SPELEMANN
Samlaget
Oslo 2024
© Det Norske Samlaget 2024 www.samlaget.no
Design: Trine + Kim designstudio
Skrift: Kiperman
Omslagsbilete, framside: Morten Krogvoll
Papir: 115 gram Munken Print Cream
Trykkeri: Livonia Print
Printed in Latvia
ISBN 978-82-340-0698-2
Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.
Materialet i denne utgjevinga er verna etter åndsverklova. Det er derfor ikkje tillate å kopiere, avfotografere eller på andre måtar gjeva att eller overføre heile eller delar av innhaldet i utgjevinga utan at det er heimla i lov eller fylgjer av avtale med Kopinor. Det er forbode å bruke heile eller delar av utgjevinga som inndata eller treningskorpus i generative modellar som kan skapa tekst, bilete, film, lyd eller andre typar innhald og uttrykk, utan særskild avtale med rettshavarane.
Bruk av materiale frå utgjevinga i strid med lov eller avtale kan føre til inndraging, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.
Alle bileta i denne boka er private, med mindre noko anna er nemnt.
Innhald
Så lett som ingenting
DET ER IKKJE lenge til påske, men i Oslo er no skiføret så som så. Jau då, skiskorne står under benken i gangen. Ute står ein liten bunke med ski opp mot veggen, men det er elendige odds for at dei blir bruka meir i Oslomarka denne sesongen. Det blir joggeskor i dag òg, på min faste runde, luntande rundt Østensjøvannet med eigne demoar, politikk og debattprogram på øyra. Klokka er rundt tre når runden er gjord. Sveitt og fornøgd svingar eg inn på gardsplassen. Signe har kan hende kome att frå skulen? Eg trur eg veit kor eg skal finne ho. Eg dreg av meg joggeskorne i gangen og går inn på stoga. Der svingar eg til venstre ved kjøkenøya med den store ventilatoren hangande frå taket. Han såg så stilig ut i brosjyren, i røynda veit eg ikkje heilt, han er lett å skalle seg i i alle fall. Så går vegen mellom langbordet og peisen. Midt imot på kortveggen er eit framskåp. Nytt, men gamal tradisjon, heil ved og ekte. Det kan stå i hundre år og aldri vera anten heilt inn eller heilt ut i motebiletet. Slikt likar eg, at ting
på veggar og golv minner om kven me er og kor me kjem frå, me som bur her. Til venstre for framskåpet ligg Signe der eg mistenkte, på sofaen i TV-kroken bak omnen, med headsett og telefon, langt inne i eit eller anna frå internettets utømelege underhaldningsbrønn.
Yngstedotter er ho, og på eit vis barnefamiliens siste skanse. Enno funkar til nød foreldras laurdagskoskonsept med familieunderhaldning på TV og godteri i skåla. Men den tida er snart over. Ho byrjar å bli lang, Signe. Det er det eg tenkjer når ho glytter opp mot mitt litt for barnslege «Hei, Signe!».
«Hva er det til middag?» svarar ho.
Eg skifter raskt over til hennar kanal og svarar meir normalt at eg har laga pannekakerøre.
«Kanskje du kan steike?» spør eg, på nytt vend til veslejenta som eg veit finst ein plass i tenåringskroppen, og som elskar pannekaker.
Så går eg opp att på kontoret. Eg må berre prøve ein ting til med ein låt, før eg gjev meg for dagen. Det er det som er arbeidet mitt. Her oppe på musikk-kontoret i 2. etasje. Det er jo ikkje eit vanleg arbeid, meir ein leik eller ein hobby som har vakse seg fram til å bli ei heil lita bedrift med masse ulikt involvert. Men alt kviler på det eg måtte få til her oppe. I det ytre handlar det om å setje saman ord og tonar så det blir songar av det. Få til noko som verkar, og som folk vil høyre på. I grunnen handlar det om det all kunst handlar om: Å målbera det hjartet vil ha sagt, blant kjøleskåp, brødboksar og smular på golvet, i livet me lever. Eg finn vegen til den raude kontorstolen,
dultar til ein tast for å vekke datamaskina, og prosjektet vaknar på skjermen. Så fiskar eg ut airpoddane og erstattar dei med store høyrelurar. Trekkspel, tenkjer eg og heisar det opp frå plassen sin ved veggen. Eg kjenner høyretelefonleidningen strammar seg, og dreg i den eine sida. Fyrst når trekkspelet er på fanget, kjem eg på at eg må jo ha mikrofonen på plass og stille inn lyden skikkeleg.
Det blir alltid slik, at eg med instrumentet på finn ut alt eg har gløymt å gjera klart. Eg reiser meg frå stolen med trekkspelet på magen for å nå tak i mikrofonstativet bakved orgelet. Sjølvsagt har eg gløymt at eg har headsettet på, og bannar når det flyg av hovudet så håret flagrar. I andre enden av huset er skramling av Signes kjøkenstell.
Her oppe, i mi eiga musikarhole, bukserer eg meg attende i «speleposisjon». Eg trykker «rec», og ei raud stripe målar seg ut på skjermen som viser at opptaket er i gang.
Det starta visst ein god del for tidleg, men det gjer meg ingenting. Eg set i gang ein kvint på tangentane og dreg i belgen. Så nyt eg den fine klangen og pyntar han med litt krullar, vel vitande om at ein poplåt ikkje har tid til lange krulla trekkspelintroar. Dette blir garantert redigert bort seinare. Skitt au. Eg legg øyra inntil belgen og forsvinn inn i musikken.
For nokre år sidan – eller det som kjennest som lenge sidan, då ungane var små, ein annan epoke – hende ein heilt alminneleg ting: Signe sat ein ettermiddag ved langbordet og pusla med føtene dinglande ned frå benken. Ho var lita og hadde ljose musefletter. Eg låg i sofaen og
var slik heilt vanleg halvtrøytt og halvfornøgd med min innsats på livsens landeveg. Plutseleg la Signe frå seg puslebrikka, sklei seg av benken med eit lite dump og kom gåande over golvet. Ho kleiv opp i sofaen og fann seg ein krok i armhola mi, der ho la seg godt til rette med kosefilla si. Eg kjende hovudet hennar legge seg varmt og tillitsfullt mot bringa. Tett inntil ville ho vera. Så enkelt og liketil var det for ho. Men for meg? Det fór eit slikt uventa varmt brus gjennom kroppen. Eg blei så inderleg glad og takksam, og det på ein slik audmjuk og rar måte. Den vesle jenta kom berre så lett som ingenting og kraup oppi sofaen, til meg. Og eg, halvgamle gubben, hamna heilt ut av kvardagen og var plutseleg tett på eit eller anna som lyste så lett og fint opp over sjølve livet.
Denne opplevinga gav skuven til ein song. Kvifor? Jau, ein kan liksom kjenne at her, nett i denne opplevinga, i denne kjensla, ligg det ein song. Og så er kunsten, når dagen er mogen, å hente han ut. I praksis er det å finne orda og musikkstemninga som høyrer til. Nei, ikkje høyrer til.
Det er ikkje ord i kjensler. Men det går kanskje an å finne noko som peikar i rett lei? Noko som kan levandegjera desse emosjonane og vise storleiken i dei. Finne noko som ikkje berre refererer mine eigne kjensler, men som har dei i seg sjølv. Ein song.
Eg sat lenge ein føremiddag og grubla og såg ut glaset før eg fekk sett noko ned på papiret. «Som eit snøflak i desember som kjem dalande og smeltar på di hand», prøvde eg og kjende at eg var i nærleiken. «Og som linerla om våren, som så liketil velsignar dette land. Som eit
vindblaff i gardina, som seier: Hei, no er det liv i alle ting! Ja, som morgonen som lyser inn og lyfter denne dagen så lett som ingenting. Slik kan det ver når du er ikring – så lett, så lett som ingenting.» Noko slik? Enno visste eg ikkje om dette kunne bli ein låt eller ikkje. At det var nært, var bra. At eg kjende det verka sjølv, var eit godt teikn. Men songarbeid er lunefullt. Du må la det kvile. Kanskje ser ein etter ei veke at det er klamt, kleint, eller kanskje at det rett og slett er ingenting, det hender òg.
No har det gått fleire år sidan eg laga den fyrste skissa til denne songen. Den fyrste demoen har eg motvillig refusert. Eg spela han opp for eit par folk, og han var med i potten til Fatig ferdamann-plata i 2019.
Men han fekk ikkje så mange utropsteikn bak «fin låt» frå produsenten av plata som eg ynskte, og kom ikkje med. Han verka ikkje godt nok, nådde ikkje fram.
Slike ting er litt nedslåande, for eg syntest det var bra sjølv. Men eg held meg for god til å masa ting inn. At ein må argumentere for at ein låt er bra, då er du ute og sklir. Låtar må snakke for seg sjølve. Eg trur det var det som var gale med låten min. Han var avhengig av mi kopling til Signe for å verke. Eg hadde ikkje fått det heilt til. Då kan ein like godt prøve å snu litt på det. Eg hadde uansett fyrsteskissa, om det skulle bli berre tull. Der var det ikkje berre ein kassegitar og song, men trommer og bass, elgitar og synth. Eg lagar som regel ganske utbygde demoar. Prøver dei ut, så å seia. Her var det eit lite synth-tema mot slutten, tilfeldig spela utan noko analyseapparat påskrudd i hovudet. Det temaet
var det noko bra med. Kanskje det kunne vera refrenget i den nye versjonen? Eg starta i dag med å legge ein ny mal med gitar og song, har prøvd å vri det til slik at den synthmelodien blei forfremja til refreng. Så har eg prøvd å få opp energien i uttrykket, få fram smilet. Det er derfor eg sit her og dreg i trekkspelbelgen. Trekkspel er godt til slikt. Melankolien kan heller ligge under og lure. Det ligg alltid noko bak og lurar i songar.
Likevel var det ikkje slik eg svara for meg i podkasten «Sånn er du» for nokre år sidan. Programleiar Harald Eia skulle setje mine empatiske evner under lupa og refererte frå låten min «Bestevenn». Han spurde så om kva som låg bak dei hjartevarme linjene. Eg veit ikkje om det var for å tøffe meg eller kva det var, men eg slo det bort med at det berre var ein situasjon eg skreiv ut på grunnlag av karakterane i Vaffelhjarte, TV-serien låten var laga til. Det hadde ikkje noko med meg å gjera, svara eg kaldt. Denne seansen blei klypt bort frå programmet, men har likevel plaga meg litt sidan. Trur Harald Eia at eg er ein kynikar? På ein måte var det eit sant svar, dette. Eg skreiv låten til den serien. Men på ein annan måte var det heilt feil. Heile den songen har alt med meg å gjera. Men det er umogeleg å peike på éin ting, éi hending eller éin person. Låten har med seg litt av så mykje, slik det er med all musikken eg har laga, måten eg spelar gitar eller trekkspel på. Det er eit uttrykk for kven eg er.
Eg har somtid tenkt at det kunne vore moro å prøve å laga ei bok om låtskriving. Det er så rart med slikt. Ein låt
– eine augneblinken er han der ikkje, neste augneblinken er han der. Men akkurat korleis det blir til? På eit vis er det så primitivt at ein kan skjemmast. La la la og så noko harving over gitaren, og så få det til å rime, og vips, så er det jo faktisk noko der, om ein har sett på opptakaren. Men det som har litt for seg, det som er litt bra, då er det alltid ei side ved låten som rører ved noko som dirrar og brenn ein stad i ein. Då er det noko ved livet som har smotte ut og lagt seg i tonane. Derfor går det ikkje an å skrive om songskriving utan å skrive om seg sjølv.
Når sant skal seiast, har eg meir enn éin gong blitt spurd om å skrive eller bli skriven bok om. Eg har alltid tenkt på det som noko pinleg, flautt og i tillegg stormannsgale. Det synest eg framleis. Det er derfor raudnande pinleg at eg no sit her oppe på kontoret mitt, lagar ein song om dotter mi og i tillegg skal skrive bok om det. Men det er noko spennande med det òg.
Eg fekk for eit par år sidan nokre gamle spoleband av mor mi eg skulle digitalisere. Der var det eit opptak frå 60-talet der mor og far song og las i NRK. Mor hadde tydelegvis sett mikrofonen framom radioen og teke opp sendinga slik. Det var heilt greitt og fint med fars diktlesing og mors kveding. Men det spennande var at mor hadde gløymt å skru av bandopptakaren då radioprogrammet var slutt. Plutseleg blei det som å vera fluge på veggen og ein slags tidsreisande spion attende til lenge før ein sjølv var fødd. Mor og far hadde tydelegvis besøk av onkel og tante. Ein kunne høyre dei snakke. Unge stemmer ein drog kjensel på, men likevel framande. I heilt vanleg
daglegdags prat. Det var spennande! Eg skulle ynskje ho ikkje kom seg i hug og stoppa opptakaren. Kanskje er det litt interessant òg, det vanlege?
Eg har bestemt meg for å legge alt skamvit til sides og fylgje meg sjølv med tastatur ei god stund. Eit slags realityshow på papir blir det vel. Eg skal hente fram minne frå stadene mine, frå vegane mine og folket mitt, for det er dei som ligg mellom linjene i musikken min. Fortelje fram baklandet til songane mine. Det er det eg skal eg prøve på. Der ligg historia mi òg, historia om ein som starta på trekkspel som åtteåring og lét musikken vise vegen heilt hit. Eg håpar det blir ei bok om ein spelemann, for det synest eg er ein fin ting å vera. Å, kunne eg vera ein spelemann! Eg veit ikkje heilt korleis ein gjer dette, men eg får starte i ein ende og sjå kor det ber. Det er slik eg lagar songar òg, startar i ein ende og ser kor det ber. Og eg byrjar no. No byrjar det – med trekkspelet på fanget, der eg spelar inn lange tonar på ein låt oppe i musikkromet mitt.
Eg sit framleis med trekkspelet i det eg høyrer det byrjar å gå i døra nede. Det er fleire som har kome heim frå jobb og skule, medan eg har gjort mangfaldige forsøk med trekkspelet. Hilde Marit frå jobben sin i Noregs vassdrags- og energidirektorat. Margit frå siste året på ungdomsskulen. Eldstemann Ludvik er russ på vidaregåande rett borti gata. Eg surrar meg ut av kablar og tråklar meg veg mellom mikrofonstativa og ut av kontoret. Som
vanleg har eg tenkt å dekke på bordet og stelle til, men Hilde Marit har nok kome meg i forkjøpet i dag òg, trass i at ho nett har kome heim. Eller, ho har vel ikkje nett kome heim. Eg gløymer alltid tida når eg held på her oppe.
Før eg går ned trappa til dei andre i pannekakeosen, går eg innom badet for å sjå korleis det går med frøa mine. Det skal bli tomat og agurk. Dei står i spirekasser under benken. Der er det varmt. I kvar si hole med såjord ligg dei der, frøa. Ein kan undre seg over at eit tørt, daudt frø nedi jorda med ein skvett vatn på kan føre til slike imponerande konsekvensar. Det er jo som å vri om nykelen på eit maskineri som peikar nase til det aller meste me menneske greier å pønske ut.
Ideen til agurkprosjektet kom då me var på familiehytta vår på Sørlandet. Grannen kom bort med ein liten miniagurk, og det var ein agurk som smaka! Fire gonger så god som den du kjøper i butikken, og agurk et eg jo på skiva kvar einaste dag. Kunne dette vore noko å prøve seg på heime? Samstundes fekk entusiasmen raskt ein knekk, for eg hugsa korleis det gjekk sist me skulle dyrke ting. Då me fekk oss hus med hage i 2005, sette me jordeple og planta ripsbuskar, jordbær og ulike salatar som dei reinaste økofilosofane. Kor vanskeleg kunne det vera? Veldig lett å så, viste det seg. Å få ting til å vekse viste seg å ikkje gå automatisk. Det blei så som så med avlinga, som raskt blei nedskalert til berre salat, sidan den faktisk funka på eit vis. Og salaten var det Hilde Marit som – trass i at dyrkeprosjektet var min idé – enda
opp med å fylgje opp. Lurar på om ho tenkte på det då ho gifte seg med ein spelemann, at han sparkar ballar opp i lufta når han er heime, som ho må ta ned når han er på turné. Heldigvis er Hilde Marit snill. Snill er ho, snill og ljos i sinnet, og raus. Ho bar over med at eg var urimeleg og viste meg frå mi verste side då ho eit år, i alle fall i underteksta, blei sett på tiltalebenken for at dyrkinga ikkje blei perfekt. Hilde Marit sat ein dag på terrassen og planta om salatspirer. Ein kritisk fase. Eg gjekk rundt og sulla med mitt, men klara ikkje la vera å ha eit lite blikk bort på det ho heldt på med. Små, men vitale salatjyplingar blei flytte over til større plass, men etter å ha blitt lyfte over i den nye jorda låg dei berre der som livlause tugger. Eg visste eg burde ha gått meg ein tur og plystra i vårsola, men klara ikkje å stagge den vesle djevelen som pressa seg fram.
«Skal me fyrst drive med den helvetes salaten, kan me vel for faen prøve å gjera det skikkeleg!» smelte eg.
Hilde Marit såg raskt opp på meg, før ho fortsette med sitt. Ho lét salva fyke rett forbi og fise ut mellom furutrea på Bekkelagshøgda. Ho er ikkje så god å krangle med, Hilde Marit. Det er som å slå i luft. Det ser berre dumt ut.
Forsvaret mitt i slike situasjonar er at eg veit, og ho veit at eg veit, kven som er idioten.
På badet flimrar det i ljosrøyret. Eg set meg på huk framom agurkane. Nede frå kjøkenet høyrer eg lyden av tallerkenar og glas som blir sette på bordet. Hilde Marits stemme pratar til ein eller annan av ungane. Vanleg kvar-
dagssnakk , kjent frå tusen heimar. Eg skuvar peikefingeren i agurkjorda for å teste fukta og tenkjer på då eg var nede på Mester Grønn for å kjøpe frøa.
Medan eg var der, plukka eg like godt med meg ei pakke med tomatfrø òg. For kva er betre enn heimedyrka tomatar?
Eg kjøpte nye spirekasser og ein sekk med spirejord. På pakka las eg at det skulle stå varmt fram til spiring, derfor blei badegolvet valt. Eg fylgde instruksjonane til punkt og prikke: Tomatfrøa blei med tommestokk sette 0,5 cm nedi jorda, agurken 3 cm. Alle seksjonane var merkte med eit flagg laga av fyrstikk med kvit tape merkt med T for tomat, A for agurk eller MA for miniagurk. Så fylgde eg med på fukta i kassene som ein smed. Snart, etter påske, skal det bli spennande å sjå om det har kome opp spirer.
Når eg kjem inn på kjøkenet, har dei andre allereie benka seg langs bordet. Det ryk av kjelen med Toros tomatsuppe, og ein stor haug pannekaker ligg på eit fat.
Ein frisk, kald ange av fjorsommar helsar frå bollen med rørde blåbær. Eg tek pannekakene i augesyn. «Sjå der, du!
Dei pånnekakune va då perfekte, Signe. Knallbra!»
Eg slenger meg inn i benken der eldsteson Ludvik alt er på plass. Tre jenter imot på andre sida av bordet.
«Ja», seier eg og ser meg rundt.
«Me må finne ut når me kan reise til Vinje i påska!»
Det er taust rundt bordet. Stemninga seier: Det kunne jo vore kjekt å berre vera heime òg? Det er nok å stelle med her. Men det er trass alt påske. Påske! Å ikkje dra til fjells med heile hurven med skiboksen full ville vera eit dramatisk brot med forventingane. Mor hadde kanskje
ikkje lyst meg fredlaus, som fråfallen frå appelsin- og solfaktorreligionen, men skuffa hadde ho blitt. Så har eg heldigvis glede av å koma meg på ski sjølv og har i meg det at ungane mine òg skal bli glade i å skeise bortover det mjuke topplaget på skaren med kvitt i kvitt og blått i blått og tidleg vårsol steikande i sveitt panne.
Men den viktigaste grunnen for turen er som alltid å koma heim og vera med familien. Det blir ikkje så spesifikt uttala, slikt, men ligg der likevel, mellom linjene i telefonpraten med mor:
«Er det snor atte heime då?» spør eg.
«Ja! De kjem vel i påska? Her er sååå fint no!» svarar mor. I fjor var me i Oslo. Me fekk rett nok beisa heile huset, men noko er feil med å ikkje reise til familie i påska, anten til Hilde Marits folk på Geilo eller mitt folk i Vinje. I år er det Vinje.
«Så, når skal me reise?» spør eg.
Mumling og halvinteresserte svar. Hilde Marit har nok allereie teikna opp reiselogistikken i sitt indre, men me bør vel snakke om det likevel? Kommunisere, som det heiter?
Eg lurar somtid på om det er Tarjei Vesaas som har skrive manus til kvardagsmiddagane heime hjå oss, for det kan vera ganske tagalt. Av og til må me le litt av det, flire litt i felles forståing om at kameramannen hadde sovna om dette hadde vore «4-stjerners middag» på TVNorge.
«Når vil du reise då, Ludvik?» spør eg. Han heisar litt på skuldrene til svar.
«Skal du noko?»
«Hakke no planer», svarar han.
Nei, det blir ikkje den store diskusjonen à la 80-talets The Cosby Show no heller. Ok, tenkjer eg og kan ikkje anna.
«Hva skal vi gjøre i Vinje?» spør Signe brått, i det kvar og ein tek turen mot oppvaskbenken med tallerkenane sine.
«Nei, me skal vel på skitur, då, og kanskje nokon kan ta ein tur til Rauland på riding, og så middagsselskap, ja, som vanleg», svarar eg.
Eg og Hilde Marit prøver å ta vare på den vesle praten Signe løyste ut. Me blæs som best me kan i glørne av samtala. Men snart har den yngre garden, alle tre, umerkeleg glidd ut av stoga og blitt borte på roma sine.
Ut i tunet og spenne på seg skia. Renne i bakkane rundt huset. Ein heilt vanleg barndomslaurdag. Eg og Gunne har nett fått kvar vår pose potetgull, så humøret er på topp. No skal det hoppast! Noko har hendt med konseptet barndom sidan 70-talet.