

haarlem hub
Dave van Leeuwen Ruimtelijk Ontwerpen 25 juni 2018
hub zelfstandig naamwoord \ ˈhəb \
definitie van
1
hubi
: het midden van een rond voorwerp (zoals een wiel of propeller): Spaken bevestigd aan de hub van het wiel
2
: een centrum van activiteit: Het eiland is een belangrijke toeristische hub.
i “Definition of Hub.” Merriam-Webster, 1 June 2018, www.merriam-webster.com/dictionary/hub.
4
intro Na 115 jaar in dienst te zijn geweest van Haarlem, sloot de koepelgevangenis haar deuren in 2016. De koepel is hét icoon van Haarlem maar voegt zonder invulling weinig toe. Het leegstaande complex moet een herbestemming krijgen met een functie die aansluit op de historische stad. Sinds het sluiten van de gevangenis, is het gebouw tijdelijk gebruikt als opvangcentrum voor vluchtelingen. In 2017 zijn er plannen in gang gezet om academisch onderwijs in de koepel te realiseren. Ik streef naar een andere bestemming, daarom stel ik in dit onderzoek de vraag: Hoe kan de koepelgevangenis in de toekomst de leefbaarheid van de binnenstad van Haarlem vergroten?
Via de minor Heritage & Design op de TU Delft ben ik met dit project in aanraking gekomen. De locatie van het complex binnenin het historisch centrum van de stad maar ook de grote opgave van het project maken het een uitdagend afstudeeronderwerp. Door de opmerkelijke historie is bij de gevangenis de geest van de plek (Genius Loci) sterk aanwezig. “Oude gebouwen geven je soms juist elementen die in de weg staan, als je die niet omarmt moet je niet voor oudbouw kiezen.” Vertelde Robert Winkel van Mei Architects tijdens een lezing. De geschiedenis van het gebouw werkt voor mij inspirerend bij het ontwerpproces. Ik geloof dat je als ontwerper trots moet zijn op dit verhaal om het vervolgens als basis te gebruiken om een nieuw hoofdstuk mee te schrijven. Erfgoed moet verder ontwikkeld worden door de functie met de tijd mee te laten veranderen. Juist de gelaagdheid van geschiedenis maakt architectuur rijker.
5
inhouds opgave


6
5
intro inhoudsopgave onderzoeksmethoden samenwerkingen
10
stad Hoe is de koepelgevangenis in de geschiedenis van Haarlem ontstaan? ontstaan en ontwikkelingen redding van de ondergang Hoe herken je de geschiedenis terug in de stad?
18
wijk Hoe is de openbare ruimte in Haarlem opgebouwd? groen in het historische centrum Waarderpolder bebouwde omgeving Ontwikkelvisie Spaarnesprong
26
complex Hoe is het complex van de koepelgevangenis opgebouwd? het bouwblok de koepel Hoe kan het complex van de koepelgevangenis hergebruikt worden als onderdeel van de publieke ruimte? scenario’s ontwerp principes Hoe kan de façade een eigentijds uiterlijk krijgen?
38
gebruik Hoe kan de koepel de verblijfskwaliteit voor inwoners en bezoekers vergroten? interviews betekenis voor inwoners uitgangspunten toegankelijkheid plattegronden Raad van de wijk enquete
50
reflectie extern materiaal
7
onderzoeksmethoden Deskresearch Om een degelijke toevoeging aan de stad te ontwerpen is het belangrijk om Haarlem goed te kennen. Om de geschiedenis van de stad samen te vatten heb ik gebruik gemaakt i
van het onderzoeksdocument dat ik tijdens mijn minor in een groep heb opgesteld. Dit document is samengesteld aan de hand van colleges over het ontstaan van de stad en met behulp van eigen analyses van de stad. Ik heb diverse literatuur en tools onderzocht en toegepast om het stedelijk weefsel van de stad te begrijpen. Ook heb ik me verdiept in lopende projecten in de omgeving van de koepelgevangenis door me in te lezen in documenten die zijn opgesteld vanuit de gemeente.
Field research Tijdens maandelijkse bezoeken aan Haarlem heb ik de koepelgevangenis leren kennen door het gebouw van binnen en buiten te ervaren. In de stad heb ik inwoners en omwonenden geĂŻnterviewd. Ook ben ik langs de gemeente geweest om te praten over mijn plannen en om te horen wat de wensen vanuit de gemeente zijn. Ik heb lezingen over erfgoed gevolgd en excursies naar verschillende steden gedaan om referentieprojecten te onderzoeken.
Design research Voor
het
ontwerpend
onderzoek
heb
ik
verschillende
scenario's
geschetst
op
de
koepelgevangenis en deze heb ik beproeft op inwoners van Haarlem. Vanuit het principe function follows form heb ik op basis van mijn theoretisch- en empirisch onderzoek uitgangspunten voor de herbestemming vastgelegd. Vervolgens heb ik dit vertaald naar functies die ik heb ingepast op de locatie. Ik heb ontwerpprincipes bepaald en vormstudies gedaan naar aanpassingen op het bestaande gebouw. Aan de hand van deze handelingen is mijn aanpassing op het bestaande ontwerp ontstaan. Hiermee heb ik het principe weer terug gebracht naar form follows function.
Mijn onderzoek is gestructureerd in vier onderdelen waarbij ik steeds een stap dichter bij het praktijkwerk kom.
i Anouk Haamans, Anna van der Hoek, Dave van Leeuwen, Rasmus van Overhagen, Giel Slaats. De Verandering Van Haarlem. TU Delft, 2017.
8
samenwerkingen Gedurende het onderzoek heb ik contact gehad met externe partners. Ik heb de Gemeente Haarlem benaderd en zo ben ik in contact gekomen met Sybren van den Busken die als stedenbouwkundige voor de gemeente werkt. Ook heb ik contact gehad met Albert Diederik, hij is voorzitter van de wijkraad Scheepsmakersdijk en hij is erg betrokken bij de ontwikkelingen rondom en over de koepelgevangenis. Als laatste heb ik veel experts over de leefbaarheid van Haarlem gesproken, namelijk de inwoners van de stad. Dit heb ik gedaan door interviews te houden en mijn bevindingen te peilen in een enquête.  
9
stad


10
 
Bij het natuurlijke proces waarbij strandwallen verder het land in trekken, ontstaan zandruggen. Gedurende de middeleeuwen ontstond op een van deze zandruggen aan de rivier het Spaarne de historische stad Haarlem. De koepelgevangenis speelt een grote rol in het imago van Haarlem zoals we dat nu kennen. Hoe is dit icoon onderdeel van de stad?
11
Hoe is de koepelgevangenis in de geschiedenis van Haarlem ontstaan? Om de geschiedenis van de stad samen te vatten heb ik gebruik gemaakt van het i
onderzoeksdocument dat ik tijdens mijn minor in een groep heb opgesteld.
Eigen schets. Haarlem 1245
Ontstaan en ontwikkelingen Aan een belangrijke verbinding tussen het noorden en het zuiden van Holland ontstaat een nederzetting die later uitgroeit tot een handelscentrum. Haarlem behoort tot de tweede generatie steden in Nederland en ongeveer tegelijk met deze steden krijgt Haarlem in het jaar 1245 stadsrechten. Vanaf dit moment begint de stad te bloeien. Door
immigranten
uit
Vlaamse
steden
ontstaat
er
naast
de
bierindustrie
en
de
scheepsbouw ook een textielindustrie. Deze drie industrieĂŤn bezorgen de stad de meeste welvaart. De stad groeit en verdicht binnen de stadsmuren door het alsmaar stijgende inwonersaantal. (Haamans et al)
Omdat er nauwelijks gepland werd, bleef er in de smalle binnenstraten weinig ruimte over voor groen. In de 14e eeuw breidt de stad zich twee keer uit. Langs de Bakenessergracht vestigen zich veel bierbrouwers omdat het water hier nog het meest zuiver is dankzij de filtering door de duinen. Aan de overkant van het Spaarne ontstaan scheepswerven. In het zuiden vestigt zich de lakenindustrie. Haarlem blijft altijd regionaal actief omdat de internationale markt in het grotere en rijkere Amsterdam plaatsvindt. Haarlem profiteert van de welvaart van de andere stad door tol te heffen op de handelsroute. (Haamans et al) i Anouk Haamans, Anna van der Hoek, Dave van Leeuwen, Rasmus van Overhagen, Giel Slaats. De Verandering Van Haarlem. TU Delft, 2017.
12
Over de geschiedenis ondervindt de stad ook onrust, onder andere door geschillen met Amsterdam. Maar de industrieĂŤn blijven uitbreiden: zo kent de bierindustrie rond 1500 meer dan honderd brouwerijen en ontstaat er een drukkerij. Door kennis, kapitaal en cultuur van vluchtelingen die uit Zuidelijke steden naar Holland zijn gevlucht, ontstaat er ook een school van kunsten in Haarlem. Onder leiding van Frans Hals ontstond de schilderkunst in de Gouden Eeuw in de schilderschool van Haarlem. (Haamans et al)
Aan het einde van de 17e eeuw worden de uitbreidingsplannen voor het Noorden van Haarlem gemaakt. Gebaseerd op de ideaal principes van de Italiaanse architectuur zijn de wallen klaar in 1685. Het gebied waar nu de koepel staat, werd ingesloten door de vestingwerken en het Spaarne. Het gebied blijft nog leeg omdat de Gouden Eeuw tijdens het voltooien van de uitbreiding ten einde kwam en het geld op was. In de 18e eeuw is de Gouden Eeuw definitief ten einde en de stagnatie in Holland raakt ook Haarlem enorm. De scheepsbouw, bierbrouwerijen en textielindustrie verdwijnen langzaam uit de stad. (Haamans et al) 
Eigen kaart. Haarlem 1808.
13
Redding van de ondergang In de 19e eeuw splitst heel Nederland zich in provincies. Na lang onderhandelen wordt Haarlem als provinciehoofdstad van Noord-Holland uitgekozen. Het stadsbestuur zag dit als laatste mogelijkheid om Haarlem van de ondergang te redden. Zodoende krijgt de stad
een
gerechtshof,
kantongerecht
en
een
gevangenis.
Ook
de
aanleg
van
het
Noordzeekanaal en de latere uitbreiding van de spoorwegen dragen bij aan de Haarlemse economie.
Door
de
industriële
revolutie
krijgt
de
stad
onder
andere
trams,
gasverlichting en andere faciliteiten. Door nieuwe technieken werd het mogelijk om moderne gebouwen in de 17e eeuwse uitbreiding te bouwen. De koepelgevangenis werd van 1899 tot 1901 gebouwd en is hier een goed voorbeeld van. Het imposante gebouw werd het icoon van het stadsgezicht en staat tegelijk symbool voor de redding van de ondergang. (Haamans et al)
Anoniem. “Koepelgevangenis.” Noord-Hollands Archief, Haarlem, 4 Nov. 1901, noord-hollandsarchief.nl.
Er ontstond weer een periode van groei. De wallen in het Noorden van Haarlem worden in Engelse landschapsstijl getransformeerd tot wandelgebied met luxe woningen en parken. Zo ontstond de eerste ruimtelijke functiescheiding in Haarlem, een wijk die alleen voor wonen bestemd was. Tegelijkertijd werden de vestingwerken rondom de koepel afgebroken en de grachten gedempt voor het autoverkeer. (Haamans et al)
14
Haarlem is aan het begin van de 20ste eeuw de op vijf na grootste stad in Nederland. De stad heeft een sterke economie door industrie en dienstverlening. Ook is het als hoofdstad van de provincie een centrum van bestuur, krijgsmacht en rechtspraak geworden. De stad bezig over goed onderwijs en gezondheidszorg en ontwikkelt zich ook op cultureel gebied. Haarlem is een aantrekkelijke woonstad geworden door de goede ligging en door de opkomst van forensen, door de bouw van snelwegen en spoorlijnen. De stad breidt flink uit naar het Noorden en omliggende gemeentes. Na de tweede wereldoorlogen worden er enorme woonwijken gebouwd om alle inwoners van een woning te voorzien. De industrie heeft zich nu definitief verplaatst naar het oosten van de stad. De gevangenis grenst te midden van een woonwijk hieraan. (Haamans et al)
Tegenwoordig is historisch Haarlem het centrum van de omliggende woonwijken en gemeentes. De stad bezit veel faciliteiten en kent door de historische achtergrond een sterk karakter. Mede hierdoor, maar ook door de centrale ligging nabij Amsterdam en het strand, maakt dit de stad aantrekkelijk voor veel gezinnen om te wonen. Liggend aan de oostzijde van de zandrug en het Spaarne, staat de koepelgevangenis symbool voor de wording van Haarlem tot provinciehoofdstad. Door het slopen van de vestingwerken en het dempen van de grachten in het oosten van de stad is niet meer te zien dat het complex oorspronkelijk onderdeel van de binnenstad was. Tegenwoordig mist het een goede aansluiting en toevoeging op het centrum. De koepelgevangenis vraagt om reïntegratie in het historisch stadscentrum. (Haamans et al) 
Slaats, Giel, illus. De Verandering Van Haarlem. Door Anouk Haamans, Anna van der Hoek, Dave van Leeuwen, Rasmus van Overhagen, Giel Slaats. TU Delft, 2017.
15
Hoe herken je de geschiedenis terug in de stad? Aan het beeld van Haarlem zoals we dat tegenwoordig kennen kun je de geschiedenis van de stad nog steeds teruglezen. Het beeld van de stad wordt gevormd door losstaande plekken die verbonden zijn in stedelijke vormen, volgens Kevin Lynch in The Image of ii
The City (1960) . In deze onderzoeksmethode wordt de stad bekeken vanuit het oogpunt van
de
mens.
De
afzonderlijke
elementen
vormen
samen
namelijk
een
geheel.
De
strategie is gericht op continuïteit, regelmaat, meetbaarheid en beweging. Hierdoor gaat het over een constante ervaring in de tijd. Haarlem is op basis van deze theorie in kaart gebracht aan de hand van vijf elementen. De ‘paden’ zijn de wegen van de waarnemer, de ‘randen’ zijn verstoringen van de continuïteit in de omgeving, de ‘knooppunten’ zijn strategische punten in de stad, de ‘wijken’ zijn gebieden in de stad waarin één bepaald karakter te herkennen is en de ‘bakenen’ zijn zichtbare herkenningspunten. (Lynch)
Je kunt als waarnemer aan de hand van verschillende elementen de ontwikkelingen van de stad terug lezen. Belangrijk voor het ontstaan van de stad is de noord-zuid verbinding, die loopt over de strandwal waarop de stad ontstaan is. Deze herken je nog steeds duidelijk terug als een belangrijke route door de stad. Ook het water is in de stad een leidende route. De gracht die tot de 14e eeuw de grens van de stad was is nu gedempt en deze is veranderd in een belangrijk ‘pad’ dat nu te midden van het centrum ligt: De Gedempte Oude Gracht. Je herkent zo de scheiding tussen de 14e eeuwse uitbreiding en het hart van de stad. Door de latere aanleg van het treinspoor in het noorden van de stad, is de 17e eeuwse uitbreiding van de stad gesplitst in twee districten. De spoorlijn is een scheiding door de historische kern heen waardoor je nu in het Noorden de Bolwerken als een apart gebied kunt markeren. Het Spaarne is naast een leidende route ook een scheiding met het oosten van de stad. Het water scheidt het knooppunt en het ‘baken’ van de koepelgevangenis van de rest van het centrum. Hieruit blijkt dat het gebied zich niet op een natuurlijke manier bij de rest van de historische stad voegt.
ii Lynch, Kevin. The image of the city. Vol. 11. MIT press, 1960.
16
paden randen knooppunten wijken baken
Eigen kaart. Het beeld van Haarlem
17
klein element
groot element
 
wijk


18
 
In de 13e eeuw werd er nauwelijks stedenbouwkundig gepland. Door de toenemende bevolking is in deze eeuw de stad enorm verdicht. Hierdoor bleef er weinig ruimte over voor parken en groen in de straten. Tegenwoordig heeft Haarlem in het historische centrum nog steeds nauwelijks
ruimte
voor
openbaar
groen.
In
dit
onderdeel
wordt
onderzocht hoe de openbare ruimte in het stadscentrum opgebouwd is, hierbij wordt gekeken naar groenvoorzieningen, functieverdeling en typologie
van
de
openbare
belangen onderzocht.
19
ruimte.
Ook
worden
de
gemeentelijke
Hoe is de openbare ruimte in Haarlem opgebouwd?
Eigen kaart. De bolwerken en het Kenaupark
Groen in het historische centrum De Bolwerken is een van het weinige groen in Haarlem. De voormalige stadswallen waren niet
meer
afgebroken
nodig en
omdat
er
geen
kwam
er
ruimte
zo
landschapsarchitect
Zocher
vijanden voor
ontworpen
in
meer
het
waren
Bolwerken
Engelse
voor
de
park.
stad.
Het
landschapsstijl.
Deze
park Het
werden
werd park
door voelt
hierdoor heel natuurlijk en niet gemaakt aan. Het heeft lange, aangename wandelpaden en
de
heuvels
in
het
park
boden
vroeger
panoramische
uitzichten
op
het
toen
uitgestrekte omringende landschap. Het park was oorspronkelijk aan een stuk door te bewandelen. Ook is er een duidelijk ritme aanwezig in het glooiende landschap met herhaalde hoogteverschillen van ongeveer vier meter. In 1828 werden de Bolwerken voltooid en in 1865 werd het park uitbreid met het Kenaupark. Buiten dit gebied kent het historische centrum weinig groen op grote schaal. (Haamans et al) 
20
Waarderpolder De Waarderpolder is een bedrijventerrein in Haarlem-Oost. De koepelgevangenis grenst aan de rand van dit gebied en aan het centrum van de stad. Het deel waar de koepelgevangenis zich bevind is het stadsdeel dat in de 14e eeuw al een industriĂŤle functie had. Tegenwoordig heeft de industrie zich verder naar het oosten verschoven en is er ruimte vrijgekomen voor wonen.
De functieverdeling in dit gebied is onder te verdelen in vier categorieĂŤn. Leisure, industrie, bedrijven en wonen. Bij leisure gaat het om diverse vrijetijdsbesteding zoals onder andere horeca, winkelen maar ook toneelscholen. Industrie, denk aan grootschalige
industrie
die
zich
bezig
houden
met
bijvoorbeeld
werktuigbouw,
spoorwegenbouw of afvalverwerking. Bedrijven, zoals kantoren, beheermaatschappijen, ontwerpbureaus en meer. En als laatste wonen zichtbaar in verschillende bouwblokken van geschakelde woningen.
Ten opzichte van het stadscentrum, met daarmee de Grote Markt bij de St. Bavokerk als middelpunt, ligt de koepelgevangenis erg centraal: ongeveer 15 minuten te voet en 5 minuten met de fiets. Deze afstand geldt ook richting het station. Ook ligt het complex aan het begin van de uitvalsweg om de stad uit te komen. Het gebouw heeft veel potentieel door de centrale ligging en is in de kaart te lezen als onderdeel van het historische stadscentrum. De herbestemming van de koepelgevangenis kan verder gaan dan het complex en kan een schakel zijn in het verbeteren van de leefomgeving in dit gebied. 
leisure industrie bedrijven wonen Eigen kaart. Functieverdeling Waarderpolder
gevangenis 21
Bebouwde omgeving Om de bebouwde omgeving rondom de koepel te onderzoeken, heb ik dit deel van de stad weergegeven in een Nollikaart van Haarlem. Het principe van Nolli’s iconografische i
plattegrond van Rome heb ik gebruikt als middel voor het lezen van de openbare ruimte van een stad. De ‘figure-ground’-weergave toont de bebouwde omgeving met gesloten blokken en laat openbaar toegankelijke gebouwen als omsloten ruimtes zien. In het westen van de kaart, in het historische centrum van Haarlem, herken je duidelijk de hofjes en de smalle straten terug. Ook zie je aan de grote witte vlakken in het oosten van de kaart dat er veel ruimte is gemaakt voor het autoverkeer dat pas in de 20ste eeuw een belangrijk onderdeel van de stad werd. Dit werd mogelijk door het afbreken van een deel van de vestingwerken en het dempen van delen van de oude grachten.
Eigen kaart. Nolli kaart omgeving koepelgevangenis 2018
i Nolli, Giambattista. La nuova topografia di Roma. Iconografische plattegrond. 1748. Rome.
22
In het historische centrum is er weinig openbare ruimte door de verdichting van de stad. De locatie van de koepel en de enorme ruimte voor verkeer zijn perfect voor een grootschalige openbare functie zoals een park. Door het complex te reduceren tot de oorspronkelijke, historische bebouwing van de koepelgevangenis, het openbreken van de omringende muur en het dempen van autoverkeer, kan er veel ruimte vrij komen voor een openbare functie. Dit kan een aansluiting worden op de historische bolwerken.
Eigen kaart. Nolli kaart omgeving koepelgevangenis mogelijke toekomst
23
Ontwikkelvisie Spaarnesprong ii
Vanuit de gemeente is er een document
opgesteld om de ambities over het gebied
rondom de Koepelgevangenis vast te leggen. Het document is opgesteld door Sybren van den Busken, een van mijn externe partners.
De ontwikkelvisie is op 15 maart 2018 definitief vastgesteld en online gepubliceerd. Vrij snel hierna ben ik de visie tegengekomen. Ik zag hierin direct veel overlap met mijn eigen bevindingen. Zo heb ik eerder in dit onderzoek geconcludeerd dat het complex van de koepel weer onderdeel moet worden van de historische binnenstad. In de ontwikkelvisie staat, “Het gebied is grotendeels onderdeel van het centrum en van het beschermde stadsgezicht, maar wordt nog niet zo beleefd. De naamgeving Spaarnesprong refereert dan ook aan de ambitie om dit gebied meer te laten functioneren als binnenstad,
zodat
deze
als
het
ware
het
Spaarne
oversteekt.”
(Ontwikkelvisie
Spaarnesprong, p.4). Iets dat veel meer voor de hand liggend is, is de wens om een passende openbare functie te vinden, “De gemeente hecht grote waarde aan het vinden van een bijzondere invulling de voormalige Koepelgevangenis. Er wordt gezocht naar een grootschalige publieke maatschappelijke bestemming.” (p.7).
Mijn eerder gemaakte statements in dit hoofdstuk over de invloed van de herbestemming op de leefomgeving van het omliggende gebied maar ook het openbreken van de muur om ruimte vrij te maken voor een openbare functie sluiten weer aan op de visie.
De
nieuwe
invulling
van
het
Koepelcomplex
kan
met
een
onderscheidend
programma een vliegwiel vormen waarvan de invloed verder reikt dan alleen de directe omgeving. Door het terrein op strategische plekken te openen wordt het als verblijfsgebied en doorgangsgebied onderdeel van de buurt. Zonder het karakter van stoer, indrukwekkend bolwerk te kort te doen, kan het gebied uitnodigend en aantrekkelijk worden. Verbetering van de verblijfskwaliteit in de directe omgeving van het Koepelcomplex dient hand in hand te gaan met de ontwikkeling van het terrein op zich. (p.7).
Het is goed om te horen dat de gemeente de ambitie heeft om de verblijfskwaliteit van de omgeving te verbeteren samen met het herbestemmen van de gevangenis. Dit sluit volledig aan bij mijn hoofdvraag waarin ik het over de leefbaarheid van de binnenstad heb.
ii
Gemeente Haarlem. Ontwikkelvisie Spaarnesprong. 1 Feb. 2018, www.haarlem.nl/spaarnesprong-ontwikkelvisie/.
24
Het document van de gemeente sluit goed aan bij mijn eigen onderzoek. Omdat het een hoop bevestigd en versterkt heeft heb ik contact gezocht met Sybren van den Busken. Ik ben bij de gemeente Haarlem op bezoek geweest en ik heb hier mijn eigen visie op de Koepelgevangenis voorgelegd en besproken met Sybren. Hij heeft me tot meer inzichten gebracht wat betreft de gemeentelijke belangen. Zo weet ik nu dat er wensen zijn
voor
een
fietssnelweg
richting
Amsterdam
die
vanaf
het
terrein
van
de
Koepelgevangenis zou starten. Ook zal er in de komende jaren gewerkt worden aan een wandelroute aan de
oostzijde van het Spaarne. In de ontwikkelvisie staan nog een
aantal kwaliteiten van het gevangeniscomplex die meegenomen moeten worden bij de herontwikkeling van de koepel.
In
samenwerking
met
het
Rijk
is
een
Ambitiedocument
Herontwikkeling
Koepelgevangenis (2016) opgesteld met aantal kernkwaliteiten voor het complex van de Koepel gedefinieerd. Bij transformatie en het toevoegen van nieuwe bebouwing dienen deze kwaliteiten te worden gerespecteerd.
- Icoonwaarde: het silhouet - Stedenbouwkundige waarde: het assenstelsel, voorplein en de compositie van ruimtes en gebouwen
- Belevingswaarde: kathedrale effect - Architectonische waarde: zorgvuldige detaillering - Emotionele waarde: archief aan herinneringen (p.7). Deze kwaliteiten en de belangen die ik van Sybren heb meegekregen kan ik gebruiken in mijn ontwerpend onderzoek. Hierdoor kan ik mijn eigen plan realistischer maken. Sybren zag net als ik ook veel overlap in mijn onderzoek en de wensen vanuit de gemeente. Mijn visie is volgens hem een goed alternatief voor de plannen van een academisch onderwijs. 
25
complex


26
 
Het
enorme
complex
van
de
koepelgevangenis
komt
vrij
om
een
herbestemming te krijgen naar openbare functie. Als vervolg op het onderzoek naar de openbare ruimte in de omgeving van de koepel, wordt nu het complex zelf onderzocht. Er wordt gekeken hoe het gebouw getransformeerd kan worden tot een openbare ruimte. Het is belangrijk om te weten wat de proporties zijn, te bepalen wat de waarde van het gebouw is. Vervolgens wordt er onderzocht hoe het complex onderdeel van de openbare ruimte kan worden en hoe het klaar kan worden gemaakt voor de toekomst.
27
Hoe is het complex van de koepelgevangenis opgebouwd?
Het bouwblok De gevangenis is gebouwd in 1901 vanuit het architectonische principe van een i
panopticum , dat bedacht is door filosoof Jeremy Bentham. Bij deze filosofie is het mogelijk om vanuit een centraal punt bepaalde groepen te kunnen controleren. In de gevangenis van Haarlem is dit principe toegepast in een koepel. Het historische ontwerp heeft later bijgebouwen gekregen uit een behoefte naar facilitaire diensten. Ze isoleren het historische gebouw en belemmeren de toegankelijkheid ervan. Om veiligheidsredenen is de muur dat om het complex heen staat later verhoogd. (Haamans et al) Door deze ingrepen is de gevangenis erg gesloten geworden van uiterlijk. De historische entree gebouwen zijn intact gebleven en hebben met het voorplein hun toegankelijke karakter behouden. 
Eigen schetsen. Toegankelijkheid koepelcomplex
i
Bentham, Jeremy. Panopticum. 1791. Architectonisch principe. http://www.ucl.ac.uk/bentham-project.
28
Eigen schetsen. Opbouw van de koepel
De koepel Het gebouw is opgebouwd uit cellen van ongeveer 2,9 meter bij 4 meter. De cirkel is verdeeld in vier delen door de toegangen op de begane grond. Er bevinden zich 56 cellen in de rondte. Deze opbouw herhaalt zich in vier cellagen.
Eigen schetsen. Schaalvergelijking
De koepel heeft een diameter van 60 meter en een totale hoogte van 38 meter. Hierdoor is het gebouw in formaat te vergelijken met bijvoorbeeld het Collectiegebouw
ii
van
MVRDV. Binnen de cellenring heeft het centrale plein een diameter van 52 meter en komen de spanten van de koepel samen op 31 meter hoogte.
Eigen schetsen. Afmetingen van de koepel
MVRDV. Depot Boijmans van Beuningen. 2013-heden. Architectuur. Rotterdam. https://www.mvrdv.nl/projects/ depot-mbvb. ii
29
Een aantal van de kernkwaliteiten van de koepel, opgesteld vanuit de gemeente in samenwerking met het Rijk, zijn het assenstelsel, het voorplein en de compositie van ruimtes en gebouwen.
Atelier Oostwaards. “10 Principes Voor Goede Inpassing Van De Koepel in Haarlem.” Ataindex
Twee andere kwaliteiten zijn het silhouet van het gebouw en de belevingswaarde van het
kathedrale
effect.
Het
gebouw
heeft
vanuit
sommige
aanzichten
een
enorm
indrukwekkende invloed op de toeschouwer, het kathedrale effect heeft veel weg van iii
het Pantheon
in Rome. Vanuit buiten ontbreekt dit effect echter omdat de koepel
rondom omringd is door dichte bebouwing.
Eigen foto. Kathedraal effect koepelgevangenis
iii
Marcus Vipsanius Agrippa. Pantheon. Tempel. 2e eeuw na chr., Rome.
Marcus Vipsanius Agrippa. Pantheon. Tempel. 2e eeuw na chr., Rome.
30
Hoe kan het complex van de koepelgevangenis hergebruikt worden als onderdeel van de publieke ruimte?
Eigen schets. Bestaande situatie
Eigen schets. Sloop jaren ’80-bebouwing
Het oorspronkelijke bouwwerk wordt omsloten door bebouwing uit de jaren ’80. Hierdoor is het gebouw nog minder toegankelijk en wordt de waarde van het historische gebouw omlaag
gehaald.
Door
ruimte
rondom
het
gebouw
te
creëren
kan
dit
worden
teruggebracht. Ook heeft het complex als openbare functie geen enorme muur meer nodig om de gevangenen binnen te houden. Om het gebouw volledig zichtbaar te maken op straatniveau stel ik voor om ook de muur grotendeels af te breken.
Eigen schets. Nieuwe situatie
Eigen schets. Openbare ruimte creëren
Op de volgende afbeeldingen zie je hoe het historische zicht op de koepelgevangenis mogelijk teruggebracht kan worden in een moderne situatie
Eigen beelden. Koepelgevangenis duurzame toekomst
31
Scenario’s In mijn ontwerpend onderzoek heb ik eerst extreme scenario’s geschetst om zo mijn eigen gedachten te stimuleren om tot andere ideeën te komen na mijn minor.
Eigen schets. Luchtverbinding
Eigen schets. Glazen koepel als dak
Eigen schets. Glazen cilinder als dak
Eigen schets. Groenvoorziening
Eigen schets. “Ark van Noach”
Eigen schets. Natuurreservaat
Eigen schets. Gebedshuis
32
Eigen schets. Ontwerp principe buiten binnen
Ontwerp principes Om de koepel opnieuw in te vullen heb ik een aantal ontwerp principes vastgesteld. De binnenkant van de koepel moet als een openbare binnenplaats aanvoelen. De wereld buiten de cellen moet naar binnen worden getrokken om het binnenplein ook als openbaar buiten te laten voelen.
Eigen schets. Ontwerp principe openbaar privĂŠ
De invullen van de cellen moet voor de functieverdeling van openbare naar private functie verlopen. Zo ontstaat er een gelaagdheid van verschillende activiteiten in het gebouw. Ook zorgt het voor een constante levendigheid in het gebouw. Openbare functies creĂŤren levendigheid op andere momenten van de dag dan private functies.
Eigen schets. Ontwerp principe verbinding
Ondanks de functieverdeling moet er wel verbinding tussen de verschillende lagen aanwezig zijn. Er moet cohesie in het gebouw voelbaar blijven.
33
Hoe kan de faรงade een eigentijds uiterlijk krijgen? De koepel zal aanpassingen op de buitengevel krijgen om het een eigentijds karakter te geven. Het monotone uiterlijk vormt een goede basis om eigentijdse elementen toe te passen op de gevel. De kleine gevangenisramen moeten worden aangepast om de verschillende functies meer daglicht en uitzicht te geven. Ook kan het gebouw zo een opener uiterlijk krijgen, dat beter past bij de nieuwe functie als openbare ruimte.
Eigen schets. Gevelstudie
iv
Het Spinoza Hotel
in Amsterdam is een bijzonder voorbeeld waarbij de verschillende
lagen geschiedenis in het gebouw herkenbaar zijn. Het ontwerp is voor mij een inspiratiebron omdat de historische faรงades nog steeds duidelijk aanwezig zijn maar deze toch op een uitzonderlijke wijze een heel eigentijds karakter hebben gekregen. Ondanks dat het volledig tegen de regels van het oorspronkelijke ontwerp in gaat, geven de hedendaagse aanpassingen het gebouw meer charme dan het voorheen had.โ ฉ
van Dongen-Koschuch. Spinoza Architectuur. Amsterdam.
Hotel.
2017.
iv van Dongen-Koschuch. Spinoza Hotel. 2017. Architectuur. Amsterdam. https://vd-k.eu/spinoza-hotel-amsterdam/
34
Eigen tekening. Gevelstudie vensters
De bakstenen façade en tussenmuren van de cellen zijn tegelijkertijd de constructie van het gebouw. Hierdoor ben ik voor de renovatie verbonden aan het ritme van de cellen. Ik heb studies gedaan voor de ramen van de cel om te kijken wat het beste op het gebouw past. Op sommige plaatsen wil ik de cel uitbreiden met een moderne uitbouw naar buiten. Hiervoor heb ik SketchUp gebruikt om te onderzoeken wat een gepaste hoeveelheid uitbouwen is. Ik streef naar zo min mogelijk overdaad aan uitbreidingen omdat dit het zo waardevolle silhouet teveel kan breken. 
Eigen diagrammen. Gevelstudie uitbreidingen
35
Eigen tekening. Bouwconstructie
Een deel van de constructie van de jaren ’80-bebouwing aan de noordzijde van het gebouw kan hergebruikt worden. Deze kant van het complex is ingebouwd aan twee zijden, waardoor het de minst interessante kant van het gebouw is in aanzicht. Belangrijke toegankelijkheid komt aan de oost-, zuid- en westzijde van het gebouw. De constructie van dit deel zal blijven staan en hergebruikt kunnen worden met een nieuwe façade.
Eigen beeld. Gevelstudie glas
36
De nieuwe façade voor de jaren ’80-constructie moet passen bij het ruige karakter van de historische koepelgevangenis. In eerste instantie dacht ik aan een vergelijkbare bakstenen gevel, maar dit vind ik te traditioneel. Daarom heb ik een spiegelende façade bedacht die het uiterlijk van de koepelgevangenis reflecteert. Zo blijft het karakter van de plek behouden, maar is de façade toch op een eigentijdse wijze afgewerkt. v
Open sky is een reflecterende ring die in de binnenplaats van het 16e eeuwse Palazzo Isimbardi
is
geplaatst.
Het
is
een
bijzondere
installatie
die
de
historische
architectuur een nieuwe interpretatie geeft (Dezeen). Het is een prachtige voorbeeld waarbij eigentijdse vormgeving de historie respecteert en versterkt.
Phillip K Smith III, and COS. “Open Sky.” Dezeen, 2017, Milaan.
v Phillip K Smith III, and COS. “Open Sky.” Dezeen, 2017, Milaan, www.dezeen.com/2018/04/16/phillip-k-smithiii-cos-open-sky-installation-milan-design-week/.
37
gebruik


38
 
Nu ik bepaald heb aan wat voor eisen het ontwerp moet voldoen, ga ik op zoek naar een passende functie die gebaseerd is op de historie van de stad en voldoet aan de behoeftes van inwoners.
39
Hoe kan de koepel de verblijfskwaliteit voor inwoners en bezoekers vergroten? Interviews In dit onderdeel heb ik verschillende scenario’s geschetst en deze heb ik voorgelegd aan inwoners van Haarlem. Hier volgt een samenvatting van de interviews.
Scenario 1: Botanische tuin De koepel kan omgetoverd worden tot een stadstuin met een tropisch
klimaat.
Binnenin
zal
er
veel
biodiversiteit
en
verschillende flora en fauna te vinden zijn. Het kan een trekpleister voor de stad worden met een educatieve functie. Reactie:
Haarlemmers
zijn
bijzonder
enthousiast
over
Eigen schets. Botanische tuin
dit
plan. Naast dat het visueel aantrekkelijk eruit kan zien, kan het ook een leuke activiteit zijn voor het gezin, vindt een jong stel. Echter bestaat er in Haarlem al de Stadskweektuin, maar de koepel zou een groter alternatief kunnen zijn waar ook evenementen met thema’s als muziek, performance of duurzaamheid plaats kunnen vinden. Het kan een grote doelgroep trekken.
Scenario 2: Flex werkplekken De cellen van de gevangenis zouden perfect ingedeeld kunnen worden als kleine kantoorruimtes. De grote ruimtes binnenin
Eigen schets. Flex werkplekken
zouden voor congressen of andere grote evenementen gebruikt kunnen worden. Het kan een internationaal netwerk naar Haarlem brengen. Reactie: Haarlemmers zijn niet erg te spreken over dit idee. Er is
altijd vraag naar werkruimte. Volgens een aantal creatievelingen is er eerder vraag naar
ateliers
voor
makers
en
schilders.
Het
zou
interessant
kunnen
zijn
om
faciliteiten te delen en startup bedrijven een plek te bieden, maar dit zal te duur zijn.
Scenario 3: Blue Economy Een oud pand hergebruiken als plek voor duurzame bedrijven. Het gebouw
kan
een
inpandige
circulaire
economie
voeren
Eigen schets. Blue Economy
in
combinatie met vergaderruimtes en een evenementen locatie. Reactie: Hoewel het een verrijking voor de stad zou zijn, is dit niet weggelegd voor veel Haarlemmers. Niemand is tegen een beter milieu en zelfs GroenLinks is de grootste partij in Haarlem, maar duurzaamheid klinkt voor veel mensen nog een beetje vaag. Daarbij zal het pand waarschijnlijk te groot zijn.
40
Scenario 4: wonen Om
in
te
spelen
op
de
woningvraag
kan
ook
de
koepel
Eigen schets. Wonen
getransformeerd worden tot woningen. In gemengde woningtypen zouden huishoudens van diverse leeftijden zich hier kunnen huisvesten. Reactie: Ondanks de grote vraag naar woningen vinden bijna alle Haarlemmers het zonde als de prachtige gevangenis volledig gebruikt zou worden voor woningen. Er kunnen in plaats daarvan veel beter nieuwbouw woningen in de stad komen. Eigen schets. Cultureel centrum
Scenario 5: Cultureel centrum Het
complex
zou
getransformeerd
kunnen
worden
tot
een
cultureel centrum, een plek waar verschillende ambachten, mode, design, kunst en cultuur samenkomen. Het kan als een creatieve broedplaats een nieuwe hotspot voor de stad worden. Reactie: De creativiteit is al bijna voelbaar en veel Haarlemmers zijn positief. De enigszins uitgebloeide stad kan een nieuwe impuls krijgen en deze functie kan nieuwe mensen trekken. In de Waarderpolder gebeurt al het een en ander omtrent creativiteit. Het kan een interessante combinatie met film en food zijn, als het maar niet tĂŠ duur wordt.
Scenario 6: Onderwijsinstelling Eigen schets. Onderwijsinstelling
Het academisch onderwijs krijgt in het huidige plan een plek in de koepelgevangenis. Dit zal een heel andere doelgroep met zich meebrengen. De studenten kunnen voor een heel andere dynamiek in de stad zorgen.
Reactie: Haarlemmers reageren wisselend. Veelal gelooft dat deze nieuwe dynamiek goed voor de stad zal zijn. Voor sommige inwoners voegt het niets toe, maar voor anderen draagt het bij aan meer bedrijvigheid. Ook zal het van de stad om meer voorzieningen gaan vragen.
Scenario 7: Museum
Eigen schets. Museum
De enorme hal binnenin zou een podium kunnen bieden voor enorme kunstobjecten. Elke cel zou een ander kunstwerk kunnen uitlichten. Het historische gebouw zou een prachtige plek zijn
voor
(hedendaagse)
kunst.
Deze
functie
kan
`
zowel
cultureel als educatief iets toevoegen aan de stad. Reactie: Voor veel Haarlemmers is dit een mooie toevoeging op de historische musea. Haarlem
beschikt
al
over
veel
historische
kunst,
maar
juist
hedendaagse kunst zou iets nieuws toe kunnen voegen aan de stad. 
41
een
museum
met
Betekenis voor inwoners Aan de bewoners is tijdens de interviews ook gevraagd wat de koepel en Haarlem voor hen betekenen. De koepelgevangenis bleek voor veel mensen vooral het icoon van de stad. Het is een imposant gebouw met een bijzondere architectuur. De koepel is een belangrijk
onderdeel
voor
het
beeld
van
de
stad
en
kan
in
het
blikveld
niet
ontbreken. Over de stad zeggen veel oudere mensen dat ze tevreden zijn met het ingetogen en gepolijste Haarlem. Ook voor jonge gezinnen is de stad perfect. Haarlem biedt een rustiger maar even karakteristiek alternatief op Amsterdam. Jongeren zoeken daarom juist het onverwachte
buiten de stad. In andere steden is er meer keuze in
activiteiten, in horeca, cultuur en andere uitjes. De Haarlemmer zou wat meer avontuur in eigen stad willen vinden, iets dat anders is dan ze gewend zijn maar wat wel bij de stad past.
Eigen schets. Expo park
Uitgangspunten Aan de hand van mijn bevindingen over de geschiedenis en de wensen van inwoners heb ik uitgangspunten voor de herbestemming geschreven. Om mensen samen te brengen wil ik levendigheid
creĂŤren
rondom
het
complex.
Ik
wil
het
terrein
en
de
omgeving
transformeren tot een stadspark met de koepel als een overdekt stadsplein. Het moet een
plek
worden
waar
mensen
kunnen
ontmoeten,
een
plek
waar
kunst
en
cultuur
samenkomt, maar ook waar bedrijven, horeca en winkels zich kunnen huisvesten en waar kleinschalige evenementen plaats kunnen vinden.
Het complex biedt de perfecte omstandigheden voor het trekken van een groot aantal bezoekers door de centrale ligging. Het zou als een tweede Grote Markt van de stad kunnen dienen. De verschillende functies die op de plek plaats zullen vinden zijn: winkels, kantoren, appartementen, een stadsplein, een bierbrouwerij met horeca, een arcadehal, een hotel, een kinderdagverblijf, een speelpark, waterkades, een hopgaard, een evenemententerrein en een park.
42
De koepel zal voor veel ondernemers en commerciĂŤle bedrijven een interessante locatie zijn om zich te huisvesten omdat het een bekend en iconisch gebouw is. Het iconische karakter is interessant en zal voor veel publiciteit zorgen. Daarbij zal het ook een aantrekkelijke omgeving worden door de samenkomst van verschillende functies. De bierbrouwerij krijgt de mogelijkheid om het ultieme lokale Haarlemse bier te brouwen met hop dat geteeld is in eigen hopgaard. Ook voor dit bedrijf kan het imago van de gevangenis positieve gevolgen hebben voor de branding van het bier. Ook is het complex
erg
goed
bereikbaar,
zowel
voor
auto
als
fiets
als
openbaar
vervoer.
Daartegenover staat wel dat de bedrijfsruimte erg duur zal zijn om de renovatie te kunnen bekostigen. Een andere functie die is opgenomen om het plan te bekostigen, zijn de woningen die zich op de bovenste twee etages van de cellenringen zullen vestigen.  
Eigen schets. Functieverdeling
Winkels
Horeca
Waterkades
Kantoren
Arcadehal
Hopgaard
Appartementen
Hotel
Park (voor events)
Stadsplein
kinderdagverblijf
Verbindingsroute
Bierbrouwerij
Speelpark
43
Het hotel zal een constante stroom aan nieuw publiek naar de buurt trekken. De mensen die tijdelijk in de stad verblijven zullen een andere dynamiek met zich mee brengen, voor
hun
zal
een
mogelijke
uitgaansgelegenheid
ook
interessant
zijn.
Het
kinderdagverblijf is weer interessant om de bewoners van de Waarderpolder bij het complex te betrekken. En uiteraard zullen het overdekte stadsplein, de waterkades, het
speelpark,
het
park
en
het
evenemententerrein
de
meest
publieke
functie
vervullen. De mix van verschillende functies en bezoekers die soms tijdelijk of permanent in het complex aanwezig zijn zullen zorgen voor een constante levendigheid op de plek. Bij vergelijkbare projecten projecten heeft dit concept van functiemening zich succesvol bewezen. i
Het Westerpark is een goed voorbeeld waarbij verschillende functies met elkaar gemixt worden, maar ook hoe er gebruik wordt gemaakt van tijdelijkheid. Naast vaste horeca en bedrijven worden er in het park en in de te huren panden ook festivals en andere evenementen gehouden. Dit samen zorgt op deze locatie voor een dynamische omgeving. Een andere plek waar creatieve functies bij elkaar gecombineerd worden in een oud iconisch gebouw, is de Hallen in Amsterdam. Hierin draagt de ambachtelijke sfeer van het gebouw bij aan de creatieve leefomgeving. Dit hoop ik bij mijn project ook te realiseren. 
i
Braaksma & Roos architecten. Westergasfabriek. 2007. Park. Amsterdam. http://www.westergasfabriek.nl
44
Eigen schets. Functieverdeling toegankelijkheid
Toegankelijkheid Voor het invullen van de locatie heb ik de toegankelijkheid van het koepelcomplex onderzocht. De locatie rondom het complex zal autoluw worden gemaakt. Hierdoor is het mogelijk om groen en water terug te brengen in het plan. Bepaalde functies zullen goed bereikbaar moeten zijn voor expeditie, zoals bijvoorbeeld de bierbrouwerij. Ook de woningen moeten goed bereikbaar zijn voor bewoners. Autoverkeer mag echter het park niet opbreken. 
Eigen schets. Toegankelijkheid
45
Eigen schets. Profieltekeningen
In de bovenstaande profieltekening heb ik de groen- en infrastructuur geschetst. Het is belangrijk dat het autoverkeer geen grote rol inneemt bij het gebruik van de ruimte. Het streven is om de omgeving autoluw te maken.
Plattegronden De cellen van de gevangenis zijn erg leidend bij het maken van een ontwerp omdat het ook de draagconstructie van het gebouw is. Er kunnen cellen doorbroken worden door de krachten op te vangen met een steunbalk. Ook zal de nieuwe invulling van woningen, winkels en bedrijfsruimte vragen om betere structuur in het gebouw. Er zullen kernen met
liften
en
nieuwe
trappenhuizen
komen
om
de
toegankelijkheid
verbeteren. 
Eigen schetsen. Appartement indelingen
46
binnenin
te
 
Eigen schetsen. Koepel ring verdeling
47
Eigen tekening. Appartement indelingen
Elke verdieping kan als ring verdeeld worden in vier kwarten. Elk kwart bestaat dan uit 15 cellen en deze is weer onder te verdelen in twee appartementen die verbonden zijn via een trappen- en liftkern. De gevangenis krijgt vier kernen die elk een toevoeging zijn op de bestaande smeedijzeren wenteltrappen. Zo heeft elk appartement twee nooduitgangen. 
Eigen tekening. Centrale kern
48
Het oude dak wordt open gemaakt en alleen de constructie wordt behouden. De gekruiste constructie die voorheen alleen van binnen zichtbaar was, wordt nu ook aan de buitenkant
zichtbaar.
Tussen
de
industriĂŤle
constructie
worden
glazen
kozijnen
geplaatst die het binnenplein bedekken. Door het glazen dak krijg je binnenin de koepel het gevoel alsof je buiten bent.
Eigen tekeningen. Dakconstructie
49
Raad van de wijk Voor mijn onderzoek wilde ik inzicht krijgen in belangen van de wijk, daarom heb ik contact gehad met Albert Diederik, voorzitter van de wijkraad Scheepsmakersdijk. Ik heb met Albert vooral gesproken over de wijk en de belangen van omwonenden. “Het is een gemêleerde wijk van hoog tot laag opgeleid. Bewonersgroepen van oudsher en nieuwe gezinnen import uit Amsterdam.” Vertelde Albert. Bedrijvigheid is er niet veel: “Het is een vrij rustige wijk waar restaurants zoals Zuidam en de Oerkap zijn gevestigd.”
Ik vroeg Albert naar de behoefte van de stad en de inwoners: “Meer groen, rust, parkeerruimte, winkels.” Er is de wens naar parkeergarage die ondergronds plaats kan vinden,
maar
ook
naar
parkeervoorzieningen
voor
fietsen.
“Diverse
plaatselijke
kunstenaars hebben laten weten best een ruimte in gebruik te willen nemen. Ook de voedselbank, die uit het huidige pand moet, zou kunnen” (Diederik).
Als laatste wilde ik weten of er vraag is naar de uitgangspunten die ik opgesteld heb. “Openbare ruimtes en een park, ja. Evenementen terrein nee, we hebben reeds ervaring opgedaan toen een gedeelte van het terrein verhuurd werd voor feesten en partijen, de burgers zaten in de hoogste boom. Men wil geen overlast. Muziekavonden en dergelijke die in de koepel werden gehouden waren geen probleem.” (Diederik)
Door deze input weet ik dat de wijk liever een kleinschalige aanpak. Het is nu nog een vrij rustige wijk maar er mag meer leven in de brouwerij komen. Het eerder bedachte omliggende evenementen terrein zal eerder bedoeld worden voor markten, exposities, tentoonstellingen, food festivals en andere kleine evenementen. Ook zal ik in mijn ontwerp de parkeergelegenheid meenemen.
Enquete Na het formuleren van de uitgangspunten heb ik een online enquete verspreid onder Haarlemmers om te onderzoeken waar vraag naar is. Aan het begin van mijn enquete heb ik net als bij de interviews gevraagd naar de betekenis van de koepelgevangenis en Haarlem voor de inwoners. Hieruit kreeg ik dezelfde antwoorden als eerder gevraagd.
Wat zoek jij in andere steden wat je in Haarlem mist? Eigen diagram. Gemis in Haarlem
36,17% 38,3%
Activiteiten Avontuur
31,91%
Cultuur
23,4%
Creativiteit
19,15% 21,28%
Horeca Natuur Niets
6,38% 23,4%
Uitgaansleven Werkruimte
8,51%
50
Respondenten konden meerdere opties aanvinken bij de bovenstaande vraag. Opvallend is dat ongeveer een derde van de Haarlemmers aangeeft activiteiten, avontuur of cultuur in een andere stad te zoeken. Ongeveer een op de vier inwoners geeft ook aan creativiteit of uitgaansleven buiten de stad te zoeken.
Bij
de
volgende
waardering
van
1
vragen tot
konden
10.
Ik
de heb
respondenten mijn
een
beoordeling
uitgangspunten
geven
voorgesteld:
met
een
levendigheid
creĂŤren, openbaar maken en het mixen van functies.
Zou je meer avontuur in Haarlem willen vinden? Haarlem is braaf en kan meer dynamiek gebruiken. Inwoners geven een 7,86/10
hoge waardering aan het vinden van nieuwe en spannende activiteiten in de stad. Vooral voor jongeren is er niet veel te beleven, zij willen graag meer nachtleven in de stad.
Voegt dit voor jou iets unieks toe aan de stad? De stad heeft al een aantal avontuurlijke plekken, toch geven 7,44/10
inwoners
ook
een
hoge
waardering
aan
mijn
invulling
van
de
gevangenis. Ze vinden vooral de koepelgevangenis een goede locatie om een nieuwe publieke functie in te ontdekken. Eigen diagrammen. Waardering uitgangspunten
Zou je deze locatie vaak willen bezoeken? De koepel ligt in het centrum van de stad. Veel respondenten geven aan de plek graag te willen bezoeken door de centrale en bijzonder 7,60/10
locatie. Het is een bijzondere plek tussen uitvalswegen en op loopafstand van het station. Haarlemmers zijn wel bang voor meer toeristen en willen het voor de lokale bevolking.
Het is een grote stad die toch klein, prettig en als een dorp aanvoelt. Haarlem is erg braaf, keurig en bijna perfect. Het is een kleinschalig en rustig alternatief op Amsterdam. Het meerendeel van de Haarlemmers zit wel degelijk op avontuur te wachten. De bevindingen van de enquete hebben bevestigd dat de inwoners van Haarlem op een publieke invulling van de koepelgevangenis, zoals ik dat bedacht heb, zitten te wachten.
51
52
 
reflectie Terugkijkend op de afgelopen vier jaar op de kunstacademie heb ik vooral fictieve ontwerpen gemaakt die gebaseerd zijn op mijn eigen interesses. Daarom leek het me een uitdaging om tijdens mijn afstudeerproject uitgebreid onderzoek te doen naar een bestaande locatie, om hier vervolgens een goed onderbouwde herbestemming voor te maken. Tijdens mijn minor heb ik vooral veel onderzoek gedaan naar de stad en toen heb ik in een korte periode een schetsontwerp gemaakt voor de koepelgevangenis. Voor mijn afstuderen aan de Willem de Kooning Academie wilde ik met een nieuwe blik naar de gevangenis kijken. Dit bleek vooral in het begin lastig omdat mijn beeld en ideeĂŤn over Haarlem en de gevangenis gevormd waren aan de hand van het onderzoek dat ik eerder gedaan had.
Met mijn ontwerpend onderzoek wilde ik heel graag een baanbrekende oplossing voor Haarlem bedenken, maar dat werd onmogelijk aangezien zich geen drastische problemen voor doen in de stad. Omdat er geen groot probleem is in de stad ben ik anders naar mijn afstudeeronderwerp gaan kijken en ben ik het gaan richten op wat ik graag zou willen ontwerpen: een plek die iets toevoegt aan de stad. De koepelgevangenis vraagt om een invulling die alle bewoners van de stad kunnen bezoeken. Mijn stadspark maakt de cirkel van het historische stadscentrum rond en vergroot zo de leefbaarheid van Haarlem. Het stadspark en de invulling van de gevangenis geeft een knipoog naar de geschiedenis van de stad, het verbindt het stedelijk weefsel en het voedt veel wensen vanuit de gemeente en de inwoners. Het ontwerp is een samenkomst van verschillende potentieel goed passende functies op een unieke locatie.
Doordat ik contact heb gezocht met externe partners en experts op het gebied van mijn afstudeeronderwerp heb ik mijn onderzoek beter weten te onderbouwen. In het project heb ik al mijn interesses verwerkt. Ik heb een grootschalige herbestemming kunnen doen, iets dat ik vanaf het begin van mijn studie al graag eens wilde doen. Ik heb het enorme complex van de koepelgevangenis nog groter gemaakt waardoor ik het project stedenbouwkundig heb bekeken. Dit is iets dat ik eerder nog nauwelijks gedaan had en wat ik hierna graag nog verder zou willen ontwikkelen. Ik heb het gebouw hergebruikt en tot iets voor de inwoners van de stad gemaakt. Zo heb ik sociale en duurzame aspecten erin verwerkt. Met al deze onderwerpen wil ik na mijn afstuderen
van
de
kunstacademie
graag
architectuur gaan volgen op de TU Delft.
53
verder.
Daarom
wil
ik
een
master
in
54
extern materiaal Anoniem. “Koepelgevangenis.” Noord-Hollands Archief, Haarlem, 4 Nov. 1901, noordhollandsarchief.nl.
Anouk Haamans, Anna van der Hoek, Dave van Leeuwen, Rasmus van Overhagen, Giel Slaats. De Verandering Van Haarlem. TU Delft, 2017.
Atelier Oostwaards. “10 Principes Voor Goede Inpassing Van De Koepel in Haarlem.” Ataindex
Bentham, Jeremy. Panopticum. 1791. Architectonisch principe. http://www.ucl.ac.uk/ bentham-project.
Braaksma
&
Roos
architecten.
Westergasfabriek.
2007.
Park.
Amsterdam.
http://
www.westergasfabriek.nl
“Definition
of
Hub.”
Merriam-Webster,
1
June
2018,
www.merriam-webster.com/
dictionary/hub.
Gemeente
Haarlem.
Ontwikkelvisie
Spaarnesprong.
1
Feb.
2018,
www.haarlem.nl/
spaarnesprong-ontwikkelvisie/.
Lynch, Kevin. The image of the city. Vol. 11. MIT press, 1960.
Marcus Vipsanius Agrippa. Pantheon. Tempel. 2e eeuw na chr., Rome.
MVRDV. Depot Boijmans van Beuningen. 2013-heden. Architectuur. Rotterdam. https:// www.mvrdv.nl/projects/depot-mbvb.
Nolli, Giambattista. La nuova topografia di Roma. Iconografische plattegrond. 1748. Rome.
Phillip K Smith III, and COS. “Open Sky.” Dezeen, 2017, Milaan, www.dezeen.com/ 2018/04/16/phillip-k-smith-iii-cos-open-sky-installation-milan-design-week/.
Slaats, Giel, illus. De Verandering Van Haarlem. Door Anouk Haamans, Anna van der Hoek, Dave van Leeuwen, Rasmus van Overhagen, Giel Slaats. TU Delft, 2017.
van Dongen-Koschuch. Spinoza Hotel. 2017. Architectuur. Amsterdam. https://vd-k.eu/ spinoza-hotel-amsterdam/
55
www.davevanleeuwen.nl