2 Σεπτεμβρίου 1944 ΩΜ ΑΦΙΕΡ
Α
Τ
ράνταξε σαν από σεισμό συθέμελα ο Χορτιάτης και ακόντιζε μηνύματα με κόκκινη βαφή, γράφει στα ποιήματά του “Θεσσαλονίκη” ο Νίκος Καββαδίας. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944, η δρεπανοφόρος Άτροπος Μοίρα επέλεξε το Χορτιάτη να ακοντίσει τα δικά της αιματοβαμμένα μηνύματα. Να θερίσει 149 μίσχους, να κόψει με μία απότομη κίνηση τα χρώματα της ίριδας που ρίζωναν στους πρόποδες του Χορτιάτη και να αφήσει μόνο μαύρο και κόκκινο καπνό και αίμα. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944 ο Χορτιάτης πλήρωσε βαρύ τίμημα για την αντιστασιακή του δράση. Πλήρωσε με 149 αθώες ζωές και τη σχεδόν εκ βάθρων καταστροφή του, διότι δεν έσκυψε το κεφάλι στον κατοχικό ζυγό, δεν έπλευσε στα δύσκολα χρόνια κόστα – κόστα, ούτε έμεινε στα ρηχά, μα έστρεψε το ακρόπρωρό του ανοικτά και μπήκε στις τρικυμίες με υψωμένη την αντιστασιακή παντιέρα. Ο θάνατος ενός Γερμανού στρατιώτη σε μια ένοπλη συμπλοκή στην περιοχή καμάρα μεταξύ ανταρτών και Γερμανών, που συνόδευσαν το όχημα της εταιρείας ύδρευσης, το οποίο όπως κάθε Σάββατο ανηφόριζε στο χωριό ώστε να απολυμάνει τις πηγές της Αγίας Παρασκευής, ήταν μόνο η αφορμή που ζητούσαν οι κατοχικές δυνάμεις.
Δ
εν υπάρχει λαός που να έχει στην ιστορία του τόσο αίμα και πόνο, όσο ο ελληνικός. Δεν υπάρχει τόπος στην Ελλάδα που να μην έχει πληρώσει με βαριές ανθρώπινες θυσίες την τιμή της ελευθερίας. Εξήντα εννέα χρόνια πριν και είναι σαν να μην πέρασε μια μέρα από τότε που 149 άμαχοι του Χορτιάτη ανάμεσά τους και αβάπτιστα νήπια, κάηκαν ζωντανοί και ένα ολόκληρο χωριό θρήνησε για πάντα το χαμό των ηρώων, σε έναν άδικο, άνισο και παρά-
λογο πόλεμο, που είχε από τη μια πλευρά δολοφόνους κατακτητές και από την άλλη έναν περήφανο, ειρηνικό λαό. Ο τόπος μας δε θα ξεχάσει ποτέ αυτή τη μαύρη μέρα της καταστροφής. Δε θα σταματήσει να τιμά τη μνήμη όσων χάθηκαν. Δε θα λησμονήσει να μεγαλώνει τα παιδιά του μαθαίνοντάς τους την ιστορία. Όχι όπως τη διάβασαν κάποιοι που τη γράφουν αλλά όπως την έζησαν κάποιοι που στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 ήταν εκεί. ΙΓΝΑΤΙΟΣ ΚΑΪΤΕΖΙΔΗΣ ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΠΥΛΑΙΑΣ-ΧΟΡΤΙΑΤΗ
Λίγη ώρα αργότερα οι γερμανικές δυνάμεις συνεπικουρούμενες από ορδές ταγματασφαλιτών θα φτάσουν στο Χορτιάτη έτοιμες να εφαρμόσουν ένα προμελετημένο σχέδιο. Ξεσπούν σε πράξεις παράφορης βίας, σκοτώνουν βρέφη, βιάζουν, εκτελούν εν ψυχρώ, καίνε και λεηλατούν. Συγκεντρώνουν όσους δεν έχουν εγκαταλείψει το χωριό στο φούρνο του Γκουραμάνη και στο σπίτι του Νταμπούδη, μετατρέποντας τους δυο χώρους, σε νέα κρεματόρια. Ο απολογισμός θα είναι τραγικός: 149 άτομα θα καούν ζωντανά ή θα εκτελεστούν, από τα οποία τα 51 κάτω των 18 ετών. Ο Χορτιάτης θα ζήσει ένα Ολοκαύτωμα, θα γραφεί για πάντα στις σελίδες της ιστορίας ως ένας μαρτυρικός τόπος, που μπορεί να γνώρισε τη φρίκη, την καταστροφή και το θάνατο, αλλά δεν υπέκυψε. Θα γίνει ένα διαχρονικό σύμβολο αντίστασης, αγώνα για ελευθερία και ανεξαρτησία ιδεών και ιδανικών. Αυτή είναι η ιστορία του Ολοκαυτώματος του Χορτιάτη. *Εισαγωγή από βιβλίο Ολοκαυτώματος
Κ
άθε τόπος που γνώρισε τη φρίκη και τη βαρβαρότητα ενός ολοκαυτώματος την περίοδο 1940-1945 έχει τις δικές του μνήμες, το δικό του πόνο, έχει στα σωθικά του τη δική του κραυγή και αγωνίζεται, από γενιά σε γενιά να περνάει τα μηνύματα της θυσίας, να τα διατηρεί άσβεστα ως παρακαταθήκη για αγώνες μπροστά σε νέες δυσκολίες και αδικίες. Το Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη κατέχει ξεχωριστή και βαρύνουσα θέση όχι μόνο στη
σύγχρονη ελληνική ιστορία, αλλά και στην καθημερινή μας ζωή και καλούμαστε να ανταποκριθούμε ως άξιοι συνεχιστές στο βαρύ ιστορικό και συναισθηματικό χρέος. Η θυσία αυτών των ανθρώπων, έχει λόγο. Φωνάζει πως αν θέλουμε να οικοδομήσουμε στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και τον κόσμο, ένα καλύτερο αύριο, θα πρέπει να αντικρίζουμε το παρελθόν με πλήρη συνείδηση των ιστορικών γεγονότων. ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΡΑΝΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΟΤΑ Ν. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ Δ.Σ. ΔΗΜΟΥ ΠΥΛΑΙΑΣ-ΧΟΡΤΙΑΤΗ
2
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ
γότερα μας είπανε να μη γυρίσουμε, ότι δεν υπάρχει πια χωριό. Κάηκε. Και πήγαμε στις καλύβες. Και τον Οκτώβριο γυρίσαμε πίσω. Γιατί το δικό μας το σπίτι το πατρικό δεν το έκαψαν. Ήμασταν τυχεροί.»
Η διασωθείσα της αιματηρής εκείνης 2ας Σεπτεμβρίου, είναι η κ. Μενεξέ. Η ίδια αφηγείται τη δική της ιστορία:
ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ - ΔΗΛΩΣΕΙΣ Ο
διασωθείς του ολοκαυτώματος κ. Βασίλης Καλουδάς περιγράφει, πώς ο ίδιος και η οικογένειά του κατάφεραν να σωθούν από το ολοκαύτωμα και τη μαζική σφαγή: «Εγώ έφυγα πριν να κάψουν το χωριό. Ήμουν 8 χρονών τότε. Η μάνα μου ήταν χήρα και είχα και έναν αδελφό μικρότερο. Την ημέρα εκείνη, όταν έβλεπα εγώ τον κόσμο να φεύγει έλεγα την μάνα μου να φύγουμε και εμείς, αλλά αυτή έλεγε «χήρα είμαι εγώ, έχω και δυο μικρά παιδιά, τι θα με κάνουν εμένα;». Αλλά με την πονηριά της, μας έβαλε πίσω από την πόρτα και έβαλε εκεί και τσουβάλια να κρατάνε κόντρα και μου λέει εμένα: «Θα κάτσεις εσύ εδώ, θα έχεις το Θανάση στην αγκαλιά και αν με δεις εγώ και κοιμηθώ να μη μιλήσεις». Ο αδελφός μου όμως δίψασε και θέλησε νερό. Για να ανοίξει όμως η μάνα μου την πόρτα και να βγει χρειάζονταν μεγάλος αγώνας. Και μου λέει «θα βγεις εσύ Βασίλη από το παράθυρο». Ε’ βγαίνω κι εγώ, παίρνω μια κανάτα και πάω στη βρύση. Εκεί στη βρύση είχαμε μεγάλες γούρνες για να πίνουν και τα ζώα νερό. Κάθομαι λοιπόν εγώ εκεί και γεμίζω την κανάτα νερό.
«Στις 2 Σεπτεμβρίου 2013 συμπληρώνονται 69 χρόνια από εκείνη την αποφράδα ημέρα, που 149 αθώες ζωές θυσιάστηκαν στο βωμό της ναζιστικής θηριωδίας. Το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη αποτέλεσε μέρος ενός προμελετημένου σχεδίου για την ολοκληρωτική καταστροφή ενός τόπου που δεν έσκυψε το κεφάλι στον κατοχικό ζυγό και ο οποίος εξελίχθηκε σε σύμβολο αντίστασης και αγώνα για την ελευθερία. Οι κάτοικοι του Χορτιάτη γνώρισαν το θάνατο, αλλά δεν υπέκυψαν. Πλήρωσαν βαρύ τίμημα για την αντιστασιακή τους δράση, αλλά συνέχισαν να μάχονται για τις αξίες και τα ιδανικά που πρεσβεύει ο ελληνισμός. Αποτελεί χρέος μας να θυμόμαστε όσα τραγικά συνέβησαν στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 και να τιμούμε όλους εκείνους που έπεσαν στο όνομα της πατρίδας. Αυτήν την παρακαταθήκη οφείλουμε να τη διδάξουμε στις επόμενες γενεές, ώστε να μην επιτρέψουμε το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη να εξελιχθεί σε ολοκαύτωμα της εθνικής και ιστορικής μας μνήμης. Διότι τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας μπορεί να λησμονούνται από ορισμένους, όμως σε καμία περίπτωση δεν παραγράφονται».
«Εμείς φύγαμε. Ήμουν 10 χρονών τότε και ήρθε ο πατέρας μου από το καφενείο και λέει «Φωτεινή που’ναι τα παιδιά;», μας πήρε και πήγαμε γρήγορα στη Μαγούλα. Έτσι λέγεται το μέρος που πήγαμε. Είχαμε καλύβα εκεί, με αλώνια, με όλα τότε. Και πήγαμε με τα πόδια. Δυο ώρες ταξίδι με την κουβέρτα στον ώμο. Κλαίγαμε κιόλας. Και ύστερα όταν είδαμε τον καπνό από το Χορτιάτη που το βάλανε φωτιά, ακόμα χειρότερα. Έπρεπε να φύγουν όλοι. Βγήκε ο πατέρας μου και φώναζε «Να μη μείνει κανένας! Οι Γερμανοί το δήλωσαν πως δε θα μείνει κανένας». Και ο πατέρας μου ακολούθησε τελευταίος. Τον πήραν τα σκάγια. Μερικοί μείνανε όμως. Λέγανε «τι θα μας κάνουνε; Θα τους πούμε ότι δεν φταίγαμε». Βρε στον πόλεμο θα πεις δεν φταις; Αυτό τους έφαγε. Φταις δεν φταις εξαφανίσου. Φύγαμε λοιπόν. Και εκεί ξεχειμωνιάσαμε. Εδώ τι να έρθουμε να κάνουμε; Αφού κάηκαν τα σπίτια. Εκεί είχαμε καλύβα. Και για φαΐ… κουρκούτι. Αλεύρι δηλαδή. Το τσιγαρίζαμε και το τρώγαμε. Η πείνα λένε μάτια βγάζει. Αλλά ξέρεις ποιος μας έσωσε; Ο Άγιος Βασίλειος (περιοχή κοντά στο Χορτιάτη). Έκοβαν ξύλα οι χωριανοί. Τα πήγαιναν στον Άγιο Βασίλη, τα πουλούσανε και φέρνανε ψάρια.» Τέλος, η κ. Μενεξέ υποστηρίζει πως «άμα δεν τους πειράζανε τους Γερμανούς, επειδή ήταν στο τελείωμα του πολέμου, δε θα γινόταν τίποτα. Στα τελευταία μας το έκαναν το κακό. Έριχναν τον άνθρωπο μες στο φούρνο και καιγότανε. Το χειρότερο ήταν τα μωρά και τα παιδιά που τα βάζανε μέσα στο φούρνο. Εκείνο ήταν έγκλημα. Δεν έπρεπε να γίνει τόσο βάρβαρα. Ένα μήνα καίγονταν τα σπίτια. Επειδή είχαμε μάσει τη σοδιά και καίγονταν το στάρι. Βρωμοκοπούσαν τα στάρια. Καίγονταν μέσα στο σπίτι».
Το Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη σφράγισε μια εποχή που κυριάρχησαν αποτρόπαια φαινόμενα όπως ο ολοκληρωτισμός, ο ρατσισμός, η μισαλλοδοξία και η βία. Είναι ένα ιστορικό γεγονός που καταμαρτυρεί τη φρίκη και τις θηριωδίες, που έλαβαν χώρα, σε μια από τις μελανότερες σελίδες της ανθρωπότητας, στη σύγχρονη ιστορία της. Είναι μεγάλη η ευθύνη όλων μας, αφενός να κρατήσουμε ζωντανή την ιστορία και τη μνήμη, τιμώντας, κάθε χρόνο, τη μνήμη των αθώων θυμάτων του Ολοκαυτώματος του Χορτιάτη και αφετέρου να διασφαλίσουμε, με τις ενέργειες και τις πράξεις μας, ότι θα αποτρέψουμε κάθε ενδεχόμενο να παρουσιαστούν αντίστοιχα φαινόμενα στο μέλλον. Στο σημερινό κόσμο δε μπορεί να υπάρξει επιβίωση χωρίς θεμελιώδεις αρχές, όπως ο σεβασμός της ανθρώπινης ύπαρξης, η ελευθερία της έκφρασης και των ιδεών, ο διάλογος και η δικαιοσύνη. Απόστολος Τζιτζικώστας Περιφερειάρχης Κεντρικής Μακεδονίας
Τέλος, ο κ. Γκουραμάνης, επίσης διασωθείς, εξιστορεί τα γεγονότα έτσι όπως ο ίδιος τα έζησε: «Εγώ εδώ γεννήθηκα, οπότε μέναμε εδώ πέρα τότε. Ο πατέρας μου είχε πάει στη Θεσσαλονίκη. Οι αδελφές μου με τη μητέρα μου, λοιπόν, πάνε στο αμπέλι, ο αδελφός μου φυλάει τις αγελάδες και εμένα, εφτά χρονών τότε, μου λέει η μητέρα μου « θα πας στο φούρνο», εκεί που τους κάψανε αργότερα, « θα πάρεις ψωμί, θα κλειδώσεις το σπίτι και θα έρθεις και εσύ στο αμπέλι». Πραγματικά, αυτό έκανα κι εγώ. Παίρνω ψωμί, κλειδώνω το σπίτι και ξεκινάω για το αμπέλι. Είχα και ένα κατσικάκι που έτρεχε πάντα από πίσω μου. Και πάω να βρω τη μητέρα μου. Μόλις φτάνω στο ρωμαϊκό υδραγωγείο, ήταν η ομάδα, η ενέδρα, οι αντάρτες. Και πάω να πιει το κατσικάκι νερό και εγώ. Και μάλιστα το κατσικάκι το είχα δεμένο από το λαιμό και ήρθε και το έλυσε ένας από τους αντάρτες και μου λέει «μη το πνίξεις» και το έδεσε από το πόδι. Προχωράω και ούτε 100 μέτρα πιο πέρα, τελείως συμπτωματικά, ήταν ο αδελφός μου με ένα συμπέθερό μας με τις αγελάδες. Και αφού βρήκα τον αδελφό μου εκεί, κάθισα λιγάκι.
Θεόδωρος Γ. Καράογλου Υπουργός Μακεδονίας και Θράκης
Εκείνη την ώρα βλέπω έναν αντάρτη με ένα άλογο παρδαλό, με τα φυσικλίκια και με κάτι μπότες κόκκινες. Εγώ φοβήθηκα, παίρνω την κανάτα, την πάω στην μάνα μου και της λέω «δώσε στον Θανάση νερό και σήκω να φύγουμε!». Όταν φτάσαμε σε ένα σημείο βλέπω εγώ την γερμανική την φάλαγγα που ερχόταν και πυροβολούσε στον αέρα. Αλλά εκεί που ήμασταν ήταν βαθουλός ο δρόμος και δε μας βλέπανε. Η μάνα μου, που είχε βάλει τον αδελφό μου πάνω στο άλογο δεμένο με σχοινιά για να μη τον κουβαλάει, τον κατεβάζει αμέσως και τον παίρνει αγκαλιά και συνεχίζουμε. Βγήκαμε, λοιπόν, στο βουνό και βρίσκουμε εκεί πέρα και κάτι άλλους γείτονες. Εκείνη την ώρα ακριβώς καίγανε το χωριό και μας πήρε η μυρωδιά που καίγονταν τα σπίτια και ο κόσμος. Κάποιοι που ήρθανε αρ-
επιμέλεια κειμένων: Κωνσταντίνα Μενεξέ konnamen@gmail.com
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ
Το Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη, στις 2 Σεπτεμβρίου 1949, λίγο πριν από την αποχώρηση των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής από τη χώρα μας, σήμανε το χαμό 149 κατοίκων του χωριού, μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά. Επρόκειτο για αντίποινα Γερμανών και Ελλήνων συνεργατών τους στην αντιστασιακή δράση των ανταρτών. Η επέτειος της σφαγής αυτής σχεδόν 70 χρόνια μετά και στο πλαίσιο των σημερινών δυσμενών οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που τρέφουν το αυγό του φιδιού γίνεται αφορμή όχι μόνον για να αποτίσουμε φόρο τιμής στη θυσία εκείνων των ανθρώπων, αλλά και για να θυμόμαστε, να μην λησμονούμε, όπως και να αγωνιζόμαστε πάντα για την ελευθερία, τη Δημοκρατία και τη συνύπαρξη των λαών. Ο Χορτιάτης, και όλοι οι μαρτυρικοί τόποι στην Ελλάδα, μεταξύ των οποίων και η Θεσσαλονίκη που πρόσφατα εντάχθηκε στο Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων αποτελούν τους κρίκους μιας μακράς τραγικής αλυσίδας. Καταγράφουν οδυνηρές στιγμές της ιστορίας κατά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής και τη θηριωδία που επέδειξαν οι κατακτητές απέναντι στους Έλληνες συμπολίτες μας. Αναγνώριση και τιμή, αντίσταση και μνήμη, οι ελάχιστες υποχρεώσεις μας και το ηθικό μας χρέος σε εκείνους που θυσιάστηκαν, αλλά και η μόνη μας άμυνα απέναντι στη βία, την ανελευθερία και το φασισμό, με όποια μορφή κι αν εμφανίζονται σήμερα.
Απέναντί μας τότε τίποτα. Το να χάσεις, ζούσε μια οικογένεια. δηλαδή, τον αδελφό Αυτοί δε βγήκαν από σου, τον πατέρα σου, Η σφαγή του Χορτο σπίτι. Μείνανε εκεί τη μάνα σου χωρίς αιτιάτη είναι σίγουρα και γλιτώσανε. Τους τία και χωρίς να σε μία από τις πιο άλλους που βγήκαβοηθήσει μετά κανείς. συγκλονιστικές στιγμές που έζησε ο λαός νε τους μαζεύουνε Η ζωή δεν αναπληρώμας στη διάρκεια της και τους πάνε σε έναν νεται με τίποτα. Εγώ ναζιστικής Κατοχής. κήπο εκεί στον Πρόεαπλά εύχομαι να μην Σημαντική βεβαίως η δρο στο Μπατάτσιο. ξανασυμβεί τέτοια κασυλλογική ιστορική Στην αρχή βάλανε τα ταστροφή ούτε στην μνήμη, εξίσου σημαοπλοπολυβόλα γύρω Ελλάδα, ούτε πουθεντική όμως η ανάγνωσή της για την αποφυγή γύρω να τους σκοτώνά.» της επανάληψης τέτοιων θηριωδιών. σουν. Ε’, κάποιοι θεΑναζητώντας αναλογίες με το σήμερα, 2 Σεπτεμβρίου 2013 ωρήσανε πως δεν είσκέφτομαι πόσο εύκολα μπορεί να διολιΝEΟΙ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡIΑ ναι καλός θάνατος αυσθήσουμε σε θηριωδίες, όταν υπό συνθήκες τός και βρήκαν καλύδύσκολες ένα κράτος εμφανίζεται πολύ ισχυΗ εφημερίδα Δήτερο να τους κάψουν ρότερο από το άλλο, επιβάλλοντας τις απόμων Δρώμενα βρέζωντανούς. Τους οδηψεις του. Ότι δεν πρέπει να φτάσουμε πάλι σε ακραίες καταστάσεις και δύο λαοί που θα θηκε στο Χορτιάτη γούν στο φούρνο του ‘πρεπε να είναι εταίροι, να βρίσκονται σε και συνομίλησε με θείου μου, του Γκουθέση αφέντη – υποζυγίου. τους νέους για τα ραμάνη, και με μια Εύχομαι ο Χορτιάτης να είναι ένας μόνιγεγονότα του 1944. εμπρηστική σκόνη, μος φάρος φωτεινός που θα οδηγεί σταθερά Οι περισσότεροι από αφού τους μαζέψατην κοινωνία των εθνών σε δρόμους ειρήνης, αυτούς φαίνεται να νε μέσα, τους βάζουανάπτυξης, ευημερίας. είναι αρκετά ενηνε φωτιά. Καίνε εκεί μερωμένοι για την πέρα αυτούς και λίγο Κωνσταντίνος Ζέρβας ιστορία του ολοκαυπιο πάνω, στο σπίτι Αντιδήμαρχος Ποιότητας Ζωής τώματος. Η 20χρονη του Νταμπούδη, τους Δήμου Θεσσαλονίκης φοιτήτρια Έλενα μας υπόλοιπους. Εμείς με εξιστορεί τα όσα συτον αδελφό μου πήνέβησαν εξηγώντας γαμε πέρα. Ο πατέρας μου γυρνώντας συνάντησε κάποιον από εδώ πως «από το σχολείο, από τα καλλιτεχνιπέρα και του είπε ότι «το μικρό σου το παιδί κά δρώμενα που γίνονται κατά καιρούς με
ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ
Γιάννης Μπουτάρης Δήμαρχος Θεσσαλονίκης
Wolfgang Hoelscher-Obermaier Γενικός Πρόξενος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, στη Θεσσαλονίκη
Φέτος συμπληρώνονται 69 χρόνια από το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη. Από τότε, το δημοτικό μας διαμέρισμα έγινε σημείο – σύμβολο της ναζιστικής θηριωδείας στη Βόρεια Ελλάδα. Η ιστορική μνήμη ενός τέτοιου γεγονότος δεν είναι κάτι απλό. Είναι κάτι συγκλονιστικό όταν αναλογιζόμαστε τους εκατοντάδες συμπολίτες μας που αναγκάστηκαν να συνεχίσουν τη ζωή τους, χωρίς την παρουσία των αγαπημένων τους ανθρώπων. Η απάντηση, μέσα στο χρόνο, για αυτούς τους ανθρώπους στο μεγάλο ΓΙΑΤΙ ήταν πάντα αμείλικτη και η καθημερινότητα τους ακόμα πιο δύσκολη. Η μαζική απώλεια ανθρώπων στο Χορτιάτη με το πέρασμα του χρόνου γίνεται ολοένα και πιο συμβολική. Η απάντηση που θα έχει περισσότερη ουσία σε αυτούς τους συμπατριώτες μας, πρέπει να δοθεί ηχηρά από τις επόμενες γενιές. Ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος ανέδειξε τα πλέον απάνθρωπα ένστικτα. Όλοι πρέπει να βάλουμε τα δυνατά μας για να μην ξαναζήσουμε παρόμοιες καταστάσεις στο μέλλον. Η ναζιστική θηριωδεία και οι αιτίες που την προκάλεσαν πρέπει να μπει οριστικά στο χρονοντούλαπο. Το ζήτημα δεν αντικείμενο έκθεσης ιδεών, αλλά ιστορική αναγκαιότητα. Ειδικά σήμερα που η κοινωνία μας πλήτετται από την σοβαρότερη οικονομική κρίση που έχει πλήξει ποτέ τη χώρα, μετά από πέντε συνεχή έτη ύφεσης, η ανάγκη αλληλεγγύης και συγκράτησης της κοινωνικής συνοχής είναι πιο επιβεβλημένη από ποτέ. Πολλά από τα γεγονότα που ζούμε δεν απέχουν πάρα πολύ από όσα γινόταν κατά την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Η επαγρύπνηση όλων μας είναι ζητούμενο. Το οφείλουμε στους παππούδες μας, το οφείλουμε στους εαυτούς μας. Δωρής Σ. Σωκράτης Αντιδήμαρχος Πολιτισμού-Αθλητισμού & Νεολαίας Δήμου Πυλαίας Χορτιάτη
Μόλις κάθισα εκεί πέρα, έρχεται το αυτοκίνητο. Ακούω μπαμ μπουμ και μετά βλέπουμε τους αντάρτες. Είχαν ένα πολυβόλο στη μέση, τίποτα άλλο σχεδόν. Και φεύγουν πάνω από το υδραγωγείο. Η μάνα μου ακούει τους πυροβολισμούς στο αμπέλι εκεί που ήταν, αφήνει τα κορίτσια εκεί πέρα και ξεκινάει για το χωριό. Στο δρόμο, πάλι συμπτωματικά, συναντάει και τους δυο μας. Λέει « θα πάω στο χωριό, να πάρω ψωμί, θα γυρίσω να πάρω τα κορίτσια και θα έρθω να σας βρω». Μας λέει κιόλας που να πάμε για να έρθει να μας βρει. Αυτή ήταν και η τελευταία συνομιλία με τη μάνα μας. Έρχεται λοιπόν εδώ πέρα, πηγαίνει απέναντι στις γειτόνισσες, σκέφτονται τι να κάνουν, λένε θα πάμε στον πρόεδρο. Τα τελευταία τρία χρόνια επισκέφθηκα πολλούς µαρτυρικούς δήµους. Είδα ότι οι πληγές δεν έχουν επουλωθεί και ούτε πρόκειται να επουλωθούν. Είναι σηµαντικό να διατηρούνται αυτές οι Μνήµες καθώς και η απότιση Φόρου Τιµής. Η συµµετοχή µου στις εκδηλώσεις Μνήµης στον Χορτιάτη ως Γενικός Πρόξενος της Γερµανίας είναι για µένα τιµή και καθήκον. Ως εκπρόσωπος ενός λαού που προκάλεσε τότε τόσο πόνο στον τόπο αυτό, αισθάνοµαι ταπεινοφροσύνη και θλίψη. Αλλά αισθάνοµαι και σαν φίλος που τον υποδέχονται µε ανοιχτή αγκαλιά, τουλάχιστον έτσι το εισπράττω. Χαίροµαι που φέτος θα έχουµε ήδη για τρίτη φορά κοντά µας ένα γκρουπ νέων από τη Γερµανία, συγκεκριµένα από την Κολωνία. Γιατί η ιστορία στις δύο χώρες µας πρέπει να παραµείνει ζωντανή. Λόγω της κοινής Μνήµης, αλλά και λόγω του κοινού µας µέλλοντος. Ενός µέλλοντος, όπου δεν επιτρέπεται πλέον να έχουν καµµία θέση ακροδεξιές σκέψεις και πράξεις. Γιατί ξέρουµε που µπορούν να οδηγήσουν.
3
μόνο είδαμε». Και ήρθε και μας βρήκε τελικά και τους δύο. Και μετά αρχίζει καινούργια περιπέτεια. Όλη νύχτα ξυπόλητοι, νηστικοί, περπατάμε στο βουνό επάνω. Και οι Γερμανοί παρακολουθούν ακόμα. Έρχονται. Βγήκαμε επάνω, εκεί που είναι ο συνοικισμός ο Κισσός. Συνεχίζουμε την πορεία μας πάλι και βγαίνουμε πέρα προς την Περιστερά κοντά. Εκεί ήταν οι Σαρακατσαναίοι που είχαν τα πρόβατα, τα κοπάδια τους και είχανε κάτι καλύβες. Καθίσαμε εκεί πέρα 2-3 βδομάδες και μετά άρχισε ο κόσμος να έρχεται πίσω στο χωριό. Βέβαια μετά από μια βδομάδα γυρίσανε και κάψανε και το σχολείο μας.»
Δήλωση κ. Γιώργου Μενεξέ, Πρόεδρος Δημοτικής Κοινότητας Χορτιάτη: «Εγώ θεωρώ πως όλα αυτά που λένε για αποζημιώσεις είναι για να κοροϊδεύουν τον κόσμο. Αν ήταν να δοθούν θα είχαν δοθεί. Μετά το ολοκαύτωμα που έγινε έδωσαν κάτι ψίχουλα και κάτι ζώα. Αλλά τι να τα κάνουν αυτοί οι άνθρωποι που δεν είχαν ούτε σπίτι να ζήσουν; Βέβαια αποζημίωση δεν είναι μόνο το υλικό κομμάτι. Γιατί αυτό που πέρασαν αυτοί οι άνθρωπου δεν ξεπληρώνεται με
θέμα το ολοκαύτωμα, αλλά και από το μνημόσυνο που γίνεται κάθε χρόνο για τα θύματα μαθαίνουμε και εμείς οι νεότεροι την ιστορία του τόπου μας». Ο 32χρονος Βασίλης που κατοικεί στο Χορτιάτη τα τελευταία
τέσσερα χρόνια αναφέρει: «Μέχρι να ανέβω πάνω και να μείνω μόνιμα δεν ήξερα τίποτα για όλα αυτά που έγιναν τότε. Μετά από ένα διάστημα, όμως, εδώ πέρα άκουσα ιστορίες από τους παλιούς και έτυχε να βρεθώ πρόπερσι στο μνημόσυνο που γίνεται γι’ αυτούς που σκοτώθηκαν τότε, στο οποίο ήταν και η κ. Γλύκατζη-Αρβελέρ, και έμαθα αρκετά πράγματα». Η Δήμητρα, 28 χρονών, που μένει από μικρή στο Χορτιάτη γνωρίζει επίσης αρκετά καλά την ιστορία του τόπου της λέγοντας πως, «εμένα ζούσε ο παππούς μου τότε και θυμάμαι να μου λέει συνέχεια ιστορίες. Επομένως από μικρή τα ήξερα. Αλλά έχουν γραφτεί και τόσα βιβλία για το ολοκαύτωμα που όλοι πλέον τα γνωρίζουν πάνω κάτω». Ο Χορτιάτης έζησε ένα Ολοκαύτωμα και πέρασε στις σελίδες της ιστορίας ως ένας μαρτυρικός τόπος, που γνώρισε τη φρίκη, την καταστροφή και το θάνατο, χωρίς να υποκύψει. Χρέος μας είναι να μην ξεχνούμε την ιστορία και να αποδίδουμε φόρο τιμής σε αυτούς που μαρτύρησαν για να μπορούμε σήμερα να είμαστε εμείς ελεύθεροι. Η τραγική ιστορία αυτού του τόπου στέλνει ένα μήνυμα: Οφείλουμε να τιμούμε αυτούς που θυσιάστηκαν, καθώς και να αγωνιζόμαστε καθημερινά, προκειμένου να μην επιτρέψουμε να επαναληφθούν παρόμοια δραματικά γεγονότα. Έτσι μόνο θα πιάσει τόπο η θυσία όλων αυτών που χάθηκαν, οι οποίοι, όμως, όταν παραμένουν ζωντανοί στη μνήμη μας, κρατούν ζωντανή και την ιστορία. Γιώργος Τσαμασλής Αντιπεριφερειάρχης Ν. Θεσσαλονίκης
4
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ
Γερμανικές αποζημιώσεις από τη Δρ. Αλεξάνδρα Γωγούση- Σκανδάλη Δικηγόρο
2
Σεπεμβρίου 1944: Ολοκαύτωμα στο Χορτιάτη. Οι Γερμανοί διαπράττουν ακόμη ένα αποτρόπαιο έγκλημα. Σκοτώνουν, βιάζουν, ξεκοιλιάζουν, καίνε… Την άλλη μέρα, ο παππούς μου, ο αείμνηστος ιατρός ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΓΩΓΟΥΣΗΣ, μεταβαίνει μαζί με άλλους τρεις συναδέλφους του, για την παροχή ιατρικής συνδρομής στους επιζώντες της περιοχής. Ποιους επιζώντες, αγαπητοί αναγνώστες;;; Μέχρι σήμερα συνοδεύει η φρίκη τον πατέρα μου. Η φρίκη που είδε στο πρόσωπο του παππού μου, όταν εκείνος γύρισε και θέλησε να τους αφηγηθεί τί είδε… Τρεις μέρες έμεινε αμίλητος ο παππούς μου: ούτε λαλιά, ούτε φαΐ, ούτε ύπνος! Οι Γερμανοί, όπως και σε ολόκληρη τη χώρα, σφαγίασαν συστηματικά τους δεκάδες άμαχους και αθώους πολίτες του Χορτιάτη, ως αντίποινα. Απόγονοι και συγγενείς των θυμάτων της γερμανικής θηριωδίας σε ολόκληρη την Ελλάδα, έχουν αναζητήσει, μάταια έως σήμερα, δικαιοσύνη για τα παραπάνω εγκλήματα, προσπαθώντας να καταστήσουν υπόλογο το Γερμανικό κράτος για όλες τις ασυγχώρητες αμαρτίες που οι στρατιωτικές του δυνάμεις διέπραξαν κατά παράβαση των κανόνων του δικαίου του πολέμου των πολιτισμένων λαών. «Γερμανικές αποζημιώσεις» Στον όρο «γερμανικές αποζημιώσεις» περιλαμβάνονται: 1. Η επιστροφή του κατοχικού δανείου, 2. Οι αποζημιώσεις που αντιστοιχούν στις επανορθώσεις που προέρχονται από την καταστροφή υποδομών: δρόμων, κτιρίων, λιμένων κλπ. 3. Οι αποζημιώσεις που διεκδικούν οι ιδιώτες από την απώλεια των δικών τους ανθρώπων και της περιουσίας τους και τέλος 4. Οι αποζημιώσεις από την αρπαγή των αρχαιολογικών θησαυρών μας και την καταστροφή αρχαίων μνημείων. Το ιστορικό της διεκδίκησης των αποζημιώσεων ιδιωτών κατά του Γερμανικού κράτους.
Αποσπάσματα από τη συνέντευξη του καθηγητη Χάγκεν Φλάισερ στην εκπομπή Πρωταγωνιστές του Σταύρου Θοδωράκη. Εγώ ξέρω ότι αυτοί που υποστηρίζουν ότι οι Γερμανοί είναι ναζί, είναι λίγοι. Εσείς μπορείτε να με διαβεβαιώσετε ότι στη Γερμανία είναι λίγοι αυτοί που θεωρούν τον Έλληνα τεμπέλη; Για το πρώτο δυστυχώς δεν είμαι εντελώς σίγουρος, αν είναι πραγματικά μόνο λίγοι εδώ.. Δηλαδή νομίζω έχει... κρατήσει... έχει... ευρύτερες διαστάσεις έχει πάρει το φαινόμενο, ας πούμε, αυτό του αντιγερμανισμού... Ποιοί Έλληνες πολιτικοί έχουν με τον τρόπο τους διεκδικήσει αυτές τις πολεμικές αποζημιώσεις και τα κατοχικά δάνεια της Γερμανίας? Ο Καραμανλής όχι. Ε, δεν παραιτήθηκε πάντως όπως αυτό λένε οι Γερμανοί ότι ο Καραμανλής παραιτήθηκε το ‘58 στη Βόννη, δεν είναι αυτό είναι ψέμα, ναι. Ε ναι πήγαινε ο Κανελλόπουλος , Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και του λέγανε, η γερμανική πλευρά καλά εσείς δεν θέλετε να πάρετε έτσι μια ιδιαίτερη σχέση με τη ΕΟΚ τότε και μη ξεχάσεις ότι ο πρόεδρος είναι ο Χάλστατ, Γερμανός δηλαδή ήτανε εκβιασμός καθαρός εκβιασμός. Ο Παπανδρέου? Ε, ποιός? Ο Γεώργιος? Ο Γεώργιος όχι. Ο Ανδρέας το είχε λίγο τα έφερε αλλά ουσιαστικά πρότεινε στους Γερμανούς ένα παζάρι ότι, ή άμα μας δώσουνε μεγάλο δάνειοΓια 99 χρόνια όπως δώσανε στον ΤίτοΑντίστοιχο που εντάξει το ξεγράφετε, θα μπορούσαμε ας πούμε να είμαστε πάτσι από μια άποψη ναι, και μακάρι να είχαν δεχτεί τότε οι Γερμανοί θα ήμασταν όλοι, τα λεφτά πάντως θα τα είχαμε πάρει στο μεταξύ. Να τα πάρουμε ένα-ένα? Βεβαίως. Έχουμε τρία διαφορετικά νομίζω ζητήματα. Έχουμε κατοχικό δάνειο, έχουμε τις επανορθώσεις που είναι διακρατικό ζήτημα και έχουμε τις ατομικές αποζημιώσεις. Να ξεκινήσουμε απ’ τις επανορθώσεις.
Παρά μια μεγάλη νίκη που κατάφεραν αρχικά να πετύχουν συγγενείς των θυμάτων της σφαγής του Διστόμου, με την έκδοση της σχετικής απόφασης του Αρείου Πάγου (ΑΠ 11/2000), εντούτοις, η απόφαση αυτή δεν εκτελέστηκε ποτέ, γιατί ο τότε αρμόδιος Υπουργός της κυβέρνησης Σημίτη, δε χορήγησε ποτέ την απαιτούμενη κατά το νόμο άδεια για να προχωρήσει η αναγκαστική εκτέλεση στην Ελλάδα κατά του Γερμανικού Δημοσίου. Στη συνέχεια, η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου ήρθε για να σφραγίσει τη πόρτα των Ελληνικών Δικαστηρίων οριστικά, κρίνοντας ότι το Γερμανικό Κράτος απολάμβανε του προνομίου της ετεροδικίας που το εξαιρούσε από την δικαιοδοσία των Ελληνικών Πολιτικών Δικαστηριών. Στο μεσοδιάστημα, όπως εξάλλου ήταν αναμενόμενο, τα Γερμανικά Δικαστήρια είχαν ήδη απορρίψει αντίστοιχες αγωγές που είχαν ασκηθεί στη Γερμανία. Ο αγώνας για την ηθική, κατά κύριο λόγο, δικαίωση των θυμάτων συνεχίστηκε μετέπειτα σε Ιταλικά εδάφη, όπου τα Ιταλικά Δικαστήρια θαρραλέα είχαν ήδη ανοίξει τη πόρτα σε θύματα των Γερμανικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθιστώντας υπόλογο το Γερμανικό Κράτος για τον εξαναγκασμό Εβραίων Ιταλών πολιτών σε καταναγκαστικά έργα. Η απόφαση για τη σφαγή του Διστόμου μεταφέρθηκε στην Ιταλία, κι από εκεί, μεταφέρθηκε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Το δικαστήριο αυτό, στην απόφασή του τόνισε το γεγονός πως η αρχή της ετεροδικίας αφορά μόνο σε ενέργειες ιδιωτών ενώπιον εθνικών δικαστηρίων και όχι στις τυχόν ενέργειες στις οποίες το Κράτος τους μπορεί να προβεί σε διεθνές επίπεδο. Στο σημείο αυτό γεννάται το ακόλουθο εύλογο ερώτημα. Τι έχει κάνει η Ελληνική Πολιτεία για αναζήτηση δικαιοσύνης για τους υπηκόους της; Τι θα μπορούσε να κάνει; Και γιατί δεν το κάνει; Η μέχρι τώρα στάση της Ελληνικής Πολιτειάς, δηλαδή η μακροχρόνια απραξία στην έγερση των αξιώσεων, η αρνητική στάση των ΕλληΗ Γερμανία με... κυριολεκτικά με καμία κυβέρνηση δεν μπορεί να δώσει επανορθώσεις. Γιατί αν πάρουμε οι ΈλληνεςΌσο κι αν λέμε ότι δικαιούμαστε και έχουμε δίκιο ναι, αλλά επειδή μετά είναι το προηγούμενο για όλες τις άλλες χώρεςΘα πάρει και η ΓαλλίαΓι’ αυτό πρέπει… Είναι, μέχρι η Λιβύη, ας πούμε, για κάτι ακόμα συνεχώς νάρκες του Rommel, ας πούμε, εκρήγνυνται, ας πούμε, και γίνονται ζημιές και τα λοιπά. Γι’ αυτό πρέπει να βάλουμε όλο το βάρος, και το ‘χω πει, ας πούμε, κι απ’ το ‘90 όταν το θέμα έγινε πανελλήνια επίκαιρο και μίλησα με αρκετούς Έλληνες πολιτικούς και Υπουργούς Εξωτερικών και Πρωθυπουργούς και τα λοιπά, ότι πρέπει να βάλουμε όλο το βάρος στο κατοχικό δάνειο. Πόσο είναι το κατοχικό δάνειο? Ε, θα βρείτε τουλάχιστον 50 διαφορετικούς αριθμούς που κυκλοφορούνε, επειδή δεν είναι το δάνειο που δόθηκε μια συγκεκριμένη στιγμή μ’ ένα συγκεκριμένο τόκο. Είναι.. το δάνειο δόθηκε ουσιαστικά κάθε μήνα και κάθε μέρα από το Μάρτιο του ‘42 μέχρι Οκτώβριο του ‘44 σε μία περίοδο υπερπληθωρισμού που ακόμα και τη μέρα αλλάζουνε οι αντιστοιχίες του συναλλάγματος.
νικών Δικαστηρίων που είχαν ήδη υιοθετήσει την αντίθετη άποψη από αυτή που η Ελλάδα υποστήριξε στην Χάγη, αλλά και επίσης η αντιφατική συμπεριφορά των Ελλήνων Υπουργών που δεν επέτρεψαν την εκτέλεση στην Ελλάδα κατά του Γερμανικού Δημοσίου της απόφασης για το Δίστομο, αναδεικνύουν τη διαχρονική επικοινωνιακή διγλωσσία των Ελληνικών Κυβερνήσεων, οι οποίες, στο εσωτερικό, μεν, επίπεδο φαίνεται ότι υποστηρίζουν τις θέσεις των συγγενών των θυμάτων και επιδιώκουν την επίλυση του ζητήματος, στο διεθνές, δε, επίπεδο, δεν έχουν πράξει τίποτα κατ’ ουσίαν αφού δεν έχουν εγείρει, δεν έχουν απαιτήσει δηλαδή κατά επίσημο τρόπο, την αποκατάσταση των εγκλημάτων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά το τελευταίο χρονικό διάστημα, το ζήτημα των αξιώσεων της Ελλάδας κατά της Γερμανίας έχει απασχολήσει αρκετές φορές τα Μ.Μ.Ε. και έχει αποτελέσει αντικείμενο δηλώσεων των δύο Κυβερνήσεων. Η Ελλάδα φαίνεται να προσπαθεί να αναδείξει το ζήτημα, ή έστω να το κρατήσει ζωντανό και η Γερμανία προσπαθεί να το απαξιώσει επικαλούμενη δήθεν «παραγραφή» των Ελληνικών αξιώσεων. Θεσμό, όμως της «παραγραφής» των αξιώσεων ενός κράτους κατά άλλου, το Διεθνές Δίκαιο δεν γνωρίζει και ούτε θα μπορούσε βάσιμα να υποστηριχθεί πως η Ελλάδα έχει παραιτηθεί των σχετικών της αξιώσεων, καθώς σε καμία διεθνή συνθήκη μέχρι σήμερα δεν έχει τεθεί τέτοια παραίτηση εκ μέρους της Ελληνικής Πολιτείας, ούτε επίσημα τέτοια παραίτηση έχει δηλωθεί δια των αρμοδίων οργάνων της. Τι πρέπει να γίνει; Η Ελληνική Πολιτεία οφείλει να θέσει επιτέλους στο Γερμανικό Κράτος, επίσημα και δημόσια, το ζήτημα της αποκατάστασης των εγκλημάτων των Γερμανικών κατοχικών δυνάμεων, της επιστροφής του κατοχικού δανείου εντόκως και της επιστροφής των αρχαιολογικών θησαυρών μας. Κατά πρώτο λόγο, στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και, γιατί όχι, στο πεδίο αντιπαράθεσης των διεθνών δικαιοδοτικών forum, αφού αυτό επιβάλλεται τόσο από το εθνικό συμφέρον όσο και από την ιστορική ευθύνη του Ελληνικού Κράτους. Η Ελληνική πολιτεία έχει ηθικό χρέος στη μνήμη όσων βασανίστηκαν, σκοτώθηκαν, πυρπολήθηκαν, σφαγιάστηκαν, να διεκδικήσει τις γερμανικές αποζημιώσεις… Είναι ατομικές, ναι. Είναι αυτά που δώσανε κι οι Ιταλοί στους ΔωδεκανήσιουςΝαι, πολύ μικρότερο ποσό και μόνο στους Δωδεκανήσιους. Εμείς τους λέμε S.S. Και αυτοί μας λένε τεμπέληδες και αχαΐρευτους, έτσι; Εεε ναι, έχουμε αυτή τη standard εικόνα της φυλλάδας της Bild, που μιλάει για τους μπατίριδες τους Έλληνες, για τους τεμπέληδες που παίρνουν όλοι σύνταξη με ‘50... «Να δώσετε, να πουλήσετε τα νησιά σας» και τα λοιπά... Βέβαια, αυτές οι εικόνες είναι πολύ παλιά... Τι εννοείτε; Εεε μιλάω τώρα συγκεκριμένα για τον πόλεμο. Δηλαδή ο στρατηγός Λε Σουίρ που έδωσε την εντολή να καταστραφούν τα Καλάβρυτα, έγραφε ακριβώς αυτό σε ημερήσια διαταγή για τους στρατιώτες του ότι δεν πρέπει να είμαστε επιεικείς για αυτό το λαό, τον βρωμόλαο, που είναι όλοι τεμπέληδες και απατεώνες και τα λοιπά, κατά λέξη, ας πούμε. Θα αφήσετε τα κόκκαλά σας εδώ; Εδώ θα τα αφήσω. Που να πάω; Στη Γερμανία δεν είναι κάποιος να σας περιμένει; Εδώ έχω πολύ περισσότερους. Και που ίσως μου βάλουν κι ένα λουλουδάκι πάνω στο…
Ακόμα και οι εκτοπισμοί των Εβραίων έγιναν με ελληνικά λεφτά, της Τράπεζας της ΕλλάδοςΝαι, επειδή με εισιτήρια των ελληνικών σιδηροδρόμων πήγανε και πάλι, τα χρέωσε στο ελληνικό κράτος αυτά τα χρέη, ναι. Είναι ένα δάνειο που κι ο Χίτλερ είχε δεχτεί ότι παίρνει από την Ελλάδα. Το είχε αναγνωρίσει. Χρησιμοποιείται η λέξη credit ακριβώς, είναι το δάνειο. Με τα σημερινά δεδομένα είναι.. υπολογίζω κάπου γύρω στα 7 δισεκατομμύρια ευρώ, αλλάΆτοκα. ..χωρίς 1 σεντ τόκο. Απ’ τη στιγμή που βάζετε τόκο μέσα 3%, 2%, 4%, 6, όπως έδωσε πολλές φορές η Γερμανία μετά κι αν βάλετε και επιτοκισμό, τα ποσά περνάνε τα 100 δις και βάλε. Ναι, παραιτηθήκαμε ουσιαστικά. Για να πάρουμε αυτό το δάνειο παραιτηθήκαμε από το δικαίωμα μας να μπορούμε να διώξουμε τους εγκληματίες Γερμανούς. Οι Γερμανοί συχνά παραπέμπουν και στα 115 εκατομμύρια μάρκα που πληρώθηκαν τελικά μετά από 2χρονες διαπραγματεύσεις στα θύματα ναζιστικών διώξεων για λόγους φυλής, θρησκείας και κοσμοθεωρίας. Μιλάμε όμως τώρα για ατομικές αποζημιώσεις.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟ Ο καλλιτέχνης ξεχωρίζει για την ποιότητά του και τη μεγαλοψυχία του. Η εφημερίδα «δήμων δρώμενα» οφείλει ένα μεγάλο ευχαριστώ στον αγαπητό ζωγράφο, χαράκτη και φίλο Τάκη Τσεντεμαΐδη, για την ευαισθησία του να προσφέρει στους δημότες του Δήμου Πυλαίας-Χορτιάτη, επί τη ευκαιρία της επετείου του ολοκαυτώματος του Χορτιάτη από τους Γερμανούς, την εκτύπωση του ομώνυμου χαρακτικού του. Με τιμή Η εκδότης Λίλα Δημητρίου