Contenido Abreviaturas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII
PRIMERA PARTE EL DERECHO PENAL MEXICANO Capítulo primero Concepción. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Capítulo
3
segundo
Breve historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 I. Época Prehispánica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 II. Época Colonial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 III. Época Independiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1. Código Penal de 1871. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2. Código Penal de 1929. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3. Código Penal de 1931. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
IV. El sistema de justicia penal a partir de la reforma constitucional de 2008. 14 Capítulo
tercero
Interpretación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 I. Legislativa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 II. Judicial. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 III. Doctrinal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
VIII contenido
Capítulo
cuarto
Relación jerárquica del derecho penal en el sistema jurídico. . . . . . . . . 23 I. De subordinación a los mandatos de la Constitución y de los tratados internacionales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1. 2. 3. 4.
Legalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Exclusiva incriminación de conductas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Bien jurídico tutelado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Pena con fin de reinserción social. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
II. De coordinación con leyes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1. Entre normas penales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 2. Con normas procesales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3. Con normas penitenciarias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
III. De superioridad frente a reglamentos, acuerdos, circulares y otras. . . 35 Capítulo
quinto
El delito, el hecho y la responsabilidad penal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
SEGUNDA PARTE EL DELITO: CONDUCTA-TÍPICA, ANTIJURÍDICA Y CULPABLE Capítulo primero La conducta-típica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
I. Concepción. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 II. Clases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
De resultado y de mera actividad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Instantánea y permanente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 De acción y de omisión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Dolosa y culposa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 De lesión y de peligro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Consumada y tentada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Comunes y especiales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
III. Elementos que la integran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
IX
segundo
Elementos objetivos de la conducta-típica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
I. Voluntad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 II. Nexo causal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Capítulo
tercero
Elementos normativos de la conducta-típica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
I. Culturales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 II. Jurídicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1. 2.
Expresos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Implícitos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 A. El sentido de la prohibición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 B. La imputación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Capítulo
cuarto
Elementos subjetivos de la conducta-típica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
I. Específicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 II. Genéricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
1.
Dolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 A. Concepto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 B. Elementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 C. Clases. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.
Culpa o imprudencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 A. Breve historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 B. Concepción de la imprudencia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 C. Fundamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 D. Concurrencia de imprudencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 E. Graduación de la pena y medios alternativos de solución . . . . 106 Capítulo
quinto
Causas de atipicidad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
I. Exclusión del elemento objetivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
1. Por falta de acción. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 A. Fuerza física irresistible. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 B. Movimientos reflejos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
contenido
Capítulo
X contenido
C. Hipnosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 D. Sonambulismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 E. Epilepsia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
II. Exclusión del elemento normativo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
2. Por falta de nexo causal y resultado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 ¿Exclusión de la imprudencia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
III. Exclusión del elemento subjetivo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
1. 2.
Falta de elementos subjetivos específicos . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Ausencia de elementos subjetivos genéricos. . . . . . . . . . . . . . 120 A. Error de tipo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 B. Caso fortuito. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Capítulo
sexto
Antijuridicidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 I. Concepción general . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 1. Aspectos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 A. Formal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 B. Material. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2. Efectos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Capítulo
séptimo
Causas de justificación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
I. Consentimiento. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 II. Legítima defensa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
1. Elementos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 A. Repeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 B. Agresión. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 C. Real. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 D. Actual o inminente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 E. Sin derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 F. Bienes propios o ajenos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 G. Necesidad de defensa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 H. Proporcionalidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 I. Ausencia de provocación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 2. Consideraciones especiales en torno a la legítima defensa. . . . 149 A. Defensa del hogar o dependencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
XI
III. Estado de necesidad justificante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
1. 2. 3. 4.
Los bienes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 El peligro actual o inminente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 El deber jurídico de enfrentar el peligro . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Diferencias con otros supuestos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
IV. Cumplimiento del deber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 V. Ejercicio de un derecho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Capítulo
octavo
Culpabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
I. Imputabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 II. Exigibilidad de otra conducta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Capítulo
noveno
Excluyentes de la culpabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
I. Inimputabilidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
1. Minoría de edad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 2. Trastorno mental. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 A. Permanente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 B. Transitorio (miedo grave) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
II. Inexigibilidad de otra conducta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
1. 2. 3. 4.
Temor fundado. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Estado de necesidad exculpante. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Error de prohibición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Error de justificación. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Fuentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
contenido
B. ¿Elementos subjetivos de la defensa? . . . . . . . . . . . . . . . . 151 C. La huida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 D. La riña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 E. Exceso en la legítima defensa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154