznej

CYTUJ JAKO: Blachnicka-Ciacek, D. (2020). Młodzi Polacy wobec kryzysu klimatycznego, Youth Working Papers Nr 1/2020, Warszawa: SWPS Uniwersytet Humanistyczno-Społeczny – Młodzi w Centrum LAB. ISSN: 2543-5213. Doi: 10.23809/8

REDAKTORKA SERII: Dominika Winogrodzka

O RAPORCIE

KRYZYS I NADZIEJA Raport, który czytasz opowiada o tym, jak młodzi ludzie w Polsce mierzą się z problemem kryzysu klimatycznego. W szczególny sposób interesują nas strategie patrzenia i radzenia sobie z wyzwaniami klimatycznymi. Jak kształtują się relacje między świadomością, wiedzą, praktykami i wartościami? Gdzie leży poczucie odpowiedzialności za stan i dalsze losy naszej planety oraz czy i jaki mamy na to wpływ? Czy młodzi ludzie podejmują jakieś środki prewencyjne i przygotowawcze? Czy i jak mierzą się z wizją katastrofy? Polaryzacja debaty na temat kryzysu klimatycznego sprawia, że dużo uwagi zwracamy na mniejszość ludzi, którzy nie wierzą w zmiany klimatu i systematycznie zaprzeczają dowodom naukowym.

ymczasem, kluczowym wyzwaniem T dziś nie jest przekonywanie denialistów klimatycznych, że ziemia nie jest płaska, lecz wsparcie pasywnej większości, która ma pewną świadomość stanu w jakim znalazła się Ziemia, ale często czuje się zagubiona. To ludzie, którzy chętnie robiliby więcej. Nie do końca jednak wiedzą, co jeszcze, oprócz sortowania śmieci i ograniczania zużycia plastiku, mogą zrobić. Ta publikacja pisana jest z myślą o tych, którzy chcieliby skutecznie inspirować innych do zmiany myślenia i podejścia do problemu. Jest skierowana również do tych osób, które chciałyby robić więcej a nie bardzo wiedzą jak. Wiele osób zaangażowanych w sprawy klimatyczne mówi o pilnej potrzebie uświadomienia innym stanu, w którym znalazła się nasza planeta. Ciągle potrzebujemy większej świadomości, że stawką w tej grze jest nasze zdrowie, nasz sposób życia i to, co przekażemy kolejnym pokoleniom. Aktywiści i aktywistki, którzy wzięli udział w badaniu, mówili o potrzebie „ucieleśnionego” zrozumienia, że jesteśmy częścią ekosystemu i współzależymy i od siebie, i od przyrody. Literatura, którą czytałyśmy oraz wiele osób, z którymi rozmawiałyśmy, podkreślało znaczenie nadziei w tym obrazie pełnym złych wiadomości. „Trzeba mieć nadzieję, że świat można zmienić, choć nie należy mieć pewności” – mówiła jedna z naszych rozmówczyń. Ten raport ma przynosić tę nadzieję, nie usypiając przy tym naszej czujności.

Raportowi towarzyszy cykl trzech krótkich etiud filmowych, które można zobaczyć na http://youth.swps.pl/klimat/. Są to krótkie portrety trzech aktywistów i aktywistek, które opowiadają o ich relacji z przyrodą i stosunku do aktywizmu klimatycznego.

A *

N JAK POWSTAŁ RAPORT: NOTA METODOLOGICZNA Raport jest dwugłosem, który z jednej strony daje jakościowy wgląd w to, jak o klimacie i zmianach myślą „normalsi”, czyli „zwykli” ludzie. Słowa te umieszczamy w cudzysłowiach, ponieważ w ten sposób na potrzeby raportu nazwałyśmy uczestniczki i uczestników 6 zogniskowanych wywiadów grupowych (potocznie fokusów), które przeprowadziłyśmy w listopadzie 2019 roku w Warszawie, Katowicach i Kielcach. Wybór lokalizacji podyktowany został wielkością i obecnością problemów ekologicznych. Z drugiej strony, raport przedstawia głos najbardziej zaangażowanych Polaków i Polek. Pochodzą one z 12 wywiadów indywidualnych zrealizowanych z aktywistkami i aktywistami podejmującymi szeroko zdefiniowane działania na rzecz

* 4

A – aktywiści

klimatu w różnych s kalach. Rozmawiałyśmy z młodymi (17–35) działaczkami i działaczami Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, Strajku dla Ziemi i lokalnych Alarmów Smogowych, z uczestnikami i uczestniczkami ruchów suwerenności żywieniowej, animatorami inteligentnych miast i wsi, producentami alternatywnej żywności oraz z osobami oferującymi wsparcie psychologiczne dla ludzi przerażonych wizją katastrofy klimatycznej. Mamy nadzieję, że ich doświadczenia dadzą wyobrażenie o różnorodności dróg, którymi można podążać dbając o dobry stan naszego otoczenia. Raport jest więc z jednej strony opowieścią o „normalsach” N , a z drugiej o „aktywistach” A , bo taki podział, wydaje nam się, najlepiej pokazuje postawy, wiedzę i zaangażowanie badanych. Przyjmując to założenie, raport nie oddaje w pełni zróżnicowania, które pojawiło się między samymi grupami fokusowymi. To zróżnicowanie sygnalizowane jest jedynie kwantyfikatorami: wszyscy, większość, niektórzy, a tego szerzej nie rozwiniemy w tej publikacji. Głosy „normalsów” i „aktywistów”, którym dajemy prymat w tej publikacji, często różnią się, ale czasem też się splatają. Aktywiści i aktywistki klimatyczne są dziś mniejszością naszego społeczeństwa. Mamy intuicję, że to właśnie osoby zaangażowane na rzecz klimatu coraz częściej wyznaczają lub będą wyznaczać ton debaty publicznej. To ich doświadczenia są, w naszym przekonaniu, istotne dla budowy strategii działania i komunikacji. Wierzymy, że z tego dwugłosu płynie pełniejsze rozeznanie emocji, narracji i trendów.

N – normalsi 5

INFORMACJA O REKRUTACJI Rekrutowałyśmy naszych badanych na podstawie ankiety filtrującej przygotowanej przez firmę Kantar na podstawie ogólnopolskiego badania sondażowego Ziemianie Atakują (ziemianieatakują.pl). Ankieta ta sprawdzała stosunek młodych kobiet i mężczyzn do wybranych problemów ekologicznych i klimatycznych. Na podstawie jej wyników i algorytmu przygotowanego przez badaczy z Kantara wyłoniłyśmy trzy szerokie kategorie uczestników i uczestniczek grup fokusowych; przejętych, zagubionych i wątpiących, i w ramach tych kategorii postanowiłyśmy zgłębiać poglądy, postawy i praktyki. W sumie rozmawiałyśmy z 40-stoma osobami w dwóch kategoriach wiekowych: 18-24 i 25-30.

CO ZNAJDZIESZ W RAPORCIE? Ekologia i praktyki ekologiczne w życiu młodych Polaków Kto czuje klimat, czyli stosunek do zmian klimatycznych Strategie wobec kryzysu klimatycznego

I WIĘCEJ …

Portrety aktywistek i aktywistów i inspiracje do działania

str. 8

str. 18

str. 28

GRUPY FOKUSOWE | 40 OSÓB KOBIETY

MĘŻCZYŹNI

KATOWICE

zagubione

przejęci

WARSZAWA

przejęte

wątpiący

KIELCE

wątpiące

zagubieni

WYWIADY | 12 OSÓB

KATOWICE WARSZAWA KIELCE

EKOLOGIA I PRAKTYKI EKOLOGICZNE W ŻYCIU MŁODYCH POLAKÓW N

EKOLOGIA SOUNDTRACKIEM POKOLENIA Ekologia to temat, z którym nasi rozmówcy i rozmówczynie spotykają się w mediach społecznościowych, w kulturze masowej, o którym mówi się w pracy i w szkole, z którym mierzą się jako konsumenci i jako obywatele. Dostrzegają modę na eko-produkty, wśród których króluje pop-wiedza o ekologicznym jedzeniu i ekologicznych kosmetykach.

Instagram i influencerzy pokazują, jak być eko, prześcigają się w tym, kto robi to lepiej, kto jest bardziej eko. Na YouTubie jest mnóstwo filmów, jak być eko, jak robić coś eko. Są też fajne akcje, recyklingowe torby, one stają się modne, ludzie to noszą. przejęta, Warszawa

GREENWASHING: KTOŚ CHCE NA MNIE ZAROBIĆ Choć przeważały głosy afirmujące wszechobecność tematów ekologicznych, najbardziej sceptyczni rozmówcy widzieli w modzie na ekologię „greenwashing” i strategie marketingowe firm namawiające wyłącznie do kupowania coraz to nowych

EKOLOGIA JEST DLA MNIE, W DALSZEJ KOLEJNOŚCI DLA PLANETY

produktów. Pojawiały się opinie, że „eko to podpucha”. Niektórzy z naszych rozmówców czuli się „zmuszani do zmian zachowania” i mówili o tym, że korporacje zrzucają odpowiedzialność na konsumentów.

Słowo ekologia weszło do użytku, każdy to mówi, bo to się pozytywnie kojarzy. To jest rozdmuchane, to jest biznes.

Dominującym wątkiem w myśleniu o „byciu eko” są korzyści utylitarne: korzyści ekonomiczne oraz korzyści dla zdrowia i wyglądu. Dopiero na dalszym miejscu znajduje się troska o planetę.

Nie ekologia sama w sobie, ale wymierne korzyści dla naszego zdrowia, dla mnie samej, osobiście. Nie robię tego, żeby przyroda się lepiej poczuła, tylko egoistycznie, żebym ja się lepiej poczuła. wątpiąca, Kielce

wątpiąca, Kielce

HAND-MADE I HOME-MADE Moda na ekologię przejawia się również powrotem do zainteresowania samodzielnym wytwarzaniem rzeczy, do odejścia od półproduktów, zaszczepia negatywne spojrzenie na produkcję masową. Wraca rękodzieło, chęć samowystarczalności, zainteresowanie uprawą roślin, produkcją własnych ubrań, kupowaniem używanych rzeczy czy współużywaniem produktów.

Mam aloes o imieniu Wera. Rozmawiam z nim. Jest już taki duży, obrósł całą lodówkę! Mam go, bo aloes ma świetne właściwości, oczyszcza powietrze, dobrze wpływa na skórę, jest zdatny do spożycia; chciałem mieć w domu roślinkę, coś hodować.

Z ekologią mam tak, że jestem Januszem, typowym Polakiem i liczę tak: musi być najlepszy stosunek jakości do ceny. wątpiący, Warszawa

EKOLOGIA W MAINSTREMIE, EKOLODZY JUŻ NIE Z perspektywy aktywistów i aktywistek, ekologia ma jeszcze daleką drogę do znalezienia się w głównym nurcie. Często mówili, że nadal widziani są jak „dziwacy”, dalej funkcjonują mity o „ekoświrach” przywiązujących się do drzew. Rzeczywiście, wielokrotnie od uczestniczek i uczestników grup fokusowych słyszałyśmy o tym, że ekologia jest ważna, ale nie można „popadać w radykalizm”.

POD PRĄD W SWOICH ŚRODOWISKACH Aktywiści i aktywistki, z którymi rozmawiałyśmy, często spotykają się z żartami, uwagami i traktowaniem ich protekcjonalnie i pobłażliwie. Jednocześnie to oni są w swoich rodzinach i środowiskach siłą napędową zmian. Każdy ma za sobą setki godzin dyskusji z rodzinami i znajomymi, każdy również zna bliskich, którzy za jego/jej przykładem zaczęli się troszczyć o środowisko. N

POWIERZCHOWNA WIEDZA Choć trend na ekologię jest widoczny, jest on jednocześnie powierzchowny. Wiedza na temat ekologii i stanu zagrożenia klimatycznego jest nadal pobieżna i fragmentaryczna. Większość uczestników i uczestniczek grup fokusowych nie potrafiła poprawnie wskazać kluczowych problemów mających wpływ na globalne ocieplenie. Jednocześnie, cechował ich głęboki problem zaufania w tym obszarze: nie wiedzieli, komu mogą ufać.

Czuję się niewyedukowana, to dla mnie kłopotliwa sprawa, a nie wiem. Nie wiem na ile bardziej szkodzi mięso, na ile papierosy, czytam raporty. Czytając artykuł nie potrafię stwierdzić, czy jest prawdziwy. wątpiąca, Kielce

zagubiony, Katowice 8

SMOG JAKO KATALIZATOR ZAINTERESOWANIA Zarówno mieszkańcy i mieszkanki Warszawy i Katowic jak i Kielc mówili nam, że katalizatorem ich świadomości ekologicznej był kryzys smogowy. Byli zgodni, że rozpowszechnienie tematu w mediach oraz obecność czujników i aplikacji do mierzenia zanieczyszczenia sprawiły, że bardziej zaczęli zwracać uwagę na stan powietrza. Choć mieli/ zdobyli świadomość negatywnego wpływu smogu na zdrowie, często uznawali to za nieodłączny element życia. Rzadko np. zły stan powietrza p owstrzymywał naszych ich przed wyjściem z domu czy inspirował do porzucenia samochodu na rzecz komunikacji zbiorowej.

PRAKTYKI W GOSPODARSTWIE DOMOWYM Wszyscy poza jedną osobą, w jakiejś formie segregowali śmieci i była to podstawowa praktyka ekologiczna w gospodarstwie domowym.

Śmieci. Wszędzie papierki. Chce coś zjeść na mieście, a to mnie obrzydza. zagubiony, Kielce

Selektywna zbiórka odpadów była główną praktyką ekologiczną w gospodarstwach domowych uczestników i uczestniczek grup fokusowych. Praktyka sortowania śmieci była jednocześnie motywująca, dająca poczucie sensu i dobrze wykonanego obowiązku, jak i demotywująca i wpędzająca naszych rozmówców i rozmówczynie w stan zwątpienia. Postawy i praktyki związane z sortowaniem wydają nam się symptomatyczne w kontekście komunikacji wyzwań ekologicznych.

Większość osób ograniczało używanie torebek foliowych i mówiło z dumą o torbach wielorazowych. Niektórzy rozmówcy w sposób aktywny oszczędzali wodę i energię elektryczną. Niektórzy rozmówcy zrezygnowali z picia wody w jednorazowych butelkach.

ŚMIECI, WIDZĘ ŚMIECI Większość uczestniczek i uczestników fokusów uznawała problem śmieci i plastiku za główne problemy środowiskowe w Polsce. Prawie wszystkie grupy narzekały na brak śmietników w przestrzeni publicznej oraz zatrzęsienie woreczków foliowych i siatek. Dopiero na kolejnym miejscu był wspomniany powyżej smog. Nieliczni wskazywali na emisje CO2, oparcie gospodarki czy zanik bioróżnorodności jako wyzwania stojące przed Polską.

SORTOWANIE ŚMIECI JAKO STUDIUM PRZYPADKU

PRAKTYKI KONSUMENCKIE ŚWIADCZĄ O SPÓJNOŚCI POSTAW Świadoma konsumpcja a zwłaszcza jej ograniczanie jest dla tej grupy rozmówców chlebem powszednim. Nie jedzą mięsa, wybierają komunikację miejską, chodzą w używanych ubraniach lub szyją własne. Niektórzy próbują produkować swoje mydło. Mają trudności, aby zupełnie zrezygnować z połączeń lotniczych.

REGULACJA To odgórna regulacja, a nie świadomość sprawiła, że ludzie zaczęli sortować śmieci i dziś przyjmują to za coś oczywistego. Segregujemy, bo to jest odgórnie narzucone. Traktuję to zadaniowo. Tak trzeba. Nie przywiązuję do tego wagi. sceptyczna, Kielce

ŚWIADOMOŚĆ

WIZJA KARY

To praktyka wpływa na świadomość a nie odwrotnie.

Groźba kary finansowej dyscyplinuje. Mam zapłacić mandat? Robię to dla własnego portfela

Ja uważam, że dobrze robię. To minimum, które mogę robić dla środowiska. sceptyczna, Kielce

sceptyczna, Kielce

WIEDZA

ZAUFANIE DO SYSTEMU

Brak rzetelnej wiedzy i łatwo dostępnej informacji demotywuje.

Zaufanie do systemu jest kluczowe dla zaangażowania. Nadwyrężenie zaufania demobilizuje i odbiera ludziom poczucie sprawczości.

Ciągle zdarza mi się, że nie wiem, gdzie co wyrzucić. Jak nie wiem, to do „zmieszanych”. sceptyczny, Warszawa

Czy one są faktycznie segregowane? Śmieciarze wszystko wyrzucają do jednego. przejęty, Katowice

Karolina Kornecka LOKALNIE

http://youth.swps.pl/klimat/

W pracy zajmuje się koordynacją Forum Green Smart City – cyklicznej konferencji, która gromadzi wizjonerów, praktyków i osoby zainteresowane tym, jak nowe technologie mogą wspierać przyjazny środowisku rozwój polskich miast, miasteczek i wsi. Na co dzień Karolina mieszka w podkrakowskiej wsi Mogilany, gdzie stara się animować życie lokalnej społeczności.

INSPIRACJE DO DZIAŁANIA POZA JEDNOSTKĘ Namów swoich współpracowników, sąsiadów albo przyjaciół do stworzenia listy praktyk konsumenckich, z których moglibyście zrezygnować albo ograniczyć w waszym otoczeniu. MNIEJ Czy w Twojej okolicy funkcjonują sklepy z używaną odzieżą, warsztaty naprawcze, lokalne kooperatywy żywności, grupy umożliwiające przekazanie niepotrzebnych rzeczy? Stwórz listę/mapę podobnych inicjatyw. LOKALNA EKOLOGIA OBYWATELSKA Pomyśl o jednej akcji w Twojej społeczności lokalnej/wspólnocie/grupie, w którą zaangażujesz innych.

PODSUMOWANIE

OD OGRANICZONEGO POCZUCIA WPŁYWU… N

OD „BYCIA EKO” JAKO WYBORU KONSUMENCKIEGO … Uczestnicy i uczestniczki grup fokusowych często traktują ekologię wyłącznie jako wybór konsumencki. Takie pozycjonowanie „ekologii” sprawia, że jest ona widziana głównie w kategoriach własnych korzyści i pragmatycznego wyboru. Podstawowymi motywacjami postaw ekologicznych wśród „normalsów” są więc indywidualne oszczędności, własne zdrowie i wygląd. Większość naszych badanych na grupach fokusowych nie była gotowa lub nie mówiła o potrzebne rezygnacji z konsumpcji.

… DO DBANIA O ŚRODOWISKO JAKO POSTAWY OBYWATELSKIEJ Dla działaczy i działaczek ekologicznych ograniczenie konsumpcji było tylko jednym z elementów szerszego zaangażowania. Świadczyły one o spójności ich postawy i nie stanowiły centralnego punktu ich praktyk ekologicznych. Walka o klimat to dla nich nie wybór konsumencki, a synonimy bycia dobrym obywatelem i obywatelką.

Walka o przyrodę to patriotyzm. Jak walczysz o skwer, o rzekę, to one stają się Twoje, budujesz z nimi więź, poczucie wspólnoty, dzieje się coś emocjonalnego. Walczę, bo czuję więź. Kraków, aktywistka walcząca z regulacją cieków i zbiorników wodnych

Choć uczestnicy i uczestniczki grup fokusowych wierzyli w sensowność podejmowanych praktyk ekologicznych na poziomie swoich gospodarstw domowych, to mieli małe poczucie sprawczości wychodzącej poza indywidualne i rodzinne życie. Nie wierzyli, że mogą mieć wpływ na korporacje, których wytwory konsumują, ani na polityków i kierunki polityki.

… DO ODZYSKANIA WŁASNEJ SPRAWCZOŚCI Tymczasem, rozmawiając o historiach zaangażowania klimatycznego, aktywiści i aktywistki często opowiadali o momentach niemocy i sytuacjach braku poczucia wpływu jako najbardziej blokujących ich energię do działania. Moment uwierzenia we własną sprawczość był kluczowy z perspektywy ich późniejszego zaangażowania. Znajdywanie nawet małych, lokalnych, środowiskowych sposobów na wyjście poza indywidualne działania było kluczowe dla zbudowania motywacji i utrzymania chęci do działania. Karolina Kornecka (Forum Green Smart City) podsumowała to w ten sposób: „Nie wszyscy musimy być liderami, o których słyszał cały świat. Możemy być lokalnymi, oddolnymi, swoimi liderami”.

INSPIRACJE

Olga Ślepowrońska MNIEJ

http://youth.swps.pl/klimat/

Olga jest psycholożką i prowadzi grupę Czuj Czuj, która oferuje wsparcie psychologiczne dla osób przerażonych zmianami klimatycznymi. Zainspirowała powstanie szeregu innych grup o podobnym profilu i stworzyła manual dla osób prowadzących takie grupy. Jej ojciec, biolog, zaszczepił w niej potrzebę obcowania w bliskości z przyrodą i szacunek dla środowiska. Olga uważa, że dla uratowania planety potrzeba systemu wartości – tak, żeby nie oceniać siebie i innych przez pryzmat tego, ile posiadamy.

JAK NASI ROZMÓWCY STALI SIĘ AKTYWISTAMI I AKTYWISTKAMI POCZUJ PRZYRODĘ W MŁODOŚCI Osobista relacja z przyrodą zaszczepiona w dzieciństwie przez dziadków lub rodziców. Ta relacja uczy wrażliwości na bycie częścią ekosystemu, na współistnienie, a nie dominacje. DZIAŁAJ SPOŁECZNIE Ci, którzy mieli za sobą inny rodzaj aktywizmu. Łączy ich poczucie, obowiązek i odpowiedzialność na sprawy wykraczające poza ich indywidualne życie. SPÓJRZ NA ŚWIAT OCZAMI DZIECI Dla kilku naszych rozmówców, posiadanie dzieci sprawiło, że nagle zaczęli się martwić o to, w jakim stanie znajdzie się Ziemia, kiedy ich córki i synowie będą dorośli. ZADBAJ O WŁASNE PODWÓRKO Solidarność lokalna buduje solidarność globalną. Zaangażowanie w sprawy bliskie codzienności: obronę lokalnego parku, walkę przeciwko regulacji rzeki, wzmacniało solidarność globalną i wrażliwość na podobne tematy w innych miejscach. ZNAJDŹ WŁASNĄ NISZĘ Ci, którzy potrafią znaleźć sposób na re-artykulację swoich pasji na tematy ekologiczne: np. od zainteresowania jedzeniem do produkcji sztucznego mięsa, od zainteresowania depresją do budowania grup wsparcia dla osób przerażonych zmianami klimatycznymi.do budowania do grup wsparcia dla osób przerażonych depresją.

KTO CZUJE KLIMAT, CZYLI STOSUNEK DO ZMIAN KLIMATYCZNYCH PRAKTYKI EKOLOGICZNE A WIARA W ZMIANY KLIMATYCZNE

To co różnicowało postawy naszych badanych wobec kryzysu klimatycznego, to ich stosunek do postępu i stosunek do przyrody. Im większy sceptycyzm wobec kapitalistycznego porządku społecznego i im głębsza relacja z przyrodą, tym większa wiara w zmiany klimatu i przejmowanie się grożącą nam katastrofą klimatyczną.

Zaangażowanie w osobiste praktyki środowiskowe nie miało wśród naszych badanych bezpośredniego związku ze świadomością kryzysu klimatycznego. Nawet bardzo aktywne osoby, mocno zaangażowane w indywidualne praktyki ekologiczne, niekoniecznie wierzyły w zmiany klimatyczne. I odwrotnie, ludzie przejęci wizją umierającej planety niekoniecznie angażowali się lub widzieli sens podejmowania indywidualnych działań.

yc z im at

Dla części aktywistów i aktywistek świat, którym rządzi wiara w niekończący się postęp i wzrost gospodarczy, wpadł w ślepy zaułek. Pojawiały się głosy, że siły napędowe kapitalizmu - eksploatacja zasobów Ziemi i niepohamowana konsumpcja, doprowadzą świat do katastrofy. Szanse na uporanie się z kryzysem klimatycznym widzieli w rozwiązaniach globalnych i systemowych. Nie wystarczy już zmiana indywidualnych praktyk. Postulowali o zmianę, a przynajmniej głęboką rewizję, założeń modelu społeczno-ekonomicznego, w którym funkcjonujemy. Często odwoływali się do potrzeby budowy nowych form wspólnoty bazujących na współzależności: od siebie nawzajem i od przyrody. Głosy krytyczne wobec konsumpcjonizmu były też obecne wśród najbardziej zaangażowanych uczestników i uczestniczek grup fokusowych: „Wystarczy spojrzeć na ludzi na ulicach: konsumpcjonizm, szaleństwo zakupowe, plastikowe siaty, nadmiar produktów” (przejęta, Warszawa).

POGŁĘBIONY

POWIERZCHOWNY

STOSUNEK DO NATURY OPTYMISTYCZNY

POSTĘP: NAIWNOŚĆ CZY RATUNEK?

em ys yz kr e ci ze ję pr

STOSUNEK DO POSTĘPU

ny m

KRYTYCZNY

No właśnie …kryzys klimatyczny. Zmiana sytemu jest potrzebna i to taka zmiana, która uczy nas dzielenia się przestrzeniami i zasobami w taki sposób, żeby każdy brał tyle, ile mu potrzeba, a nie więcej. aktywistka związana z ruchem suwerenności żywieniowej, Kraków

Często ta krytyka sytemu miała wydźwięk pokoleniowy. Młodzi aktywiści i aktywistki często mają poczucie osamotnienia i niezrozumienia przez rodziców. Jednocześnie, pomimo tego osamotnienia, cechowała ich głęboka troska i odpowiedzialność za świat. Najmłodsi z naszych rozmówców często czują się przytłoczeni odpowiedzialnością.

Nasze pokolenie, które ogólnie jest dosyć sceptyczne co do zastanego świata, który niewiele nam oferuje. Nasi rodzice ciągle nie widzą, że to niekoniecznie idzie w dobrą stronę, że klasycznie rozumiany postęp nie działa, że z każdym dniem na świecie nie jest coraz lepiej. aktywista klimatyczny, Warszawa

MNIEJ

ŚĆ LNO A Z C R YSTA W O SAM WSPÓLNOTA KRYZYS KAPITALIZMU WSPÓ ŁZALE ŻNOŚ Ć

WOLNIEJ

Dla części uczestników i uczestniczek grup fokusowych podstawową aspiracją była próba odnalezienia się w kapitalistycznej rzeczywistości i akceptacja reguł gry. Tu panowało przekonanie, że problemy ekologiczne są ceną postępu i rozwoju. Pojawiały się stwierdzenia, że człowiek zdominował albo nawet ma prawo zdominować ekosystem.

Miasto się rozrasta. Musimy się do tego dostosować, jeśli chcemy, żeby w mieście było lepiej, to musi się stać kosztem zieleni miejskiej.

Obecna była też silna wiara w to, że ta sama cywilizacja, która doprowadziła do kryzysu równocześnie uratuje świat. Panowało przekonanie, że postęp technologiczny sprawi, że będziemy konsumować i produkować w sposób, który mniej szkodzi planecie.

Technologia nas uratuje, ona może wszystko zmienić. przejęty, Katowice

zagubiony, Kielce

Jednak nawet w tej grupie widoczne były zainteresowanie kwestiami wpływu na środowisko i gotowość do proekologicznych wyborów. Brakowało wyczulenia na sprawy współodpowiedzialności, wspólnoty i tego, co zostawimy innym.

Uwielbiam konsumpcjonizm i uwielbiam konsumować. Ale zdecydowanie troszczę się o planetę i jeśli ktoś znajdzie za mnie rozwiązanie jak być eko to ja to chętnie kupię, nawet jak to będzie droższe.

KONSUMPCJA

TECHNO

OPTYMI

INDYWIDUALIZM

PRZYRODA: SYMBIOZA CZY DOMINACJA? Ci, którzy byli zaangażowani w przeciwdziałanie zmianom klimatycznym mieli bardzo świadomą relację z przyrodą. Aktywiści i aktywistki oraz najbardziej „przejęci” uczestnicy grup fokusowych podkreślali bycie częścią ekosystemu. To ludzie, u których często pozornie małe rzeczy – wspomnienie o dziadku, który zabierał na wyprawy do lasu, babci, która pielęgnowała swój ogródek – zakiełkowały później w postaci bliższej relacji z naturą. U tych osób dominowały relacje symbiozy, próba ograniczania negatywnego wpływu człowieka na przyrodę.

Mam do niej szacunek, bo widzę, co natura potrafi zrobić; widzę jej siłę i energię, która może wszystko zniszczyć. Wiem, co nieumiejętne eksploatowanie przyrody potrafi zrobić. przejęty, Katowice

INNOWACJA

EGOIZM

AZ TU I TER

Dla większości uczestników grup fokusowych relacja z naturą miała charakter bardziej pragmatyczny. W tym przypadku przeważało nastawienie na branie i usprawiedliwianie dominacji. Mówiąc o przyrodzie, nasi badani często mówili o relaksie, chwilowej ucieczce od miasta. Byli skupieni na sobie.

Jak biegałam to lepiej czułam się po treningu na łonie natury; jak jestem na świeżym powietrzu, to resetuję się – to jest to słowo. To takie oczyszczenie i ciała, i ducha. Od razu jestem w lepszym humorze. przejęta, Warszawa

W sezonie fajnie pójść bez makijażu, na luzie, spontanicznie, oderwać się od rzeczywistości. Las jest lepszy, bo nie ma ludzi, jak chce się odpocząć od ludzi.

Czuję, że jestem częścią ekosystemu, że ja i natura tworzmy jedność. dziennikarka zajmująca się sprawami klimatu, Kraków

DOMINACJA

ESKAPIZM

zaangażowana, Warszawa

WSPÓLNOTA

ZA SYMBIO 20

zagubiona, Katowice

RELAKS

SZACUN EK DOBRE SAMOPOCZUCIE

HARMONIA

NIE MAMY JĘZYKA, ŻEBY MÓWIĆ O KRYZYSIE KLIMATYCZNYM Trudno się nam rozmawiało na grupach fokusowych o kryzysie klimatycznym. Ślizgaliśmy się wspólnie po tematach odwołując się do języka zaczerpniętego z mediów, trudno było wyjść poza klisze i ogólniki. Żeby pogłębić te refleksje i dotrzeć do emocji poprosiłyśmy naszych badanych o przedstawienie świata za 50 lat w formie kolaży (przykłady na tej i kolejnej stronie). Kolaże, które tworzyli nasi rozmówcy były dosyć ponure – skupione na pesymistycznych wizjach lub ponurych wyborach. Jednocześnie, podczas rozmowy o kolażach, nawet najczarniejsze wizje katastrofy często obracane były w żart. Nasi badani, nawet ci, którzy znali i wiedzieli sporo o mechanizmie działania zmian klimatycznych, mieli trudność w wyobrażeniu sobie jak to mogłoby wpływać na ich życie. Nie starczało im/ nam pola wyobraźni, żeby opowiadać o tak daleko idącym kryzysie i potencjalnych zmianach w naszym życiu. SCEPTYCYZM WOBEC NAUKI Na grupach fokusowych nie było konsensusu co do dyskursu naukowego w sprawie zmian klimatycznych. Panowało przekonanie, że jest to temat, który nadal jest badany albo że nigdy w zupełności nie będziemy wiedzieć, co się dzieje z Ziemią. Często pojawiał się przykład dziury ozonowej jako naukowego faktu, który okazał się być rozdmuchany.

DOŚWIADCZENIE, NIE NAUKA

Nie ufam tej kłamliwej Grecie [Greta Thunberg – inicjatorka Młodzieżowych Strajków Klimatycznych – przyp. red]. Jest wyreżyserowana, ktoś na niej zarabia. Nie ma chyba poparcia naukowego w tym, co mówi. Oddziałuje na ludzką psychikę, bo to płacząca dziewczynka. przejęty, Katowice

Do wiary w zmiany klimatyczne bardziej przekonuje doświadczenie niż nauka. Prawie wszyscy uznawali, że temperatury w zimie są dziwne i czuli, że dzieje się coś niepokojącego.

Anomalie pogodowe. Trąba powietrzna w Polsce, w listopadzie, ściana wody, huragan, zniszczenie lasów i domów, czuć, że zmienia się klimat. przejęta, Warszawa

ZIEMIA SOBIE PORADZI Część naszych rozmówców i rozmówczyń bez względu na własne praktyki uważała, że Ziemia sobie poradzi sama i wpływ człowieka, choć czasem negatywny, nie jest w stanie zakłócić równowagi.

Człowiek układa ziemię pod siebie, jakoś modeluje, nie niszczy ziemi, zmienia jej umeblowanie. Ekosystem ma zdolność do samoodnawiania. Klimat się zmienia, organizmy przystosowują się do zmian. Żyjemy za krótko, żeby to widzieć.

POCZUCIE PRZERAŻENIA I BEZRADNOŚCI Część badanych, szczególnie z grup „zagubionych”, czuła się przerażona wizją katastrofy, jednocześnie nie widziała możliwości działań, które mogłaby podjąć, żeby zatrzymać realizację czarnego scenariusza dla Ziemi.

Mnie to przeraża, myślę o tym dogłębnie, o zmianach klimatycznych na całym świecie. A ludzie nic sobie z tego nie robią. Katowice, zagubiona

wątpiąca, Kielce

CZY NAPRAWDĘ ZIEMIA SOBIE PORADZI? Kilka osób uważało, że nawet jeśli złe rzeczy dzieją się z naszą planetą to człowiek nie ma wpływu na przeciwdziałanie potencjalnej katastrofie.

Ziemia może sobie sama nie dać rady. Wszystko ma swój bufor, zapychamy go. Ziemia nie zdąży, żeby go odetkać, jak dziura w łódce. Nie zdążymy opróżnić jej z wody, wlewa się jej więcej niż wylewa. wątpiący, Warszawa

Jan Ciemniewski SYMBIOZA

http://youth.swps.pl/klimat/

Jan jest jednym z założycieli warszawskiego Młodzieżowego Strajku Klimatycznego. Zaangażowanie w Strajk było dla niego konsekwencją wcześniejszego zaangażowania społecznego. Uważa, że działania MSK są nastawione na osiąganie konkretnych celów. MSK ma listę postulatów lokalnych, państwowych i systemowych. Elementem pracy MSK są też działania „obronne” i wspólnotowe - nastawione na próbę odnalezienia się w sytuacji kryzysowej i budowanie bezpiecznej przestrzeni wsparcia i bycia razem. W opinii Janka nie wystarczą już tylko zmiany w nawykach konsumenckich, potrzebne jest głębokie przemodelowanie systemu społeczno-ekonomicznego i uświadomienie tej potrzeby pokoleniu rodziców.

INSPIRACJE ĆWICZENIA Z WYOBRAŹNI UCIELEŚNIONE DOŚWIADCZENIE PRZYSZŁOŚCI Jak będzie wyglądało Twoje życie na Ziemi za 50 lat? Pomyśl o tym jak dostęp do wody/prądu/szybkich i energochłonnych sposobów przemieszczania wpływa na Twoje życie? Jak to będzie w przyszłości? ĆWICZENIE Z SUWERENNOŚCI ŻYWIENIOWEJ Wyobraź sobie, że nie ma supermarketów i nie ma już mandarynek ani pomidorów z Hiszpanii. Gdzie produkujesz i jak zdobywasz jedzenie? ĆWICZENIA Z NOWEJ FORMY WSPÓLNOTY Zbuduj samowystarczalną wspólnotę. Gdzie zaczniesz? Kogo zaprosisz? Jak będziesz żył/a?

STRATEGIE WOBEC KRYZYSU KLIMATYCZNEGO TYPOLOGIA REAKCJI NA ZAGROŻENIE Na kanwie rozmów z uczestnikami i uczestniczkami grup fokusowych jak i z aktywistami i aktywistkami zarysowało się kilka strategii radzenia sobie z wizją zmieniającego się klimatu. Powierzchowność wiedzy o stanie klimatu wśród niektórych rozmówców dodatkowo skłania do traktowania tych strategii impresjonistycznie. Dla wielu badanych osób „przechodzenie” pomiędzy strategiami jest dość płynne. Część aktywistek i aktywistów, z którymi rozmawiałyśmy „przeszła” przez różne strategie, które pozwalałyby radzić sobie z wizją świata w kryzysie. Poniższa typologia ma więc charakter wstępny i będzie pogłębiana oraz weryfikowana w toku dalszych badań.

WYPARCIE Ta strategia skupiona jest na zainteresowaniu tym co „tu i teraz” bez zastanawiania się nad przyszłością. W tej grupie znajdują się zarówno osoby nie zdające sobie sprawy ze skali zagrożenia, jak i oso-

by bardzo świadome. Te ostatnie mogą być na tyle przerażone, że wolą nie myśleć. Jedna z aktywistek opisywała, że moment, kiedy zrozumiała skalę zagrożeń spowodował u niej początkowo kompletne poczucie braku sensu podejmowania jakichkolwiek działań. Popadła, jak to mówiła w „hulaszczy” tryb życia, żeby zapomnieć i dobrze się bawić, skoro i tak „świat się kończy”.

INDYWIDUALNY PRAGMATYZM To strategia aktywna, skupiona na indywidualnych działaniach przy jednoczesnej niechęci lub braku wiary w zmiany systemowe. Z jednej strony mieszczą się tu postawy celebrujące siłę i wartość indywidualnych działań, jak mówiła nam jedna z uczestniczek: „Kamyczek do kamyczka, tylko indywidualne działanie i ich suma mają sens”. Z drugiej strony, cechą tej postawy jest pragmatyzm i dążenie do maksymalizacji własnego interesu. Charakteryzuje ją wypowiedź jednego z uczestników grup fokusowych: „Nikt nie wie, ile przeżyje, ale każdy chce jak najlepiej, jak najwygodniej, jak najdłużej”.

ZAGUBIENIE To strategia podobna do powyższej w koncentracji na „tu i teraz”, ale bardziej od niej pasywna. Lękowi przed katastrofą klimatyczną towarzyszy brak lub powierzchowna wiedza na ten temat. Niewiedza, chaos informacyjny i zagubienie wpływają na poczucie braku sprawczości i kontroli nad tym, co i jak można by było zrobić, żeby ratować siebie i planetę. Na grupach fokusowych te osoby były najbardziej labilne i mało ugruntowane w swoich poglądach.

NOWA ETYKA MIĘDZYGATUNKOWEJ SOLIDARNOŚCI Strategia ta jest związana z głęboką świadomością skali wyzwań, w której znalazła się ludzkość. Tak myślące osoby zdają sobie sprawę z tego, że może już być za późno na indywidualne działania i zmiany konsumenckie. Wierzą, że jedynie kompleksowe zmiany w systemach

s połeczno-ekonomicznych mogą coś zmienić. Jednocześnie mają głęboką potrzebę wyrażania i praktykowania solidarności z umierającą planetą poprzez indywidualne praktyki i postawy. Jak powiedziała jedna z aktywistek: „Nawet jeśli okaże się na koniec, że moja własna zmiana nie ma żadnego wpływu, to widząc, że Ziemia umiera po prostu trzeba się zachowywać tak, żeby jej już bardziej nie szkodzić”. Postawy te cechował szacunek do Ziemi i zrozumienie współzależności. Szacunek dla środowiska, dla planety często traktowany był jako rodzaj postawy obywatelskiej i patriotyzmu.

AKTYWNA ADAPTACJA Jest to najbardziej zaawansowana strategia pod względem przygotowania do nadchodzących zmian. Jej podstawą było uznanie, że zmian klimatycznych, przynajmniej w jakimś stopniu, może się nie udać powstrzymać. Jednocześnie była to postawa najbardziej aktywna. Przedstawiciele aktywistów i aktywistek mówili o sposobach na głęboką adaptację do czekających nas zmian temperatury, suszy i innych zjawisk. Zwracali uwagę na konieczność budowania i szukania takich rozwiązań, które pozwalałyby na przetrwanie i przygotowanie społeczności do nowych warunków. Podkreślali wagę budowania nowych wspólnot opartych na współzależności i samowystarczalności na przykładzie suwerenności żywieniowej.

CO DALEJ?

Bez względu na to czy działasz lokalnie, krajowo, czy jeszcze nie działasz na rzecz klimatu - mamy nadzieję, że ta broszura da Ci Czytelniczko i Czytelniku garść inspiracji albo przynajmniej uzupełni Twoją wiedzę. Kontynuujemy nasze zainteresowanie postawami Polek i Polaków wobec zmian klimatycznych i działaniami mającymi na celu mobilizowanie do aktywności w tym obszarze. Jeśli jesteś zainteresowany/ zainteresowana wspólnymi działaniami, chciałbyś/chciałabyś zaprosić nas na prezentację lub zorganizować warsztat z naszym udziałem, masz pytanie albo chcesz porozmawiać – skontaktuj się. Dominika i Zespół

Dziękujemy uczestniczkom i uczestnikom grup fokusowych w Kielcach, Katowicach i Warszawie. Serdecznie dziękujemy aktywistkom i aktywistom, którzy zgodzili się na rozmowę z nami. Organizacje, w których działają nasi rozmówcy i rozmówczynie: Młodzieżowy Strajk Klimatyczny (Warszawa, Kraków, Katowice) Strajk dla Ziemi Siostry Rzeki Ratujmy Zakrzówek Akcja Ratunkowa dla Krakowa Forum Green Smart City Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

KONTAKT: Dominika Blachnicka-Ciacek Dblachnicka-ciacek@swps.edu.pl http://youth.swps.pl/klimat/ Instytut Nauk Społecznych Uniwersytet SWPS ul. Chodakowska 19/31 03-815 Warszawa

Climathon Kraków Smog.info NyeleniPolska Grupa Czuj Czuj Foodtech Dziękujemy zespołowi Ziemianie Atakują (Kantar Polska) za pomoc w przygotowaniu modelu rekrutacji. Dziękujemy Uniwersytetowi SWPS za sfinansowanie projektu badawczego.