De Ingenieur september 2023

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR NR. 9 JAARGANG 135 SEPTEMBER 2023

INGENIEURS VAN DE TOEKOMST

BEELDHERKENNING

Digitale voodoopoppen Kunstmatige intelligentie gaat alles veranderen

|

MUSICAL DE TOCHT

|

M I N I AT U R I S E R I N G

Johan ten Houten: Meer waardering voor mensen met autisme

|

ZORGTECHNOLOGIE

Eureka Vliegende rolrobot

Zoek je hoogopgeleide technici?

Plaats je vacature op het grootste ingenieursplatform van Nederland!

Direct een vacature plaatsen?

Ga naar deingenieur.nl/vacatures of neem voor vragen en advies contact op met KIVI via sales@kivi.nl.

Vooraf

Pancras Dijk is hoofdredacteur van De Ingenieur.

Samen

De toekomst is allang begonnen

Twee maanden geleden vroegen we u in dit blad, op onze website en in onze wekelijkse nieuwsbrief (ontvangt u die al?) om mee te denken over de ‘ingenieur van de toekomst’. De respons was overweldigend. Van student tot minister, van ceo tot kleine zelfstandige, van technisch specialist tot kunstenaar: velen mailden ons met hun ideeën over het type ingenieurschap dat we nodig hebben in de komende decennia, die zullen worden gekenmerkt door grote, maatschappelijke transities en versnellende digitalisering.

Zouden we een ‘woordwolk’ maken van alle reacties, dan zou één woord daarin duidelijk centraal staan: samen. Ingenieurs van de toekomst zijn teamspelers die voortdurend verbindingen zoeken. Met vakgenoten, met de bredere gemeenschap van technisch specialisten en bovenal met de samenleving. Natuurlijk blijft solide vakkennis de basis van goed ingenieurschap, maar communicatieve vaardigheden en empathisch vermogen worden steeds belangrijkere instrumenten in de gereedschapskist. De ingenieur van de toekomst snapt wat de samenleving nodig heeft, zegt demissionair staatssecretaris Vivianne Heijnen. Tegelijk moet die zich, zo stelt ‘Ingenieur van het Jaar’ Jacquelien Scherpen, voortdurend bewust zijn van de maatschappelijke impact van techniek.

Als we het hebben over de ingenieur van de toekomst, moeten we ons realiseren dat die toekomst natuurlijk allang is begonnen. De ware ingenieur van de toekomst is de ingenieur van nu, reageerde Jacolien Eijer, president van KIVI. En als die ingenieursvereniging ergens voor staat, dan is het wel voor dat ene uitgangspunt dat voor iedereen bovenaan de prioriteitenlijst staat: laten we het samen doen.

Op de cover

Hoewel steeds meer meiden en vrouwen voor een loopbaan in de techniek kiezen, blijft de krapte op de arbeidsmarkt onverminderd groot.

FOTO : UNSPLASH

PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

1

Redactie Pancras Dijk (hoofdredacteur) Astrid van de Graaf (eindredacteur) Jim Heirbaut Marlies ter Voorde Redactieadres Prinsessegracht 23 2514 AP Den Haag Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 391 9885 E-MAIL redactie@ingenieur.nl WEBSITE deingenieur.nl

Vormgeving Eva Ooms Sales Pascal van der Molen E-MAIL sales@kivi.nl Druk Drukkerij Wilco, Amersfoort

De Ingenieur verschijnt twaalf maal per jaar. © Copyright 2023 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, via internet of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Niet in alle gevallen is na te gaan of er op de illustraties in dit nummer nog copyright rust. Waar er nog verplichtingen zijn tot het betalen van auteursrecht is de uitgever bereid daaraan alsnog te voldoen.

ISSN 0020-1146 Abonnementen 2023 Leden van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) ontvangen De Ingenieur uit hoofde van hun lidmaatschap.

Abonnement voor niet-leden (inclusief btw): printmagazine: € 150,- per jaar digitaal: € 99,- per jaar losse nummers: € 17,50 (inclusief verzending)

RUBRIEKEN 37 | Zien & Doen Kaarten met verhalen

4 | NIEUWS

40 | Eureka Een onzichtbaar zonnepaneel en andere productontwerpen van morgen

Maanmissie India

Kreeftenvanger

Modulair auto-ontwerp Kijken in een hoogoven

55 | KIVI-activiteiten Lidar voor dijkmonitoring 60 | Voorwaarts Miniaturisering

Abonnementen worden tot wederopzegging aangegaan en ten minste voor de vermelde periode. Het abonnement kan na deze periode per maand worden opgezegd. U kunt uw opzegging het beste doorgeven via onze website: deingenieur.nl/lezersservice.

Abonneeservice Ga voor (cadeau)abonnementen, adreswijzigingen en het laten nazenden van niet ontvangen nummers naar het webformulier op de site, te vinden onder het kopje ‘Abonnement en service’.

WEBSITE deingenieur.nl ADRES Postbus 30424, 2500 GK Den Haag E-MAIL abonneeservice@ingenieur.nl TEL. 070 39 19 850 (bereikbaar op maandag, dinsdag en donderdag van 9 tot 15.30 uur)

De Ingenieur als pdf Abonnees en leden die De Ingenieur willen downloaden als pdf-bestand, kunnen daarvoor terecht op de website: deingenieur.nl/pdf Lidmaatschap Koninklijk Instituut van Ingenieurs Het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI) is de beroepsvereniging voor hoger opgeleide technici in Nederland. Iedereen die hoger technisch onderwijs volgt, heeft gevolgd of een sterke affiniteit heeft met techniek, kan lid worden van KIVI. Leden ontvangen vanuit het lidmaatschap maandelijks het technologietijdschrift De Ingenieur. Kijk voor meer lidmaatschapsvoordeel op kivi.nl.

Contributie 2023 Regulier lidmaatschap: € 165,30 jaar of jonger: € 45,-* Studentlidmaatschap: € 22,50* Seniorlidmaatschap: € 130,De contributie voor leden in het buitenland is gelijk aan die voor leden woonachtig in Nederland. Een lidmaatschapsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Bij lidmaatschappen die in de loop van het jaar ingaan, wordt de contributie naar rato berekend. Aanmelden voor het lidmaatschap kan via kivi.nl/lidworden. * De Ingenieur digitaal Opzeggen lidmaatschap Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd. Beëindiging van het lidmaatschap kan per het einde van het kalenderjaar. Er geldt een opzegtermijn van ten minste één maand; een schriftelijke opzegging per brief of e-mail dient uiterlijk 1 december in ons bezit te zijn. Na ontvangst van de opzegging en eventueel verschuldigde contributie verstuurt de ledenadministratie een bevestiging.

Correspondentieadres Koninklijk Instituut Van Ingenieurs t.a.v. Ledenadministratie Postbus 30424 2500 GK Den Haag TEL. 070 391 98 80 E-MAIL ledenadministratie@kivi.nl Volg ons ook op

62 | Startup Phosphoenix wil blinden zicht teruggeven

PERSOONLIJK

56 | M E D I A Ode aan de diepzee

46 | DRIVE Johan ten Houten zet zich in voor mensen met autisme 52 | Quote Robin Bergman (STT) verkent de toekomst van het lichaam

Geboorte van het spoor Kunst van de alchemie Zo bouw je een zonne-auto

COLUMNS 59 | Q&A Frans Kingma en Machiel Kleemans over het leven van Robert Oppenheimer

11 | Punt Hannah Flerlage en Chris Slootweg over chemici

64 | Vragenvuur Ex-topschaatser Mark Tuitert

25 | Möring Reparatie-atelier 31 | Enith Autodidactische monteurs 33 | Podium Vanessa Evers 39 | Jims verwondering Bezorgd om de bezorger 45 | Rolf zag een grootheid Millimeterwerk

NR. 9 JAARGANG 135

SEPTEMBER 2023

12 Ingenieurs van de toekomst

foto : depositphotos

Er bestaat een schreeuwende behoefte aan technisch personeel. Hoe vallen jongeren te verleiden om voor de techniek te kiezen? En welke vaardigheden en eigenschappen verlangt de huidige maatschappij van de ingenieurs en technici van morgen?

26 | It giet oan!

28 | Speuren naar scheuren

Eindelijk weer een Elfstedentocht! Vijf dagen in de week nog wel, in een speciaal daarvoor gebouwd theater. De musical De Tocht is een technisch kunststukje.

Weginspectie is van oudsher een tijd­ rovende klus. Een Nederlands bedrijf ontwikkelde automatische beeld­ herkenning waarmee gaten in de weg veel sneller worden gevonden.

34 | Digitale voodoopoppen De definitieve doorbraak van kunst­ matige intelligentie is een feit. De techniek heeft grote voordelen, maar expert Nell Watson ziet ook gevaren.

‘AI verandert alles.’

foto ’ s : de tocht ; richard bussink - ability tech ( rechts )

48 | Ontwerpen voor een beter leven Een zelfrijdende auto: het idee klinkt mooi, maar waarom bestaat er nog niet eens een zelfrijdende rolstoel? Het Twentse Ability Tech maakt hulpmiddelen die écht een verschil maken.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

3

xxxx p.22

xxxx p.23

xxxx p. 26

ONDER REDACTIE VAN JIM HEIRBAUT

xxxxx p.18

REDACTIE@INGENIEUR.NL

Glas verfraait Nijmeegse kerk Een belangrijke fase van de verbouwing van de Stevenskerk in Nijmegen is na vier jaar ten einde. De twee kapellen van de kerk zijn visueel bij de kerk betrokken dankzij enkele enorme glasplaten waardoor het daglicht kan binnendringen.

Tekst: Jim Heirbaut

Bij een groot bombardement, door de geallieerden nota bene, raakte in 1944 een flink deel van de Nijmeegse binnenstad beschadigd. Zo ook de Stevenskerk, die vorig jaar 750 jaar bestond. Bij de restauratie van de kerk na de oorlog werden de Noorder- en de Zuiderkapel afgesloten van de hoofdkerk, zodat in de kapellen de kerkdiensten weer konden doorgaan. Later werden die gehouden in het middenschip en raakten de kapellen buiten beeld.

In de afgelopen vier jaar zijn de kapellen in ere hersteld. Men heeft de houten scheidingswanden gesloopt en vervangen

door glazen exemplaren. Het hout is hergebruikt in nieuwe vloeren in beide kapellen.

Tegenslag kende het project ook. Eind november vorig jaar moesten de enorme glasplaten de kerk in worden getakeld, maar tijdens het transport van de platen ging het mis. Twee van de zes platen raakten zwaar beschadigd. Gewonden vielen daarbij gelukkig niet. Eind maart dit jaar ging de takeloperatie in de herkansing en nu ging alles goed.

De beide glaswanden in de Noorderen Zuiderkapel reiken tot dertien meter hoog en zijn ieder opgebouwd uit drie platen glas – de grootste 10,5 meter lang – die zo goed aansluiten dat naden nauwelijks te zien zijn. Om de sterkte te garanderen, zijn vier lagen glas op elkaar gelijmd met folie ertussen. Het ontwerp van de vernieuwde kapellen is van Van Hoogevest Architecten, de glasarchitectuur en -constructie van iFS Building Systems en Van Dinther bouwbedrijf is betrokken als hoofdaannemer.

Bodem Hoorn kan miljard liter drinkwater herbergen In een zandlaag in de ondergrond van Hoorn in Noord-Holland kan een miljard liter drinkwater worden opgeslagen. Daar blijft het van goede kwaliteit, blijkt uit proeven van drinkwaterbedrijf PWN. De ondergrondse opslag van water wordt steeds belangrijker, omdat er door klimaatverandering vaker perioden van droogte zullen voorkomen. De zandlaag in Hoorn zit op een diepte van vijftig tot honderd meter, vlak bij het drinkwaterpompstation van de stad. Het witte zand is poreus en doorlatend zodat het water in de ruimten tussen de zandkorrels kan gaan zitten. (MtV)

Bouw grootste windpark begonnen Begin augustus is de bouw van het grootste windpark ter wereld van start gegaan. Het Britse windpark Doggerbank in de Noordzee krijgt een capaciteit van 3,6 gigawatt.

Hiermee kan het park maximaal zes miljoen Britse huishoudens van stroom voorzien.

Het park, ruim 1500 vierkante kilometer groot en op zo’n 130 kilometer uit de noordoostkust van Engeland, zal bestaan uit 277 windturbines van het type Haliade-X. Dit type, lang getest in Rotterdam, is 260 meter hoog en heeft bladen van 107 meter lang. (MtV)

Lees het laatste technieknieuws op deingenieur.nl De kapellen (uiterst links en rechts) van de Stevenskerk, beide nu achter een glazen wand.

4

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

foto : thea van den heuvel fotografie & film

Dronten test vangconstructie voor Amerikaanse rivierkreeft De Amerikaanse rivierkreeft is met een opmars bezig en veroorzaakt veel schade aan de natuur. Adviesbureau Waardenburg Ecology ontwierp een rivierkreeftenval die nu in Flevoland wordt getest.

Tekst: Marlies ter Voorde

De Amerikaanse rivierkreeft komt van nature in ons land niet voor en staat sinds 2016 op de lijst van invasieve exoten. Het dier plant zich makkelijk voort, waardoor de populatie razendsnel groeit. De kreeften richten veel schade aan voor andere dieren en planten. Ze eten eitjes en larven van am­ fibieën en onderwaterplanten. Daarnaast verstoren ze het ecologisch evenwicht door in de oever te graven, waardoor schade ontstaat en het water troebel wordt.

Adviesbureau Waardenburg Ecology in Culemborg ontwikkelde daarom een constructie om de dieren te vangen: de Craybar. Deze kreeftenval kent twee varianten. Beide bestaan uit een piramide­ vormige constructie die is gekoppeld aan een opvangbak. De dieren beklimmen de piramide aan de buitenkant, om vervolgens illustratie : waardenburg ecology

omlaag te vallen, waarna ze er niet meer uit kunnen.

De eerste variant biedt de kreeften een schuilplaats. ‘Kreeften kruipen in holen of graven die zelf, om zich te verschuilen’, zegt Joost Bergsma, onderzoeker en project­ leider. ‘Dat doen ze als ze klein zijn, als ze eieren of jongen dragen, als ze vervellen zodat ze verder kunnen groeien of om te overwinteren.’ De aanwezigheid van holletjes bovenop de piramide is voor de dieren dus reden deze te beklimmen. Bij de tweede variant worden ze gelokt met voer.

Eenmaal gevangen kunnen de rivier­ kreeften alleen nog door een buis naar een grote opvangbak lopen. Deze is met behulp van een drempel zo ontworpen dat de dieren maar één kant op kunnen. De opvangbak kan op land staan of op water drijven. Op één bak kunnen meerdere vangconstructies worden aangesloten. Zo komen kreeften vanuit een relatief groot gebied op één plek terecht. Deze opvang­ bak kan worden geleegd; de rivierkreeften zijn goed te eten.

Een andere methode om van ze af te ko­ men, is door de opvangbak aan de boven­ kant open te zetten. Zo ontstaat een soort

snackbar voor reigers, ooievaars, futen, meerkoeten en meeuwen, die de rivier­ kreeft inmiddels allemaal op hun menu hebben staan.

De Craybar vangt alleen rivierkreeften blijkt uit de eerste testen in Dronten in Flevoland. Bijvangst van andere dieren is er niet – die kunnen gewoon wegzwemmen uit de bovenkant van de piramide. Kreeften lukt dit niet, dat zijn slechte zwemmers: ze kunnen alleen achteruit. ‘Bij de traditionele vangmethode, met fuiken, worden naast

De rivierkreeften verstoren het ecologisch evenwicht de kreeften best veel vissen en amfibieën gevangen’, zegt Bergsma. ‘Die sterven dan vaak.’

In Dronten zien de onderzoekers de hoe­ veelheid rivierkreeften die ze vangen inmid­ dels al teruglopen. ‘Dat is goed nieuws’, zegt Bergsma. ‘Want we willen dat de val invloed heeft op de populatiegrootte.’ • SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

5

NIEUWS

Aantal elektrische auto’s groeit steeds sneller

De stekkerauto is in opmars. Het aantal elektrische of hybride auto’s op de weg neemt steeds sneller toe, en is sinds drie jaar geleden zelfs verdrievoudigd. Dat is goed nieuws voor het klimaat: elektrische auto’s rijden zuiniger en veroorzaken minder CO2-uitstoot, vooral als ze met groene stroom worden opgeladen.

Vooral aantal volledig elektrische batterij-auto’s neemt toe Aantal geregistreerde elektrische personenauto’s in Nederland sinds 2018

800.000

volledig elektrisch (batterij)

plug-in hybride

volledig elektrisch (brandstofcel)

juli 2023: 394.720

231.889

610

Elektrische auto’s maken nu 7 procent uit van het gehele Nederlandse wagenpark.

600.000 400.000 200.000

2018

2019

2020

2021

2022

Aantal laadpunten groeit mee

Ook aandeel nieuw verkochte elektrische auto’s groeit

Het aantal laadpunten in Nederland is dit jaar de grens van een half miljoen gepasseerd. Hiervan is het grootste deel privé, namelijk 385.000 laadpunten.

Aantal openbare laadpunten per provincie

160.000

snellaadpunten (laden binnen 20 minuten)

101

114 2.930

127

867

944

2.089 88

307

3.252

472 36.278

6.804

13.890

13.362

3.310

niet elektrisch

0

dec ‘13

jul ‘23

Aantal snellaadpunten sinds 2013

2021 29,76%

juli 2023: 4.625

3.600

2023 (eerste helft)

2.400 0

18.966

6.000

Top 5 meest voorkomende modellen

T/m juli 2023

volledig elektrisch (batterij)

plug-in hybride

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

15,01%

40.000

1.200

381

6

elektrisch 2019

80.000

4.800

473

661

90

juli 2023: 136.977

120.000 2.602

27.494

Nieuw verkochte auto’s, per jaar

Aantal reguliere laadpunten sinds 2013

reguliere laadpunten

2023

42,4% dec ‘13

jul ‘23

Ymke Pas/De Ingenieur/Bron: RVO

0

67 procent van de elektrische rijders laadt thuis

44.824

Tesla Model 3

21.937

21.571

19.261

17.528

Kia Niro

Mitsubishi Outlander

Volkswagen ID3

Hyundai Kona

De Indiase maanmissie in zes vragen Op 23 augustus landde de Indiase maanlander Vikram op de zuidpool van de maan. Wat is er zo bijzonder aan de missie Chandrayaan-3 en hoe kreeg men het voor elkaar?

Tekst: Marlies ter Voorde

Wat maakt deze landing bijzonder?

India is het vierde land dat een ruimteschip op de maan heeft neergezet, na de Verenigde Staten, Rusland en China. Die maanlandingen waren echter allemaal nabij de evenaar. India is als eerste op de zuidpool van de maan geland, een ruiger gebied met meer kraters, wat landen een stuk lastiger maakt.

Waarom koos India voor die plek?

Door de enorme kraters zijn er gebieden rond de zuidpool die zich permanent in de schaduw bevinden. Daar zou waterijs kunnen zitten, relatief makkelijk winbaar water. Op de lange termijn is het doel van nieuwe maanmissies om een permanent ruimtestation op de maan mogelijk te maken. Dan is de nabijheid van water een vereiste, als drinkwater voor astronauten en misschien ook om er waterstof en zuurstof uit te winnen die als brandstof en stuwstof voor raketten kunnen fungeren. De maan BEELD : SHUBHAM 2826/ WIKIMEDIA COMMONS / CC BY - SA 4.0

zou een tussenstation kunnen worden voor ruimtemissies naar Mars, is het idee.

Is landen op de maan moeilijk?

Tot nu toe is bijna de helft van alle pogingen mislukt. Het remmen moet heel precies met stuwraketten gebeuren. Als die net te hard of te zacht remmen slaat de lander te pletter. Dat gebeurde recent nog met de Luna-25 van Rusland en in 2019 met de voorganger van de Chandrayaan-3. Ook die hadden allebei dicht bij de zuidpool moeten landen. Vanuit aarde bijsturen kan niet vanwege de vertraging in de communicatie: signalen doen er drie seconden over om van de lander naar de aarde heen en weer te worden gestuurd. Het systeem op aarde testen kan ook niet omdat de omstandigheden zo verschillend zijn. Zo heeft de maan geen atmosfeer die helpt remmen en is de zwaartekracht er ongeveer zes keer lager dan op aarde.

Hoe heeft India dat opgelost?

Voornamelijk door te leren van de fouten van de mislukte landing van de Chandrayaan-2 in 2019. Die kwam in de problemen omdat er zowel bijgeremd als bijgestuurd moest worden om precies op de goede plek te landen en omdat de hoogtemeter in de war raakte toen de lander de rand van de Atlaskrater passeerde. In Chandra-

yaan-3 zitten meer veiligheids- en backupsystemen en de lander zelf is aangepast om ook op iets ruiger gebied te kunnen landen, zodat er wat meer speling zit in de locatie van een geschikte landingsplek.

Wat gaan de lander en de meegebrachte rover doen op de maan?

Nu India heeft aangetoond dat het kan landen op de maan: laten zien dat de maanrover werkt en het doen van wetenschappelijke experimenten. De rover gaat onder meer de samenstelling van de oppervlakte van de maan bepalen met röntgenspectrometrie. Aan boord van de lander zijn verder een seismometer om schokken en trillingen te meten, een instrument om de warmtestroom door het maanoppervlak te bestuderen, een apparaat dat heel nauwkeurig de afstand tussen de aarde en de maan kan bepalen, en een instrument om het plasma vlak boven het maanoppervlak te analyseren – dat is het elektrisch geladen gas waaruit 99 procent van het zichtbare universum bestaat.

Hoe lang gaat dat duren?

De wetenschappelijke missie is gepland voor een periode van twee weken. In die tijd schijnt de zon op deze locatie, zodat de lander en de rover van energie kunnen worden voorzien. • SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

7

NIEUWS

Kijken binnenin Hoogoven 6 Tekst: Jim Heirbaut

Een zeldzaam kijkje in het binnen­ ste van een hoogoven. Deze foto is gemaakt in juli, tijdens de grondige renovatie van Hoogoven 6 van Tata Steel in IJmuiden die al in april begon.

Normaal gesproken heersen hier temperaturen tot wel 2500 graden Celsius. Die hitte is nodig om de zuurstofatomen los te trekken van de ijzeroxiden waaruit ijzererts bestaat.

De hoogoven produceert ruwijzer, een kokend hete vloeistof die vervolgens in speciale treinwagons naar elders op het terrein wordt gereden, waar er staal van wordt gemaakt.

Hoogoven nummer 6 is gebouwd in 1967. De laatste keer dat die langdurig buiten gebruik was wegens een opknapbeurt, was in 1985. In 2002 vond nog een kleine renovatie plaats, waarbij het onderste deel van de vuurvaste stenen werd vervangen. Nu pas, 21 jaar later, is het nodig de stenen te vervangen door nieuwe. ‘Er is in de wereld geen staalproducent die zo lang met het metselwerk doet als wij’, zegt Bram Nugteren, directeur Hoogovens in IJmuiden.

Verder vervangt Tata Steel in Hoog­ oven 6 een aantal andere belangrijke onderdelen, zoals de besturings­ systemen en de grondstoffentoevoer.

Hiervoor kwamen specialistische bedrijven van over de hele wereld naar IJmuiden. Tijdens een bezoek van De Ingenieur eind juli liepen er honderden (veelal) mannen rond in beschermende pakken met stofmaskers en veiligheids­ brillen op. Ze lasten staal, voerden schroot af of metselden aan de nieuwe vuurvaste binnenmuur.

Het is de laatste keer dat een hoog­ oven in IJmuiden zo grondig wordt schoongemaakt en onderhouden. Tata Steel gaat zijn processen verduurza­ men; het plan is om gedeeltelijk over te stappen op waterstof als energiebron voor de productie van het staal. Maar Hoogoven 6 gaat nog een ronde mee.

De planning is dat hij dit jaar weer wordt opgestookt en in gebruik geno­ men. Nog jarenlang zal hij dan ruwijzer produceren op basis van het verstoken van cokes.

8

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

foto : tata steel

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

9

NIEUWS

Modulaire auto gaat veel langer mee

GIESEN

De CO2-uitstoot van de auto-industrie kan een stuk lager door auto's voortaan modulair te bouwen, waardoor onderdelen veel langer meegaan. Dat laten studenten in Eindhoven zien met de Eterna, hun unieke ontwerp voor een auto. Daarmee gaan ze de strijd aan met de verspilling in de auto-industrie, waar de meeste auto’s niet langer meegaan dan hooguit twintig jaar. Dan is de levensduur van een aantal cruciale onderdelen bereikt. Helaas eindigen dan ook andere onderdelen, die nog prima jarenlang mee zouden kunnen, op de sloop.

In hun ontwerp trokken de studenten van de TU/e en de hogescholen Fontys en Avans de onder- en bovenkant van de auto uit elkaar. Bovenin zitten vooral onderdelen met een kortere levensduur, zoals het interieur en elektronische veiligheidsvoorzieningen, waaronder de digitale zijspiegels en het cruisecontrolsysteem. De onderzijde gaat langer mee en dat levert milieuwinst op. Volgens berekeningen bespaart de Eterna twintig ton aan CO2-uitstoot vergeleken met de productie van een normale auto. Dat komt neer op ongeveer een derde van de totale CO2-uitstoot. (PD) •

GEKNIPT

‘Het denken en beslissen begint en eindigt bij de mens.

We gebruiken daarom geen door de computer of AI geproduceerde content, ook niet als bronmateriaal, zonder het checken van deze informatie door een mens.’

‘Bij sport moet je continu beter worden, je hebt de mentaliteit dat het ooit klaar kan zijn en je wil altijd harder en beter.

Dat is ook zo bij software en technologie, je bent altijd op zoek naar het onmogelijke.’

Persbureau Associated Press heeft z’n handboek voor journalisten aangepast (Villamedia).

Ondernemer en oud-topschaatser Ben van der Burg ziet interessante parallellen (BNR).

‘Het betekent niet dat er bij Porthos ook van alles misgaat, maar het is wel belangrijk de beste ingenieurs op dit project te zetten om het goed in de gaten te houden.’

‘De input, de verwerking en de output.

Het schiet allemaal tekort.’

In Australië levert CO2-opslag in een leeg gasveld op zee veel problemen op, weet gastechnologieexpert Rene Peters van TNO (FD).

10

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Hoogleraar digitale surveillance Marc Schuilenburg is kritisch op het algoritme dat de politie gebruikt om te voorspellen wie in de toekomst geweld zal gebruiken (FTM).

‘We juichen de energietransitie toe, maar zien door de toename van het aantal zonnepanelen dat er steeds meer wordt teruggeleverd en de problemen steeds groter worden.’

Financieel directeur Kim Verdouw van energieleverancier Vandebron legt uit waarom klanten met zonnepanelen een toeslag moeten gaan betalen (nos.nl).

‘Anders dan vroeger reden we naar Zuid-Frankrijk met een volledig geconditioneerd binnenklimaat, een volgeladen e-reader en een iPad vol gedownloade kinderfilmpjes.’

Dankzij technologische innovatie komt Hans-Hugo Smit, bouwexpert bij Rabo Real Estate Finance, zwarte zaterdag wel door (Cobouw).

illustratie : matthias giesen

Punt

Een scherpe mening over een actueel onderwerp.

Deze maand: Hannah Flerlage en Chris Slootweg

Chemici, kijk verder dan je reageerkolf Moderne chemie maakt er letterlijk een zooitje essentiële eigenschap en op een begrip van duurvan. Ze faciliteert immers de route van materie van zaamheid op moleculair niveau. Dit houdt veel méér grondstof naar vervuiling. Allerlei soorten afval, in dan het gebruik van hernieuwbare bronnen en zowel afkomstig van chemische productieproces- het verminderen van productieafval. Het vereist sen als van hun vaak kortlevende eindproducten, een analyse van de ecologische voetafdruk geduhebben op uiteenlopende schaal tot gezondheids- rende de levenscyclus en de brede gevolgen voor problemen en milieurampen geleid. Weliswaar het milieu van (nieuwe) chemische stoffen. Neem zijn de afgelopen decennia steeds meer duurzame hernieuwbare polymeren, zoals bio-polyetheen gesynthesemethoden beschikbaar gekomen, die ge- maakt van bio-ethanol. Deze verminderen het gevaarlijke stoffen en afval verminderen of zelfs eli- bruik van fossiele grondstoffen, maar ze verbeteren de recyclebaarheid of biologische afbreekbaarheid mineren. Maar de chemiesector is er nog lang niet.

Chemici moeten verder kijken dan ‘coole mo- van het product niet. En dus blijven ze bijdragen leculen’ en ‘geweldige chemie’. Natuurlijk kan het aan plasticvervuiling. In plaats daarvan moeten we recyclingsystemen met interessant zijn om verrassende een gesloten kringloop moleculen te maken die cheontwikkelen of chemicalimisch gezien nieuw en bijzonder Moderne chemie en ontwerpen voor snelle zijn. Maar zoiets gaat voorbij aan vereist een drievoudige mineralisatie in het mide rol van chemie in de moderne lieu, zodat de elementen wereld. Neem perfluorcubaan, focus op efficiëntie, kunnen worden opgenoeen molecuul dat in 2022 werd veiligheid en circulariteit men door biogeochemiuitgeroepen tot ‘molecuul van sche cycli. het jaar’. De synthese is waarlijk De moderne chemie een prestatie en er zullen vast potentiële toepassingen zijn. Maar aan de hand van de vereist een drievoudige focus op efficiëntie, veiligstructuur, die meerdere koolstof-fluorverbindingen heid en circulariteit, zowel wat betreft chemische bevat, kun je verwachten dat perfluorcubaan in het processen (synthese) als producten (chemische milieu niet wordt afgebroken en zich in organismen structuur). Deze kernwaarden zijn geformuleerd in concepten als groene chemie, safe and sustainablezal ophopen.

De moderne chemie moet dergelijke milieu- by-design en circulaire chemie. Multidisciplinariteit kwesties vanaf het begin in ogenschouw nemen. Het is daarvoor essentieel, vooral tussen synthetische is onethisch om nieuwe chemie te ontwikkelen die chemici (zij die chemische stoffen maken) en milieuchemische vervuiling tot gevolg heeft. Er moet een wetenschappers (zij die zulke stoffen detecteren). Dit einde komen aan slecht ontworpen verbindingen, in alles zal de chemie uitdagender maken, maar ook het bijzonder forever chemicals zoals per- en poly- nóg belangrijker. We moeten de horizon verbreden fluoralkylverbindingen (PFAS) en broomhoudende en verder kijken dan de reageerkolf en de zuurkast.

Hoe werken de moleculen en materialen die we mabrandvertragers.

Chemie is de wetenschap om materie te trans- ken samen met de technosfeer (industriële systemen formeren, niet alleen om nieuwe moleculen te ont- en de maatschappij) en de biosfeer (de natuur)? wikkelen. We hebben de verantwoordelijkheid om veilige chemie en chemicaliën te ontwikkelen die Hannah Flerlage en Chris Slootweg zijn chemici zo effectief mogelijk gebruikmaken van fossiele en bij het van’t Hoff Institute voor Molecular hernieuwbare grondstoffen en die de duurzaamheid Sciences van de Universiteit van Amsterdam. verbeteren. Dit vereist een systeembenadering ge- Dit is een korte versie van hun betoog in Nature baseerd op de erkenning van duurzaamheid als een Reviews Chemistry, nr. 7, 2023.

FOTO ’ S : YVONNE COMPIER ; CLARA GATIUS

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

11

TECHNISCH ONDERWIJS T E K S T: P A N C R A S D I J K

Wat moeten ze kunnen en wie leert het hun?

Ingenieurs van de toekomst

FOTO : DEPOSITPHOTOS

TECHNISCH ONDERWIJS

Er bestaat een groot tekort aan technisch personeel. Hoe vallen jongeren ertoe te verleiden om voor de techniek te kiezen? En welke vaardigheden verlangt de huidige maatschappij van de ingenieurs en technici van morgen?

‘Welkom op school!’ Vlak voor het einde van het schooljaar maakt het Koning Willem I College in Oss een verlaten indruk. Aan een tafeltje in een verder leeg lokaal zitten een paar jongeren ingespannen te werken, de tafel vol gereedschappen. ‘Druk bezig met inhaalwerk en de laatste herkansingen’, zegt docent mechatronica Willem van der Weijden. ‘Maar de meesten zijn gewoon over, dus die vieren al vakantie.’

De leerlingen moesten in groepjes van drie een herlaadsysteem maken voor een NERF-pijltjespistool. Bij sommigen kwamen de pijltjes het speelgoedwapen niet uit. Ze hebben twee dagen de tijd om alsnog een werkend systeem te maken. Technisch al lastig genoeg, maar ook op een andere manier is dit een leerzame opdracht. ‘De leerlingen zullen zich realiseren dat het niet handig is om alleen met hun vrienden samen te werken, maar dat ze bij het samenstellen van hun groepje beter kunnen uitgaan van de aanwezige vaardigheden. Het heeft geen zin om een team te vormen met alleen maar goede teke-

Is er iemand jarig op het Koning WIllem I College in Oss, dan zwaaien de twee cobots in de werkplaats met slingers. foto : de ingenieur 14

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

naars of elektrotalenten. Zo leren ze oog te krijgen voor elkaars kwaliteiten en hun eigen tekortkomingen’, legt Van der Weijden uit.

Alle hens aan dek De technische sector kampt op alle niveaus met een schreeuwend tekort aan geschoold personeel. Het aantal vacatures is nog nooit zo hoog geweest. Een jaar geleden ging het om 86.250 niet ingevulde banen in de techniek, even afgezien van nog eens tienduizenden in de digitalisering. Wie zonnepanelen wil laten plaatsen, belandt op een lange wachtlijst; voor een eenvoudig klusje in huis is het lastig om een elektricien te vinden die op korte termijn beschikbaar is. Het tekort zou in een normale markt al reden tot zorg zijn, maar nu de maatschappij voor een aantal grote opgaven staat waarin de techniek een hoofdrol speelt – de noodzakelijke vergroening van onze energiemix voorop – is het helemaal alle hens aan dek.

Het Koning WIllem I College is een roc dat mbo-onderwijs aanbiedt, met vestigingen in Oss (foto), ’s-Hertogenbosch, Land van Cuijk en Meierijstad. foto : de ingenieur

“

In 2022 presenteerde de regering een Actiehet Koning Willem I College. Deze fabrikant Als ze niet plan groene en digitale banen, specifiek gericht van cobots – robots die als geautomatiseerde binnen een werkkracht naast hun menselijke collega’s op de aanpak van de arbeidsmarktkrapte in half uur de klimaat- en digitale transitie. Verbetering productiewerk kunnen verrichten – begon van de arbeidsvoorwaarden is een van de ooit als studentenproject, maar is inmiddels resultaat (overigens tamelijk abstracte) instrumenten marktleider, met een omzet van meer dan zien, dan waarmee het tij moet worden gekeerd, naast driehonderd miljoen euro en meer dan duihet ontmoedigen van de (deeltijd)uitstroom. verliezen ze zend werknemers in dienst.

Twee andere speerpunten: kinderen al vanaf ‘Iedereen moet een robot kunnen programinteresse jonge leeftijd proberen te interesseren voor meren en bedienen’, zegt Janse. Hij vertelt over de techniek en een ‘cultuurverandering in de de ontstaansgeschiedenis van zijn werkgever. techniek’ bewerkstelligen.

‘Deense studenten hadden de opdracht een De richting is duidelijk, maar de weg erklassieke robot te programmeren om plakjes naartoe nog nagenoeg onbepaald. Hoe vallen jongeren salami op een pizza te leggen. Het kostte ze een half jaar, te interesseren voor een carrière in de techniek? En een en toen ze klaar waren stond er een zware robot met cultuurverandering: wat moeten we daar onder ver- een grote besturingskast die in staat was om vijf plakjes staan? Hoe zou een aantrekkelijker ingenieurscultuur salami van een paar gram op een pizza te leggen, veilig eruit zien? achter een groot hekwerk.’

Op het Koning Willem I College in Oss wachten ze Dat vonden ze zo’n mager resultaat voor zoveel werk, niet op verdere richtlijnen, maar zijn ze maar gewoon dat ze besloten zelf een techniek te ontwikkelen – een aan de slag gegaan. Future engineering is een van de vak- extra softwarelaag – waarmee onervaren studenten roken die de leerlingen van de mbo-opleiding nu krijgen botica wél direct resultaten kunnen boeken.

– toewerkend naar een loopbaan als engineer van de Het idee dat een inspanning steeds sneller vruchten toekomst. moet afwerpen omdat anders de aandacht wegebt, herkent Van der Weijden. ‘We merken hetzelfde hier op open Laagdrempelig dagen’, beaamt de docent mechatronica. ‘Daar proberen Techniek is alvast een stuk aantrekkelijker te maken door we jonge mensen te enthousiasmeren voor de techniek, de drempel te verlagen, denkt Christian Janse van Uni- maar als ze niet binnen een half uur iets leuks voor elkaar versal Robots, het bedrijf dat robotsoftware levert aan kunnen krijgen, verliezen ze hun interesse.’

t

’’

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

15

TECHNISCH ONDERWIJS

De ingenieur van de toekomst Hoe ziet de ingenieur van de toekomst eruit?

Welke vaardigheden zijn belangrijk om de grote opgaven van morgen te kunnen aanpakken en wat zijn de eigenschappen die de ingenieurs zouden moeten afleren?

Een rondvraag langs onder meer het bedrijfsleven, kennisinstellingen en de politiek leverde tal van reacties op.

Op deze pagina’s presenteren wij een selectie daaruit.

‘De ingenieur van de toekomst moet beschikken over een solide basis van technische kennis, dat wil zeggen een diepgaand begrip van de relevante wetenschap, technologieën en methoden. Daarnaast in staat zijn multidisciplinair te denken en samen te werken en te communiceren met professionals uit andere disciplines om zo te streven naar het ontwerpen van oplossingen die

‘Naast inhoudelijke (domein)expertise, moeten toekomstige ingenieurs stevige samenwerkingsvaardigheden hebben. Zij moeten in staat zijn om in divers samengestelde teams – denk aan verschillende disciplines, en niet alleen technisch!, opleidingen en opleidingsniveaus – effectief te kunnen samenwerken.’

Vinod Subramaniam, bestuursvoorzitter

‘De toekomstige ingenieur is een creatieve teamspeler, een verbinder tussen technologie en maatschappij. Werkt gedreven samen met anderen aan oplossingen voor de grote maatschappelijke vraagstukken van onze tijd, optimaal gebruikmakend van technologie, innovatie en digitalisering.’ Marije

rekeninghouden met milieueffecten, sociale impact en ethische overwegingen. Bovendien een proactieve houding hebben ten opzichte van levenslang leren en de bereidheid om nieuwe vaardigheden en kennis op te doen’.

Tim van der Hagen, rector magnificus TU Delft

Hulshof, ceo Royal HaskoningDHV

UTwente en directeur 4TU.federatie

‘Jonge ingenieurs komen bij ons in multidisciplinaire teams werken aan zinvolle en duurzame innovaties voor tal van maatschappelijke uitdagingen. We verwachten van hen dat ze hun technische skills – inclusief sys-

tems engineering, multifysica, digitalisering en AI – up-to-date houden, de verbinding met andere disciplines kunnen leggen en domeinoverstijgend actief de samenwerking zoeken.’ Dennis Schipper, ceo Demcon Group

‘In een tijd waarin research en innovatie een hoofdrol zullen moeten spelen bij het oplossen van de complexe maatschappelijke vraagstukken, zijn ingenieurs nodig die niet alleen heel goed zijn in hun technische vak, maar ook de verbinding weten te vinden met andere disciplines.’

Tjark Tjin-A-Tsoi, ceo TNO

‘Een goede ingenieur moet uiteraard technisch goed zijn onderlegd én een ingenieur moet bij het ontwikkelen van nieuwe technologieën beseffen welke invloed die hebben op ons dagelijks leven. Om dit inhoud te kunnen geven, moet de ingenieur intensief samenwerken, ook met specialisten zonder technische competenties.’ President-directeur Willem van der Leegte van VDL Groep

16

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

‘Ingenieurs moeten steeds duurzamer gaan ontwerpen. Hoe besparen we bijvoorbeeld met softwareontwikkeling op het gebruik van data, welke productietechnieken kennen het efficiëntste materiaalgebruik en welke materialen zijn herbruikbaar? Geen enkele ingenieur heeft alle kennis in huis. Technische knowhow op gebied van duurzaamheid wordt belangrijker, maar softskills om die kennis te kunnen delen zijn minstens zo belangrijk.’ Joost Smits, hoofd Development and Engineering, ASML

‘De ingenieur van de toekomst (eigenlijk van nu!) moet zich goed kunnen verhouden tot maatschappelijke processen en begrijpen waar hij/zij op ingrijpt. Door maatschappelijke processen en menselijk gedrag mee te nemen in het ontwerpproces, hebben de oplossingen grotere kans van slagen. We hebben veel innovaties nodig om de problemen in de samenleving voortvarend te kunnen aanpakken. Dat vraagt van ingenieurs dat de hele sterke focus op het voorkomen van risico’s moet worden losgelaten.

We moeten meer risico durven nemen want door te langzaam te acteren nemen we ook een groot risico.’ Jacolien Eijer, president KIVI

‘De ingenieur van de toekomst heeft niet alleen technisch inzicht en beschikt over veel creativiteit, maar staat ook met beide voeten in de maatschappij en snapt wat de samenleving nodig heeft en probeert daar zo goed mogelijk rekening mee te houden.’

Vivianne Heijnen, demissionair staats­ secretaris Infrastructuur en Waterstaat

‘Om de ingenieur van de toekomst te worden, moeten we nieuwsgierigheid en leergierigheid omarmen. Ons blijven verwonderen. We moeten openstaan voor verandering, wendbaarheid cultiveren en technologie omarmen als een bond-

‘De toekomst vraagt om ingenieurs die hun technische talent inzetten voor innovatieve oplos-

‘De ingenieur van de toekomst verbindt analytische en probleem­ oplossende kwaliteiten, inventiviteit en resultaatgedrevenheid met een oprechte nieuwsgierigheid naar hoe anderen naar de wereld kijken. De toekomstige ingenieur is niet alleen vakbekwaam, maar erkent en waar­ deert ook de meerwaarde van andere perspectieven en weet die effectief te verbinden.’

Annemieke Nijhof, directeur Deltares

singen op grote transities als die in de zorg, het klimaat, de digitalisering voor iedereen en

‘De ingenieur van de toekomst moet de

de demografische uitdagingen.

uitdaging aangaan met aspecten die

Oplossingen die leiden tot een

geen deel uitmaakten van de opleiding.

betere maatschappij, een betere

Specifieke vakkennis moet voortdurend

toekomst voor iedereen en op de

worden bijgewerkt, dus een aanleg om

verkleining van scheidslijnen. Zo

te leren is wenselijk. De ingenieur die

hebben ook volgende generaties

beschikt over de juiste dosis overtui-

een reëel perspectief op welvaart,

gingskracht en empathie zal beter

welzijn en gelijkwaardige kansen.’

in staat zijn multidisciplinaire projecten

Karien van Gennip, vicepremier en

uit te voeren.’

demissionair minister van Sociale Zaken

David Fernandez Rivas, hoogleraar UTwente

en Werkgelegenheid

en Ingenieur van het Jaar 2021

genoot. De ingenieur van de toekomst is een visionair die de kracht van data,

tooling en technologie benut om een duurzame en welvarende toekomst te creëren voor ons allemaal.’

Daan Stolker, adviesgroepmanager data & informatie, Antea Group

‘De maatschappelijke opgaven zijn groot en divers. Eenzijdige kennis en vaardigheden zijn niet langer toereikend, ingenieurs moeten veelzijdig zijn en in staat multidisciplinair samen te werken. Daarbij is het belangrijk dat ingenieurs vooral nieuwsgierig zijn: vragen blijven stellen, nieuwe vraagstukken oppakken door te experimenteren, snel leren wat wel en niet werkt, en dus ook kunnen loslaten wat niet (meer) werkt. En hierbij digitale mogelijkheden zoals AI zeker omarmen, maar zeker ook zelf blijven nadenken op basis van vakman(m/v)schap.’

Cécile Cluitmans, algemeen directeur Arcadis Nederland

‘De toekomstige ingenieur moet probleemgericht kunnen werken om zo een bijdrage te leveren aan de grote maatschappelijke transities. In een team kunnen functioneren en goed kunnen communiceren zijn net zulke belangrijke competenties. Om deze eigenschappen bij te brengen, investeert de TU/e in challenge based learning, waarbij studenten van verschillende faculteiten in teams aan maatschappelijke opgaven werken. De studenten organiseren hierbij alles zelf, van sponsoring tot planning en organisatie.’ Robert-Jan Smits, voorzitter College van Bestuur TU/e SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

17

TECHNISCH ONDERWIJS

Mechatronicadocent Willem van der Weijden naast een van de cobots. foto : universal robots

Probleemoplossend Een van de vaardigheden die de leerlingen van het Koning Willem I Collega nu krijgen aangereikt, is dus ook omgaan met een cobot. ‘Voorheen volgden de leerlingen een vak, sloten dat af met een theoretische kennistoets en dan volgde het volgende vak. Voor niveau 4 (het hoogste niveau op het mbo, red.) vonden we dat niet langer toereikend. Daar verwachten we dat de leerlingen probleemoplossend bezig kunnen zijn.’

Van der Weijden geeft die leerlingen daarom vaker een casus, die ze al dan niet in groepsverband mogen oplossen. ‘Een van de opdrachten draait om reverse engineering. De leerlingen krijgen een machine die niet meer werkt en waarvan de fabrikant failliet is. Met een tekenprogramma, een 3D-printer, een cobot en wat ze verder ook maar nodig hebben, moeten ze dan de defecte onderdelen opnieuw ontwerpen en produceren.’

Kwaliteitscontrole Het kunnen programmeren van cobots hoort in de skillset van de toekomst zeker thuis, zegt Van der Weijden.

Zo worden lasklussen en metaalbewerkingen steeds vaker door een cobot uitgevoerd. ‘De technicus wordt meer de manager van een eigen unit, dan dat die zelf voortdurend dezelfde taken moet uitvoeren. De cobot doet het laswerk, de technicus doet de ingewikkelde hoekjes en is verantwoordelijk voor de kwaliteitscontrole. Dat vraagt andere vaardigheden, maar het werkt wordt zo alleen maar leuker en interessanter’, zegt Janse.

Van der Weijden wijst naar de grote werkplaats naast het klaslokaal – waar leerlingen en staf worden geacht veiligheidsschoenen te dragen. Er staan twee cobots aan een lopende band. ‘Uit zichzelf kunnen die dingen helemaal niks’, zegt Van der Weijden. ‘De studenten moeten 18

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

verzinnen welke taak ze de cobot willen laten uitvoeren en dan vervolgens het juiste programma schrijven.’ Hij laat een opstelling zien die op open dagen altijd veel bekijks trekt. Een cobotarm pakt een blokje van een lopende band om het op een tweede transportband te plaatsen.

Steeds ‘ziet’ de robot als er weer een blokje klaarstaat of als er een van de band dreigt te vallen. Heel simpel – tegelijkertijd een logistiek wonder op huiskamerniveau.

‘Leerlingen mogen er mee spelen’, zegt Van der Weijden.

‘Ze verzinnen de creatiefste taken.’

Bètatechnisch projectonderwijs Een deel van de engineers van de toekomst volgt al een technische opleiding – aan een mbo-opleiding als het Koning Willem I College in Oss, aan een hbo-opleiding (een deel van de Osse leerlingen stroomt door met het diploma op zak) of aan een universiteit. Maar een nog groter deel van die potentiële ingenieurs weet nog maar nauwelijks wat het ingenieurschap precies behelst, terwijl ze voor de toestroom van nieuwe talenten van cruciaal belang zijn: de middelbare scholieren.

Op veel scholen is techniek een ondergeschoven kindje. De meeste brugklasleerlingen krijgen weliswaar het vak techniek, maar op veel scholen is dat al vanaf de tweede klas een keuzevak en technische kennis en vaardigheden zijn ook niet verankerd in een schoolexamen.

Het waren een paar ouders in het noorden van het land die twintig jaar geleden opmerkten hoe raar het was dat de beter scorende leerlingen op vwo-niveau wel konden kiezen voor de gymnasiumstroom, en zo ook Latijn en Grieks konden volgen, maar dat er voor de meer technisch georiënteerde kinderen van hetzelfde niveau geen bèta-alternatief bestond voor die talige vakken. Ze besloten tot de oprichting van het Technasium, een oplei-

dingsrichting waarin levensecht, bètatechnisch project­ zien dat inmiddels circa 70 procent van de Technasium­ onderwijs centraal staat. leerlingen doorstroomt naar de bètatechniek en ook Middelbare scholen slaagden er volgens de initiatief­ in die vervolgopleiding succesvol is.’ Vooral werktuig­ nemers niet in om de bètavakken en techniek interes­ bouwkunde is onder de Technasiumleerlingen populair sant en uitdagend aan hun leerlingen te presenteren. als vervolgopleiding, met bouwkunde en industrieel ont­ ‘Kinderen met bèta­interesse werden op school nau­ werp als goede tweede en derde. welijks gestimuleerd’, zegt Ria Sluiter, directeur van de Bijzonder is ook het relatief grote aandeel van meiden. overkoepelende Stichting Technasium. Ook Waar meiden op andere scholen niet meer toen al – we hebben het over 2004 – klaag­ dan 20 procent van de leerlingen binnen het den de technische opleidingen over een tekort bètaprofiel Natuur & Techniek uitmaken, daar aan instroom. De oprichting van specifieke ligt dat percentage bij de Technasiumscholen Op Technasiumscholen moest daarin verande­ op 40 procent. ‘Heel fijn’, merkt Sluiter op, Technasium­ ‘want een beetje emancipatoir zijn we ook.’ ring brengen – en dat lukte.

Het succes is te danken aan de opzet, zegt De oorzaak? Meiden hebben misschien een scholen Sluiter. ‘Het belangrijkste is dat we ervarend wat grotere maatschappelijke gedrevenheid, ligt het leren aanbieden. De leerlingen krijgen levens­ gist Sluiter. Ze zijn geïnteresseerd in de grote echt onderwijs en dat blijkt te motiveren. Ze aandeel aan opgaven op het gebied van klimaat en bouw werken in groepjes aan échte problemen. Die en willen daar concreet mee bezig zijn. De meiden op lossen ze op door een ontwerp te maken dat praktische hands-on­omgang met techniek en 40 procent talentontwikkeling op Technasia spreekt mei­ ook werkelijk in productie kan worden ge­ nomen of door onderzoek te doen dat ertoe den misschien net wat meer aan. ‘Af en toe doet. Zeker in de bovenbouw streven we er­ nemen de leerlingen van de Technasia het in naar om het niveau van het hoger onderwijs wedstrijden tegen elkaar op. De meiden doen aan te tikken. Leerlingen realiseren daarbij soms bruik­ het dan heel goed. Ze blinken uit in de zorgvuldigheid bare projecten die technisch niet onderdoen voor het waarmee ze hun projecten uitvoeren, de interpretatie en propedeuseniveau in het hoger onderwijs.’ analyse van onderzoeksgegevens en in de communicatie.’

“

’’

Wereld van morgen Inmiddels mogen 105 scholen door het hele land zich Technasium noemen en de leerlijnen worden zowel op havo­ als op vwo­niveau aangeboden. Afgelopen jaren groeide het aantal leerlingen op de Technasiumscholen tot circa 32.000, van wie er dit jaar iets minder dan 2.500 eindexamen deden.

Eerstegraadsdocenten voor het vak Onderzoek & Ontwerpen leidt de Stichting Technasium voor een deel zelf op, met een masteropleiding die de stichting aan­ biedt in samenwerking met de Universiteit Twente, de Technische Universiteit Eindhoven en de Technische Universiteit Delft.

Ouders zijn in de regel erg blij met de technische keuze van hun kinderen. ‘Die zien ook dat in die sector veel geld te verdienen is. En de gevolgen van de huidige te­ korten aan technische mensen ondervinden ze vaak aan den lijve. Wij stomen onze leerlingen in ieder geval klaar voor de wereld van morgen.’

De ingenieurs van de toekomst komen er dus aan.

‘Toen ik techniekles kreeg’, vertelt de dertiger Janse van Universal Robotics, ‘werd dat vak nog precies hetzelfde gegeven als zestig jaar daarvoor: de docent was op leef­ tijd, had een stofjas aan en hij liet ons steeds weer werken met soldeerbouten en beitels. Met de draaibank in het lokaal was honderd jaar eerder het Duitse slagschip Bis­ marck nog in elkaar gesleuteld, zo leek het wel. Loop je nu een technieklokaal binnen, dan heerst daar een heel andere sfeer. Gelukkig!’

Docent Willem van der Weijden draagt inderdaad geen stofjas, maar jeans en een T­shirt. ‘Maar we heb­ ben hier in de staf ook enkele zestigplussers’, zegt hij, en sommigen dragen zelfs een stofjas. ‘Dat zijn de meest bevlogen docenten van allemaal.’ •

t

Onderzoek & Ontwerpen Vanaf de brugklas volgen Technasium­leerlingen een aantal leerlijnen. Door de hele schooltijd heen leidt dat ertoe dat ze de wereld van bèta en techniek in de volle­ dige breedte goed kunnen verkennen, zegt Sluiter. Door gerichte opdrachten ontwikkelen ze bovendien relevante competenties – en dan gaat het niet alleen om techni­ sche vaardigheden, maar juist ook om zaken als samen­ werken, in staat zijn problemen op te lossen en niet meteen tevreden zijn met het eerste ontwerp, maar de ontwerpcyclus een paar keer doorlopen om tot het best mogelijke ontwerp te komen. De opleiding culmineert in de eindexamenklas behalve in het verplichte profiel­ werkstuk in een omvangrijke Meesterproef, waarin de leerlingen een proeve kunnen geven van hun latere inge­ nieurschap ­ of in ieder geval een goed idee krijgen van wat een ingenieur zoal doet.

Technasiumleerlingen doen daarnaast examen in Onderzoek & Ontwerpen. Dat vak hebben de leerlingen al vanaf de brugklas en bijzonder is dat de school daar­ voor samenwerkt met lokale bedrijven en onderzoeks­ instellingen. ‘Technasia rond Wageningen houden zich meer met voedsel bezig, terwijl die in Noord­Holland en Friesland bijvoorbeeld meedachten over de nieuwe sluis in de Afsluitdijk’, zegt Sluiter.

Een onderzoeksinstituut als MARIN in Wageningen ontwikkelde een opdracht voor leerlingen die overwegen maritiem ingenieur te worden: ontwerp een schaalmodel voor een slimme en veilige drijvende windmolen. Rijks­ waterstaat prikkelde de leerlingen die een civieltechni­ sche opleiding overwegen met de opdracht een volledig demontabele brug te ontwerpen. De methode werkt, zegt Sluiter. ‘We hebben ons als doel gesteld de leerlingen klaar te stomen voor een bètatechnische opleiding. We

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

19

TECHNISCH ONDERWIJS

Openstaan voor verandering Onze lezersoproep om mee te denken over de ingenieur van de toekomst, leverde een stroom aan reacties op. Op deze pagina’s vindt u een selectie. Ook reageren? Mail naar redactie@ingenieur.nl.

ABC

“

Leer ons beter luisteren, debatteren en uitleggen

’’

Het ABC van de ingenieur is en blijft Analyseren, Bedenken en Communiceren. De vraag kan vanuit de samenleving komen, van je baas of uit jezelf. Of het nou een model is of een fysiek ding: je bedenkt een oplossing. Vervolgens komt het aan op communiceren, misschien wel het belangrijkste van ons werk. Wie niet kan luisteren naar wat er nodig was en niet kan uitleggen hoe het in elkaar zit en waarom dat zo is, heeft weinig kans van slagen. Dit deel van ons werk blijft te vaak onderbelicht. Als we het hebben gemaakt en het doet het, dan zijn we toch klaar?

Dat wordt in de toekomst anders. De samenleving verlangt van ons om uit te leggen wat wij bedenken en waarom. Iedereen wil kunnen meedenken en wij moeten meer oog krijgen voor de bredere gevolgen van ons werk.

De ingenieurs van de toekomst, wij dus, zullen niet echt anders hoeven te zijn dan die uit het verleden. Maar wel met meer oog voor de maatschappelijke context van onze creaties. En dat gaat niet zomaar. Hier ligt de uitdaging voor het onderwijs: verbreed onze maatschappelijke visie. Analyseren en bedenken kunnen we kunnen we al, maar leer ons beter luisteren, debatteren en uitleggen.

Bob van de Graaf, Rotterdam

Uitstijgen boven de eigen kennis

Futurama Onder alle inzendingen hebben we drie exemplaren verloot van het boek Futurama van De Ingenieur-medewerker Fanta Voogd. De gelukkigen zijn Marjolein Koudijs, Theo Nohlmans en Marthe Fuld.

20

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

We staan voor verschillende transities, elk met een sterk multidisciplinair karakter.

Om die te kunnen doorgronden, moeten ingenieurs uitstijgen boven de kennis en kunde van het eigen vakgebied. Sleutelwoorden zijn communicatie, collaboratie en een groei-mindset. Het vertalen van de kennis en kunde uit het eigen vakgebied naar andere toepassingsdomeinen of juist naar beleidsmakers en het bredere publiek vereist het vermijden van vakjargon en het vertalen van complexiteit naar eenvoudige alledaagse analogieën.

Een tweede aandachtspunt is multidisciplinaire collaboratie tijdens de studie.

Studenten werken vaak in projectgroepen, maar meestal met studiegenoten. Juist het samenwerken met studenten van een andere opleiding vormt een goede voorbereiding op het werkende leven.

Een derde ontwikkelcompetentie heeft betrekking op de groei-mindset. In plaats van denken vanuit wat we al weten, wordt het belangrijker om te denken vanuit wat we niet weten en vandaaruit vervolgens nieuwsgierig op onderzoek uit te gaan.

Hier liggen nieuwe oplossingsrichtingen en ontstaat innovatie.

De kracht van de ingenieur van de toekomst zit dus niet alleen in een rugzak vol technische kennis, maar ook in de vaardigheid zich als verbinder te kunnen bewegen in een complex speelveld van maatschappelijke transities.

Marjolein Koudijs, manager digitalization, Heerema Marine Contractors

Hoofd, hart en buik Het is inmiddels ruim drie decennia geleden, maar ik koester mijn opleiding als chemisch technoloog nog steeds. De vreugde van het doorgronden en oplossen van technische vraagstukken blijft fenomenaal.

Maar in de loop van de tijd heb ik geleerd dat er meer is dan alleen de ratio waarmee we als ingenieur worden opgeleid. Er zijn voldoende technische oplossingen beschikbaar of in ontwikkeling voor de grote problemen van nu. Toch blijkt het in de praktijk lastig draagvlak te creëren voor een snelle en succesvolle implementatie.

Met de technische oplossing is meestal niets mis, met de manier waarop die wordt ‘verkocht’ vaak des te meer. Door vol op de ratio in te zetten, gaan we voorbij aan het feit dat mensen in de aard irrationele wezens zijn. Veel vaker dan we doorhebben wordt ons gedrag bepaald door een oeroud overlevingsmechanisme. Op die momenten schieten we vooral in de weerstand en is het onmogelijk transities te omarmen.

Ingenieurs van de toekomst gun ik dat ze leren om de werking van dit overlevingsmechanisme te doorgronden en daar anders mee te leren omgaan. Dan kunnen ze in hun werk, naast de ratio, ook emotionele en intuïtieve kwaliteiten inzetten. Daar zit voor mij dan ook de sleutel tot succes voor de ingenieur van de toekomst. Dat we, naast onze ratio, ook onze emotionele intelligentie én intuïtie verder ontwikkelen. Dan zijn we ingenieur in hoofd, hart en buik.

Marco Karman, founder Be More You, Rotterdam

Toekomstige (on)gewenste keukenmachine die de land- en tuinbouw overbodig maakt.

SCHILDERIJ : JAN JACOBS

Met een frisse en open blik zal de ingenieur van de toekomst bijdragen aan de transities die ons te wachten staan. Met integrale en diverse teams wordt er aan oplossingen gewerkt, waarbij duurzaamheid centraal staat.

Niet alleen vanwege het belang voor de toekomst van de aarde, maar ook vanwege de extra kansen die dan zullen ontstaan.

De tamelijke conservatieve houding die ingenieurs vaak kenmerkt, moeten we afschudden. Door te veel vast te houden aan gewoonten, lopen we innovatiekansen mis.

Het is van belang dat ook het onderwijs verandert. In technische opleidingen moet het onderdeel duurzaamheid bij iedere opleiding en studie verplicht worden. Naast dat hierbij alle feiten worden behandeld die aantonen hoe slecht de aarde er wel niet aan toe is, is het ook van belang dat er (mogelijke) oplossingen en innovaties worden geschetst. Dit zal meer hoop geven aan de studenten, wat de kans vergroot dat zij er zich later voor willen inzetten.

Biomimicry zie ik als de sleutel tot succes bij de aanpak van complexe vraagstukken.

Biomimicry is het opdoen van kennis uit de natuur, waarbij functies van organismen worden bestudeerd en er aan de hand van deze kennis producten of systemen worden ontworpen. Of het nou de energietransitie, de stikstofcrisis, de woningcrisis of de klimaatcrisis is: op ieder gebied zijn kennis en wijsheid uit de natuur te vergaren en toe te passen.

Het gaat er om dat wij als mensen leren hoe de natuur werkt om duurzaam te kunnen leven. De mens is immers ook natuur en dat wordt vaak nog wel eens vergeten.

Niet alleen voor het klimaat, maar ook voor het welzijn van de ingenieur van de toekomst kan dit veel bieden.

Britta Hollebeek, student built environment, Hogeschool Utrecht

“

We moeten leren hoe de natuur werkt om duurzaam te kunnen leven

’’

Arts van de aarde Transitie is een genezingsproces. De transitie-ingenieur zie ik dan ook als ‘arts van de aarde’ en de hele wereldbevolking is zijn

▼

Integraliteit, diversiteit en biomimicry

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

21

TECHNISCH ONDERWIJS

Pas sinds kort worden bij botsproeven ook vrouwelijk gevormde poppen ingezet, om beter zich te krijgen over letsel bij vrouwen. foto : depositphotos

“

De transitie­ ingenieur heeft een toekomst­ visie met haalbare doelen

’’

klant. Daarvoor is het noodzakelijk meetbare milieuwaarden vast te leggen met geijkte, deels nog te ontwikkelen apparatuur om zo de aarde beter te kunnen diagnosticeren.

Van de toekomstige ingenieur vergt dit een mondiaal omgevingsbewustzijn. Hij/Zij moet transitievraagstukken kunnen omzetten naar een uitvinding, product of project.

Helder, taalvaardig, communicatief.

De transitie-ingenieur helpt afzonderlijke partijen om overlappende activiteiten samen te voegen, om verspilling te voorkomen.

Heeft een toekomstvisie, werkt met realistische, haalbare doelstellingen. Heeft enige zelfkennis en gevoel voor humor. Kan zowel teamspeler als individualist zijn. Heeft kennis van zaken.

Hoe kan men beter omgaan met de enorme hoeveelheid data? De nieuwe ingenieur zal volledige computersystemen en software ontwerpen met vooraf een uniforme kwaliteitscontrole: een positieve computer.

Dat is belangrijk om digitale vervreemding te voorkomen. Verbeterpunt: automatisering lijkt efficiënt, maar is veel minder efficiënt dan het lijkt. Bedenk wat écht nodig is – dat is ook het uitgangspunt van een schilderij dat ik aan het voltooien ben (zie vorige pagina. red.).

Jan Jacobs, Zeist

Inclusieve oplossingen Het negeren van geslacht, leeftijd of etniciteit in de ingenieursactiviteiten heeft grote gevolgen. Als de ingenieurs van de toekomst de grote uitdagingen van deze tijd willen aangaan, moeten ze zich van de diversiteit van mensen bewust zijn om tot inclusieve oplossingen te komen.

Ingenieurs kunnen een verschil maken door inclusieve onderzoeks- en innovatie22

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

strategieën te ontwikkelen en na te leven.

Er bestaan tal van technische voorbeelden waar de kenmerken of behoeften van vrouwen of minderheden worden genegeerd, met soms fatale gevolgen. Recent gebruikte een Zweedse autofabrikant voor het eerst crashtestdummy’s die de lichamen van vrouwen weerspiegelen. Als andere volgen, zouden we iets kunnen doen aan het feit dat vrouwen weliswaar minder vaak bij ongevallen betrokken zijn dan mannen, maar zwaarder gewond raken of zelfs sterven wanneer ze dat wel zijn. Onzichtbaarheid in onderzoek en innovatie gaat trouwens verder dan genderverschillen. De eerste zelfrijdende auto’s herkenden zwarte mensen niet omdat ze voor witte mensen waren gekalibreerd.

Een paar jaar geleden sprak ik met twee bedrijven over het gebruik van robots voor potentiële werknemers van alle soorten en maten. In het eerste bedrijf verwees het volledig mannelijke team onmiddellijk naar sociale werkplekken om dit soort ideeën te verwezenlijken. Verrassend was dat het bedrijf wel met ernstige problemen te kampen had om openstaande vacatures in te vullen.

Bij de andere firma sprak ik met de ceo. Hij ontwikkelde meteen verschillende ideeën om door de inzet van robots als (fysieke) ondersteuning en trainingstool vrouwelijke of oudere werknemers of mensen met een handicap bij het werkproces te betrekken.

De ingenieurs van de toekomst moeten op die inclusieve ceo lijken om voor de maatschappij nog meer te betekenen dan ze nu al doen. De ingenieurs van de toekomst kunnen, zodra hun onderzoek of innovatie met mensen te maken heeft, overwegen of diversiteit met betrekking tot geslacht, leeftijd, etniciteit et cetera invloed heeft op onderzoeksvragen, methoden, factoren, analyse, rapportage en implementatie van oplossingen. Dat is redelijk gemakkelijk te doen door samen te werken met sociale wetenschappers, die in hun werk methoden hebben ontwikkeld om de diversiteit van mensen mee te nemen. Dan doe je aan inclusief onderzoek en innovatie in STEM – iets wat we bij de TU Delft al als strategische prioriteit handhaven en momenteel volop inzetten.

Claudia Werker, universitair hoofd­ docent TU Delft

Blockchain Circulair denken zal steeds belangrijker worden. De levenscyclusanalyse (LCA) is daarbij een goede leidraad; Europese regelgeving zal bedrijven ook verplichten daaraan nadere invulling te geven. De ingenieur van de toekomst moet hier

kennis van opdoen. Digitale technologie biedt op dat vlak grote mogelijkheden.

Met blockchain en een 5G-netwerk kan elk bedrijf een milieukaart opstellen van zijn producten.

Ook de recylingstappen dienen daarin te worden meegenomen, en men wordt verplicht te overwegen of deze stappen leiden tot herontwerp naar nieuwe producten en processen. In het ontwerpproces van nieuwe producten zal steeds de LCA moeten worden gevolgd. Ingenieurs dienen dit ketenbeheer standaard te kunnen toepassen, en in het kader daarvan kennis te delen met collega’s.

Theo Nohlmans, Susteren Liever zonder diploma Je hoort het steeds vaker onder ingenieurs.

‘We praten over hetzelfde, maar jij begrijpt mij niet en ik jou niet.’ Elke ingenieur is afgestudeerd in een bepaald vakgebied en het gevolg daarvan is helaas vaak dat men alleen nog denkt en praat in het eigen vakjargon. Als men iets aan een ander probeert uit te leggen, dan lukt dat vrijwel nooit.

Derhalve zie ik graag ingenieurs die geen specifiek ingenieursdiploma hebben.

Zij hebben met heel veel uiteenlopende ingenieursstudies ‘meegestudeerd’ en leerden zo diverse vakjargons. Ze blinken niet uit in een bepaald vakgebied, maar weten wel wat de specifieke ingenieurs kunnen.

Zij hoeven niet te presteren, maar kunnen blijven leren, zodat ze van veel onderwerpen kunnen hebben proeven.

Henk van der Weijst, Zevenbergen

Koop boeken!

In 1956 studeerde ik af in de sterkstroomtechniek. Mijn eerste opdracht, als reserveofficier bij de Koninklijke Marine, was doceren in het bestrijden van magnetische en akoestische mijnen. Dit vak behoorde niet tot mijn studie, maar met mijn algemene technische kennis kwam ik er goed uit.

Gedurende mijn diensttijd kwamen de eerste transistoren op de markt. Ik kocht een boekje over transistoren en maakte er constructies mee. Bij mijn volgende werkgever maakte ik ook meetsystemen met gebruikmaking van transistoren, later gecombineerd met computers. Ook computers kwamen in de lesstof nog niet voor.

Later belandde ik in de automatisering. Ik automatiseerde onder meer het bereidingssysteem voor margarine en maakte een systeem voor positiebepaling. Uiteraard had ik nooit met het bereiden van margarine te maken gehad noch met kaartprojecties. En zo kan ik nog een tijdje door gaan.

Mijn studie in Delft duurde lang maar het resultaat was wel dat ik dit alles met mijn kennis goed aankon. Conclusie? Op de wiskundige theorie na veroudert veel van de technische kennis snel. Om bij te blijven zou ik aanraden: koop veel boeken!

P.P. Loesberg, Wageningen

Modulair denken Innovatie wordt geremd door een verouderde, gesegmenteerde beheerscultuur waardoor vernieuwende en samenhangende ontwikkelingen vastlopen. De vernufteling van de toekomst zou dit moeten doorbreken door effectieve, samenhangende en betaalbare oplossingen voor maatschappelijke problemen te bedenken. Oplossingen die modulair kunnen worden toegepast. Een goede oplossing voor energiewinning uit bijvoorbeeld waterstof kan veel andere maatschappelijke problemen oplossen. Denken in kansen door modulair te werken. Niet alles kan in een keer.

Willem Pottuit, Strijen

Nodig de weerstand uit Ingenieurs zijn tiptop als het gaat om logisch nadenken. Vaak zijn ze onbevangen en bevlogen. Ik heb ze lief! Tot mijn vreugde heb ik veel met ze mogen werken. En met mensen die andere dingen voor ogen hadden dan techniek. Bijvoorbeeld als het gaat over milieu. Daar loopt het vaak mis.

Die andere mensen, zoals biologen en psychologen, denken vaak niet logisch, of beter: ze denken volgens een andere ratio.

Misschien zouden de ingenieurs hun waarde kunnen versterken door zich meer te verdiepen in mensen met een ander soort logica. Op die manier bewegen ingenieurs mee met andere inzichten en kunnen ze samen met die andersdenkenden tot ongedachte oplossingen komen. Deze ingenieurs zijn zich er daarbij van bewust dat sommige mensen allergisch zijn voor oplossingen, bijvoorbeeld omdat ze liever blijven doordenken of ethische oordelen willen vellen.

Het is een experiment waard om te bezien wat het oplevert als je met respect andersdenkenden tegemoet treedt. Zou dit smeerolie kunnen zijn om processen te versnellen? Met behoud van het technisch vernuft van ingenieurs en hun machtige kennis.

Kortom: nodig de weerstand uit z’n ruimte in te nemen. Voed de toekomstige ingenieur met sociale vaardigheden om vertrouwen te creëren voor ingenieuze oplossingen. Zorg daarbij dat deze extra vaardigheden niet ten koste gaan van hun technisch kunnen.

Marthe Fuld, Den Haag

“

Verdiep je in mensen met een ander soort logica

’’

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

23

Neem nu een kennismakingsabonnement

EN ONTVANG DRIE NUMMERS VOOR SLECHTS € 25,deingenieur.nl/abonnement

Möring

Marcel Möring is romanschrijver. Op 4 mei van dit jaar sprak hij in de Nieuwe Kerk in Amsterdam de 4 mei-voordracht uit.

Geen probleem Ik zei dat het een square peg in a round hole-probleem moet alles kunnen omdat een mens zichzelf altijd moet was: een vierkante pin in een rond gat. Een omschrijving kunnen redden. Vind ik. Een krankzinnige gedachte die mijn vrouw een wenkbrauw deed optrekken. Ik ver- want ten eerste heb ik wel iets beters te doen en ten tweetelde over Apollo 13, de ontplofte zuurstoftank, waarna de wordt de wereld steeds ingewikkelder.

Een dag na onze verhuizing zijn een monteur en ik de John Swigert de beroemde woorden ‘Okay, Houston, we’ve had a problem here’ uitsprak en er een oplossing hele ochtend bezig geweest om de internetverbinding op moest worden gevonden om de kooldioxide van de lan- gang te krijgen. Die bleek te bestaan uit drie aan elkaar dingsmodule af te voeren naar de scrubbers in de com- geknutselde systemen: signaal over coax, het stroomnet mandomodule. Dat werd een in elkaar geknutselde doos en ethernet. Wat er precies over het stroomnet werd die bestond uit de kaften van procedurehandboeken, vervoerd en waarheen is ons nooit duidelijk geworden.

Niemand in dit grote pand is daarop aangesloten, maar ducttape en ander spul om een verbinding te maken. we maten in de meterkast desondanks verkeer.

‘Betekent dit dat je de lamp niet kunt ophangen?’

‘We kunnen hem er uit trekken’, zei ik tegen de monIk onderdrukte de neiging om te zeggen dat ik niet teur. Hij knikte zwijgend. ‘Of we laten ’m zitten’, zei ik, voor een gat te vangen was.

De lamp heb ik zelf gebouwd, acht vuistgrote bollen ‘en we doen net alsof onze neus bloedt.’ Hij zond mij een die in verschillende hoogten neerhangen, uitwaaierend dankbare blik toe.

Ik ben hevig beïnvloed door de generatie die voor mij vanaf een messingstaaf die ik tot een cirkel heb gebogen. kwam en die in Engeland Het was een project dat lang duurde, make do and mend als motto maar de bewondering van mijn vrouw had. De generatie van repawas grenzeloos. Wat wil de knutselaar Ik moet alles kunnen reren tot het niet meer gaat nog meer? omdat een mens omdat nieuw duur is en verNou, bijvoorbeeld diezelfde lamp spillend. De generatie van de ophangen in ons nieuwe huis. Het zichzelf altijd moet eerste televisie, de eerste wasprobleem is dat we geen betonnen plakunnen redden machine, om te zwijgen van fonds hebben waarin lasdozen zitten. vaatwassers, magnetrons en Dus moet er eerst draad worden gecomputers. trokken naar een balk, dan moet er een manier worden gevonden om de lamp op te hangen en Misschien moet ik in mijn Friese dorp een reparatiede draden te verbergen. Dat laatste is onmogelijk, want atelier beginnen, denk ik, terwijl ik twee meter kabel langs allerlei balken naar de zoldering voer. Een maaner is geen lasdoos om ze in te frommelen.

Omdat we een week geleden zijn verhuisd naar dit delijkse bijeenkomst in een zaaltje waar we met een paar achttiende-eeuwse pand in Friesland duurt het een uur handige knutselaars dingen herstellen en mensen leren voor ik het krat met ‘je weet nooit of je er nog iets mee hoe je zoiets zelf kunt doen.

In mijn krat heb ik een lampenkapje gevonden dat ik kunt’ heb gevonden. 230 dozen boeken, serviesgoed en kleding hebben we uitgepakt, alles staat op zijn plaats, op maat zaag en rood ga spuiten. Het past precies over maar meneers spullen ontdek ik na lang zoeken in een het lichtarmatuur en als ik er een staaldraad in maak heb ik iets om die lamp aan de balk te bevestigen. Niet hoekje achter de cv-ketel.

Ik moet een overgang maken van de ondiepe deksel- helemaal een square peg in a round hole, maar elegant achtige vorm waarin de elektra (acht keer drie draden) en functioneel.

Het is een oplossing waar ik zo tevreden mee ben spaghetti imiteert naar de hanenbalk. In die balk moet een stevige schroefhaak komen en ik moet ook vanaf de dat ik, als mijn vrouw vraagt hoe het er mee staat, zeg ‘Houston, we don’t have a problem.’ wand een draad naar die plek trekken.

Ze heeft geen idee waar ik het over heb, maar dat geeft ‘Oh, hij kan alles maken’, heb ik mijn vrouw gisteren tegen de eigenaresse van het pand horen zeggen. Een niet. Op dit moment ben ik een astronaut in het diepst lichtelijk flemende toon in haar stem. Moeten is beter. Ik van mijn gedachten.

FOTO : HARRY COCK

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

25

T H E AT E RT E C H N I E K T E K S T: P A N C R A S D I J K

Draaiende ijsvloer als theaterpodium

Backstage bij de tocht ‘It giet oan.’ Eindelijk weer een Elfstedentocht. Vijf dagen in de week nog wel, in een speciaal daarvoor gebouwd theater.

De musical De Tocht is een technisch kunststukje.

Scène uit De Tocht: zonopkomst bij Sloten, de kleinste van de elf steden. beeld : de tocht

26

Het was een wild idee – welbeschouwd kon het helemaal niet – maar op 1 oktober is het zover: dan gaat De Tocht in première. De musical vertelt het verhaal van vijf oude schaatsvrienden die elkaar lang geleden uit het oog zijn verloren. Wanneer eindelijk weer een Elfstedentocht plaatsvindt, herinneren ze zich hun belofte om die samen uit te rijden.

Maar hoe breng je het grootste schaatsevenement ter wereld naar het theater? Voor de ervaren producent Hans Staal was van meet af aan één ding duidelijk: er moest werkelijk worden geschaatst, ‘op echt ijs, met mooie, lange slagen’. Niet alleen artistiek gezien is dat een uitdaging – schaatsers zijn niet per se de beste ac-

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

teurs en welke acteurs kunnen goed schaatsen? – maar ook technisch. ‘Neem Carré in Amsterdam. Dat theater heeft een toneelopening van veertien meter. Behoorlijk breed, maar met drie, vier slagen schaatsen de acteurs zo weer het podium af. Dat werkt dus niet.’

Aan de oostkant van Leeuwarden, op een steenworp afstand van de Elfstedenhal waar, mocht het ooit weer zover komen (zie kader Kans op Elfstedentocht), de échte tocht van start gaat, is daarom een geheel nieuw theater verrezen, achttien meter hoog. De voorstelling vereist namelijk niet alleen breed podium, maar ook hoogte.

‘Thialf was te laag geweest’, zegt Staal, die in het verleden productioneel en operationeel directeur was van Stage

Kans op Elfstedentocht Op 4 januari 1997 vond de vijftiende en vooralsnog laatste Elfstedentocht plaats. Door de opwarming van de aarde wordt de kans op een nieuwe tocht elk jaar kleiner. In 2019 berekende het KNMI dat de jaarlijkse kans op een volgende editie in honderd jaar tijd was gedaald van 20 naar hooguit 8 procent. Begin dit jaar wees vervolgonderzoek uit dat zelfs die inschatting nog te optimistisch is.

Doordat koude perioden steeds korter worden, heeft het Friese water simpelweg niet genoeg tijd om volledig te bevriezen.

Entertainment Touring Production en betrokken was bij Holiday on Ice. ‘Acteren draait om expressie, de bezoekers moeten de mimiek van de acteurs goed kunnen zien’, zegt Staal.

‘Het geheim van Carré zijn de steile tribunes, waardoor het publiek dicht op het podium zit.

Dat proberen we hier ook te bereiken.’

“

Als je niet het onmogelijke mogelijk maakt, blijf je een grijze muis

Draaiend kunstijs De grootste technische uitdaging bleek de ijsvloer. Om de acteurs daadwerkelijk voluit te kunnen laten schaatsen, is een schaatsbaan nodig van Olympische afmetingen – of eentje die de hele voorstelling lang ronddraait, om het publiek heen.

Middenin het nieuwe Friso Theater, genoemd naar de Friso Bouwgroep die het terrein schonk en de bouw voor z’n rekening nam, werd daarom een grote, donutvormige gracht aangelegd. Daarin zijn eindeloos veel stevige wielen bevestigd. Daarop komt een bak met het kunstijs: tweehonderd ton zwaar. ‘Om de vloer te kunnen laten ronddraaien, mag die niet vastzitten aan allerlei kabels. Maar dat betekent dat de persleidingen die nodig zijn voor het koelen van het ijs moeten worden losgekoppeld’, legt Staal uit.

De oplossing? De vloer wordt extra dik gemaakt. Bij het begin van de voorstelling is het ijs liefst tien centimeter dik, twee uur later is daar ongeveer vijf centimeter van over. Het smeltwater kan aan de zijkanten in putjes weglopen.

De maximaal 1460 bezoekers hoeven niet in de kou te zitten. ‘Bij het maken van het ijs ontstaat warmte’, zegt Staal. ‘Die blazen we door de vloer onder de tribune. Een

compleet circulair systeem.’ Maar met die bezoekers komen ook bijna vijftienhonderd kacheltjes binnen, met een temperatuur van 37 graden Celsius. In combinatie met de ijsvloer valt dan extreme condensvorming te verwachten. Een dampremmende laag op het dak moet dat tegengaan. Twee windturbines op het terrein leveren de energie.

De cast van De Tocht presenteert zich aan de pers.

FOTO : LUCAS KEMPER / DE TOCHT

’’

Ledwand De ijsvloer met een oppervlakte van 2500 vierkante meter loopt voor een deel onder de tribune door – en is dan even uit het zicht. Handig voor de theatermakers, die van dat moment gebruikmaken om er ongemerkt nieuwe decorstukken op te plaatsen.

Wat de bezoekers wel zien, achter de schaatsers: een liefst negentig meter brede en acht meter hoge achterwand vol ledlampjes. De illusie dat het om een échte tocht gaat moet daarmee compleet zijn.

Zorgen om de technische haalbaarheid hebben Staal de afgelopen maanden soms wel uit z’n slaap gehouden, erkent hij. ‘Wat we wilden kon eigenlijk helemaal niet.

Maar als je niet het onmogelijke mogelijk maakt, blijf je altijd een grijze muis.’ Voor de première moet er nog een hoop gebeuren, maar Staal heeft er vertrouwen in.

‘We zijn inmiddels Bartlehiem voorbij. Dan is de finish niet ver meer.’ • De Tocht is te zien in het Friso Theater in Leeuwarden vanaf 1 oktober tot in ieder geval 31 januari 2024. Kijk voor meer informatie op musicaldetocht.frl.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

27

BEELDHERKENNING T E K S T: J I M H E I R B A U T

Kunstmatige intelligentie maakt weginspecties beter, sneller en efficiënter

Speuren naar gaten en scheuren Traditionele weginspectie is een omslachtig en grotendeels handmatig proces. Dat behoort nu tot het verleden met de software van het Nederlandse bedrijf BrainCreators dat gebruikmaakt van automatisch beeldherkenning met AI.

Onderhoud van wegen is essentieel voor de rijveiligheid. foto : shutterstock

28

Wie over de snelweg vanuit België ons land binnenrijdt, merkt het verschil. Het karakteristieke kadoenkkadoenk-kadoenk gaat over in een gelijkmatig geruis. De wegen in Nederland zijn goed, misschien wel beter dan waar ook ter wereld. Om dat zo te houden is regelmatig onderhoud nodig en met 140 duizend kilometer aan wegdek is dat een enorme klus.

Om de staat van het wegdek te bepalen, trekken inspecteurs erop uit. Al lopend langs de weg zoeken ze naar oneffenheden en scheuren, om daar een notitie van te maken. Later kan een onderhoudsploeg dan op pad om het wegdek te herstellen.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Weginspectie is gevaarlijk werk en veel van de huidige weginspecteurs lopen tegen hun pensioen aan. Nieuwe mensen die dit werk willen doen, zijn lastig te vinden.

Hier kan kunstmatige intelligentie (AI, artificial intelligence) de helpende hand bieden. Op basis van AI heeft het Nederlandse bedrijf BrainCreators een compleet meetsysteem gebouwd om de staat van wegen te controleren: INSPECH. Het idee is dat voertuigen met een stellage achterop gaan rondrijden. Op die stellage zit een camera die loodrecht omlaag kijkt. Zo worden haarscherpe kleurenbeelden van het wegdek gemaakt met daaraan gekoppeld de

Op deze manier verzamelt een auto beelden van het wegdek. Op het scherm is later te zien hoe de INSPECH-software een scheur heeft herkend en geclassificeerd. beeld : braincreators

locatie waar de foto’s zijn genomen. De krachtige beeld­ herkenningssoftware van BrainCreators herkent op de beelden verschillende typen slijtage of beschadiging van het wegdek en zet er een kader omheen.

den op die manier haarscherpe beelden van het wegdek verzameld.

Digital twin Wie met INSPECH aan de slag gaat, krijgt toegang tot een digitale kopie van het wegendek waarop de ver­ zamelde informatie toegankelijk wordt aangeboden.

Op kantoor bij BrainCreators in Amsterdam krijgt De Ingenieur een demonstratie. Op een beeldscherm ver­ schijnt de stadsplattegrond van Nijmegen, met straten die groen, oranje en rood oplichten. Brouwer klikt wat op het scherm om in te zoomen. ‘Je krijgt de beelden te zien die van de straten zijn gemaakt en kunt als het ware over een weg vliegen en zien hoe het er voor staat’, vertelt Brouwer.

Al klikkend over een Nijmeegse asfaltweg komt ineens een scheur in beeld. ‘Dit is een zogenoemde langscheur.

De coördinaten staan erbij en de software geeft aan dat die scheur eigenlijk meteen moet worden hersteld.’ Een stuk verderop ligt in het asfalt een strook bestrating.

Blijkbaar is hier een tijd terug de weg open­ en weer dichtgemaakt met stenen. Brouwer: ‘Hoe vaker je met een voertuig met camera over een weg rijdt, hoe recenter de beelden in het systeem zijn. Op termijn kan INSPECH trendanalyses gaan maken. Dan ontdekken we: hé, dit stuk weg slijt sneller dan andere stukken. Hoe kan dat?’

INSPECH wordt momenteel al gebruikt door een aantal bedrijven die verantwoordelijk zijn voor

t

Video’s kijken In Nederland lopen al langer initiatieven om digitale op­ namen te maken van een wegdek, vertelt Glenn Brouwer van BrainCreators. ‘Het gaat dan om video’s die mensen op kantoor achter een beeldscherm moeten gaan be­ kijken. Om de vijf meter moeten ze de video stopzetten en speuren of er schade te zien is. Over honderd kilo­ meter doet iemand zo zes weken. En het is doodsaai werk. Om die inspectie vervolgens te verwerken tot een rapport duurt ook weer een paar maanden.’

Met INSPECH is dat turen op een computerscherm niet meer nodig. Brouwer: ‘Want waarvoor is kunst­ matige intelligentie en onze software goed in te zetten?

In het herkennen van patronen. De inspecteurs kunnen nog steeds naar buiten, maar mogen zich nu gaan bezig­ houden met het repareren. We vervangen de inspecteurs niet, maar we verrijken ze.’

De weginspectie doet INSPECH tegen een veel lage­ re prijs dan bestaande automatische systemen. Er zijn bijvoorbeeld systemen op de markt die met een laser op een speciale auto het wegdek scannen, maar die kosten al snel een miljoen euro, zegt Brouwer. ‘Per kilometer rij­ strook is dat 250 euro. Anderen hebben de laser vervan­ gen door een hogeresolutiecamera, maar daarmee kost het nog steeds zo’n vijftig à tachtig euro per rijstrook.’

In andere landen voegt BrainCreators nog een handig­ heid eraan toe omdat de beelden ook te maken zijn met een GoPro­camera die elke particulier in de winkel kan halen. ‘De kwaliteit van de beelden is tegenwoordig zo goed. Met zeshonderd euro ben je klaar voor installa­ tie.’ De GoPro wordt met een eenvoudige stellage op een voertuig naar keuze gemonteerd (zie foto). Dat kan een personenauto zijn of een voertuig dat toch al kris­ kras door het land of de stad rijdt, zoals een koeriers­ of vuilniswagen. Zonder extra voertuigen in te zetten wor­

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

29

BEELDHERKENNING

Screenshot van het dashboard van SEAGULL waarop te zien is hoe de software een schip herkent.

FOTO : BRAINCREATORS

het wegenonderhoud. Ook vanuit het buitenland is er interesse. ‘In veel landen hebben wegbeheerders niet voldoende geld tot hun beschikking om alles perfect te onderhouden. Er moeten dus keuzen worden gemaakt.

Bij die keuzen helpt INSPECH. En dan hebben we het nog niet gehad over het veiligheidsaspect voor de weginspecteurs’, zegt Brouwer. ‘De autoriteiten in Tanzania en Kenia weten ons inmiddels te vinden. Daar lopen de weginspecteurs nog gewoon over de weg. Dat is supergevaarlijk en er vallen jaarlijks doden onder de inspecteurs en wegmedewerkers. Vandaar dat ze bij ons kwamen met de vraag: kunnen we dit niet digitaal doen?’

Havenverkeer BrainCreators heeft zich door de jaren heen gespecialiseerd in software die beelden automatisch herkent. In het product INSPECH wordt dit gebruikt om beschadigde en versleten wegdekken te herkennen en te classificeren. Maar beeldherkenning is breed inzetbaar (zie kader Videosurveillance en staal) en het bedrijf streeft ernaar om eens per jaar een nieuw product te lanceren. Nog

Videosurveillance en staal De software engineers van BrainCreators hebben zich door de jaren heen gespecialiseerd in beeldherkenning, een toepassing van kunstmatige intelligentie. Bekende voorbeelden hiervan zijn de algoritmen die op nieuwe beelden – met grote zekerheid – kunnen aangeven of er bijvoorbeeld een hond of een kat op staat. De toepassingen van beeldherkenning zijn eindeloos. In het verleden heeft 30

BrainCreators onder andere een oplossing ontwikkeld om privacygevoelige informatie automatisch uit videobeelden van videosurveillancecamera’s te verwijderen en een oplossing voor de kwaliteitscontrole bij Tata Steel. ‘In de grote rollen staal die daar worden gemaakt, kunnen kleine deukjes of oneffenheden zitten. Op basis daarvan wordt de prijs bepaald’, vertelt Jasper Wognum, oprichter van het bedrijf.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

niet zo lang geleden bracht het SEAGULL op de markt, software die op basis van camerabeelden gemaakt in havens kan herkennen welke scheepstypen op welk tijdstip langsvaren.

Een beeldscherm laat de haven van Scheveningen zien, waar het bedrijf in opdracht van de havendirectie enkele camera’s ophing. ‘Er zitten wel mensen die de haven in de gaten houden, maar die kunnen dat niet 24 uur per dag doen’, zegt Brouwer. ‘Ze wilden graag weten wat de bezetting van de haven is en of er verdacht verkeer in- of uitgaat.’

Een zeilboot vaart rustig door het beeld. Na een paar tellen zet de software er een gekleurde lijn onder. Het type is herkend: zeilboot, elf meter lang, snelheid 1,5 knoop. Alleen het type boot wordt vastgelegd, op geen enkele manier herkent de software de identiteit van de eigenaar, het gaat volledig anoniem. De boot gaat in de database die SEAGULL continu opbouwt en waarover de opdrachtgever kan beschikken. Die kan dan zien dat er op een ongewoon tijdstip midden in de nacht een bepaald schip binnenliep en daar desgewenst actie op ondernemen.

Ook volgt uit de database eenvoudig hoe de bezetting van de haven van Scheveningen is in verschillende perioden, informatie die handig kan zijn voor de bedrijfsvoering. ‘Stel dat de haven te klein dreigt te worden, maar vooral tijdens pieken in de zomer wanneer er veel pleziervaartuigen komen. Misschien wil de directie van een haven daar wat mee. Dat soort informatie maakt SEAGULL inzichtelijk’, zegt Jasper Wognum, een van de oprichters van BrainCreators.

Maar wacht, iedereen die de haven van Scheveningen binnenvaart wordt vastgelegd op video? Moeten we dat wel willen? ‘Nou, maak je maar geen illusies. In de openbare ruimte op straat word je ook van alle kanten vastgelegd’, zegt Wognum. Gezichten op de beelden, die SEAGULL schiet, worden wazig gemaakt. ‘De screenshots van de beelden die de camera’s maken, bewaren we 28 dagen, dat is de wettelijke termijn. Daarna gooien we ze weg.’ •

Enith

Een maandelijkse column in stripvorm door wetenschapsjournalist Enith Vlooswijk.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

31

ACTUEEL TECHNIEKNIEUWS vind je op deingenieur.nl

Alles wat je zoekt overzichtelijk bij elkaar Wat speelt er vandaag op technologiegebied?

Je leest het op de website van De Ingenieur. Elke dag nieuwe berichten geïllustreerd met beeld en video. deingenieur.nl

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR

Ook op de site: • Activiteiten op techniekgebied in een overzichtelijke agenda • Dossiers over onderwerpen als schoon staal, kernenergie in Nederland en droogte • De interessantste vacatures voor ingenieurs

Podium

Vier experts delen hun inzichten in de technisch-maatschappelijke actualiteit.

Deze maand: Vanessa Evers

Hoger onderwijs in je moerstaal Het hoger onderwijs in Nederland verengelst. Ik cent van de bachelorcolleges in het Nederlands merk dat ik niet helemaal zeker weet hoe ik het wordt (met t!) gegeven en geëxamineerd (d!). Wat werkwoord ‘verengelsen’ moet vervoegen: vereng- de discussie zo lastig maakt, is de aanwezigheid elst? verengelsd? Dat komt omdat ik niet super- van grote hoeveelheden buitenlandse studenten. goed Nederlands kan (ken?). Goddank dat de eind- Schaffen we de volledig Engelstalige bachelors af, dan kunnen we ook geen buitenlandse studenten redacteur dit stukje nog even naloopt.

Ik leerde Nederlandse grammatica op een ka- meer aantrekken, of in ieder geval niet als ze het tholieke lagere school en later op een scholen- Nederlands niet beheersen. De kwestie is vervlochgemeenschap, maar met d’s en t’s heb ik altijd ten geraakt met het financieringsmodel van de unimoeite gehouden. Trouwens: ook de tafels ken versiteiten. Aangezien universiteiten worden gefi(kan?) ik niet uit mijn hoofd. Een deel van mijn nancierd op basis van studentenaantallen, moeten jeugd bracht ik door in Nigeria. Van het Engels dat zij die maximaliseren om rond te kunnen komen. ik daar leerde, had ik later op school in Nederland Dat houdt (houd?) in dat buitenlandse studenten aantrekken belangrijk is. veel plezier. De colleges informatica, Misschien moeten we ons later op de universiteit, waren in mijn de vraag stellen waarom het herinnering allemaal NederlandstaDe taalkwestie is universitair onderwijs altijd lig, wellicht met een enkele uitzondevervlochten zo massaal moet zijn. Waarring. De laatste kennis kwam echter geraakt met het om breiden we de hbo’s niet juist vaak uit Engelstalige boeken en maken we het acadeen de meeste woorden in mijn vakfinancieringsmodel uit misch kader niet kleiner? gebied waren Engels (database) of van de universiteit Een ander financieringsuit het Engels ontstaan (modelleren, model zou dat toelaten, maar simuleren). Later werkte ik in onder dan blijft altijd nog de kwesmeer Australië, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Eenmaal terug in Nederland tie dat het bedrijfsleven een academische opleiding hielp mijn grondige kennis van het Engels me om vaak lijkt te prefereren boven een hbo-opleiding.

Een goede beheersing van de Engelse taal is wetenschappelijke publicaties gepubliceerd en onderzoeksvoorstellen gehonoreerd te krijgen. vereist om op hoog niveau mee te draaien in de Mijn mailtjes bleven echter vol staan met foute d’s wetenschap. Maar zelf zou ik het fijn vinden meer grip te krijgen op de Nederlandse taal, want nog alen t’s.

Later, toen de kinderen taal en tafels kregen, heb tijd voelt het dom om als hoogleraar grammaticaik mijn best gedaan om met ze mee te leren. Het re- fouten te maken. Wanneer alle bachelorstudies sultaat bleef mager. Met d’s en t’s gaat het inmiddels in het Nederlands worden gegeven, zal het aantal dankzij eindeloos regels stampen wat beter, maar buitenlandse studenten substantieel verminderen. echt ‘gevoel’ heb ik er nooit voor ontwikkeld. In het Ik geloof echter niet dat dit ervoor gaat zorgen geval van ‘kannen’ en ‘kunnen’ is het juist de taal dat wetenschappelijk opgeleiden beter vat op de die vergeeflijker is geworden. Met de tafels is het Nederlandse taal zullen krijgen. Als het probleem is dat we geen nederlands kenne, dan bennik bang altijd aanmodderen gebleven.

Zo onzeker als ik nog altijd ben over de juiste dat al het hoger onderwijs in het nederlands de opwerkwoordspelling, zo weet ik ook niet goed wat lossing nie bied. ik vind (zonder t!) van de oproep om het Nederlands voortaan de standaardtaal te laten zijn in het Vanessa Evers is hoogleraar computerwetenhoger onderwijs. Men wil dat minimaal 60 pro- schappen aan de Universiteit Twente.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

33

K U N S T M AT I G E I N T E L L I G E N T I E T E K S T: J I M H E I R B A U T

34

foto D E: Ishutterstock NGENIEUR

• SEPTEMBER 2023

AI-expert Nell Watson reflecteert op de gevolgen van kunstmatige intelligentie

‘AI gaat alles veranderen’ De definitieve doorbraak van kunstmatige intelligentie is een feit. De techniek die steeds meer in ons dagelijks leven doordringt heeft grote voordelen, maar kent ook risico’s. ‘Iedereen realiseert zich nu dat AI een big deal is.’

Softwaretools gebaseerd op artificial intelligence (AI) kunnen ons helpen ons werk effectiever te doen. Maar de inzet van AI kent ook schaduwzijden. Daarover sprak Nell Watson afgelopen juni in Bussum, op het jaarlijkse congres van het Verkenningsinstituut Nieuwe Technologie van softwarebedrijf Sogeti. Watson is actief voor het Europees bureau voor verantwoorde kunstmatige intelligentie (EURAIO). Ook leidt ze onder meer EthicsNet. org, een community die machines sociaal gedrag aanleert.

Watson is als geen ander ingevoerd in de ins en outs van AI, maar is ook één van de belangrijke kritische stemmen.

De Ingenieur sprak met haar.

AI neemt snel een hoge vlucht. Wat is dit voor tijd?

‘Ik wist dat de large language models zoals ChatGPT eraan kwamen en dat ze alles zouden veranderen. Ik voorspelde dat er een ‘Spoetnik-moment’ zou komen, een grote doorbraak. Inmiddels zal iedereen zich realiseren dat het zover is en dat AI een big deal is. AI gaat alles veranderen.’

Ook bij oorlogsvoering?

‘Zeker, defensietoepassingen zullen een hoge vlucht nemen. Vooral doordat er met AI-drones een nieuwe manier van denken over oorlogsvoering is ontstaan. Tot nu toe lag de nadruk bij oorlogsvoering meestal op één van drie zaken: brute kracht, wendbaarheid of onzichtbaarheid. Drones bieden alle drie tegelijk. Ze zijn extreem wendbaar en lastig neer te schieten. Ze kunnen optreden in grote zwermen en zijn dan krachtig. En één enkele drone is zo klein dat hij niet op de radar van de vijand verschijnt. Drones combineren dus de beste elementen van die militaire doctrines. Een land dat met fabrieken smartphones produceert, kan ook drones bouwen. En wie drones kan bouwen, kan ook AI-software programmeren die een vloot drones bestuurt.’

Wie voor zijn werk teksten of code schrijft of afbeeldingen maakt, kan binnenkort hulp krijgen van software met AI aan boord.

AI-gereedschappen zullen mensen aan alle kanten helpen. Maar heeft de techniek niet ook een andere, meer duistere kant? Het schrijven van phishing-e-mails is makkelijker dan ooit en ChatGPT kan niet alleen helpen code te schrijven, maar ook om systemen te hacken.

‘Ja, zo kan een algoritme bedoeld om medicijnen te ontwerpen ook worden gebruikt om gif te maken. Een autonome drone die is ontworpen om met een krachtige laser onkruid te verdelgen, is ook te gebruiken om de vijand blind te maken. Net als veel andere technologieën, zijn AI-technieken op verschillende manieren in te zetten.’

Is dat niet wat vergezocht?

‘Nee, dit gebeurt echt. Het is ook niet nieuw, denk maar aan voormalig Oost-Duitsland, waar de Stasi soortgelijke praktijken hanteerde. Dissidenten pakten ze niet aan door ze te arresteren of in elkaar te slaan, maar ze stuurden er mensen op af om ze te verleiden en zo hun huwelijk kapot te maken. Of door in te breken in hun appartement en de bruine sokken om te wisselen met paarse. Om ze zo een beetje gek te maken. En dit bleken succesvolle tactieken.

Levens werden door zo’n puinhoop dat mensen niet langer de energie hadden om dissident te zijn. Vertaal deze tactiek naar 2023 en met AI zijn voor dit soort praktijken geen tientallen mensen nodig. Samenlevingen kunnen zo steeds meer gedemoraliseerd raken. Dat mensen elkaar gaan haten of een slechtere kijk op de wereld krijgen en dat bestuurders beslissingen nemen die niet in het

t

Wat is er nu anders dan vorig jaar?

‘We hebben nu de beschikking over ChatGPT. De technologie erachter bestond al veel langer, maar door een kleine verandering aan het interface nam de gebruiksvriendelijkheid toe en werd AI ineens toegankelijk voor iedereen. Ik verwacht meer van zulke momenten, bijvoorbeeld wanneer we heel geavanceerde robotsystemen krijgen die eerst een vuile tafel schoonmaken, dan een praatje met je maken, weggaan en je een biertje brengen. Wie dit voor het eerst meemaakt, staat versteld.’

U maakt zich zorgen over het feit dat oorlogen niet alleen fysiek zullen worden gevoerd, maar ook op psychologisch vlak.

‘We zijn gewend geraakt aan het idee dat we onze systemen moeten beschermen tegen cyberaanvallen. Maar nu moeten we ook nadenken over psycho security. We lopen het risico te worden gedemoraliseerd door andere landen of door niet aan landen gebonden organisaties die onze gegevens kunnen benutten, de gegevens waar we online een spoor van achterlaten en die worden verhandeld door data brokers, handelaars in gegevens. Wie kwaad wil kan daarmee een profiel opstellen van iemand en dat als een soort digitale voodoopop porren en prikken. Je manipuleert die virtuele versie van iemand om te kijken hoe die reageert en doet dat vervolgens met de echte versie.’

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

35

K U N S T M AT I G E I N T E L L I G E N T I E

sche principes waaraan AI zou moeten voldoen. Maar die betekenen niet zoveel als we die niet omzetten in bruikbare regels en criteria, zoals mijn collega’s bij het Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE) die hebben opgesteld. Want pas dán kun je AI-systemen met elkaar vergelijken. Zo kun je in de gaten houden hoe een AI-systeem presteert en of de organisatie erachter zich gebonden voelt aan ethische waarden. Om die reden denk ik dat de mensen die AI uitrollen moeten worden gecertificeerd, zoals dat ook voor piloten en vliegtuigen het geval is.’

algemeen belang zijn. Als dit lang genoeg met een samenleving gebeurt zal die uiteindelijk onder haar eigen gewicht instorten.’

Hoe wapenen we ons hiertegen?

‘Omdat deze tactiek is gericht op burgers bepleit ik een uitbreiding van de Geneefse Conventies (die burgers moeten beschermen tijdens oorlogen, red.). Het is noodzakelijk om vast te leggen dat je niet mag rotzooien met individuen en samenlevingen, om dergelijke schade te voorkomen. Dit is één van de toepassingen van AI die me de meeste angst aanjaagt. Deze dingen gebeurden al, maar AI maakt het makkelijker om het op grote schaal te doen.’

Maar u zegt ook: ‘Het is lastig om deze dingen binnen de perken te houden als ze eenmaal zijn losgelaten in de wereld.’

‘AI-technologie is in toenemende mate open source, voor iedereen toegankelijk. Vaak zal een groot techbedrijf een krachtige, nieuwe technologie uitbrengen, waarna een paar slimme mensen er binnen een paar weken een eigen versie van hebben gemaakt, die kan draaien op eenvoudige hardware. Een gewone pc kan nu taalmodellen draaien. Een half jaar geleden was dat totaal ondenkbaar.’

De presentatie van Watson op het VINT-symposium is hier terug te zien:

Hoe hebben ze dat voor elkaar gekregen?

‘De open source-gemeenschap heeft die enorme taalmodellen versimpeld en sterk geoptimaliseerd. Zo gaat het vaak. Zelfs de grote techbedrijven beginnen zich nu te realiseren dat elke voorsprong in kennis die ze dachten te hebben, snel zal worden ingelopen door open source-technologieën.’

Is dat erg?

‘Het heeft als gevolg dat de verspreiding van AI-tools niet is te voorkomen. Voor bijvoorbeeld nucleaire technologie bestaan allerlei non-proliferatieverdragen, maar met AI kan iedereen snel over de technologie beschikken en voor welk doel ook maar gebruiken. En dat maakt governance – beheer – moeilijk.’

Dus we zijn de pineut?

‘Niet noodzakelijkerwijs, als we nu de juiste keuzen maken. Verschillende organisaties hebben lijsten met ethi-

36

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

AI kan helpen bij creatieve processen, zoals het schrijven of schilderen. Maar is dat echte creativiteit? Een AI schraapt het internet leeg, husselt dat door elkaar en presenteert het als nieuw.

‘Geldt dat niet voor alles wat wij cultuur noemen? Er is niets nieuws onder de zon. Alle cultuur is een eeuwige remix, een mengelmoes van wat er al was.’

Maar een mens met een uniek brein heeft iets verzonnen dat er nog niet was. Dat vinden we mooi, of niet. Dat is toch kunst?

‘Ik denk dat we gewoon nog aan het idee moeten wennen dat ook computers kunst kunnen maken. Lang geloofden mensen niet dat computergames kunst kunnen zijn.

En dat zijn ze. Verder terug, naar de begintijd van films, toen vond men films ook geen echte kunst. Fotografie idem dito. Het wordt pas echt bijzonder als computer en mens samenwerken. Er is dan een samenspel tussen machine-intelligentie en menselijke intelligentie, tussen deze twee verschillende soorten cognitie.’

Heeft u daar een voorbeeld van?

‘Het moment dat het AI-systeem AlphaGo van DeepMind de beste speler versloeg met het spel go. Middenin een van de partijen doet AlphaGo ineens een onverwachte zet, een zet die de analisten niet begrepen en die in nog geen duizend jaar was voorgekomen. De computer won er de partij mee. Maar wat eigenlijk nog veel interessanter is, is wat er daarna gebeurde. Topspeler Lee Sedol kwam in een partij later zelf met een briljante zet, die hij niet had kunnen bedenken zonder die eerdere zet van AlphaGo. Het is alsof die stimulans het menselijk brein dwong om op een andere manier te denken. We zien hetzelfde in de wiskunde bij matrixvermenigvuldigingen, die worden gebruikt bij cryptografie. Vijftig jaar lang waren er geen ontwikkelingen in dit veld en de wiskundigen dachten dat ze de rekenwijze hadden geoptimaliseerd. Tot een AI er de tanden in zette. Die kwam met iets dat geen mens in vijftig jaar had kunnen verzinnen. Maar ook hier: een week later verbeterde een team menselijke wiskundigen het werk van de computer.’

Wat heeft u hiervan geleerd?

‘Dat computers ons kunnen helpen om problemen op te lossen waarvan we lange tijd dachten dat we dat niet konden omdat we de grens hadden bereikt van wat mogelijk is. Dat mens en computer elkaar prikkelen en uitdagen en ze samen veel verder kunnen komen dan alleen.’ • FOTO : NELL WATSON

WAAR

KUN N EN

W E

N A A RT O E?

DE

IN GEN IEU R

T IP T

T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

t/m 1/11 AI in perspectief Kunstmatige Intelligentie is een bron van ongekende mogelijkheden, maar ook van angstwekkende toekomstbeelden. Over de vraag of ongerustheid op zijn plaats is, organiseert de Universiteit Utrecht de lezingenserie ‘Wie is er bang voor AI?’ Nemen computers onze banen over?

Hoe creatief is kunstmatige kunst? En verandert AI de democratie? Hierover komen in het Academiegebouw in Utrecht zeven wetenschappers aan het woord, verspreid over drie avonden.

Meer info: sg.uu.nl/series/wieer-bang-voor-ai

23/9/23 t/m 28/01/24 Kaarten met verhalen Een kaart is meer dan een handig schema om de weg te vinden. Elke kaart geeft inzicht in de gedachtegang van de maker. Denk aan de SS-commandant die met een paar lijnen op de kaart het Joodse getto in Warschau vormgaf, de ambtenaar die een beter beschermingsplan tegen het zeewater in Zeeland maakte en dit kort voor de watersnoodramp van 1953 inleverde bij Rijkswaterstaat, of de makers van een schoolatlas die onder meer ‘beschaafde’ en ‘nog te ontwikkelen’ volkeren in kaart brengt. De tentoonstelling Mapping Modernity van het Designmuseum in Den Bosch toont 250 kaarten waarmee de mens zijn omgeving onder controle probeerde te brengen. Meer info: designmuseum.nl/tentoonstelling/mapping-modernity

30/9 t/m 19/11 Vernietigende kunst

t/m 31/10 Delft eert Van Leeuwenhoek Delft is de stad van Antoni van Leeuwenhoek, pionier in de microbiologie. Hij werd er geboren, is er gestorven en woonde er een groot deel van zijn leven. De stad zit zelfs in zijn naam: zijn ouderlijk huis stond naast de Leeuwenpoort in Delft, op de hoek van de straat. Delft pakt flink uit in dit Antoni van Leeuwenhoekjaar, waarin het 300 jaar geleden is dat de wetenschapper en microscoopbouwer overleed. Bezoekers kunnen naar de tentoonstelling Kom kijken over hoe de microbiologie onze omgeving vormgeeft, de expositie Botanische overlevers met microscoopfoto’s van kunstenaar en botanisch microscopist Rob van Es of het overzicht van Van Leeuwenhoeks botanische studies in de Hortus. Daarnaast zijn er stadswandelingen met een gids langs de ‘tijdlijn van de microbiologie’.

Meer info: uitagendadelft.com/nl/antoni-vanleeuwenhoek beeld : design museum den bosch ; ernst wagensveld ; depositphotos

Een machinekamer vol industriële apparaten zonder enig nut of het moet destructie zijn. Zo is de tentoonstelling Disco Inferno van Studio Van Lieshout bij Brutus in Rotterdam misschien wel het best te omschrijven. ‘Hele simpele machines die iets kapot maken’, zo typeerde Joep van Lieshout het zelf vorig jaar in een interview in het Tableau Fine Arts Magazine. Disco Inferno belichaamt dan ook de tijdsgeest van geïnstitutionaliseerde en gemechaniseerde verleiding, vraatzucht en destructie.

Meer info: brutus.nl/nl/programma/programma/disco+inferno

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

37

EVOKE

ADVERTORIAL

Verduurzamen recht uit het hart Elias Maeriën heeft zijn passie voor verduurzaming geïntegreerd in zijn fulltime baan.

Met duurzame warmtebronnen verwarmt hij nu huizen, gebouwen én harten.

Ennatuurlijk koppelt gebouwen en wijken aan lokale duurzamere warmtebronnen. Het levert warmte en soms koude aan 85.000 consumenten en twaalfhonderd zakelijke klanten, goed voor een gemiddelde CO2-besparing van 51 procent in 2021.

Voor Elias was de energie-innovator liefde op het eerste gezicht. Aangezien hij net van school kwam en Ennatuurlijk in eerste instantie een mediorfunctie beschikbaar had, kwam het niet direct tot een samenwerking. Toen wat later de functie junior project engineer via Evoke beschikbaar kwam, was een dienstverband snel gerealiseerd.

Elias praat vol passie over warmtenetten en andere slimme oplossingen om onze eerste levensbehoeften in lijn te houden met steeds oplopende energie- en gasrekeningen.

‘Verduurzamen voel je in je hart, maar natuurlijk ook in je portemonnee. Er is nog een wereld te winnen’, vertelt Elias. ‘Toen ik mijn scriptie schreef, ontdekte ik dat verwarming en koeling meer bijdragen aan de 38

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

CO2-uitstoot dan elektriciteit. Als we dat probleem kunnen aanpakken, zou dat de maatschappij enorm vooruithelpen.’

Gedurende zijn afstudeerperiode besloot Elias zijn LinkedIn-profiel te updaten. Na veelal gestandaardiseerde berichten van recruiters, volgde een bericht van Max Buckers, senior relatiemanager Mechanical bij Evoke.

‘Max had mijn profiel goed bekeken en zag dat ik op zoek was naar een uitdaging binnen de thermische energie, bij voorkeur gericht op warmtenetten.’ En natuurlijk vond Max deze uitdaging voor Elias.

Het is de combinatie van project engineer en projectleider die hem aanspreekt. ‘De ervaring als projectleider maakt me een betere engineer en vice versa.’ Al met al is het voor Elias een geweldige eerste baan. Met zijn inzet en rol bij Ennatuurlijk wil hij ook in de toekomst huizen en harten blijven verwarmen.

Lees het hele verhaal op evokestaffing.nl/elias FOTO : BART VAN OVERBEEKE

Jims verwondering ‘Voorsprong door techniek.’

Echt waar?, vraagt redacteur Jim Heirbaut zich af.

De mens als marionet Ik moet de hele tijd denken aan Astrid. Ik heb haar nooit in levenden lijve ontmoet, maar ze is een van de hoofdpersonen van de uitstekende documentaire After Work die de NPO onlangs uitzond (en die op 2Doc.nl nog jarenlang te bekijken is).

Astrid rijdt met een busje door de buitenwijken van de Amerikaanse stad Kansas City en bezorgt daar pakketjes bij voornamelijk oudere bewoners. De pakjes bevatten vaak medicijnen of andere zaken die voor haar hulpbehoevende klanten van levensbelang zijn.

Astrid vertelt hoe trots ze is op haar werk. ‘Ik draag direct bij aan het welzijn van mensen. Het werk dat ik doe, maakt echt het verschil.’

Good for you, girl, dacht ik vanaf de bank, bakje pinda’s binnen handbereik. Tegelijk vroeg ik me – wat ongerust – af voor hoeveel mensen míjn werk eigenlijk echt het verschil maakt.

Later komt Astrid weer aan het woord. Dan vertelt ze hoe haar werkgever Amazon haar met AI-camera’s in de gaten houdt achter het stuur. Als haar telefoon gaat, geeft het systeem een waarschuwing.

Pakt ze haar waterflesje uit de bekerhouder dan klinkt er: ‘Je wordt afgeleid bij het rijden.’ Gaat ze een kwartier lunchen, dan krijgt ze ook daar commentaar op van haar baas. Of ze niet achter het stuur kan eten.

De chauffeurs van de Amazon-bezorgbusjes worden van minuut tot minuut gemonitord door hun bazen. Tijd is immers geld en als

IJzer als brandstof In het artikel ‘IJzer als brandstof’ (juli) beschrijft De Ingenieur de inspanning van een startup die in 2050 een gigaton CO2 per jaar denkt te besparen. Die besparing komt niet uit het gebruik van ijzer(oxide), maar door het gebruik van groene stroom en van, nu nog nauwelijks beschikbare, groene waterstof. Een warmtepomp met groene stroom levert effectiever de gewenste lagetemperatuurwarmte.

Ook (groene) waterstof kan na 2030 voor warmte zorgen, maar waterstofproductie uit groene stroom heeft nu nog een rendement van zo’n 60 procent.

PORTRET : ROBERT LAGENDIJK

De startup kiest voor warmte uit de omzetting van ijzer naar ijzeroxide om enkele honderden huizen te verwarmen. Drie jaar geleden is met ijzeroxidatie bierbrouwer Bavaria van warmte voorzien.

Hoe was de ervaring en is die proef gestopt door gebrek aan (nieuwe) subsidie of wordt die opgeschaald? IJzer als brandstof is eerder bruikbaar bij grote industriële processen met (zeer) hoge temperaturen dan voor gebouwverwarming.

De omweg om met ijzer(oxide) warmte te leveren geeft meer milieubelasting door de energievergende productie van ijzer-

een busje in plaats van driehonderd pakketjes er driehonderddrie mee kan nemen, dan vangt de aandeelhouder er weer een procentje bij, toch?

Schandalig en triest. Terwijl je veel leest over robots die ons mensen in allerlei bedrijfstakken zullen gaan vervangen, loopt dat zo’n vaart nog niet. Wel zijn we mensen zelf als robots gaan behandelen. De QR-code op het terrastafeltje degradeert de ober tot simpele drankjesbrenger. Wie thuis werkt, loopt ook in Nederland het risico dat de baas meegluurt of er wel wordt gewerkt. En Astrid? Die mag de hele dag rondrijden, aan het stuur draaien, op het verkeer letten en ongelukken voorkomen. Maar ze voelt aan alles: als de techniek ver genoeg is om busjes zelf te laten sturen, dan wacht Amazon geen dag langer en bestelt duizenden autonome busjes. Zonder met de ogen te knipperen zal Amazon Astrid op straat zetten.

Het roept ook allerlei vragen op. Mag dit zomaar van de wet?

Gebeurt dit in Nederland ook? En waarom accepteren consumenten dat? Waarom blijven we nog bij Amazon bestellen? Dit doe je je medemens toch niet aan?

Pakketbezorger Astrid vertelt over collega’s die in een flesje plassen, om tijd uit te sparen. Dat gaat haar te ver. ‘De dag dat ik in iets anders plas dan een wc, is de dag dat ik ontslag neem bij Amazon.

Want dat verdient niemand.’

poeder. Na de warmtelevering gaat het gevormde ijzeroxide van Helmond naar Arnhem, waar er met waterstof weer ijzerpoeder van wordt gemaakt en vervolgens moet het terug naar Helmond.

De ijzeromzetting geeft temperaturen van meer dan tweeduizend graden Celsius, wat leidt tot warmteverlies en aan de gebruikte materialen zullen zulke hoge eisen worden gesteld dat de kosten hoog zijn. Bepaalt de piekvraag de omvang of wordt de piekvraag met warmte van elders opgelost? En wat gebeurt er met de productiecapaciteit bij geringe warmtevraag?

Mogelijk kan de technische verbetering van de omzetting van ijzeroxide naar ijzer van nut zijn bij de Tata Steel-ijzerproductie als vervanging van het kolengebruik.

Maar ijzer als warmtebron is niet duurzaam en de subsidie daarvoor kan beter worden ingezet voor het gebruik van zonthermie en hogetemperatuurwarmteopslag.

Roland Haffmans, Amsterdam

CORRECTIE In de column ‘Rolf zag een grootheid’ (september) is het Engelstalige acre abusievelijk vertaald met are.

In werkelijkheid is een acre veertig aren, of 4046,86 vierkante meter.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

39

Productontwerpen van morgen

Onzichtbaar zonnepaneel Met zonnepanelen die eruitzien als terracotta dakpannen kan cultureel erfgoed onzichtbaar van groene stroom worden voorzien.

Het idee voor een onzichtbaar zonnepaneel ontstond in de Italiaanse stad Vicenza, vlakbij Venetië. Omdat de stad op de Unesco-werelderfgoedlijst staat, zijn zonnepanelen er verboden. Inwoner Giovanni Battista, oprichter van het familiebedrijf Dyaqua, bedacht daar wat op. Een zonnepaneel met het uiterlijk van een keramieken dakpan.

Het geheim van de onzichtbare zonnepanelen zit hem in 40

de bovenste laag. Die bestaat uit een polymeerverbinding met een heel lage moleculaire dichtheid, waardoor de fotonen uit zonlicht er gemakkelijk doorheen komen. De polymeerlaag kan zo worden bewerkt dat het geheel lijkt op keramiek. Inmiddels zijn ook steen-, hout- of betonstructuren mogelijk. Zo kan het paneel niet alleen voor daken worden gebruikt, maar ook voor muren of vloeren.

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Een paneel meet 45 bij 17 centimeter, weegt twee kilogram en levert onder de gunstigste omstandigheden 7,5 wattpiek vermogen.

De huidige generatie zonnepanelen leveren met datzelfde oppervlak het dubbele aan vermogen. Daarentegen mogen de panelen van Dyaqua wel op cultureel erfgoed worden gebruikt en bedekken ze het hele dak. Naast het opwekken van elektrische

energie dragen de panelen ook bij aan luchtzuivering, volgens Dyaqua. De panelen zijn namelijk in staat om via een fotokatalytisch proces smog af te breken tot onschadelijke zouten.

Werelderfgoedsite Pompeï gebruikt de panelen al om de fresco’s te verlichten en ook de daken van de Portugese stad Evora zijn bedekt met dakpannen van het bedrijf Dyaqua. (SB)

•

foto : dyaqua

T E K S T: P A U L S C H I L P E R O O R D E N S I J A V A N D E N B E U K E L

Waterwegscanner Rivieren, meren en havens in kaart bren­ gen was tot nu toe grotendeels mensen­ werk. Een robotvaartuig kan het nu ook en zelfs beter.

Dashboardbril Navigeren is op de motor­ fiets lastiger en zeker gevaarlijker dan in de auto.

De ConnectedRide Smart­ glasses van BMW Motorrad projecteert daarom route­ informatie in het blikveld van de motorrijder.

In bepaalde automodellen is het head-up display (HUD) al standaard leverbaar. Dit systeem projecteert dashboard- en routeinformatie op de voorruit.

Het beeld is gefocusseerd op ‘oneindig’ zodat de bestuurder zich gewoon op de weg kan concentreren, wat de veiligheid moet verbeteren. Een goed werkend systeem voor motorrijders was er nog niet. BMW, dat HUD in de 3- en 5-serie levert, komt nu met een motorbril voorzien van een HUD. ConnectedRide Smartglasses kan via bluetooth worden ver-

foto ’ s : bmw motorrad ; fraunhofer iosb

bonden met een smartphoneapp. Deze projecteert relevante data, zoals de gereden snelheid en gps-routeinformatie, in realtime op een van de lenzen van de bril. Hierdoor kan de motorrijder beter en sneller anticiperen.

De positie van de projectie en de instellingen zijn vooraf via de app of tijdens het rijden te verstellen via een multicontroller op het stuur. Zo is onder meer de detaillering van de navigatie in te stellen van eenvoudig met pijlen tot uitgebreid inclusief straatnamen.

De batterij houdt het op een volle lading tien uur vol. De bril is ergonomisch ontworpen voor optimaal comfort, is leverbaar in twee verschillende maten en met verschillende neussteuntjes.

Ook zijn er verschillende type lenzen leverbaar. De verkoopprijs bedraagt 690 euro. (PS)

Een accurate kaart van waterwegen is belangrijk voor de veiligheid van het scheepvaartverkeer, de infrastructuurplanning en voor wetenschappers om de verandering van rivierbeddingen en kustlijnen te kunnen volgen.

Elke twee jaar worden daarom nieuwe kaarten van de waterwegen gemaakt: een handmatig en tijdrovend proces.

Het Duitse onderzoeksinstituut Fraunhofer IOSB biedt daarvoor nu een alternatief: een autonoom vaartuig dat waterwegen zelfstandig in kaart kan brengen. Fraunhofer gebruikte het commercieel verkrijgbare ‘Otter’-platform van het bedrijf Maritime Robotics en rustte het vaartuig uit met sensoren en andere hardware.

Het vaartuig is klein en licht; het is slechts twee bij anderhalve meter groot en weegt 64 kilogram.

Het vaartuig meet zowel het wateroppervlak als de diepte van de waterweg en verwerkt die gegevens in een 3D-kaart. Het vaartuig tekent vervolgens net als een robotstofzuiger een zigzagroute over het gebied uit en ontwijkt daarbij bewegende en uitstekende objecten.

Voor metingen aan het wateroppervlak gebruikt het vaartuig laserscanners en camera’s.

Onderwater brengt een multibeam sonar de afstand tot de bodem in kaart. Fraunhofer testte het prototype in een aantal meren en experimenteert ook bij kustlijnen in de Oostzee, waar het water honderden meters diep is.

Wat de vinding zo waardevol maakt volgens Fraunhofer, is dat de robot gemakkelijk kan worden aangepast voor andere doeleinden, zoals het uitbaggeren van waterwegen en voor passagier- of vrachtvervoer. Uiteindelijk zou de robot onderdeel kunnen worden van een intelligent systeem dat spoor-, weg- en watervervoer met elkaar stroomlijnt. (SB)

•

•

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

41

EUREKA

Dubbeltrapper Elektrische cargofietsen zijn ideaal om in steden emissievrij spullen te vervoeren. Het Duitse bedrijf Veload vergroot de mogelijkheden met een tweede stoel voor een extra paar trapbenen.

De Veload is een vierwielige cargofiets met achterop een groot laadplateau. Voorop staan twee verstelbare ergonomische stoelen met elk een set peda­ len. Beide zijn verbonden met de achteras, zodat er een of twee personen tegelijk kunnen trappen. Ze krijgen daarbij dankzij een elektromotor op de achteras elektrische traponder­ steuning tot een snelheid van 25 kilometer per uur. De linker persoon is verantwoordelijk voor sturen, schakelen en remmen.

De fiets weegt 130 kilogram en is 2,8 meter lang en 1,25 meter breed. Het formaat van

42

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

het laadplateau is afgestemd op standaard europallets. Het laadvermogen is maximaal tweehonderd kilogram. Dit gewicht wordt ondersteund door schroefveren op de achterwielen. Een belangrijke kanttekening is wel dat het totaalgewicht de vierhonderd kilogram niet mag overschrij­ den. Dat betekent dat twee per­ sonen van elk 75 kilogram nog 120 kilogram vracht kunnen meenemen.

Op het vrachtplateau zijn ook speciale opbouwen te plaatsen, zoals een afgesloten werkplaats of een dak van zonnecellen voor op de camping. De fiets

is standaard uitgerust met een stopcontact van 220 volt. Ook is er een langere variant met 65 centimeter meer laadlengte; onder meer geschikt als duur­ zame, emissievrije lijkwagen.

De accu levert op tien uur laden een bereik van zestig kilometer. De fiets is voorzien van een regeneratief rem­ systeem waardoor die waarde nog iets gunstiger kan uitvallen.

De Veload is verder uitgerust met hydraulische schrijfremmen op alle vier de wielen, negen versnellingen en elektrische verlichting, inclusief knipper­ lichten. De prijs bedraagt ruim veertienduizend euro. (PS)

•

foto : veload

Slim opnameapparaat Notulen uitwerken of interviews transcriberen is een tijdrovend klusje. Opnameapparaat Plaud doet het niet alleen binnen vijf seconden, maar vertaalt de informatie ook nog eens in een samenvatting, bullets of een to-dolijstje.

Draadloze inductie De barbecue is het favoriete kookgerei op de camping. Voor wie liever emissievrij kampeert, is er binnenkort de draadloze inductiekookplaat Chef.

Elektrisch of met inductie koken is net als thuis ook op de camping in opkomst. Het is niet alleen schoner en veiliger dan koa ken op gas, maar ook een stuk efficiënter.

Koken met inductie is het meest efficiënt en gaat bovendien sneller dan elektrisch of op gas.

Compacte inductiekookplaten op accua of netstroom waren er al, maar op battea rijen nog niet vanwege het relatief hoge energieverbruik. Het Amerikaanse bedrijf Newr zegt dat nu voldoende efficiënt te kunnen met de Newr Chef.

Het apparaat is nog in ontwikkeling, maar sommige details zijn al wel bekend.

De ronde kookplaat heeft een diameter van 28 centimeter en de batterijen zijn verwerkt in de dikke bodem. Twee van die kookplaten zijn via een docking station aan elkaar te koppelen tot een tweepita ter. De inductiekookplaat is te bedienen via een smartphoneaapp en kan een maximumtemperatuur van ruim 350 graden Celsius bereiken.

Het productiemodel van Newr moet straks in staat zijn alle maaltijden van een dag te bereiden op een enkele batterija lading. De kookplaat kan vervolgens draadloos worden opgeladen. Behalve op de camping kan de Newr Chef natuurlijk ook worden toegepast op andere plekken, zoals in tiny houses, op studentenkamers en op boten. Het eerste model moet eind dit jaar op de markt komen voor bètaa testen. (PS)

Het opnameapparaat Plaud Note is slechts 7,6 bij 5 centimeter, minder dan drie millimeter dik en kan met een magneet achter op een telefoon worden bevestigd.

Een druk op de knop start de opname en een schakea laar wisselt tussen opname van telefoongesprekken en omgevingsgeluid. Plaud kan dertig uur achter elkaar opnemen en heeft een geheugen van 64 gigabyte (480 uur opnamen).

Toch zitten de unieke eigenschappen van het apparaa tje niet in de hardware maar in de functies van ChatGPT. Daarmee maakt het opnameapparaat niet alleen hoge kwaliteitsopnamen met noice cancellingaalgoritmen, maar verwerkt het spraakopnamen binnen vijf seconden in een vorm op aanvraag, zoals notulen, agendaaafspraa ken of mindmaps.

Gratis is Plaud niet. Los van de aanschafkosten van 140 euro, heeft de gebruiker een abonnement nodig van 8,80 euro per maand om toegang te krijgen tot de functies van ChatGPT, zeshonderd minuten aan opslaga ruimte en transcripties in 57 talen.

Plaud Note is open over het privacybeleid en zegt de veiligheid van gebruikers voorop te stellen. Geluidsa opnamen zijn versleuteld en niet toegankelijk voor de servers van Plaud, alleen de gebruiker kan de transcripa ties raadplegen, én ChatGPT. Open AI, het bedrijf dat ChatGPT ontwikkelt, kan de inhoud van de geluidsa opnamen namelijk wel gebruiken om de modellen te trainen die ChatGPT aandrijven.

Ook is het verstandig om voor het gebruik van Plaud voor telefoongesprekken eerst even de regelgeving te raadplegen. In sommige Amerikaanse staten is het naa melijk wettelijk vereist dat alle partijen van opnamen op de hoogte zijn. In Nederland is dat echter niet het geval, slechts één partij hoeft op de hoogte te zijn van een opname van een telefoongesprek. Vanaf dezse maand is Plaud Note leverbaar. (SB)

•

•

foto ’ s : cavevan ; plaud

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

43

EUREKA

Inspectierobot Welk robotontwerp is perfect om zich onder de meest uitdagende omstandigheden te kunnen voortbewegen?

Amerikaanse ingenieurs bouwden een bolvormig exemplaar dat tegelijk rolt en vliegt.

De hybrid mobility robot (HMR), ontwikkeld door Revolute Robotics, heeft een uniek ontwerp. De HMR heeft een lichtgewicht, bolvormig uitwendig skelet dat bestaat uit een aantal metalen ringen.

Daar binnenin zitten twee ringen waaraan alle techniek is opgehangen. Dit behelst bijvoorbeeld de besturings­ techniek, een multicopter­aan­ drijfsysteem met vier propellers en een aanpasbare reeks sensoren.

44

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Om zich voort te bewegen maakt de robot slim gebruik van een combinatie van rollen en vliegen. Rollen kost vijf keer minder energie dan vliegen, maar even opstijgen is ideaal om grotere obstakels te ver­ mijden. Ook ondersteunen de propellers de aandrijving om steile hellingen op te rollen.

Het uitwendig skelet heeft wat flexibiliteit om tijdens het rollen, draaien, opstijgen en landen als schokbreker te fungeren.

Revolute Robotics ontwikkelt momenteel de eerste commer­ ciële toepassingen. Het Ameri­ kaanse bedrijf denkt daarbij in eerste instantie aan autonome inspectie van pijpleidingen of mijnschachten.

Een unieke eigenschap is dat de HMR door leidingen kan rollen en ook verticale secties in kan vliegen. Andere moge­ lijke toepassingen zijn als ver­ kenningsdrone voor politie­ en veiligheidsdiensten, hulpdien­ sten en defensie. (PS)

•

foto : revolute robotics

Rolf zag een grootheid

Sommige dingen stralen misschien geen hoogwaardig ingenieurswerk uit, maar getuigen wel van denken als een ingenieur.

De millimeter

Pollensensor Door klimaatverandering neemt de kans op hooikoorts toe. Een nieuwe Zwitserse sensor kan pollen en andere deeltjes sneller en nauwkeuriger voorspellen.

Afgelopen lente werd in Zwitserland een recordhoogte aan pollenconcentraties gemeten. Reden voor onderzoekers van de École polytechnique fédérale de Lausanne (EPFL) een nieuw meetinstrument te installeren dat meer soorten pollen sneller en nauwkeuriger opspoort.

Het instrument bestaat uit een verticale laser die deeltjes tot drie kilometer hoogte kan opsporen. Het werkt met een lidarsysteem dat licht detecteert en afstand meet met een gepulseerde uv-laser. Een ontvangststation vangt het gereflecteerde licht op en maakt een ‘digitale vingerafdruk’ van de pollen in de lucht. Het lidarsysteem is nog in de experimentele fase.

Wereldwijd bestaan er vier vergelijkbare systemen. Nieuw aan het systeem in Zwitserland is het grote bereik, de mogelijkheid tot 3D-opnamen en de snelle dataverwerking. Bij eerdere pollensensoren kon er een week verstrijken tussen dataverzameling en verwerking.

In de toekomst hopen de onderzoekers een soort buienradar voor mensen met hooikoorts te ontwikkelen: een 3D-kaart die realtime de pollenconcentraties in de lucht weergeeft. Want de hoeveelheid pollen in de lucht fluctueert gedurende de dag enorm. Rond het middaguur worden de hoogste concentraties bereikt op de meetlocatie in Zwitserland. Dit heeft te maken met de hoge instraling van de zon waardoor de pollenproductie voor bepaalde planten dan maximaal is.

Het meetapparaat herkent ook andere deeltjes in de lucht, zoals rook-, stof- en biologische deeltjes. Door al die soorten deeltjes te leren herkennen en te volgen, hopen de onderzoekers de invloed ervan op de gezondheid, de wolken en het klimaat beter te begrijpen.

(SB)

•

FOTO ’ S : ARMAND GOY /2023 EPFL ; ROBERT LAGENDIJK ( PORTRET ); ROLF HUT

Vol bewondering kijk ik naar de rechte hoek die de drooggevallen bedding van de beek maakt (zie foto). De reden: de grond onder aan de heuvel beweegt met een paar millimeter per jaar naar het noorden en de heuvel niet. En dat al een paar millennia.

Ik sta tussen San Francisco en Los Angeles op een van de weinige plekken waar direct aan het oppervlak een breuklijn tussen twee aardplaten zichtbaar is: de San Andreas-breuklijn. Ik tel langzaam tot honderd en... ik zie geen verschil. Het effect van een paar millimeter per jaar, zie je pas als je honderden jaren geschiedenis bekijkt. Rapporteren in millimeters per jaar voelt alsof het om een klein effect gaat. Maar wel een met grote gevolgen.

Hoewel het hier rustig gaat, vormt dezelfde beweging in zowel San Francisco als Los Angeles een enorme bedreiging in de vorm van aardbevingen.

Ook in watermanagement gaat het vaak over millimeters. Een bui van vijf millimeter regen, dat klinkt niet als veel water. Maar denk eens aan een groot plein en zet op elke vierkante meter vijf pakken melk van één liter. En giet dan al die pakken melk in één keer in de rioolput op dat plein: die hoeveelheid water moet het riool verwerken van alleen die vijf millimeter regen.

Of het nou om ‘millimeters per jaar’ maal ‘eeuwen’ gaat, of ‘millimeters per vierkante meter’ maal ‘vierkante kilometers’: een klein getal vermenigvuldigd met een heel groot getal is al snel een groot getal. Zonder speciale (ingenieurs)opleiding zijn mensen vrij slecht in het omgaan met deze ordegrootten – een bui van vijf millimeter of een beweging van millimeters per jaar klinkt dus als weinig. Op onze menselijke schaal associëren we de millimeter met ‘klein’. Beweging van millimeters per jaar of een paar millimeter regen is handig als rekeneenheid, maar communiceert slecht: het lijkt allemaal wel mee te vallen.

Communicatie over aardbevingen gaat in de schaal van Richter, een logaritmische schaal van de hoeveelheid energie vrijkomt bij een aardbeving. Maar ook dat is lastig: een diepe zware beving heeft veel minder gevolg (voor de mens) dan een beving met epicentrum direct onder een stad.

Bij communiceren is het belangrijk aan te sluiten bij de belevingswereld van de ontvanger van het bericht. Daarbij vasthouden aan de ‘correcte’ eenheid die we als ingenieurs gebruiken, is wel correct, maar niet effectief.

Rolf Hut is universitair hoofddocent aan de TU Delft, maker, spreker en schrijver.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

45

Wat drijft de hedendaagse ingenieur?

Johan ten Houten is elektrotechnisch ingenieur. Tot zijn zestigste werkte hij vooral in de cybersecurity en fraudebestrijding. Nu zet hij zich in voor een autismevriendelijker wereld.

‘Ik wil de wereld autismevriendelijker maken’ Tekst: Marlies ter Voorde • Foto: Bianca Sistermans

‘Mensen die op het autistisch spectrum zitten, kunnen op veel plekken prima functioneren. Dat heb ik gezien toen ik in de cybersecurity en later ook in de fraude­ bestrijding bij Deloitte werkte. Dingen zoals data­ analyse of patroonherkenning, kunnen ze zelfs beter dan mensen die niet op het spectrum zitten – generaliserend gesteld dan. Toch gaat het vaak mis en dan dikwijls we­ gens problemen die eigenlijk vrij simpel op te lossen zijn.

Dat steekt mij, vooral omdat ikzelf kinderen heb met autisme. Daarom wil ik de wereld autismevriendelijker maken. Ik werkte al als vrijwilliger bij de Nederlandse Vereniging voor Autisme en dit ga nu uitbreiden. Mijn baan heb ik vorig jaar opgezegd.’

Lekker weer, hè?

‘Veel mensen met autisme lopen vast of worden onder­ gewaardeerd. Dat kan vereenzaming veroorzaken. Van de mensen met autisme met een gemiddelde tot hoge intelligentie, zit meer dan de helft werkloos thuis. Dat is treurig, daar wil ik iets aan doen. Vaak zijn simpele oplossingen al voldoende: tijdig en helder communice­ ren over aanstaande veranderingen bijvoorbeeld. Uitein­ delijk heeft iedereen daar baat bij. Mensen met autisme houden niet van verandering. Veel van hen zijn ook niet goed in small talk. “Lekker weer, hè?” vinden ze maar een rare vraag. Dat zie je toch zelf wel? Ik werkte bij een bedrijf waar de arbeidspsycholoog dit soort gesprekjes met een aantal mensen had geoefend. Dat leidde tot een geheel eigen kantoorhumor. Als die mannen elkaar tegenkwamen op de gang, begon de ene over het weer en schoot de andere in de lach. Ik heb een passie voor mensen en weet hoe ik met ze moet omgaan. Niet dat ik de vlotte babbel heb van de autohandelaar die zelfs op de noordpool nog een koelkast kan verkopen, maar ik zie vaak wat goed is voor iemand en wat niet. Dat beïnvloedt

mijn stijl van leiding geven en is goed voor het bedrijf: happy people make happy clients, and happy clients make a healthy profit.’

Prikkels ‘Waar ik op hoop, is dat het bewustzijn groter wordt. Ik wil mensen leren hoe je een bedrijf of school autisme­ vriendelijk maakt. Dat gaat bijvoorbeeld om communi­ ceren zonder dubbelzinnigheden en zonder dingen weg te laten die een persoon zonder autisme als vanzelfspre­ kend beschouwt, maar dat voor iemand met autisme misschien niet zijn. Denk aan tentamenvragen op school, waarbij de leraar er automatisch vanuit gaat dat iedereen begrijpt dat er bij alle antwoorden ook een uitleg moet komen. Daarnaast is het belangrijk dat een werknemer een overvloed aan prikkels kan en mag vermijden. Een verplichte vrijdagmiddagborrel kan bijvoorbeeld te veel zijn aan het einde van de week.’

Certificering ‘Toen ik op LinkedIn had gezet dat ik dit ging doen, kreeg ik veel reacties, zowel van mensen die zelf op het spec­ trum zitten als van bijvoorbeeld cybersecurity­bedrijven die zeiden: wij zoeken deze mensen, maar weten niet hoe we ze moeten benaderen. Dat laatste komt door­ dat HR­medewerkers zelf vrijwel nooit op het spectrum zitten – dan waren ze namelijk nooit HR­medewerker geworden. Wie het zelf niet heeft, leeft in een heel andere wereld. Dan is het lastig te begrijpen. Daarom zou ik wil­ len dat er een vorm van certificering komt. Zodat je weet, als er een bordje “autismevriendelijk” bij de voordeur hangt: hier kan ik rekenen op begrip en een autisme­ vriendelijke omgeving. En als ik een probleem heb, is er iemand bij wie ik terecht kan en die begrijpt hoe ik in elkaar zit.’ • SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

47

ZORGTECHNOLOGIE T E K S T: M A R L I E S T E R V O O R D E

Ontwerpen voor een beter leven

Innovatieve hulpmiddelen Een toegankelijker wereld en meer zelfstandigheid voor mensen die afhankelijk zijn van hulpmiddelen.

Dat is wat het team van Ability Tech wil bereiken.

De ontwerpers van nieuwe zorgtechnologie werken hiervoor samen met de toekomstige gebruikers.

Spanning in het Design Lab. Zal de sjoelmachine het doen? foto : richard

Op een sjoelbak in het Design Lab van de Universiteit Twente staat een apparaat met twee horizontaal naast elkaar liggende wieltjes. Een daarvan draait razendsnel in het rond, het andere is net stilgevallen. Universitair docent robotica Edwin Dertien bekijkt het apparaat aan alle kanten, enkele omstanders denken mee. ‘Het losse draadje hier misschien?’ ‘Nee, dat hoort zo.’ Op de achtergrond rijdt een rolstoel rond – geheel zelfstandig, er zit niemand in. Het is een zomerdag begin juli, het middagprogramma van het symposium van het team Ability Tech gaat bijna beginnen. Dan mogen de bezoekers tijdens een hackaton meedenken en -bouwen aan wat een volautomatische, met oogbewegingen bestuurbare sjoelautomaat moet worden.

bussink / ability tech

48

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Hulpmiddelen Het team van Ability Tech maakt technische hulpmiddelen die het leven van mensen met een beperking verbeteren. Dit gebeurt in de vorm van projecten van masterstudenten die het stokje aan elkaar doorgeven of na hun project blijven hangen om hun opvolgers te begeleiden. De mensen voor wie de techniek is bedoeld, zijn nadrukkelijk bij de projecten betrokken.

Het eerste project, dat zeven jaar geleden is gestart en nog altijd draait, begon met een vraag van kunstenaar Andrei Fokkink. Hij is gebonden aan een rolstoel en zowel voor communicatie als voor het maken van zijn kunstwerken afhankelijk van een ooggestuurde computer. Om zich te verplaatsen met zijn rolstoel heeft hij

altijd iemand nodig. Een rolstoel die zelf naar een gekozen plek rijdt, zou een verbetering van Fokkinks leven zijn. ‘Het lijkt me gaaf om zelf een rondje park te doen’, zegt hij op de website van Ability Tech.

Zijn vader Arie, ingenieur, besloot er werk van te maken. ‘Want, zoals een vriend me ooit vroeg: als een Tesla zelfstandig kan rijden, waarom een rolstoel dan niet?’

Zo kwam hij eerst bij hogeschool Saxion en daarna bij de Universiteit Twente terecht, vertelt hij op het symposium.

Meerwaarde Op dit moment kan Fokkink in zijn nieuwe rolstoel alleen in de gecontroleerde omgeving van het lab rondrijden. Voor de doorontwikkeling en de uitrol van het concept – en om het ook voor andere mensen beschikbaar te maken – zijn de mensen van Ability Tech op zoek naar bedrijven. ‘En naar feedback vanuit hulpmiddelenverstrekkers en zorginstellingen’, zegt vader Fokkink.

‘Zitten zij op een dergelijke rolstoel te wachten? Gaan zorgverzekeraars dit straks vergoeden? Heeft een zelfstandig bestuurbare rolstoel voor veel mensen meerwaarde?’

Als de kniehoge, zelfrijdende robot Blue Bot straks een grijp­ arm heeft, kan hij een nuttige assistent zijn. foto : de ingenieur

Dat heeft het zeker, zegt ergotherapeut Leonie Snijders van Louwman Care, een bedrijf waar hulpmiddelen voor de zorg kunnen worden ingekocht. ‘Jezelf kunnen verplaatsen zonder daar iemand anders voor nodig te hebben, dat is zó belangrijk. Niet alleen om zelfstandig een lange rit te maken, maar bijvoorbeeld ook om je rolstoel naar de schaduw te kunnen verplaatsen als je het te warm krijgt of om de televisie uit te zetten als er een concert van André Rieu begint.’

Op dit moment is de hulpmiddelensector nog te veel gericht op het aanbod in plaats van op de vraag, vindt Snijders. ‘Het lijkt triviaal dat je eerst aan de cliënt vraagt wat de zorgvraag is en daarbij dan een oplossing gaat zoeken, maar in de praktijk gebeurt dat vaak niet.’

Co-creatie Ook Femke Nijboer benadrukt het belang van ‘kijken wat er nodig is’. Zij is gepromoveerd op breincomputerinterfaces en doet nu onder meer onderzoek naar de levenskwaliteit van mensen met het locked in-syndroom, mensen die nog prima kunnen denken, maar vrijwel niets meer kunnen bewegen. In haar

t

Blue Bot en Spotje Daar gingen de studenten aan de slag – met als voorlopige resultaat de rolstoel die nu zijn weg zoekt in de grote hal van het Design Lab. ‘Een ooggestuurde rolstoel klinkt wellicht meer voor de hand liggend’, zegt Sjoerd de Jong, een van de studenten van Ability Tech.

‘Maar als je beweegt, ga je ook om je heen kijken. En hoe weet de rolstoel dan of je ergens heen wil of gewoon iets wil zien?’

Met de ogen sturen via een scherm lost dat probleem op. Daar bestaat dan ook al apparatuur voor. Zoals de Eyedrivomatic, die een paar jaar geleden werd bedacht en ontwikkeld door de Engelse programmeur en ALSpatiënt Patrick Joyce. ‘Maar met de ogen sturen is heel intensief en vermoeiend’, zegt De Jong. ‘Het is een stuk comfortabeler om alleen de bestemming te hoeven invoeren.’

De studenten begonnen met kleinere projecten dan een rolstoel. Zo maakten ze Blue Bot, een kniehoge, rondrijdende robot. Het belangrijkste gereedschap van Blue Bot is de lidarsensor waarmee die zijn omgeving scant om obstakels te detecteren en te ontwijken. ‘En hij krijgt nog een grijperarm’, vertelt masterstudent Bas van der Boom, die het robotje samen met Boris Gerretzen ontwikkelde. ‘Dan kan hij straks deuren openhouden, drinken inschenken en boodschappen verzamelen in de supermarkt.’

‘En hier hebben we Spotje’, zegt De Jong. Hij toont een schijf voorzien van bedrading, die nog het meest weg heeft van een robotgrasmaaier. Spotje is een voorloper van de module waarop de zelfrijdende rolstoel nu staat en maakt net als Blue Bot gebruik van lidar om nergens tegenaan te botsen. De uiteindelijke rolstoel is daarnaast voorzien van een lange stok met een camera, die hoog boven de stoel uitsteekt. Deze filmt de omgeving van bovenaf om ook uitsteeksels te ontwaren die de sensor op de grond niet ziet, zoals tafelbladen.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

49

ZORGTECHNOLOGIE

Probleem met de sjoelmachine: er is een wieltje gestopt met draaien. foto : de ingenieur

“

Co-creatie is

te passen voor iemand met de ziekte van Duoptiek schieten we soms met al onze highsamen met chenne die weinig kracht meer in zijn hantechoplossingen het doel een beetje voorbij.

Nijboer: ‘Wie uitgaat van het maakbaarde persoon den had. Ik luisterde steeds heel goed naar zijn problemen en ging dan in het lab allerlei heidsprincipe, zegt eigenlijk: Jij bent stuk, we voor wie het aanpassingen doen.’ gaan je repareren. Terwijl je ook kunt zeggen: is om de Daarna ging Dertien samen met Patrick Je bent prima zoals je bent, maar heb je nog iets nodig waarmee we je kunnen helpen?’ tafel zitten Lodiers terug naar de patiënt in Limburg om te kijken of het werkte. ‘Ja, ik kan zien Als voorbeeld noemt ze een man in een roldat je weer erg je best hebt gedaan’, horen de stoel, actief als belangenbehartiger van mensymposiumgangers de man in de filmbeelden sen met chronische ziekten en handicaps, die keer op keer teleurgesteld zeggen. ‘Wil je nog aan een van haar projecten deelnam. Omdat hij zacht en onduidelijk sprak, werd hij bij vergaderingen vlaai?’ Pas als Dertien besluit een homp klei mee naar vaak over het hoofd gezien. Men verstond hem niet en Limburg te nemen en het ontwerp echt samen te maken, veel mensen gingen er vanuit dat hij verstandelijk ook ontstaat er een controller waaraan de man iets heeft. niet helemaal in orde was.

Nijboer: ‘Het eerste waar een ingenieur dan aan denkt, Vuur! is een mooie en wellicht slimme luidspreker, die zorgt dat Aan het einde van de dag is de sjoelmachine-in-wording hij wél duidelijk verstaanbaar wordt. Bij ons deed hij mee een stuk gevorderd. Ook met één wieltje werkt het apin een co-creatieproject, waar UT-student Michael Bui paraat naar behoren, blijkt als Dertien er zachtjes een de oplossing echt samen met de cliënt zocht. Uiteindelijk sjoelsteen tegenaan duwt. Deze wordt tussen de wieltjes werd die oplossing een visitekaartje in de vorm van een getrokken en dan op hoge snelheid weggeschoten. ‘De kort filmpje, zodat hij snel en doelgericht aan mensen volgende stap is een buis erboven, waar de sjoelstenen met wie hij te maken heeft kan laten zien wie hij is en een voor een uit kunnen vallen’, zegt Dertien. wat hij doet. Dat bleek effectief.’

Het apparaat met de ogen aansturen is dan al gelukt: Echte co-creatie betekent samen met de persoon voor de hackaton eindigt ermee dat Fokkink het draaiende wie je iets ontwikkelt aan tafel gaan zitten, merkte ook apparaat voor het plankje van de sjoelbak van links naar Dertien, toen hij daarmee zelf enkele jaren geleden voor rechts beweegt en dan het commando geeft om te vuren. het televisieprogramma ‘We gaan het maken!’ flink on- Prima voor de levenskwaliteit – maar of de zorgverzederuit ging. ‘Mijn opdracht was een gamecontroller aan keraar het apparaat gaat vergoeden is nog afwachten. •

’’

50

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Book your stand

Be part of Europe’s leading event for the entire Offshore Energy industry WWW.OFFSHORE-ENERGY.BIZ/OEEC2023

Created and produced by

De Ingenieur in gesprek

Robin Bergman verkent de toekomst van het lichaam

‘Kleding is ook een vorm van enhancement’ Hoe maakbaar is ons lichaam? Willen we het verbeteren of aanpassen om onze identiteit uit te dragen? En hoe gaan we om met de uitdagin­ gen van oud(er) worden? Over dat soort vragen wil toekomstonder­ zoeker Robin Bergman mensen aan het denken zetten. Want iedereen heeft een lichaam, dus iedereen krijgt met deze vragen te maken.

Tekst: Marlies ter Voorde

De techniek schrijdt voort – denk aan hulpmiddelen, implantaten en genetische modificatie – en ook de so­ ciale omgeving waarin we leven is aan veranderingen onderhevig. Dat gaat mensen hoe dan ook beïnvloeden.

Maar wat is wenselijk als het om het lichaam gaat? Om hier achter te komen, werkt Robin Bergman sinds maart 2022 bij de Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) aan een verkenning van de toekomst van het lichaam.

U onderzoekt de gewenste toekomst van het menselijk lichaam. Maar is het niet gewoon een kwestie van afwachten wat de evolutie ons gaat brengen?

‘Dat ligt er aan wat we precies als het menselijk lichaam beschouwen. Veel mensen denken daarbij aan iets puur biologisch, maar ook sociale en mentale processen spelen een rol. De sociale keuzen die iemand maakt, beïnvloeden het fysieke lichaam. Ik vind dat interessant.

In mijn ogen vormen de fysieke, sociale en mentale dimensie en de interactie daartussen samen het lichaam.

Over de gewenste toekomst van dat lichaam heb ik met experts uit verschillende disciplines gesproken. Dat heeft drie thema’s opgeleverd: enhancement, dus verbetering van het lichaam, ageing ofwel gezonder ouder worden en identity, het uitdragen en vormgeven van je identiteit.

Binnen al die thema’s speelt de vraag wat wenselijk is.

Als het bijvoorbeeld gaat over verbetering, vinden we grote kosmetische ingrepen voor identiteitsdoeleinden dan wenselijk? Dit voorbeeld laat al zien dat de thema’s zelf ook weer verbonden zijn.’

52

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Is de uitkomst van dat soort vragen niet nogal persoonsafhankelijk?

‘Iedereen moet voor zichzelf de afweging maken: wat wil ik en wat voor implicaties heeft dat voor mij en voor de mensen om me heen? Daarnaast zijn er de kosten en de baten voor de maatschappij. Ik denk dat het goed is dat we daarover nadenken, of het nu gaat over medica­ tie en behandeling, over het uitdragen van je identiteit of over de manier waarop je zorg wilt ontvangen als je oud en minder mobiel bent geworden. Wat voor de één superwenselijk is, kan voor een ander een verschrikking zijn. Neem een personal robot assistant die mensen kan wassen en douchen. Sommige mensen lijkt dat prettig, anderen moeten er niet aan denken. Maar wie mogelij­ ke toekomsten heeft gezien, kan juist daardoor in zijn leven keuzen maken om te voorkomen er ooit mee te maken te krijgen. Daarom moeten we er nu met elkaar over praten. We moeten samen de mogelijke toekomst­ scenario’s verkennen en een balans vinden, zodat we iets overhouden dat zowel werkbaar als wenselijk is. Door na te denken over toekomstscenario’s kunnen mensen anticiperen op wat ze zelf willen.’

Dus wat iemand wil, kan iets anders zijn dan wat wenselijk is?

‘Ja. Je kunt een groot onderzoek doet naar wat mensen willen en daar kan uitkomen dat iedereen ingrijpende plastische ingrepen wil om er prachtig uit te zien. Maar of dat wenselijk is, hangt ook af van de kosten, ten kos­ te van wie of wat dat moet gaan en hoeveel extra druk

2011 - 2015: studeerde product design aan de kunstacademie Willem de Kooning in Rotterdam 2014 - 2015: trainee bij Next Nature in Amsterdam, een instituut dat nadenkt over nieuwe perspectieven voor de toekomst 2015 - 2018: master media technologie, Universiteit Leiden 2018 - 2022: technology experience designer bij Deloitte 2022 - heden: toekomstonderzoeker bij STT

Wat is het uiteindelijke doel? Wilt u achterhalen welke ontwikkelingen misschien een beetje moeten worden afgeremd en welke andere juist gestimuleerd?

‘Nee. We willen dit soort ontwikkelingen niet sturen, we hopen dat het gesprek erover genuanceerder wordt. Ik probeer ook bepaalde ideeën over het verbeteren van het lichaam een beetje te demystificeren. Veel mensen denken als het over enhancement gaat: “Wat is dat nou weer?

Dat moeten we maar niet doen.” Maar neem bijvoorbeeld kleding – dat is óók een vorm van enhancement.

Daar staat niemand bij stil, want het is al een heel oude foto : sam rentmeester

technologie. Al gaat kleding ook over identiteit, het is iets heel persoonlijks. Door uit te zoomen en ook dit soort zaken onder de aandacht te brengen, hopen we dat we hierover helderder gesprekken kunnen voeren.’

Wat zijn de huidige vragen rond de toekomst van enhancement? Gaat dat om dingen als hersenimplantaten waardoor blinden weer kunnen zien en de vraag of ze dat wel willen?

‘Enhancement betekent dat je je lichaam in staat stelt iets te doen wat het zelf niet kan. Dat kan een hechting zijn als het lichaam een wond zelf niet dicht krijgt, maar misschien valt make-up er ook wel onder. In de sociale context dan – ook hier kun je weer door verschillende lenzen naar kijken. In de sportfilosofie definieert men drie soorten interventies als enhancement, dat levert een bruikbare onderverdeling op om het gesprek genuanceerd te kunnen voeren. Ten eerste zijn er de inter-

t

er hierdoor op het zorgsysteem komt te staan. Wat wij vooral proberen te doen is mensen handvatten aanreiken en invalshoeken aanbieden, zodat ze zelf over al deze onderwerpen kunnen nadenken. Dat wordt niet makkelijk, maar ik hoop dat we zo een bijdrage leveren aan het voeren van het gesprek.’

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

53

QUOTE

Door je dromen te visualiseren kun je proberen mensen ervan te overtuigen

venties die iets corrigeren dat kapot is.

Dat gaat bijvoorbeeld over het repareren van een botbreuk met gips of een operatie. Vervolgens zijn er interventies waarmee iets net zo goed als gemiddeld wordt gemaakt. Denk daarbij aan een bril of aan een gehoorapparaat voor slechthorenden. En tenslotte is er de extreemste vorm die iemand boven het normale niveau uit tilt. Daarmee krijgt iemand een toegevoegde capaciteit, waardoor hij ergens beter in wordt dan de anderen. In de sport is die laatste interventie natuurlijk niet toegestaan.’

Wat vind je zelf wenselijk?

‘Ik denk dat ik mijn eigen ideeën hierover achterwege moet laten. Iedereen heeft een lichaam, iedereen mag of moet hier misschien zelfs over nadenken. Als we tot een wenselijke toekomst willen komen, moeten er zoveel mogelijk mensen meedoen. En iedereen kan zich erover uiten, want het gaat eigenlijk gewoon over het leven.’

Jullie hebben een ontwerpwedstrijd uit­ geschreven – de inzendtermijn is net ver­ streken – met als thema de toekomst van het lichaam. Wat was het idee daarachter?

‘Met collectief dromen komen we misschien tot wenselijke ideeën. Dat willen we stimuleren. En ontwerpers denken vaak na over het maken van dingen voor de langere termijn. We hoopten dat er zoveel mogelijk makers uit zoveel mogelijk disciplines mee aan de slag zouden gaan.

Dat is gelukt. De inzendingen zijn te zien op het platform toekomstvanhetlichaam.nl. Mijn hoop is dat die inzendingen dezelfde functie krijgen als maquettes hebben voor architecten. Zo’n maquette is een medium om in het heden na te denken over hoe de toekomst zou kunnen zijn, om er je gedachten op te kunnen projecteren.

54

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Eigenlijk is het een soort tijdmachine, die mensen een blik in de toekomst biedt. Ik zie de ontwerpen uit de wedstrijd als onderdeel van de scenario’s, van de alternatieve toekomsten die we moeten verkennen.’

Waarom leidt collectief dromen tot wenselijke ideeën?

‘Collectief dromen kan invloed hebben op wat iemand wel of niet wil en leiden tot het vinden van waardering of gelijkgestemdheid. En door je dromen te visualiseren, kun je mensen ervan proberen te overtuigen. Dan krijg je medestanders en tegenstanders en dat maakt je sterker, genuanceerder en scherper. Het is ook niet uniek, veel bedrijven en organisaties doen dit al veel langer.

Voor hen is het noodzakelijk op een dergelijke manier de toekomst te verkennen, om risico’s in te schatten en te anticiperen op bepaalde veranderingen in de wereld.

Daar komt het ook een beetje vandaan.’

Gaan deze dromen over de toekomst van de wereldburger of van de westerse mens?

‘Het gaat alleen over Nederland, jammer genoeg. Dat heeft te maken met specifieke omstandigheden, zoals hoe we hier de zorg hebben ingericht en met de cultuur die per land verschilt. Daarnaast heeft ons zorgsysteem demografische uitdagingen die heel specifiek zijn. Uitbreiden naar andere West-Europese landen zou misschien kunnen, maar zelfs dat wordt al heel lastig.’

Wat zou je de lezers van De Ingenieur willen meegeven?

‘Het is fantastisch om dingen te verzinnen, te ontwerpen en goed door te rekenen. Maar af en toe moet je ook denken: waar willen we heen, wat zijn de dromen die we na willen jagen en hoe gaan we die werkelijkheid maken?’ • foto : stt

UIT DE VERENIGING Een greep uit het nieuws en het aanbod van activiteiten van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (KIVI).

Lidar voor dijkmonitoring De laser-radartechnologie lidar, die onder meer voor de topografische kaarten van het Actueel Hoogtebestand Nederland wordt gebruikt, is de afgelopen jaren snel ontwikkeld. De technologie past tegenwoordig op een iPhone en het detail van de metingen is sterk gestegen.

Voor het meten van dijken geeft dit nieuwe toepassingen. Zo kan, naast de buitenkant van de dijk, nu soms ook de binnenkant worden gemonitord. Bij deze workshop van het Netwerk Dijkmonitoring leert u hoe dat werkt.

Workshop: Het gebruik van lidar op en in dijken, Amersfoort, 27 september, 14.00-17.00 uur, kivi.nl/afdelingen/bouw-en-waterbouwkunde/activiteiten

Artificiële intelligentie ontmaskerd Na het uitkomen van ChatGPT-4 riepen meer dan duizend tech-experts op tot een pauze in de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie. De snelheid waarmee AI ons leven infiltreert zou volgens hen een bedreiging voor de samenleving kunnen zijn. Over de vraag of dat inderdaad zo is, gaat de lezing van Haroon Sheikh, filosoof, schrijver en bijzonder VU-hoogleraar strategic governance of global technologies, die voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid meewerkte aan Opgave AI. Sheikh ontkracht de spookverhalen en hypes en gaat in op de kansen en risico’s van kunstmatige intelligentie.

Lezing: Artificiële intelligentie – voorbij de hype, UTwente, 5 oktober, 19.30-21.00 uur, kivi.nl/afdelingen/kst/activiteiten

Uitbreiding van de haven

Waterstof of warmtenet?

De containervolumes in Rotterdam blijven naar verwachting de komende jaren sterk toenemen.

Havenbedrijf Rotterdam bouwt daarom verder aan de Prinses Amaliahaven op Maasvlakte II. In deze haven zijn momenteel twee containerterminals actief: APM Terminals en RWG. Samen gebruiken zij ruim drie kilometer aan kaden. Deze excursie voert u langs de plekken waar men nu nieuwe diepzee- en binnenvaartkaden aanlegt.

Hiermee kunnen de bedrijven de terreinen rond de haven straks verder ontwikkelen.

Excursie: Amaliahaven Rotterdam, 14 september, 14.15-18.30 uur, kivi.nl/afdelingen/bouw-en-waterbouwkunde/activiteiten

Woningen verwarmen met waterstof in plaats van aardgas klinkt klimaatvriendelijk. Maar voorlopig is verwarmen met warmtenetten een beter idee, vindt Bert van Renselaar, business director Energietransitie bij Sweco. Die geven meer zekerheid en zijn goedkoper. Over deze stelling gaat dit netwerkcafé.

Netwerkcafé: Liever een warmtenet dan verwarming met waterstof, Arnhem, 2 oktober, 19.30-22.00 uur, kivi.nl/afdelingen/regio-gelderland/activiteiten

BEELD : DEPOSITPHOTOS ; DANNY CORNELISSEN / HAVENBEDRIJF ROTTERDAM ( ONDER )

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

55

Ode aan de diepzee De diepzee is grotendeels on­ bekend terrein. Wetenschaps­ journalist Pieter van Dooren neemt de lezer mee op reis en schetst een breed beeld van een onontgonnen continent.

Tekst: Marlies ter Voorde

‘Langzaam kroop de naald van de diepte­ die jarenlang wetenschapsjournalist is meter omlaag. Zeshonderd meter. Buiten geweest. Hij schrijft soepel en spannend was het nu pikdonker...’ Zo begint de en weet de lezer mee te voeren. Hierdoor beschrijving van de elf kilometer lange reis verdwijnt de vraag: ‘Waarom moet ik dit van duikboot Trieste naar het diepste punt weten? Waar wil hij naartoe?’ naar de van de aarde in het boek In de diepzee is achtergrond, om plaats te maken voor het geen licht (maar wel rijkdom) van Pieter van gevoel dat je altijd al hebt willen weten Dooren. De poging lukte en alles liep goed hoe plaattektoniek werkt, wanneer de af – dit in tegenstelling tot de duik van de eerste zeemeermin werd beschreven, hoe Titan afgelopen juni waaraan menig lezer een goede duikboot in elkaar zit en dat onwillekeurig toch even zal denken. Toch DNA aantoont dat de biodiversiteit in de bleek de succesvolle duik in 1960 niet het diepzee weleens van het niveau van het startschot van een wereldwijde exploratie regenwoud zou kunnen zijn. van de diepe oceanen. Een halve Wat wel merkwaardig is, eeuw later hadden pas vijf landen vooral voor een boek dat zo een mens op een diepte onder de tjokvol informatie zit, is dat een 3500 meter gebracht. bronnenlijst ontbreekt. Hier We mogen De diepzee ligt ons niet, en daar verwijst Van Dooren de oceaan concludeert Van Dooren. We naar een goed boek dat hij heeft kennen de geografie van de wel dankbaar gelezen, maar het grootste deel maan en Mars veel beter. Maar van het verhaal wordt verteld zijn voor de diepzee is wél heel belangrijk, alsof hij de feiten gewoon ook voor de mens. Ze is klimaat­ alles wat hij toevallig in zijn hoofd had buffer, zuurstofleverancier, zitten. Ook een dankwoord met ons biedt afvalverwerker, voedselbron en mensen die hij heeft gesproken tegenwoordig ook interessant als ontbreekt. bron van zeldzame metalen zoals De feiten lijken aardig nikkel, kobalt en neodymium. te kloppen, maar even iets We mogen ons wel eens wat meer ver­ checken of meer lezen bij de bron is niet mogelijk. Bovendien is het vermelden diepen in dit ‘achtste continent’, zoals Van van bronnen gebruikelijk vanwege het Dooren de diepzee noemt. En om daar een argument: ere wie ere toekomt. begin mee te maken, schreef hij dit boek Aan het einde van het boek, in het over eigenlijk vrijwel alles wat met ermee nawoord, komt er dan toch een conclusie. te maken heeft. Wat voor dieren leven er?

We mogen de oceaan wel dankbaar zijn Hoe werkt de golfstroom? Waarom is de voor alles wat hij ons biedt, schrijft Van diepzee zo diep? Wat is de caissonzieke die Dooren, maar in plaats daarvan laten we duikers oplopen als ze na een diepe duik te hem door onachtzaamheid en onverschil­ snel omhoog zwemmen? Welke rol spelen oceanen bij de opwarming van het klimaat, ligheid langzaam maar zeker wegkwijnen. en andersom? Het komt allemaal aan de We overstelpen hem met afval, warmte orde. en CO2 en beroven hem van het zee­ leven. ‘Wij hebben de oceaan nodig, en De drijfveer van de auteur lijkt dan ook nu heeft de oceaan ons nodig’, zo citeert niet om de lezer stapsgewijs naar een eind­ de schrijver in het laatste hoofdstuk de conclusie te brengen, maar om zijn eigen Amerikaanse oceanograaf Sylvia Earle. En enthousiasme voor alles wat met de diepzee eigenlijk is dát de perfecte samenvatting te maken heeft te delen en de lezer te over­ van het boek. tuigen van het belang van de oceanen. Dat heeft een fijn, origineel en verrassend boek opgeleverd.

In de diepzee is geen licht (maar De informatiedichtheid in het boek is wel rijkdom). Over moed, mangaanknollen, Pompeiiwormen en een hoog. Dat de lezer bij gebrek aan houvast bewoonbare wereld niet in die informatie verdrinkt, is vooral te Pieter van Dooren | 199 Blz. | € 27,50 danken aan de schrijfstijl van Van Dooren,

“

’’

56

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Zo bouw je een zonne-auto Wie wil weten wat de studenten van het Delftse Solar Team zoal meemaken tijdens een jaar lang werken aan een zonnewagen, moet vooral de nieuwe documentaire Dansen in de woestijn bekijken.

Tekst: Jim Heirbaut

Het eerste spoor De introductie van stalen rails heeft de wereld voorgoed veranderd, betoogt de Britse historicus David Gwyn.

Tekst: Pancras Dijk

Wie verwacht dat het vertrekpunt van een boek over de geschiedenis van de spoorwegen in het tweede kwart van de negentiende eeuw zal liggen, heeft het bij het verkeerde eind. Dat is namelijk precies het tijdvak waar The Coming of the Railway van David Gwyn eindigt. De Britse historicus richt zich op de honderd jaar die aan de doorbraak van het spoorvervoer voorafging – met een aanloop die teruggaat naar prehistorische tijden en met soms verrassende doorkijkjes naar het heden.

Al voor het begin van de jaartelling versleepte men vracht over uitgesleten of uitgehakte stenen. Later werden voertuigen met uithollingen aan de onderzijde voortgetrokken over een spoor van boomstammen.

De vracht bestond veelal uit grondstoffen: de eerste spoorrails werden vrijwel uitsluitend aangelegd in en rond mijnen of bossen.

De grote doorbraak waarop Gwyn vanaf de eerste bladzijde van zijn boek preludeert, kwam niet zozeer door de uitvinding van de stoommachine die het inzetten van trekdieren (of het slim gebruikmaken van de zwaartekracht) overbodig maakte, maar door een andere vrucht van de industrialisatie: de verbeterde staalproductie. Stalen rails bleken betrouwbaar en konden een zware last dragen, wat doorontwikkeling van het vrachtverkeer mogelijk maakte.

Gwyn schreef geen lofzang op de vroegste spooringenieurs, maar een bredere, technisch-maatschappelijke studie. Pioniers als vader en zoon Stephenson worden genoemd, maar ze waren in Gwyns visie niet zozeer revolutionaire denkers, als wel instrumenteel in het voorzien in een maatschappelijke behoefte.

Technische vooruitgang ontstaat immers nooit in een vacuüm, maar gaat samen met veranderingen in de samenleving. Door de industrialisatie groeide de behoefte aan kolen en die moesten efficiënt naar de fabriek worden gebracht. Het spoor veranderde de wereld, maar paradoxaal genoeg was het tegelijk juist de veranderende wereld die het spoor baarde.

‘Wat heb je eraan gehad, aan een jaar Nuna, en wat heb je ervoor moeten laten?’, vraagt documentairemaker Bram van Splunteren aan student Swen, lid van team Nuna 11. ‘Ik heb een jaar studievertraging opgelopen, maar ik heb in dat jaar zoveel meer geleerd dan in die drie jaar van mijn bachelor technische natuurkunde’, antwoordt die. ‘Het is ontzettend gaaf om te zien wat je allemaal leert als je je opgedane kennis toepast.’

Normaal gesproken hoort de buitenwereld alleen van de studententeams die zonneauto’s bouwen wanneer ze een nieuwe presenteren of wanneer ze er echt mee gaan racen. Maar wat die studenten op dagelijkse basis doen en welke problemen hen uit de slaap houden, daar hoor je minder over. Dat gat vult de documentaire Dansen in de woestijn mooi op.

Van Splunteren zit met zijn camera dicht op de huid van de studenten. De camera is er tijdens succesvolle momenten, maar legt ook verdriet en teleurstelling vast. Wanneer de wagen, eigenlijk ontworpen voor Australische omstandigheden, blijkt tegen te vallen in de bergen van Marokko bijvoorbeeld.

Bij het kijken van de film neemt de bewondering voor het werk van de studenten alleen maar toe. Niet alleen voor die in Delft trouwens, ook in Twente, Groningen en Eindhoven zitten teams die aan de zonneraces meedoen. Hoe knap is het niet om eigenhandig een auto te ontwerpen én te bouwen die alleen op energie van de zon wordt aangedreven. Achter een computer ontwerpen is één ding, maar de piepjonge studenten zagen en frezen ook zelf in hun materialen, draaien ingewikkelde simulaties en zetten modellen in de windtunnel. In een mooie scène staat het halve team dagenlang glasvezelmatjes op mallen te plakken. ‘Het is net papier-maché, maar dan moet het heel precies’, zegt er een.

De film schiet af en toe door in technische details die voor het brede publiek wat ver gaan, maar even later tappen de makers net zo makkelijk uit een ander vaatje. Daarbij maken ze dankbaar gebruik van de studentenhumor van de teamleden op vele beelden die de studenten zelf schoten met hun mobieltjes.

Dansen in de woestijn Bram van Splunteren e.a. | 1 uur 26 min | youtube.com/tudelft

The Coming of the Railway.

A New Global History, 1750-1850 David Gwyn | 416 Blz. | € 27,99 BEELD : VIDEOSTILL

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

57

MEDIA

Prachtige prenten over alchemie De steen der wijzen, het maken van goud. Rond alchemie hangt een zweem van mystiek.

Een nieuw boek vertelt er alles over.

Tekst: Jim Heirbaut

58

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

Wie interesse heeft in de chemie, is misschien geïnteresseerd in dit boek: De kunst van de alchemie, van David Brafman, curator ‘zeldzame boeken’ bij het Getty Research Institute in Los Angeles in de Verenigde Staten. De Nederlandse vertaling, onlangs verschenen, biedt de lezer een fascinerend, maar niet eenvoudig inkijkje in de geschiedenis van de alchemie.

Alchemie, wat was dat ook al weer? De alchemie wordt over het algemeen gezien als de voorloper van de moderne chemie, de scheikunde. Waar we tegenwoordig exact kunnen beschrijven wat er gebeurt als twee stoffen met elkaar reageren tot een derde stof, werden dergelijke processen eeuwenlang niet goed begrepen. Tastend naar begrip zochten alchemisten hun toevlucht tot termen als aarde, water, vuur en lucht of tegenstellingen als man-vrouw, sulfer-kwik en goud-zilver. Alchemisten streefden ernaar goud te maken uit andere

metalen en met hun mengsels ziekten te bestrijden. Hierin slaagden ze niet altijd even goed, maar ze legden met hun inzichten wel de basis voor de scheikunde.

Nu bespreken we op de deze pagina altijd een beeldboek, een boek dat zwaar leunt op foto’s of illustraties. Van die laatste staan er veel in dit boek en ze zijn prachtig, maar aan tekst is ook geen gebrek. En die is pittig en informatief. Brafman neemt de lezer mee door de eeuwen. Van de oude Griek Aristoteles, zo’n beetje de grondlegger van de natuurwetenschap, via de Chinese alchemisten en de Arabieren (het woord ‘alchemie’ stamt uit het Arabisch) tot de teloorgang van de alchemie. Die ging gepaard met de opkomst van de moderne westerse wetenschap vanaf de zeventiende eeuw.

De kunst van de alchemie David Brafman | 176 Blz. | € 39,99 (gebonden)

Q&A

Elke maand zijn er talloze nieuwe boeken, toneelvoorstellingen en video’s. De Ingenieur pikt de interessantste eruit en stelt de makers vijf vragen.

1 2 3 4 5

Het boek Splinters van de zon van natuurkundigen Frans Kingma (FK) en Machiel Kleemans (MK) gaat over het leven van Robert Oppenheimer, de briljante maar controversiële natuurkundige die aan de wieg stond van de atoombom.

Tekst: Marlies ter Voorde

Gedreven door nieuwsgierigheid en verwondering treden Delftse wetenschappers in de voetsporen van Antoni van Leeuwenhoek. Een nieuwe podcastserie, mede geproduceerd door de Universiteit van Nederland.

EEN WERELD VOL GEHEIMEN | OP ALLE PODCASTPLATFORMS

Waarom dit boek?

FK: ‘Toen we hoorden dat er een film van Christopher Nolan over Robert Oppenheimer zou verschijnen, hebben we bioscopen aangeboden daar introducties bij te verzorgen. Tijdens het verzamelen van het materiaal ontstond het idee er een boek van te maken.’

MK: ‘Frans is experimenteel natuurkundige en stralingsdeskundige, ik theoretisch natuurkundige. Daarnaast doe ik promotieonderzoek naar de rol van de kernfysica in de Koude Oorlog. Wij komen Oppenheimer dus continu tegen in ons werkzame leven.’

Augustin Mouchot ontdekte hoe zonneenergie kan worden omgezet in mechanische stoomkracht. Met zijn machine (1866) was hij z’n tijd ver vooruit: de Franse uitvinder verbaasde vriend en vijand door met behulp van zonlicht blokken ijs te maken.

MIGUEL BONNEFOY | DE UITVINDER (ROMAN) 191 BLZ. | € 22,99 | E-BOOK € 12,99

Wat fascineert jullie aan dit onderwerp?

FK: ‘Oppenheimers werk is van grote invloed op de huidige maatschappij. Hij is bekend van de ontwikkeling van de atoombom in het Manhattanproject. Dat bleek een scharnierpunt in de geschiedenis, het begin van het nucleaire tijdperk. Maar hij heeft veel meer bijgedragen aan de theoretische natuurkunde, bijvoorbeeld aan het begrip van zwarte gaten.’

MK: ‘Daarnaast is zijn levenswandel de perfecte illustratie bij het gezegde “kennis is macht” – waarbij hij ook de corrumperende kant van die macht heeft meegemaakt.’

Voor wie is het boek geschreven?

FK: ‘Voor een breed publiek. We beschouwen de ethische problematiek rond het ontwikkelen van massavernietigingswapens en brengen Oppenheimers grote belangstelling voor kunst, literatuur, cultuur en filosofie in beeld – hij was ontzettend erudiet – maar we leggen ook in detail uit hoe die bommen in elkaar zaten, met heel precieze tekeningen erbij. Hoe lukte het bijvoorbeeld om plutonium te maken? Dat laatste doen andere films en boeken over Oppenheimer meestal niet.’

Dit is de tijd van grote uitdagingen en innovatieve oplossingen. De tijd om duurzaamheid te versnellen. Maar hoe staan we ervoor? TNO zoekt het antwoord in een podcastserie.

TNO DIT IS DE TIJD | DRIE AFLEVERINGEN OP ALLE PODCASTPLATFORMS

Wat hebben jullie zelf geleerd tijdens het schrijven?

MK: ‘Frans had al een aantal romans geschreven. Van hem heb ik veel geleerd over vertelkunst en hoe je een boek schrijft.’

FK: ‘En ik heb ervaren hoe leerzaam het is als er gedurende het schrijfproces iemand meeleest. Het was een heel dynamisch proces.’

Waarom moeten we dit lezen?

MK: ‘Oppenheimer is vaak geconfronteerd met de schuldvraag.

De bommen waaraan hij werkte hebben veel slachtoffers gemaakt.

Zijn verweer was dat hij verplicht was zijn land te verdedigen. En zonder die bommen was de oorlog langer doorgegaan, dat had ook mensenlevens gekost. Dat vraagstuk is breder: in hoeverre is iemand verantwoordelijk voor het gebruik van zijn uitvinding? En kun je nieuwe technische ontwikkelingen wel tegenhouden? Dat is van belang, ook voor de ingenieur van nu.’

FOTO ’ S : FRANS KINGMA , MACHIEL KLEEMANS

Architect-stedenbouwer Jaap Bakema (1914-1981) zag in de wederopbouw een kans om het verzuilde Nederland opnieuw vorm te geven als een open samenleving. Annette Jansen schreef een portret van een architect met een missie.

TOTALE RUIMTE. IN DE VOETSPOREN VAN EEN BOUWKUNSTENAAR | 312 BLZ. | € 24,99

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

59

Voorwaarts

Voorspellen is lastig, zeker als het om technologische vooruitgang gaat.

Fanta Voogd verdiept zich maandelijks in de geschiedenis van de toekomst.

Het tijdloze streven naar compactheid

Miniaturisering De afgelopen driekwart eeuw was miniaturisering de aanjager van technologische innovatie. Dat begon al met de uitvinding van de transistor en de microchip. Maar de drang om dingen alsmaar kleiner te maken beperkt zich niet tot de techniek.

Het streven werktuigen een handzaam en draagbaar formaat te geven, is onpeilbaar oud. Zo dateren de oudste archeologische resten van een zakmes gevonden in Oostenrijk uit de vroege IJzertijd, zo’n 600-500 voor Christus. En wie het Woordenboek der Nederlandsche Taal naslaat op samenstellingen met ‘zak-’ of ‘reis-’ stuit op allerlei gebruiksvoorwerpen in een verkleinde versie.

Van de ‘sack-pistoolkens’ die Leidse studenten in 1659 al bij zich droegen, tot de ‘reisbarometer’ uit 1910 die ‘bij eenigszins twijfelachtige weersgesteldheid (...) den doorslag [kan] geven of gij den tocht (in de bergen) al dan niet zult ondernemen.’ Een mobiele applicatie die nu gewoon is.

Zakgrammofoon In de vijftiende eeuw verschenen de eerste uurwerken aangedreven door een veermechanisme in plaats van een klokgewicht. Deze innovatie maakte de fabricage van kleine, draagbare klokken en horloges mogelijk. Drijfveren werden later ook toegepast in Elke noviteit moedigt opwindspeelgoed, speeldozen en vanaf het einde van de negentiende eeuw in ‘gramophoons’. de mens aan om met Een nieuwe methode van energieopslag maakte weg vrij voor andere mobiele toepaseen miniatuurversie singen. de De eerste commerciële droge batterij, te komen die zonder lekkage ondersteboven was te houden, werd rond 1900 ingezet om een gloeilampje in een zaklantaarn van stroom te voorzien.

Elke noviteit moedigde de mens aan om met een miniatuurversie op de proppen te komen. Zo kreeg het vroegmiddeleeuws kerkorgel in de loop van de dertiende eeuw een wereldlijke tegenhanger in de vorm van het portatief, een draagbaar pijporgeltje. Slechts enkele decennia na de uitvinding van de fotografie adverteerde een Indische krant in 1866 al met een ‘zeer compacte reiscamera’.

Vanaf 1893 kreeg de reiscamera op de advertentiepagina’s concurrentie van de zak- of pocketcamera, ‘zoo beknopt, dat ze gemakkelijk in den zak kan medegenomen 60

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

worden’. Ook al lagen de apparaatjes technisch gezien nog niet binnen bereik, men fantaseerde maar wat graag over hun toekomstige draagbare versie.

In 1909 – slechts een enkel huishouden kon zich een telefoon permitteren – voorspelde het tijdschrift Wereldkroniek dat men in de toekomst een toestel kon meenemen in z’n overjas en overal telefonisch bereikbaar was.

Dagblad De Avondpost meldde in 1926 een nieuw Engels snufje: de ‘zak-gramophoon’, die het mogelijk maakte overal eigen muziek mee te nemen als men op reis ging, hetzij per auto, op de fiets of te voet. Om vervolgens het bericht af te sluiten met de dromerige verzuchting: ‘Nu nog de zakradio.’ Deze voorbeelden illustreren dat miniaturisering niet alleen het verlangen naar mobiliteit weerspiegelde, maar ook naar individueel gebruik.

Een radio van zakformaat zou nog dertig jaar op zich laten wachten en werd pas mogelijk toen radiobuizen plaatsmaakten voor transistoren. Tegelijk met de introductie van de transistor stapten elektronicafabrikanten over op een nieuw systeem van bedrading. De wirwar van gesoldeerde draadjes werd vervangen door een keurig doolhof van op plastic of geperst papier gedrukte bedrading. Transistoren en gedrukte bedrading maakten de apparatuur lichter, compacter, minder kwetsbaar, zuiniger in het gebruik en daarmee geschikt voor batterijvoeding. De voorloper van de microchip was geboren.

Minigeluk De menselijk fascinatie voor geminiaturiseerde zaken is diepgeworteld en gaat verder dan de techniekgeschiedenis, blijkens de scheepsmodellen, tinnen soldaatjes, zilveren bedeltjes, speelgoedautootjes, miniatuur-schilderkunst en poppenhuizen tot gekweekte dwergrozen of gefokte miniatuurpaarden. Van de Venus van Millendorf uit de oude steentijd tot de figuratieve bronzen goudgewichtjes van de West-Afrikaanse Akan. Miniatuurtjes zijn een tijdloos en wereldwijd verschijnsel. Worden mensen misschien gelukkig van verkleinde dingen? Een

1926 ‘Het wordt toch ook hoe langer hoe eenvoudiger. Als je nu op reis gaat, hetzij per auto, op de fiets of te voet, dan kun je je eigen muziek meenemen. (...) Dat is aangenaam en het verkort de reis. Hoe dat kan? Doordat in Engeland zak-gramophoons zijn uitgevonden. Instrumenten van heel klein formaat die echter goede muziek geven. Nu nog de zak-radio.’

Uit: De Avondpost (2 juni 1926)

mini-Eiffeltorentje kan een dierbare herinnering levendig houden. Een schaalmodel kan een symbolische vervanging van iets zijn dat op ware grootte niet te veroorloven is. De aanblik van een miniversie kan bijvoorbeeld het knuffelhormoon oxytocine vrijmaken, zoals bij het zien van een klein kind of een jonge hond. Bovendien kan het bezit van een compacte versie een gevoel van macht en controle geven. Dat geldt niet alleen voor symbolische miniatuurtjes, maar ook voor een zakmes of een smartphone.

Evolutie Misschien vloeit miniaturisering niet alleen voort uit de menselijke natuur, maar uit de natuur in haar geheel. Al meteen na het verschijnen van Charles Darwins

On the Origin of Species kwam men op het idee dat de werking van de biologische evolutie in een iets andere vorm wordt voortgezet in de ontwikkeling van door mensen voortgebrachte zaken als muziek, taal, kunst, nijverheid en techniek. Het waren niet de minste filosofen, linguïsten, techniekhistorici en evolutiebiologen die deze hypothese uitwerkten.

De denkwijze nodigt uit om parallellen te zien tussen evolutionaire en techniekhistorische fenomenen. Neem dwergvorming, iets dat zich in de natuur vooral voordoet op eilanden. Dwergfauna, zoals de Balinese tijger of de Siciliaanse dwergolifant, had selectief voordeel van haar bescheiden behoefte aan voedsel. Net zo als miniatuurtechnologie profiteert van een laag energieverbruik. •

Britse 'reisgramo­ phoon' van het type Peter Pan, circa 1925. foto : ladenburger spielzeugauktion

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

61

Startup

Elk jaar beginnen er in Nederland vele ambitieuze startups om met technologie de wereld beter te maken.

De Ingenieur gaat bij ze op bezoek.

Naam: Phosphoenix Doel: blinden weer laten zien Startjaar: 2019 Aantal medewerkers: 5 Locatie: Amsterdam

Visuele prothese Met elektroden in de hersenen wil startup Phosphoenix blinde mensen elementair gezichtsvermogen teruggeven. Het principe werkt, maar de doorontwikkeling tot een bruikbaar product zal nog jaren duren.

Tekst: Pancras Dijk

Wereldwijd zijn ongeveer veertig miljoen mensen blind. Een deel van hen is blind geboren, een ander deel is het later geworden.

Valt het gezichtsvermogen van die laatste groep te herstellen? Ja, zeggen de mensen van Phosphoenix. Een geavanceerd hersenimplantaat, een slimme bril met de nieuwste software en een draadloze verbinding tussen die twee vormen de elementen die volgens de Amsterdamse startup een groot verschil kunnen maken voor mensen die nu niet eens licht en donker van elkaar kunnen onderscheiden. ‘We willen blinden weer een deel van hun autonomie teruggeven’, zegt Bert Monna, ceo en een van de drie oprichters.

Phosphoenix bestaat sinds 2019 en komt voort uit het Nederlands Herseninstituut (NIN), dat om de hoek zit op de AMC-locatie van het Amsterdam UMC. Phosphoenix

borduurt voort op het onderzoek van de Visie & Cognitie-groep van Pieter Roelfsema, directeur van het NIN en zelf ook een van de oprichters van de startup. ‘Roelfsema is met z’n groep al vele jaren bezig met het ontrafelen van ons visuele systeem: hoe zien we beelden en hoe verwerken onze hersenen die beelden?’, zegt Monna.

Beeldvorming Monna, de engineer onder de oprichters, legt uit hoe het werkt. Het werkelijke object in de tastbare wereld komt via de pupil het oog binnen en wordt via ons netvlies vertaald in een visuele representatie ervan in de visuele cortex.

Een prachtig ontworpen proces, maar het kan misgaan. ‘Er zijn veel mensen bij wie bijvoorbeeld het netvlies niet werkt of de

De bril wordt voorzien van een eyetracker, die de pupil en daarmee de kijkrichting van de drager volgt.

62

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

zenuwverbinding tussen netvlies en visuele cortex is verbroken.’

De techniek die Phosphoenix ontwikkelt, legt in zekere zin een bypass langs het oog en de oogzenuw, door een rechtstreekse verbinding te maken tussen een camera (die de patiënt als bril kan dragen) en de visuele cortex. Het ‘zien’ gebeurt dan met de camera, waarna software op basis van kunstmatige intelligentie de beelden interpreteert en vertaalt in een elementaire, pixelige weergave.

Die wordt vertaald in elektrische prikkels die draadloos worden doorgegeven aan de visuele cortex. Daar ontstaat vervolgens een vereenvoudigde, maar zeker bruikbare weergave van het echte beeld.

Om te laten zien hoe dat er dan uitziet, overhandigt design engineer Stijn Balk, een van de collega’s van Monna, een bril aan de

Bij een gezond oog stuurt de oogzenuw beelden naar de visuele cortex, achterin het brein.

BEELD : DEPOSITPHOTOS

Volgende maand in De Ingenieur Macht over het klimaat Op talloze manieren binden ingenieurs de strijd aan tegen klimaatverandering. Hoe kan de opwarming worden geremd als de beperking van de uitstoot niet snel genoeg gaat?

Achtung Baby in Las Vegas De Ierse band U2 is begonnen aan een lange concertreeks.

De enorme, bolvormige hal die speciaal daarvoor is gebouwd, zou de beste concertzaal ter wereld zijn. Wat is het geheim van Sphere (foto links)?

AI als vijand Hollywood heeft er een nieuwe bad guy bij: kunstmatige intelligentie. Hoe realistisch is het scenario van de nieuwe blockbuster The Creator?

FOTO : SPHERE - ENTERTAINMENT

verslaggever. De bril is volledig donker, zonder brillenglazen. Toch zie ik beelden: een grofkorrelige zwart-witversie van wat er om mij heen plaatsvindt. Contouren en bewegingen zijn duidelijk te onderscheiden. Balk steekt een aantal vingers op – ik zie meteen hoeveel. Sommige mensen durven hier zelfs de trap mee af, vertelt Monna.

64 naalden Het beeld is nog niet van HD-kwaliteit, erkent Monna. ‘Onze ogen zien ongeveer een miljoen pixels, deze techniek werkt nu op basis van duizend pixels. Maar als dit werkt, dan gaan we naar tweeduizend pixels, dan tienduizend, en zo verder.’ Ook de verdere ontwikkeling van kunstmatige intelligentie en de rekenkracht van software zal leiden tot beter interpreteerbare beelden.

Een cruciaal onderdeel kan ik niet testen.

Waar ik de beelden op de bril krijg geprojecteerd, daar worden die bij blinden recht-

streeks van de bril doorgestuurd naar een implantaat. Daar worden momenteel in het hersenonderzoek silicium naalden voor gebruikt, op een chip in de vorm van een array van 64 naalden. Monna: ‘Ieder naaldpuntje heeft een elektrode en op het moment dat zo’n naaldje wordt gestimuleerd, ontstaat daar in het brein een lichtpuntje.’

Het is de derde oprichter van Phosphoenix, Xing Chen, die deze methode als postdoc bij het NIN ontwikkelde en de werking ervan aantoonde. ‘Als we zestien van die plaatjes implanteren, dan kan de visuele cortex op 1024 punten worden geprikkeld’, zegt Monna. Functioneel zicht zou zo binnen handbereik komen.

Zachte polymeren Een van de technische uitdagingen zit ’m nog in die implantaten. Want die zijn hard, terwijl de visuele cortex uit zacht weefsel bestaat. ‘Dat gaat mechanisch niet samen’, zegt

Contouren van objecten zoals deze deur zijn met de Phosphoenix-techniek te onderscheiden.

BEELD : PHOSPHOENIX

Monna. ‘Er ontstaat littekenweefsel. Dat is niet erg als het implantaat er maar voor korte tijd zit, maar deze implantaten moeten een leven lang meegaan.’ Phosphoenix gebruikt daarom polymeren voor het implantaat.

Over tweeënhalf jaar verwacht Phosphoenix een implantaat te hebben ontwikkeld dat klaar is voor klinische tests.

Momenteel is Monna druk bezig met een tweede investeringsronde – want om daadwerkelijk snel grote stappen te kunnen zetten, is uitbreiding van het team nodig. Het zal daarbij zowel om als ingenieurs als om hersenwetenschappers gaan. ‘Engineers denken al gauw: we zetten een apparaatje in de hersenen en klaar. Maar zo simpel is het niet, weten neurowetenschappers. Wij hebben beide specialismen hier aan boord.’

Het uiteindelijke doel is glashelder. ‘Wij willen blinden weer zicht geven. Niets meer en niets minder. Over acht jaar hopen we een product te hebben dat dit doel bereikt.’ •

Ook bewegingen, zoals een hand die naar de deurklink reikt, zijn goed te zien, zij het in pixelige vorm.

SEPTEMBER 2023 • DE INGENIEUR

63

Vragenvuur

Zeven lastige vragen aan voormalig topschaatser en schrijver Mark Tuitert.

In september verschijnt zijn boek FLOW-AI: Je Stoïcijnse coach, het eerste AI-boek (een boek dat terugpraat) ter wereld.

Tekst: Marlies ter Voorde

64

Wat is het laatste dat u heeft gerepareerd?

‘Mijn zoon zou voor het eerst op klapschaatsen gaan rijden.

Daarvoor moest ik zijn schaatsschoenen op het onderstel van de schaatsen van mijn vrouw zetten en een buisje vervangen.

Dat is gelukt, zowel het in elkaar zetten van de schaats als het schaatsen zelf.’

Voor welk probleem zouden ze nu eindelijk eens iets slims moeten verzinnen?

‘De woningnood. Volgens mij is er woonruimte genoeg.

Er zijn leegstaande kantoorpanden, er zitten alleenstaande ouderen in veel te grote huizen. Er zou toch een technologie moeten zijn die vraag en aanbod beter op elkaar afstemt?

De overheid zou hierin het voortouw moeten nemen.’

Van welke fout heeft u het meest geleerd?

‘Er is een tijd geweest waarin ik veel te hard werkte. Ik was hyperambitieus en rende continu achter mezelf aan. Dat is toen bijna helemaal mis gegaan. Ik heb ervan geleerd op de balans te letten, zowel mentaal als fysiek, en niet alleen tijd te nemen om te trainen en te werken maar ook om te rusten en te slapen.’

Welke technologische ontwikkeling baart u zorgen?

‘Ik maak me niet snel zorgen, ik ben een optimist. Maar wat ik problematisch vind, is dat onze informatievoorziening en vooral de sociale media privaat eigendom zijn van door winst gedreven marktpartijen. De slimste geesten houden zich bezig met het verslavend maken van apps. De maatschappij moet daar echt een vinger aan de pols houden.’

Wat is uw favoriete app op de telefoon?

‘Windfinder! Dat is een simpele en goedkope app waar je echt iets aan hebt. Ik hou van kitesurfen, en krijg van Windfinder informatie over windsterkte en -richting, getijden, hoogte van de golven en watertemperatuur, tot drie dagen van tevoren. Daarnaast heb ik een abonnement op een service waarin een aantal surfers lokale en dus nog gedetailleerder informatie post.’

Welk sociale medium zou u niet meer willen missen?

‘Twitter, of tegenwoordig dus X. Ik volg een aantal sportwetenschappers uit verschillende landen. Het leuke van X is dat ik dan rechtstreeks van ze te horen krijgt waar ze mee bezig zijn en nog interactie kan hebben ook. Het nadeel is dat veel mensen op X vooral druk zijn met het ventileren van hun eigen mening, waar ze extreem veel waarde aan hechten.

En dat sommigen de illusie koesteren dat het een afspiegeling is van de echte wereld.’

Welke uitvinding had u niet willen missen: de klapschaats of kunstmatige intelligentie?

‘De klapschaats! Daardoor is iedereen harder gaan schaatsen.

En de verhoudingen kwamen anders te liggen, want er is een andere schaatstechniek voor nodig. Daar had ik voordeel van, ik ben pas na de komst van de klapschaats doorgebroken. Kunstmatige intelligentie is leuk om mee te spelen en dat doe ik in mijn nieuwe boek. Het heeft wel wat om de filosofen van weleer te kunnen raadplegen, en bijvoorbeeld te vragen: hoe zou Marcus Aurelius dit oplossen?’

DE INGENIEUR • SEPTEMBER 2023

foto : erik san giorgi

De Ingenieur Storytelling

Engineering Works!

Extra opvallen in deze krappe arbeidsmarkt?

Ons online platform Engineering Works staat altijd aan. Breng jouw bedrijf onder de aandacht via employer branding en laat zien wat voor uitdagend werk jouw technici te bieden hebben.

Hoe goed kennen potentiële werknemers jouw bedrijf? Weten ze wat je te bieden hebt?

Vertel het fascinerende verhaal over jouw bedrijf en zijn technische projecten op Engineering Works van KIVI. Dit wordt een eigen pagina binnen De Ingenieur, hét special interest-magazine over technologie. Het platform waar alle vacatures, artikelen en advertorials over jouw bedrijf samenkomen.

Kijk op Engineering Works hoe dat werkt voor andere toonaangevende werkgevers.

Desgewenst biedt de onafhankelijke redactie van De Ingenieur ondersteuning bij het maken van jouw employer brand-pagina.

De Prins Friso Ingenieursprijs

Nomineer de Ingenieur van het Jaar 2024!

Met de uitreiking van de Prins Friso Ingenieursprijs aan de Ingenieur van het Jaar wil KIVI, het Koninklijk Instituut van Ingenieurs, excellente ingenieurs en hun werk voor het voetlicht brengen.

Ken jij een bijzondere ingenieur die de Prins Friso Ingenieursprijs verdient? Nomineer haar of hem dan voor de verkiezing van Ingenieur van het Jaar 2024. Ga naar de KIVI-website voor meer informatie

TECHNIEK MAAKT JE TOEKOMST

DE INGENIEUR