ТУРЦИЯ И БЕЛАРУСЬ В МИРОВОМ ЛИТЕРАТУРНОМ ПРОЦЕССЕ by da belarus

ÒÓÐÖÈß È ÁÅËÀÐÓÑÜ Â ÌÈÐÎÂÎÌ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÍÎÌ ÏÐÎÖÅÑÑÅ

Ìåæäóíàðîäíàÿ íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêàÿ êîíôåðåíöèÿ ISBN 978-985-500-663-4

9 789855 006634

ÈÍÑÒÈÒÓÒ ßÇÛÊÀ È ËÈÒÅÐÀÒÓÐÛ ÈÌÅÍÈ ßÊÓÁÀ ÊÎËÀÑÀ È ßÍÊÈ ÊÓÏÀËÛ

ÍÀÍ ÁÅËÀÐÓÑÈ

ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÍÎÅ ÎÁÚÅÄÈÍÅÍÈÅ «ÄÈÀËÎÃ ÅÂÐÀÇÈß»

Государственное научное учреждение «Институт языка и литературы имени Я. Коласа и Я. Купалы НАН Беларуси» Общественное объединение «Диалог Евразия»

Турция и Беларусь в мировом литературном процессе Материалы международной научно-практической конференции Минск, 18 октября 2012 г.

Минск РИВШ 2013

А. А. Каваленя,

УДК 82(061.3) ББК 83.3 Т89 Рекомендовано ГНУ «Центр исследований белорусской культуры, языка и литературы» (протокол № 5 от 12 июня 2013 г.) Рецензенты: доктор филологических наук, профессор НАН Беларуси И. В. Саверченко; кандидат филологических наук, доцент БГПУ Т. Н. Тарасова

Т89

Турция и Беларусь в мировом литературном процессе : материалы Междунар. науч.-практ. конф., Минск, 18 окт. 2012 г. – Минск : РИВШ, 2013. – 140 с. ISBN 978-985-500-663-4. В сборник включены доклады и тезисы турецких и белорусских литературоведов, историков, писателей и публицистов, посвященные выяснению общих закономерностей литературного процесса, становлению национального словесного искусства в Турции и Беларуси. Анализируются преломления мировых тенденций развития культуры в национальных литературах. Адресован литературоведам, преподавателям и студентам учреждений высшего образования, а также всем, кто интересуется сравнительноисторическим литературоведением.

УДК 82(061.3) ББК 83.3

ISBN 978-985-500-663-4

акадэмік-сакратар Аддзялення гуманітарных навук і мастацтваў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар гістарычных навук, прафесар

МІЖНАРОДНЫ ЛІТАРАТУРНЫ ПРАЦЭС І РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ І ТУРЭЦКАЙ ЛІТАРАТУР Міжнародная навуковая канферэнцыя «Турцыя і Беларусь у сусветным літаратурным працэсе» – першае навуковае мерапрыемства ў гісторыі нашых краін, якое прысвечана параўналь на-супастаўляльнаму вывучэнню асаблівасцей літаратурнага працэсу на Беларусі і ў Турцыі, пошуку і высвятленню тых базавых элементаў тыпалогіі літаратуры нашых народаў, якія могуць у далейшым паслужыць добрай асновай для наладжвання і працягу дыялогу паміж літаратурамі, культурамі і народамі, што спрадвеку жылі на Еўразійскім кантыненце, але развіваліся пад уплывам і ў рэчышчы розных, часам нават супрацьлеглых культурна-гістарычных традыцый. Першыя дакладна датаваныя помнікі пісьмовай культуры, створаныя ў Малой Азіі на турэцкай мове, належаць да ХІІІ ст. На працягу некалькіх стагоддзяў тэрэцкая літаратура развівалася пад моцным уздзеяннем суфізму. Буйнейшым прадстаўніком суфійскай паэзіі быў перасмоўны паэт Джалаладзін Румі, які пачаў пісаць таксама і на турэцкай мове. У ХІІІ ст. персідская мова была мовай прыдворнай паэзіі, а арабская – мовай рэлігіі і навукі. Літаратурным творам на турэцкай мове прыходзілася літаральна прарастаць скрозь пласт арабскага і персідскага пісьменства, каб у ХІV і ХV стст. загучаць у поўны голас у творах Султана Веледа, Юнуса Эмрэ, суфія Ашык-пашы, Ахмедзі, Юсуфа Сінана Шэйхі і іншых. Справа аднак не абмяжоўваецца тым, што станаўленне беларускай літаратуры прыкладна ў гэты самы час праходзіла ў творчым засваенні і разам з тым пераадоленні ўплываў царкоўнаславянскага пісьменства, агульнага для ўсіх краін усходу Еўропы. Адметна тое, што ў раннім перыядзе развіцця літаратуры як у Турцыі, так і на Беларусі, былі закладзены глыбока нацыянальныя асновы славеснай культуры нашых 3

А. А. Каваленя,

Т89

УДК 82(061.3) ББК 83.3

ISBN 978-985-500-663-4

народаў, што дазваляла майстрам слова ў цяжкія, крызісныя моманты гісторыі звяртацца да жыватворчых вытокаў сваіх літаратур і ажыўляць народныя традыцыі ў іншых гістарычных умовах. Так у ХVІІІ ст. адбылося адраджэнне суфійскай паэзіі, якое дало імпульс для распаўсюджання ў Турцыі ідэй Асветніцтва, што стала асабліва значным пасля Транзімацкіх рэформ ХІХ ст. Зразумела, этапы развіцця беларускай і турэцкай літаратур не супадалі храналагічна. Гэтага і не магло быць у выніку гістарычных фактараў і прычын. Але агульныя заканамернасці станаўлення літаратур, нацыянальных па мове, вобразнасці і значэнні шмат у чым супадалі, і гэта можа і павінна стаць прадметам даследавання нашых літаратуразнаўцаў. Напрыклад, у ХІХ ст. у абодвух літаратурах абвастраецца цікавасць да сацыяльнай праблематыкі, у цэнтры многіх твораў знаходзяцца праблемы асобы і грамадства, у духу асветніцкіх ідэй пачынаюць раскрывацца жаночая і антыклерыкальная тэмы. На мяжы ХІХ–ХХ стст. у абодвух літаратурах пачынаецца карэнная перабудова паэзіі, звязаная для беларускай літаратуры з імёнамі Францішка Багушэвіча, Максіма Багдановіча і Янкі Купалы, а для турэцкай з імёнамі Абдулхака Хаміда Тархана і Рэджаізадэ Экрэма. У ранніх вершах Тэфіка Фікрэта, які стаяў на чале народна-паэтычнага часопіса «Сервеці-фюнун», што выдаваўся ў 1891–1901 гг. і быў у нейкай ступені пэўным аналагам беларускай «Нашай нівы», з’яўляецца тэма спачування простым людзям, а з пачатку 20-х гадоў гэта тэма ў творчасці Фікрэта атрымлівае яскрава выражаную грамадзянскую накіраванасць. У гэты самы час, калі ў творчасці Якуба Коласа і Максіма Гарэцкага адбываецца станаўленне беларускай рэалістычнай прозы, буйнейшы турэцкі празаік Халід Зія Ушаклыгіль пачынае пісаць рэалістычныя апавяданні і раманы еўрапейскага тыпу, а ў творах Хюсейна Рахмі Гюпынара і Мехмета Раўфа пачынае гучаць праўдзівая крытыка сацыяльнай рэчаіснасці і распрацоўваецца тэма маленькага чалавека. Прыклады тыпалагічных сыходжанняў, як дарэчы і прыклады разыходжання шляхоў нашых літаратур, можна працягваць. І я спадзяюся, што ўдзельнікі канферэнцыі вызначаць іх у сваіх дакладах, бо гэта адзін з магчымых напрамкаў далейшых наву4

ковых пошукаў. Але зараз хачу звярнуць вашу ўвагу, паважаныя калегі, на наступную акалічнасць. Лічыцца, што ў выніку гістарычных прычын нашы культуры амаль што не мелі прамых магчымасцей для пазітыўнага ўзаемадзеяння. Выключэнні з гэтага правіла, здаецца, адзінкавыя, напрыклад, наша вядомая суайчынніца Саламея-Рэгіна Пільштынова-Русецкая. Такое меркаванне ў нейкай ступені слушнае. Але толькі – у нейкай ступені. Вядома, культура Вялікага Усходу, да якой, несумненна, належыць і культура Турцыі, і культура славянства, арыентаваная на еўрапейскі ўзор, не маглі непасрэдна і плённа ўзаемадзейнічаць на працягу гісторыі. Сучасны свет з яго інфармацыйнымі тэхналогіямі і гуманістычнымі каштоўнасцямі стварае асаблівыя ўмовы для пошуку кантактаў, дыялогу, ўзаемапаразумення. Гэта сведчыць пра надыход новага этапу ў развіцці цывілізацыі, калі востра паўстае як праблема пошуку сродкаў для ўзаемаўзбагачэння літаратур і народаў, так і праблема захавання іх нацыянальнай адметнасці і самаідэнтычнасці. Гэта – другі напрамак магчымых даследаванняў і тэм для абмеркавання. Вяртаюся аднак да думкі аб тым, што меркаванне пра адсутнасць магчымасцей для паўнавартаснага пазітыўнага ўзаема дзеяння паміж беларускай і турэцкай культурамі слушнае толькі ў пэўнай ступені. Справа у тым, што ўзаемадзеянне паміж рознымі культурамі можа адбывацца ў самых розных формах. Напрыклад, у той час, калі культура і літаратура Маскоўскай Русі не магла наўпрост звяртацца да літаратуры каталіцкага Захаду, гэты зварот адбываўся праз беларускае пасрэдніцтва. Роля беларускай літаратуры як пасрэдніцы паміж захадам і ўсходам у гэтым аспекце даўно высветлена. Але і ў даўнія часы, і пазней Вялікае Княства Літоўскае і Беларусь у яго складзе і ў складзе Расійскай імперыі заставалася шматнацыянальнай краінай. З ХІV ст. на Беларусі жылі татары, якія падтрымлівалі пастаянныя сувязі з Вялікім Усходам. І гэта дазваляе, калі не паставіць, то ва ўсякім разе, пазначыць праблему беларускай татарскай літаратуры і культуры як літаратуры-пасрэдніцы паміж культурай Вялікага Усходу і славянствам – праблему, якая ў літаратуразнаўчым аспекце пакуль не разглядалася, праца над якой можа значна ўзбагаціць айчынную гуманітарную навуку. 5

Спадзяюся, што сённяшняя канферэнцыя дасць добры стымул беларускім даследчыкам для плённай працы і ў гэтым, трэцім, кірунку. У гэтай сувязі вельмі прыемна адзначыць, што сённяшняя канферэнцыя працягвае традыцыі літаратуразнаўчых навуковых мерапрыемстваў, на якіх разглядаюцца праблемы кампаратывістыкі. Сённяшняя пастаноўка праблемы шмат у чым нечаканая, новая. Яе раскрыццё на шырокім міжнародным фоне з’яўляецца на сённяшні час адной з важнейшых задач нашай навуковай і творчай інтэлігенцыі і павінна спрыяць паглыбленню навуковых і грамадскіх уяўленняў пра ролю беларусаў у агульнай плыні культурнага прагрэсу славянства і ўсяго чалавецтва. Гэта яшчэ раз пацвярджае актуальнасць даследавання як фундаментальных, так і прыкладных аспектаў гісторыі айчыннай славеснасці на сучасным этапе развіцця беларускай дзяржаўнасці, умацавання духоўнасці беларускага народа, пашырэння ў нашым грамадстве ведаў пра месца Беларусі і спадчыны лепшых прадстаўнікоў нашай нацыянальнай культуры ў кантэксце міжкультурнага дыялога, якім характарызуецца сучасная культурная сітуацыя ў свеце.

А. А. Лукашанец, директор Института языка и литературы имени Якуба Коласа и Янки Купалы, доктор филологических наук, член-корреспондент НАН Беларуси

ТУРЕЦКО-БЕЛОРУССКИЕ ЯЗЫКОВЫЕ И ЛИТЕРАТУРНЫЕ СВЯЗИ В КОНТЕКСТЕ КУЛЬТУРНОЙ ДИПЛОМАТИИ В эпоху глобализации и международной интеграции, фактического стирания с появлением современных средств информации временных и пространственных границ особенно актуальной задачей общегуманитарного характера становится проблема не только сохранения национального своеобразия и национальной идентичности народов, но и более глубокого и всестороннего познания языков, культур, литератур, фольклора других народов как способа вхождения в мировое культурное пространство и интеграции национальных культур в мировую культуру. Это обусловлено в значительной степени тем, что только хорошо зная национальную культуру других народов, как соседних, так и более далеких, можно в полной мере оценить значимость и значение собственной национальной культуры и истории, осознать свое место в мировой цивилизации. Кроме того, только бережное отношение к собственному национальному наследию и традициям позволяет сформировать такое же отношение к другим культурам, осознать право каждого народа сохранять, поддерживать и приумножать собственные национальные традиции, развивать и обогащать свои национальные языки, литературы и культуры. Все это, как представляется, позволяет сформировать идею национально-культурной полифонии как определяющей в ХХI в. развитие и существование мирового сообщества. Иными словами, международная интеграция в ХХI в. должна быть направлена не на стирание национальных рамок, а на развитие и усиление национально-культурного компонента этой интеграции. В связи с отмеченным гуманитарной проблемой мирового масштаба следует признать задачу 7

противодействия давлению так называемых мировых языков, политике космополитизма и распространения массовой культуры, пропагандирующей отказ от национальных ценностей и предлагающей безликую в национальном отношении массовую псевдокультуру, которая неизбежно ведет к национальнокультурной дезориентации и духовной деградации общества. В свете отмеченного весьма важной и актуальной проблемой современного общественного бытия является налаживание и усиление двусторонней культурно-просветительской деятельности между различными странами. В особенности это важно для стран, которые активно включаются в мировой культурный, политический и экономический процессы. Проблема здесь заключается, как представляется, в нахождении разумного баланса между национальным и интернациональным, между сохранением и укреплением национально-культурной идентичности и соответствием мировым тенденциям цивилизационного развития. Турция и Беларусь в этом отношении, несмотря на достаточно существенные различия в своей истории и культуре, имеют много общего. Как представляется, для обеих наших стран в начале ХХI столетия в значительной степени характерны сходные проблемы вхождения в мировое культурное пространство. Эти проблемы непосредственно затрагивают языковую и литературную сферы. Во-первых, следует говорить об актуализации в начале ХХІ в. языковых проблем, связанных с функционированием национальных языков не только в сфере внутринационального общения, но прежде всего с их использованием в международном общении. При наличии достаточно значительных различий в решении вопросов функционирования государственных турецкого и белорусского языков во внутринациональном общении, по-видимому, достаточно одинаковой является проблема востребованности этих национальных языков в международном общении. Во-вторых, взаимный интерес может, безусловно, представлять прежде всего с научной точки зрения проблема сопоставительного исследования тенденций современного развития систем национальных турецкого и белорусского языков. Можно 8

предположить, что и для турецкого, и для белорусского языков весьма актуальной является проблема так называемой «англоязычной интервенции», связанной с активным проникновением в национальные лексиконы значительного числа англо-американизмов, что связано с развитием новых сфер общественной деятельности, науки и производства (бизнес, высокие технологии, интернет-коммуникация и т. д.). Все это ставит на повестку дня пуристическую проблему противодействия иноязычному влиянию и сохранения национальной специфики и национального своеобразия языков. В-третьих, самостоятельную лингвистическую проблему представляет сопоставительное изучение турецкого и белорусского языков, что диктуется в том числе и практическими потребностями налаживания непосредственных двусторонних контактов между странами. К примеру, актуальность приобретает не только создание переводных белорусско-турецких и турецко-белорусских словарей, но и учебных пособий по белорусскому и турецкому языкам как иностранным. Последнее особенно важно для решения практических задач коммуникации в деловой, политической и культурной сферах. Частной, но тем не менее чрезвычайно важной проблемой следует считать подготовку практических пособий и справочников по передаче средствами национальных языков иноязычной ономастической лексики. Например, весьма сложной проблемой является передача турецких фамилий, личных имен и отчеств в соответствии с национальной белорусской именословной традицией и средствами белорусского языка (это важно как в сфере официальноделовой документации, так и при оформлении документов об образовании, полученном в другой стране). Не менее актуальной в современных условиях является проб лема сотрудничества и взаимодействия в области литературы и литературоведения. Необходима целенаправленная работа по изучению современного литературного процесса, а также осмыслению роли и места национальной литературы в отражении проблем жизни современного общества с учетом исторических и национальных традиций. Важное культурологическое значение приобретает проблема интеграции национальной художественной 9

литературы в мировой литературный процесс. Все эти научные фил логические вопросы, безусловно, должны быть исследованы и в сопоставительном плане. В современных условиях необходимо наладить целенаправленную работу по переводу на белорусский язык лучших произведений турецкой литературы и, соответственно, на турецкий язык – произведений белорусских писателей. Этот аспект двусторонней культурной деятельности может рассматриваться как разновидность своеобразной культурной дипломатии, направленной на формирование взаимного уважения к культурным и историческим традициям различных народов в условиях современного мира. С удовлетворением хочу отметить, что нами уже сделаны первые шаги в этом направлении. Сегодня во время нашей конференции состоится презентация переведенной на белорусский язык книги Фетхуллаха Гюлена. В свою очередь турецкие коллеги готовят издание на турецком языке произведений Якуба Коласа и Янки Купалы («Казкі жыцця» и «Паўлінка»). Нами также подготовлен список авторов и произведений белорусской классики для перевода на турецкий язык. Только через познание национального художественного опыта разных народов можно проводить успешную работу по поддержанию национального сознания, национальных традиций, национальных приоритетов, формировать уважительное отношение к собственной культуре в современном многоязычном и поликультурном мире. Одним из действенных направлений в этой области межнациональных отношений и межкультурного взаимодействия должны, по нашему мнению, стать: • регулярное проведение совместных научных конференций по языкознанию и литературоведению, направленных на обсуждение актуальных проблем современного языкового и литературного развития; • разработка программы по подготовке филологических кадров высшей квалификации по тюрковедению в Беларуси и по белорусистике в Турции; • практическая работа по переводу на турецкий и белорусский языки лучших произведений белорусских и турецких писателей; 10

• публикация в научных изданиях обеих стран статей соответственно турецких и белорусских коллег, что также будет способствовать расширению культурного и научного поля в области филологии; • проведение совместных выставок, презентаций и т. д. Все это, как представляется, может стать важным и действенным фактором межкультурного диалога и сотрудничества. Названные подходы полностью соответствуют международным стандартам и приоритетам в гуманитарной сфере, что подтверждается следующими факторами. 1. На сохранение национальной идентичности в первую очередь влияет уровень национально-культурной компетенции общества. Знание национальной истории и культуры, народных традиций (своих и других народов) становится в ХХI в. важнейшим приоритетом образованного человека. 2. Важнейшим фактором поддержания и развития национального сознания следует признать укрепление независимости и государственности, вхождение в европейское и мировое сообщество с отчетливым национальным обликом. Поэтому приоритетом государственной важности является формирование высокоразвитой, всесторонне образованной личности, хорошо осознающей собственные национальные приоритеты и уважающей «чужие» национальные ценности, т. е. личности, наиболее подготовленной к плодотворной деятельности в современном динамичном и многокультурном мире. 3. Понимание государством и обществом гуманитарной составляющей развития цивилизации в ХХI в. В современном обществе, в котором интенсивное развитие получают высокие технологии, гуманитарные науки приобретают особенное значение, становятся, по существу, самостоятельной производительной силой. Только гуманитарная составляющая, осознание места и роли творческой, интеллектуально развитой личности позволит человеку остаться в центре цивилизационного развития, а не превратиться в придаток научно-технического прогресса. Поэтому проблема сохранения национального своеобразия народов и гуманитаризация жизни общества должна стать первоочередной задачей государства и общества в целом. 4. В современном динамичном мире сохранить национальное своеобразие можно только в контексте мирового цивилизацион11

ного развития. Это значит, что развитие отдельных национальных языков, культур, литератур возможно только в контексте развития языков, культур и литератур других народов. Поэтому изучение и знание национальных ценностей других народов будет способствовать осознанию ценности и значимости собственных национальных духовных и культурных ценностей. Национальная изоляция сегодня представляет тупиковый путь духовного развития общества. 5. В современном обществе необходимо осознание приоритетов национально-культурного развития. Именно национальные язык, литература и культура должны формировать ядро культурного поля общества, которое пополняется, расширяется и обогащается знанием языков, литератур и культур других народов.

У. В. Гніламёдаў, акадэмік, галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы

МАКСІМ ТАНК І НАЗЫМ ХІКМЕТ Беларуская і турэцкая літаратуры маюць (вядома, кожная свае) багатыя і даўнія традыцыі. У старажытныя часы яны вельмі розніліся, што, зразумела, абумоўлівалася прыналежнасцю Беларусі і Турцыі да розных культурных арэалаў – заходняга і ўсходняга. Рысы тыпалагічнага збліжэння намеціліся, на наш погляд, недзе ў ХІХ ст., калі пад уздзеяннем імклівых гістарычных падзей хуткімі тэмпамі мянялася аблічча свету, умацоўваліся культурныя сувязі і жвава развіваўся міжнацыянальны літа ратурны працэс, дэманструючы рэальнае адзінства таго паняцця, той з’явы, якую Ё. В. Гётэ назваў «сусветнай літаратурай». У гэты час якраз і фарміруецца новая беларуская літаратура ў тым выглядзе, у якім мы бачым і ўспрымаем яе і сёння, – з развітымі жанрамі паэзіі, прозы, драматургіі, публіцыстыкі, з усімі прыкметамі актыўнага стаўлення да жыцця і разнастайным арсеналам выяўленчых і выразных сродкаў. Пісьменніцкая творчасць у тыя дні развівалася на рамантычнай хвалі, паскорана, выкарыстоўваючы ўвесь духоўны патэнцыял, выяўляючы шматвяковы досвед народа, асаблівасці яго характару і складу. Алесь Адамовіч пісаў: «Літаратура наша, як толькі яна стала гістарычным і мастацкім фактам, адразу і поўнасцю пачала развівацца ў ‟сілавым полі” літаратуры сусветнай, да чаго імкнулася, ад чагосьці адштурхоўвалася, ствараючы свой воблік і надаючы сваю афарбоўку агульначалавечай мастацкай культуры» [1, с. 18]. Новая турэцкая літаратура на ўзор літаратур заходне еўрапейскіх пачала складвацца ў сярэдзіне ХІХ ст. Пісьменнікі шырэй звярталіся да рэальнага жыцця, да героя-сучасніка, ставілі актуальныя праблемы. Яны выступалі супраць султанскага самаўладдзя, выпрацоўвалі новы эстэтычны густ і паэтыку, пераходзілі ад старой «літаратуры дывана» да сучаснай, адзначанай крытычным поглядам на рэчаіснасць. Істотнай асаблівасцю беларускай літаратуры, што ўскладніла яе існаванне і развіццё, было тое, што гэтае развіццё адбывалася 13

ва ўмовах адсутнасці нацыянальнай незалежнасці і дзяржаўна сці. Перад турэцкім грамадствам, турэцкімі літаратарамі пытанне нацыянальна-вызваленчага змагання ў такой іпастасі не стаяла. Вялікі ўплыў на развіццё як беларускай, як і турэцкай літаратур аказалі гістарычныя падзеі пачатку ХХ ст., чарада войнаў і рэвалюцый, у прыватнасці Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Расіі. Змянілася не толькі палітычнае, але і эстэтычнае аблічча свету, узнікла мноства новых ідэйна-мастацкіх праграм, тэндэнцый, напрамкаў. Панарама творчых пошукаў стала надзвычай шматграннай і разнастайнай, адзначанай дзейнасцю многіх яскравых паэтаў і празаікаў. Пабольшала рысаў тыпалагічнага супадзення і збліжэння паміж нацыянальнымі літаратурамі і асобнымі пісьменнікамі, якія пакінулі прыкметны след у свеце мастацкага слова і ў развіцці міжнацыянальнага перакладчыцкага ўзаемаабмену. Турэцкая літаратура ХХ ст. багатая на імёны сусветна вядомых мастакоў слова. Адзін з іх – Назым Хікмет. Колькі часу прайшло (з 60-х гадоў мінулага стагоддзя), калі я ўпершыню прачытаў гэтыя радкі, авеяныя рамантыкай мудрасці, а яны помняцца і сёння: Если я гореть не буду, Если ты гореть не будешь, Если мы гореть не будем, – То кто же рассеет тьму? Пер. К. Сіманава. Той, хто ведае Усход, яго культуру, можа адчуць гуманістычны дух усходняй паэтычнай традыцыі, сваеасаблівасць вобразнага мыслення і разам з тым уражвальную простасць сучаснага выказвання. Верш шмат гаворыць пра яго аўтара Назыма Хікмета, яго адносіны да свету. У вобраз цемры ён, будучы камуністам, менш за ўсё ўкладвае палітычны сэнс. Цемра для паэта перш за ўсё сфера маральных заганаў, цёмных інстынктаў і пабуджэнняў чалавека, якія нярэдка, на жаль, вызначаюць яго паводзіны і ўчынкі. Калі шукаць блізкую постаць у беларускай паэзіі, дык гэта будзе, на мой погляд, Максім Танк, стагоддзе з дня нараджэння якога мы адзначылі сёлета. Адзін і другі прыйшлі ў літаратуру, 14

у паэзію з выразнымі ідэямі рэвалюцыйнага змагання, перабудовы, перайначвання ўсяго соцыуму, прынеслі новыя тэмы і праб лемы, новую метрыку верша, метафорыку і вобразнасць, невядомую дагэтуль аратарскую інтанацыю, экспрэсіўную паэтыку, разлічаную на «мільённы маштаб абагульнення». «Хай будзе святло!» – менавіта так назваў свой зборнік вершаў 70-х гадоў беларускі паэт, і тут, я знаходжу, ёсць пэўная пераклічка з турэцкім калегам. Нарадзіўся Назым Хікмет у 1902 г. у горадзе Салонікі ў арыс такратычнай сям’і. Максім Танк – паэт сялянскага паходжання, на дзесяць гадоў маладзейшы, аднак сёння яны ўспрымаюцца як творцы аднаго пакалення, якому выпала жыць у складаным і грозным ХХ ст. Лёс звязаў іх з рэвалюцыйным рухам, Камуністычнай партыяй, аднак адзін і другі былі перш за ўсё паэты, таленавітыя паэты, якія пракладалі ў мастацтве і ў жыцці новыя шляхі спазнання і творчасці. Паэзія М. Танка і Н. Хікмета шырока адкрытыя кожнаму, для гэтага трэба даверыцца паэтам, увайсці ў іх свет з чыстым сэрцам. Абодва былі сярод тых буйных мастакоў (часта трагічнага лёсу), што ўдзельнічалі ў рэалізацыі надзвычай зманлівага праекту – прымірыць і ссябраваць дзве супрацьлегласці – жыццё і рэвалюцыю, паэзію і камунізм. Жыць нам прыйшлося вялікімі днямі. На пераломе Жалеза і песні. У новых маланках, у новым громе, Свет стары грудзям быў цесны. Для М. Танка такія адчуванні былі натуральнымі і зразуме лымі: рэвалюцыйная перабудова «старога свету» ў гістарычным станаўленні беларускага народа супала з высокай хваляй нацыянальна-вызваленчай барацьбы, якая стала для паэта справай вельмі асабістай і сардэчнай. Можна з упэўненасцю сказаць: нацыянальна-вызваленчы, гуманістычны пафас перамагаў у яго паэзіі, што ніколі не вычэрпвалася рэвалюцыйнай ідэяй з яе пагардлівымі адносінамі да прыроды і да чалавечай асобы. Усім ладам паэтычнага мыслення М. Танк звязаны з эстэтычным вопытам ХХ ст. З сучасных беларускіх творцаў ён найбольш уважліва і паглыблена вывучаў дасягненні прагрэсіўных мастакоў ХХ ст.: У. Маякоўскага, П. Неруды, П. Элюара, В. Не15

звала, В. Бранеўскага, Т. Ружэвіча і іншых. М. Танк спасцігаў іх уменне адлюстраваць у магутным лірычным сінтэзе ўсю разнастайнасць сучаснасці. У гэты рад упэўнена можна паставіць і Н. Хікмета, які не чужы быў беларускаму калегу паводле мастакоўскіх шуканняў. Назым Хікмет як паэт дэбютаваў у 1920 г. вершам «Палонны сарака разбойнікаў», які быў скіраваны супраць акупацыі Турцыі і які не спадабаўся англічанам і султанскаму двару. Жыццём паэта стала барацьба, за што ён падвяргаўся пераследаванням і арыштам. У 1924 г. уступіў у Камуністычную партыю Турцыі, супрацоўнічаў з рэвалюцыйнымі газетамі і часопісамі і прытрымліваўся крайне «левых» эстэтычных пазіцый, часта неапраўдана ўскладняючы мастацкую структуру паэтычнай мовы. Пачуваў сябе авангардыстам. З цягам часу аднак у яго творчасці з’явіліся замалёўкі канкрэтных чалавечых характараў, побытавыя дэталі, загучалі задушэўныя лірычныя ноты. Крытыка ўжо не раз аналізавала асаблівасці паэтыкі Н. Хікмета – маштабнасць мыслення і светаўспрымання, ассацыятыўнасць вобразнасці, раскутасць радка, трапнасць слова. Назым Хікмет не раз наведваў Савецкі Саюз. Упершыню яшчэ ў 1921 г., потым у 1927-м. На радзіме ж лічыўся «платным агентам рускіх». У турмах ён правёў у сукупнасці сямнаццаць гадоў, быў вызвалены пад уздзеяннем сусветнай грамадскай думкі, па агульнай амністыі, якую абвясціў урад Турцыі ў 1950 г. Але пераследаванні працягваліся, і Хікмет вырашыў пакінуць краіну. У 1951 г. уцёк у Савецкі Саюз. У Маскве адчуў і радасць, і расчараванне. Ён думаў, што прыехаў у краіну, дзе сацыялістычныя ідэалы ператвараюцца ў рэальнасць, аднак надзеі паэта не апраўдаліся. Рэальнасцю быў сталінскі культ, усеагульная падазронасць, рэпрэсіі, страх казаць праўду. За дванаццаць гадоў жыцця ў Маскве Н. Хікмет не раз перажыў палітычны, духоўны і маральны крызіс. У выступленні на сустрэчы з тэатральнымі дзеячамі Масквы (Н. Хікмет быў яшчэ і буйным драматургам) ён сказаў: «Браты! Калі я сядзеў у адзіночцы, я выжыў, можа быць, толькі таму, што мне сніліся маскоўскія тэатры. Мне сніліся Меерхольд, Маякоўскі… Гэта была сама рэвалюцыя вуліцаў, што перайшла ў рэвалюцыю сцэны. І што ж я ўбачыў цяпер у маскоўскіх тэатрах? Я ўбачыў дробнабуржуазнае, безгустоўнае мастацтва, якое 16

чамусьці называе сябе рэалізмам, ды яшчэ і сацыялістычным. А акрамя таго, я ўбачыў столькі падхалімства і на сцэне, і вакол яе… Хіба падхалімства можа быць рэвалюцыйным? На днях я павінен сустрэцца з таварышам Сталіным, якога глыбока паважаю. Але я, как камуніст камуністу, скажу яму прама, што ён павінен наказаць, каб прыбіралі яго незлічоныя партрэты і статуі – гэта так вульгарна…» [2, с. 14]. Вядома, пасля такіх выказванняў сустрэча адбыцца не магла. Смерць Сталіна, ХХ з’езд партыі і тое, што адбылося потым, многае змянілі ў светапоглядзе і Н. Хікмета, і М. Танка. У канцы 1950-х гг. турэцкі паэт напісаў вельмі асабісты, кранальны верш «Поўнач. Апошні аўтобус»: Кондуктор выдал билет. Меня дома не ждет ни черная весть, ни званый обед. Меня ждет разлука. Я иду разлуке навстречу без страха и без печали. Великая тьма подошла и встала со мной рядом. Меня теперь не обескуражит предательство друга – нож, который он в спину всадит, мне пожимая руку. И не в силах меня спровоцировать враг. Я прорубался сквозь заросли идолов. Как легко они падали наземь! Все, во что я когда-то верил, я снова проверил на зуб... И теперь – как ни жалко это, – я увлечься больше не в силах ложью, даже самой красивой. И не пьянят меня больше слова, ни мои слова, ни чужие. Пер. Р. Фіша. З цягам часу спадзяванні на ачышчальны «агонь рэвалюцыі» прайшлі як у Н. Хікмета, так і ў М. Танка. Ідэя камунізму – адзін з культурных знакаў чалавецтва. Ісціна і дабро – не адно і тое паняцце – далёка разышліся ў расійскай мадэлі камуністычнай цывілізацыі, мадэлі, якой уласцівыя 17

насілле, скіраванасць на пераўтварэнне, рэвалюцыйнасць у сусветных маштабах. Беларускі паэт пісаў: Я спытаў чалавека, Які прайшоў праз агонь, І воды, І медныя трубы: – Што самае цяжкае На гэтым свеце? І ён адказаў: – Прайсці праз вернасць. Гаворка ідзе пра вернасць свайму народу, дэмакратычным ідэалам, асабістаму самавыяўленню праз яскравыя, насычаныя зместам вобразы. Гэтую вернасць захавалі і адзін паэт, і другі, і ў такім сэнсе М. Танк і Н. Хікмет блізкія на анталагічным узроўні. Вось верш Н. Хікмета: Самое лучшее море: то, где еще не плавал. Самый лучший ребёнок: тот, что еще не вырос. Самые лучшие дни нашей жизни: те, что еще не прожиты. И – прекраснейшее из слов, что сказать я тебе хотел: то, что еще не сказал я... Хіба не падобна гэта на паэтыку М. Танка, на яго паэтычную логіку? Паэзія, гаворачы філасофскай мовай, суб’ектыўны вобраз аб’ектыўнага свету, які ўздзейнічае на мастацкае слова ўсёй сукупнасцю сваіх фактараў, падзей, з’яў і тыпаў, што знаходзіць прамое і апасродкаванае выражэнне ў жыццеадчуванні паэта. У вершах М. Танка многа перажытага, перадуманага. Паэт трапна сказаў пра сябе, што ўзваліў «на плечы слову свайму вясну і зіму, цяжкія мяшкі смеху, слёз, чалавечых клопатаў». Мастацкія радкі яго – у тым ліку самыя «свабодныя» – адзначаныя высокім талентам, жыццёвасцю і эстэтыкай. Законы паэтыкі М. Танк, як і Н. Хікмет, падпарадкоўвае законам прыроды. Верлібр не толькі тып верша, але і новая канцэпцыя жыцця, якое бачыцца паэту ў яго рэальным напаўненні, 18

у разнастайнасці «высокага» і «нізкага», у багацці штодзённай прозы. Пры гэтым з’явы глабальнага парадку і падзеі менш значныя, камерныя, набываюць у яго паэзіі роўныя правы. На мяжы 1950–1960-х гг. у паэзіі Н. Хікмета, які знаходзіцца ў гэты час у СССР, узмацняюцца матывы адзіноты, расставання, суму. Суму па радзіме, па Стамбуле. Стоим над водой – солнце, кошка, чинара, я и наша судьба. Вода прохладная, чинара высокая, я стихи сочиняю, кошка дремлет, солнце греет. Слава Богу, живем!.. Або яшчэ: Родина, родина, не осталось на мне даже шапки работы твоей, ни ботинок, носивших дороги твои. Твой последний пиджак из бурской материи износился давно на спине... Ты теперь у меня только в этих морщинах на лбу, в свежем шраме на сердце. Родина, родина. На першы план выходзіць інтымная тэма, любоўная лірыка, якую ў маладосці авангардыст Н. Хікмет адмаўляў. Ён сумуе па каханай – Мюнеўвер ханым, якая засталася ў Стамбуле: Тебя в лицо не видал я сто лет, сто лет – не вел с тобой бесед, сто лет – не встречал с тобой рассвет, сто лет – тебя рядом нет. Сто лет не впивал теплоту твою. Сто лет меня женщина ждет, сто лет – в далеком краю; на ветке одной мы были как два плода, с ветки упали – если встретимся, то когда? 19

Сто лет, как разлука назначена нам судьбой, уходят года – сто лет в мерцающей тьме бегу за тобой. Пер. Я. Віткоўскага. Падобныя матывы добра відаць і ў вершы «Арэхавае дрэва» (1960): Я – дерево ореховое в парке Гюльхане. И листья, как рыбки, дрожат с зари и до зари, они, как шелковый платок, шуршат, шуршат – бери, сорви их, милая моя, и слезы свои сотри. Листья мои – руки мои, сто тысяч зеленых рук, сто тысяч рук я протянул, касаюсь тебя, Стамбул, листья мои – мои глаза, и я гляжу вокруг, сотнею тысяч глаз гляжу, гляжу на тебя, Стамбул. Листья мои – бьются они, как сотня тысяч сердец. Я – дерево ореховое в парке Гюльхане, но ни полиция, ни ты не знаете обо мне. Пер. М. Паўлавай. Калісьці, яшчэ ў 1930-я гг., у перыяд паэтычнай маладосці Максіма Танка, патрыярх беларускай паэзіі Янка Купала ў размове пра яго творчасць з Пятром Глебкам адзначыў: «А шырыня ў яго вершах цудоўная!». Падмечана тонка і дакладна. Углядаючыся ў адзінкавае, М. Танк імкнуўся да шырыні. На прыкла дзе таленавітых сучаснікаў ён вучыўся знаходзіць неабходныя ў паэзіі крупінкі прозы, узбуйняць вобраз, канкрэтызаваць паэтычныя перажыванні ў ёмістай метафары, думаць асацыятыўна. Танкаўская эстэтыка ўзбагачалася ўшчыльненай структурай радка, густым мазком вобразнасці, інтанацыйнай рухомасці і экспрэсіяй. Талент М. Танка заўсёды востра адчуваў пагрозу знешняй, ілюзорнай паэтычнасці. У зборніках 1960–1980-х гг. адчуваецца шырокае, свабоднае дыханне выдатнага мастака, яго сталы талент. Свет паэта цесна звязаны з зямной рэальнасцю, але гэта свет мастака з уласцівай яму фантазіяй, рамантычнымі ўзлётамі, нечаканымі адкрыццямі. Ён умее маштабна думаць, трансфармаваць паэтычны вобраз, разглядаць вялікае ў малым, у асобнай дэталі – веліч усяго існага. «Вечныя» паэтычныя формы абагачаюцца 20

сучасным светаўспрыманнем. Жаданне знайсці паэтычнае ў жыцці патрабавала новага падыходу да катэгорыі паэтычнага. У многіх вершах, асабліва ў тых, у якіх паэт імкнецца адлюстраваць галоўнае ў абліччы сучаснага свету, ён прыкметна, няхай і са стратай якіх-небудзь жывапісных вартасцей, узмацняе момант прамога і таксама ў многім асабістага тлумачэння з’яў, часцей за ўсё ў нерыфмаванай, свабоднай форме. Я пісаў Зямлі многа лістоў Пяром, якім пішуць лірычныя песні, Гімны розныя, маніфесты, Пісаў я смыкамі ўсіх скрыпак, Якія смяюцца і плачуць; Пісаў спіцамі дрогкіх калёс, Якарамі і мачтамі караблёў, Штыком і сапёрнай лапатай; Пісаў кубкамі, з якіх п’юць За здароўе і вечную памяць, – Але пакуль што Адказ атрымаў я Толкі на ліст мой, Напісаны плугам. Вось ён. Парэжце на скібы яго. Частуйцеся. Ешце. Некаторая стрыманасць у пачуццях, паэтычны рацыяналізм, уласцівыя М. Танку, абумоўлены філасофскай скіраванасцю яго пошуку, духоўнымі запатрабаваннямі сучаснага чалавека ў маральна-эстэтычным асваенні свету. Імануіл Кант лічыў сутнасцю паэзіі «незацікаўленае су зіранне». Раней М. Танка не зусім задавальняла такое разуменне паэзіі, аднак па часе кантаўскае «незацікаўленае сузіранне» становіцца ў яго вершах вельмі плённым. Пахнуць пераспелыя суніцы. Чую подых кожнага лістка. Чую, як духмяная ігліца Ападае з голляў сасняка. Чую, як міжзорныя ракеты 21

Пралятаюць недзе нада мной… Можа, мы – апошнія паэты, Што вось так цікавяцца зямлёй? Кранаюць вершы М. Танка, створаныя на схіле жыцця, у 1990-я гг. Я не пакрыўджуся, Калі забудзеце Мой адрас і мяне. Не забывайце толькі Імён і адрасоў Сваіх азёр і рэк, І траў, і дрэў, і птушак, Калі не хочаце, Каб вас яны забылі. Сёння гэтыя радкі ўспрымаецца як паэтычны тастамент. Паэзія Максіма Танка і Назыма Хікмета – выдатная з’ява сучаснай сусветнай культуры. Аснову творчасці аднаго і другога абумовіў вялікі талент і смелы зварот да важных і актуальных тэм, жаданне спасцігнуць сутнасць чалавечага існавання, стварыць праўдзівае і цэласнае ўяўленне пра свет, сцвердзіць самыя неабходныя жыццёвыя каштоўнасці. Сёння мы з’яўляемся сведкамі таго, як Захад і Усход імкнуцца да большага паразумення паміж сабой, абмену каштоўнасцямі і гістарычным досведам. У гэтым працэсе ёсць месца і для літаратуры, для паэзіі, для спадчыны Максіма Танка і Назыма Хікмета.

Спіс літаратуры 1. Адамовіч, А. Маштабнасць прозы: урокі творчасці Кузьмы Чорнага / А. Адамовіч; Акад. навук БССР, Ін-т літ. – Мінск, 1972. 2. Меликли, Т. Назым Хикмет в Москве (1951–1963 годы) / Т. Меликли // Дружба народов. – 2010. – № 7.

Г. Марчук секретарь Союза писателей Беларуси, лауреат Государственной премии

Государство, литература, литератор Если поверхностно охарактеризовать смысл слова «государство», это будет примерно так: общность национального этноса государства образующегося в определенных границах, со своим языком, культурой и формой политической власти. О власти, вернее ее формах, мудро говорил Аристотель: их четыре – монархия, диктатура, олигархия, демократия. Спустя три тысячи лет к эти формам добавились феодализм, конституционная монархия, социалистические советы, военные режимы и смешанные олигархическо-демократические. Неизменным остается одно правило: верховная власть – король, фараон, царь, генеральный секретарь ЦК партии, шейх, хунта, президент, а за этим ветви власти – исполнительная, финансовая, законодательная, судебная. Отсутствие любого звена ведет к дестабилизации, к хаосу. Что и показывают или выявляют иногда революции, после которых кому как повезет – или новые реформы, или откат на столетие назад. Но нынче трудно исследовать отношения властей Древнего Египта, Вавилона, Китая, Ассирии, Персии и литературы. Во-первых, по мнению историков, она носила устный характер. Хотя «Книга мертвых» в Египте уже записана на папирусе. Удел писателя во все времена и во все века всюду приблизительно одинаков: быть независимым и объективно отображать пережитое, анализируя природу мира и человека в нем. По-моему, и в законах Хаммурапи ничего не сказано об обязанностях писцов, писателей, если таковые тогда были. Первым профессиональным писателем среди славянского мира называют А. С. Пушкина. Политико-религиозные устои на свой страх и риск преодолевали итальянцы. Взять хотя бы «Сатирикон» и «Декамерон» Боккаччо. Со времен Древней Греции основные темы литераторов можно определить так – любовь и мужество. Не зря аргентинская пословица гласит: «В истории остаются поэты и герои». Подобные темы присутствуют во всех 23

Г. Марчук секретарь Союза писателей Беларуси, лауреат Государственной премии

литературах мира. Больше всего написано о судьбах во времена войн и о любви после этих войн. «Иллиада» о героизме и любви, «Одиссея» о любви и героизме. Почему государство охотнее поддерживает тех писателей, которые восславляют героизм своих сограждан? В русской литературе это Нестор, Ломоносов, Державин, Крылов, Лермонтов, Пушкин. Героическая литература – это басни Крылова в 1812 г., «Бородино» Лермонтова, оды Державина, «Клеветникам России» Пушкина. Потому как эти произведения укрепляют патриотизм и чувство гордости за народ. Неохотно государство реагирует на сатиру и иронию по отношению к нему, государству, или политике внутренней и внешней, проводимой этим государством. Примеры гонений самые разные. Судьбы Радищева, Петрарки, Аристотеля, Вольтера, а в Советском Союзе – Некрасова, Солженицына и писателей, уехавших после 1917 года. Использует государство и скрытые рычаги давления на личность: путем бесед, тенденцией замалчивания, негласным запретом печатать, ссылками, сожжением книг и даже физическим уничтожением. Примеры: Платонов, Булгаков, Некрасов, у нас – В. Голубок, Я. Колас. Удивительный факт, но терпят и те, кто хотел услужить и остаться на плаву, как например, хвалебные стихи Мандельштама Сталину – не спасли поэта. В советской Белоруссии, особенно в послевоенное время, гонений на писателей со стороны государства не было. Вялая компания, развязанная письмом ветеранов против повести В. Быкова «Мертвым не больно», может еще служить примером, правда, через десять лет писатель искупил свою вину перед НКВД, создал коммунистическую по идее повесть «Сотников», где герою-носителю коммунистических идей выжигает полицай с немцем пятиконечную звезду на лбу. Притеснений и гонений на писателя исторической темы В. Короткевича не было. Он был награжден орденом «Дружбы народов», если не считать вялого протеста католиков против показа фильма, снятого по его сценарию «Христос приземлился в Городне». Наградами высшей пробы отмечен и В. Быков. Сохранилась даже его телеграмма генеральному сек ретарю Черненко после получения писателем звания «Герой Социалистического Труда». Текст приблизительно такой: «Я не состоял в партии, но сейчас прошу считать меня коммунистом». 24

Звание Академика получили Я. Колас, К. Крапива, П. Бровка, В. Гниломедов, М. Танк. Не потому, что они никогда не критиковали власть или людей у высшей власти или подвергали сомнению идеи коммунизма. Их творчество просто было направлено на позитив, на созидание, прославление любви, женщины, родины. Еще не известно, что труднее – подвергать все и всегда осмеянию и цинизму или видеть ценности в народе, в государстве. Салтыков-Щедрин – острый сатирик, тоже ведь был государственником. Вице-губернатором, вице-мэром Витебска был Иван Лажечников, интересный русский писатель. А так, как Гоголь любил Россию, и примеров найти трудно. Но именно на премьере «Ревизора» царь Николай І заметил: «Всем досталось, а мне пуще остальных». При этом царе комедия А. Грибоедова, однако, 25 лет не могла увидеть сцены. Государственниками были и Фет, и Тютчев, и Тургенев, и Толстой, и особенно Достоевский. Любопытная деталь: у него нет критики царя, слово царь отсутствует и в произведениях патриота-драматурга А. Островского. Даже слова самодержавие не видать. У Достоевского, однако, вы не найдете опошления и унижения русского народа. Есть бунт против несправедливости, крайних идей, корысти, сатира из жизни русскому духу и национальному сознанию идей, навязываемых народу. Если государство проводит справедливую политику по отношению к своим гражданам, укрепляет его дух, создает условия для лучшей жизни, помогает облегчить нужды бедных, искореняет эту самую бедность, тогда оно, государство, а скорее власть, находят в лице независимого и свободного писателя своего союзника. Творчество Ж. Амаду любили и правительство, и простой народ, поэзию Высоцкого ценили и члены Политбюро, и золотоискатели в Якутии. Турецкий поэт Н. Хикмет, по-моему, он тогда еще сидел в тюрьме, положил основы идеям философа Гюлена. Каждый большой настоящий писатель – всегда националист. Это и Короткевич, и Шолохов, и Распутин, и Сенкевич, и Реймонт, и Гамзатов, и Танк, и Лацис, и Упит. Националист не агрессивный, а вдумчивый, человеколюбивый. В творчестве такого писателя всегда противостояние разоружению национального сознания и национальной культуры. Почему происходят гонения на оппозиционных властям, не народу, писателей во всем мире? Первое – страх потерять власть – писатель ведь ру25

ководствуется правдой, страх быть иносказательно осмеянным в своей глупости, кровожадности, жажде единоличной тирании. Тогда убивают, как поэта О. Хару, чтобы не призывал к правде и справедливости. Однако следует отличать критику и ненависть к национальной особенности того или иного народа. Ведь того, кто не любит свой народ, любят в чужом народе. Под маркой критики писатели также пропагандируют человеконенавистничество, опошляют силу и дух народа, осмеивают его историю. Ограниченному в культуре и этике Хрущеву его критика абстракционизма и авангардизма не помешала рулить, но дала западу квоту 60 лет издеваться над якобы отсталостью вкусов и новой эстетике советских людей. Промолчи Хрущев, и все бы назавтра забылось. Один из самых больших грехов – видеть в другом народе неполноценность и свой превозносить. Любить надо все народы, но пестовать свой, т. е. сберегать, сохранять, укреплять и поддерживать все лучшее, что создано за многовековую историю. При всем изменчивом ходе прогресса, остаются неизменными многие нравственные ценности общества, семьи, школы, искусства, этики и религий. В истории литератур останутся национальные, глубоко художественные произведения. Повествующие правду о жизни народов, государств. Вот некоторые примеры писателей-государственников и их произведений: Сервантес «Дон Кихот», Голсуорси «Сага о Форсайтах», Толстой «Война и мир», Шолохов «Тихий Дон», Мележ «Люди на болоте». Очень часто некоторые писатели оппозиционируют себя по любому поводу – от отношения к атомной бомбе до состояния туалетов, часто прикрывая тем самым свою творческую несостоятельность. Он не способен создать что-то подобное «Борису Годунову» или «Сымону-музыке» и хитросплетениями разными принижает высокий статус подобных произведений. Жажда славы вопит в его тщедушном теле. Он не понимает, что от злости не рождаются великие произведения. Они рождаются от жалости к человеку, который должен любить, а не убивать, для укрепления духовности человека. Гёте писал: «Лучше пусть будет меньше свободы, но пусть будет порядок». Мне возражают. Порядок в государстве, законопослушание, однообразный ритм, похожесть всех во всем – разве же это угнетает личность? Но это только кажется. Просто личность не доросла до понима26

ния жизни как чуда, до постижения тайны человека, его духа, его природы. Для совершенствования общества и человека турецкий философ Гюлен выделяет два пункта, может основных – борьба с бедностью и борьба с невежеством. Через воспитание и справедливость. Приблизительно то же самое сказал А. Пушкин в свой первый рабочий день у царя. На вопрос Николая I: «С чего начнем, поэт?» – «С образования, Ваше величество», – ответил поэт. Писатель должен знать, что литература только одна из основных частей, составляющих духовную часть государства. Помимо нее, есть еще живопись, музыка, театр, кино, журналистика, религия. Государство в наше демократическое время не диктует писателю, на какие темы ему писать и как нужно писать. Диктовать писателю может только его совесть и желание по-своему откликнуться на природу человека и государства. Голос писателя нынче меньше востребован, нежели в ХIХ в. или ХХ в. Тысячи пишущих все и обо всем в Интернете размывают силу и важность слова писателя. Однако настоящий писатель должен служить высшим ценностям, брать темы, которые до него никто не брал, как учил Л. Толстой. Государство способствует литературному образованию. Во-первых, идет образование и читателя в первую очередь. В детских садах – азы, устное народное творчество, сказки, поговорки, легенды. Вкус в какой-то мере формирует школа, благодаря школьным программам по литературе. Сейчас часов для изучения родной литературы недостаточно. Самообразование – путь к высшей фазе духовности. Есть факультеты журналистики, редакторской работы, частные институты предлагают профессии сценариста, драматурга. Государственные издательства заинтересованы в поиске, как принято говорить высокой в смысле художественности, литературы. Будем помнить, что «Дон Кихота» издало государственное королевское издательство в 1605 г. Учебники по литературе, равно как по истории, должны контролироваться экспертной группой от имени государства. Начинающий поэт должен быть защищен государством, т. е. оно должно гарантировать выход его первой книги. По словам канцлера ФРГ А. Меркель, мультикультура в Евросоюзе не удалась. Нации не хотят навязываемого глобализмом 27

космополитизма. Наш долг – беречь и укреплять национальную литературу Беларуси, Турции, равно как России, Украины и любой другой страны. Любой писатель тщеславен в любой стране. Градус такого тщеславия разный. К славе путь писателя долог, но если придет – надолго будут востребованы его произведения. Кстати, только сейчас в Пекине открыли памятник Конфуцию – писателю-философу. Чаще других улицы называют в честь писателей. Государство и писатель чаще дискуссанты, а не антагонисты. Подвергать сомнению, критике, дискуссии можно только идеи и формы власти, а не саму структуру государства. Не критикуй человека, а критикуй его взгляды. Макиавелли писал: «Наиболее счастливы граждане того государства, которое внутренне стабильно, а внешне независимо. Надо любить все народы, а пестовать свой». В этой миссии укрепления государства духовно очень весома и значительна роль писателей. Будем всегда об этом помнить.

М. Метлицкий, главный редактор журнала «Полымя», лауреат Государственной премии Республики Беларуси имени Янки Купалы

ТУРЕЦКАЯ ЛИТЕРАТУРА НА СТРАНИЦАХ ЖУРНАЛА «ПОЛЫМЯ» Вот уже более двух десятков лет Беларусь открывает миру не только свое экономическое, но и духовное пространство. Наравне с промышленными достижениями многим в мире интересны и наш исторический опыт, и судьба народа, который героически пережил не одно лихолетие, выстоял и духовно окреп в поисках своего лучшего будущего. На страницах главного литературно-художественного периодического издания страны, журнала «Полымя», который в декабре 2012 г. отметил 90-летие своего основания, в рубрике «Голоса мира» регулярно печатаются на белорусском языке произведения самых известных авторов нашей планеты. Ведь открывая творчество даже одного классика той или иной литературы, заглядываешь в сердце и душу целого народа, чью судьбу ярко воссоздал его творческий гений. И журнал «Полымя» не раз провел своих читателей по многим странам мира, знакомя с литературными достижениями, вводя в национальный литературный контекст самые лучшие произведения мастеров слова разных народов. К сожалению, в прошлые годы мы, белорусы, не очень часто обращали внимание на литературные успехи и достижения одной из колыбелей современной цивилизации – Турции, которая, безусловно, этого внимания давно заслуживает. На родном языке нам были известны не многие гениальные произведения ярчайших турецких классиков Назима Хикмета, Сабахатина Али, Суада Дервиша в переводах В. Дубовки, М. Танка, А. Велюгина, не говоря уже о современных поисках и художественных открытиях. И вот благодаря заботливой деятельности общества «Диалог Евразия», культурно-исторические горизонты Турции 29

значительно расширились во всем мире, а у нас, в Беларуси, особенно заметными стали и в литературном сближении. Прош лой осенью большая группа белорусских писателей побывала в гостеприимной стране, ознакомилась с ее литературой и культурой, привезла массу самых дружеских впечатлений. И эта поездка благодаря целому ряду контактов в культурной и научной деятельности уже дала свои результаты: на страницах белорусской периодики появились и публицистические впечатления о Турции, и новые переводы произведений современных ее писателей и поэтов. А в самой Турции перед этим был издан роман «Сыновья» известного современного белорусского писателя, председателя Союза писателей Беларуси Николая Чергинца. Наши писатели, авторы журнала «Полымя», ехали в Турцию, познакомившись уже на страницах журнала с творчеством основоположника турецкой литературы Джалалэддина Руми, классика ХХ столетия поэта Архана Вели (Каныка), современного философа-мыслителя Фахтулаха Гюлена. Публикация произведений этих представителей художественной мысли – первые шаги к постижению всей глубины классической и современной литературы Турции. Верится, что мы будем больше читать и слушать турецких писателей и поэтов, а наши друзья в Турции – белорусских авторов. Многие наши соотечественники проводят отпуска на пляжах Анталии, совершают туристические и деловые поездки в Турцию. Они знакомятся с древней и современной культурой этой страны. Хочется, чтобы, прочитав на страницах «Полымя» и других литературно-художественных изданий Беларуси переводы произведений турецких поэтов и прозаиков, белорусы ехали в гостеприимную и дружескую страну уже влюбленными в ее литературу и культуру. Ведь полюбив даже одного настоящего поэта, полюбишь и его народ. Вот эти подобающие строки великий турецкий поэт Архан Вели (Канык) написал о всех нас, землянах: Для вас, людзі, браты мае, Усё для вас. І ночы для вас, і дні, І сонца святло, І месяца ззянне; 30

Для вас Трымценне лістоты і яе роздум, І траў зеляніна і жаўцізна, І квецені весняй пунцовасць, І цела цёплага Да рукі дотык. І белізна яго, І яго шал, І цішыня супакою; Усе вітанні для вас, Для вас Ківае на рэйдзе мачтай баркас, Імёны дзён, І месяцаў назвы, І караблёў афарбоўка – Усё для вас; Для вас І ногі паштальёна, Для вас І рукі ваданоса, І пот на ілбе, І куля ў лоб – Для вас; Для вас Магілы і надмагіллі, Краты, кайданы і турмы, І кара смяротная – Для вас. Я переводил эти строки на родной белорусский язык с огромным желанием, чтобы их ярко выраженную гуманную сущность услышали и приняли всем сердцем и мои соотечественники, поверили в то, что истинные поэты мира прежде всего защитники общечеловеческих ценностей. Нас сегодня объединяют общие тревоги и заботы мира как никогда сильно, ведь само человечество находится на грани и физического, и духовного выживания. И только историческая совесть и духовная культура народов смогут противостоять всем хищным помыслам тех, кто мир хочет повергнуть в 31

небытие, а нас, людей, стереть с лица Земли, как последнюю слезу с глаза. Современный мир – это общее электронное информационное пространство, и мы слышим, где бы ни жили, один другого сиюминутно. Наши тревожно озабоченные контакты крепнут ежечасно. Они только усиливают общечеловеческую уверенность в завтрашнем дне, который должен обрести истинную духовную красоту.

Т. Е. Комаровская, зав. кафедрой русской и зарубежной литературы БГПУ имени Максима Танка, доктор филологических наук, профессор

ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И СОХРАНЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ: АМЕРИКАНСКИЙ И ТУРЕЦКИЙ ВЗГЛЯД НА ПРОБЛЕМУ В БЕЛОРУССКОМ КОНТЕКСТЕ Глобализационные процессы, затрагивающие все без исключения страны мира, делают все более насущным вопрос о сохранении национальной идентичности как государства, являющегося инициатором и первоисточником глобализации, так и стран, оказавшихся втянутыми в этот процесс. Различные способы реакции на глобализацию, сохранение национальной идентичности предлагают как американские ученые, так и крупнейший писатель и общественный деятель современной Турции Фетхуллах Гюлен. Для анализа проблем современного мира мы выбрали этого писателя как выразителя ислама, религии и направления философской мысли, вызывающего наибольшую напряженность в западном мире, но представляющего наиболее толерантную и гуманную ветвь ислама. Сопоставление трех точек зрения, приведенных в докладе, дает, на наш взгляд, не только четкое представление о «западном» и «восточном» подходе к проблеме, но и предлагает самое оптимальное ее решение как Западом, так и Востоком. В последней трети XX – начале XXI вв. проблема американской идентичности становится основной и для общественнополитической мысли США, и для ее культуры. Эта проблема, общая для всех стран западного мира, особенно актуальна для США, страны, изначально состоящей из эмигрантов и прирастающей своим населением в первую очередь за счет все новых волн эмиграции. Пожалуй, наиболее яркое проявление полярно противоположных мнений по этому вопросу представлено в книге Сэмюэля Хантингтона «Кто мы? Спорный вопрос Америки» и в реакции на эту книгу, содержащейся в докладе Робер-

та Миккелсена: «Большой шаг вперед: Мы и Они» (Mikkelsen, 2006). Проблема «Я» и «Другой» – одна из наиболее актуальных для современной культурологии. Рассматривается она и в экзистенциализме, и постмодернистами (Локан). Трактовка ее в докладе Миккелсена лишена упомянутых выше философских наполнений. Доклад ученого полемически заострен против книги профессора Хантингтона «Кто мы? Спорный вопрос Америки» Профессор Сэмюэль Хантингтон – фигура знаковая в американской науке и жизни последнего десятилетия. В 1997 г. он выпустил книгу «Столкновение цивилизаций и передел современного миропорядка», в которой утверждал, что столкновение различных сил на мировой арене во второй половине XX в. является результатом столкновения не различных идеологий или религиозных течений, но циви-лизаций. Эта теория сразу же получила широкое применение в различных областях гуманитарной науки США. В своей новой книге «Кто мы?» профессор Хантингтон отвергает понятие американской нации, служившее в течение последних 50 лет; как нации, основанной на культурном плюрализме и идеологически сформированной гражданской культуре устанавливает новые культурные нормативы для определения американской нации и разделяет нацию на тех, кто этим стандартам соответствует и тех, кто не соответствует. Делает он это по его собственным словам для поднятия патриотизма и национальной сплоченности после событий 11 сентября 2001 г. Профессор Миккелсен так определяет тему своего доклада: 1) рассмотреть спор об американской сущности (identity) в историческом ракурсе; 2) проследить этот спор в контексте взаимоотношений Америки с миром. Он напоминает, что европейское понятие нации, в основе которого кровное родство, общие ценности, общность языка, территории и религии для США не подходит. Страна была создана актом политической воли (Декларация Независимости) и посредством свода политических правил (Конституцией). Именно эти два документа дали идеологическое обоснование американской identity. С начала своего существования страна включала множество этнических групп с различными ценностными понятиями и языками. Ее террито34

рия постоянно расширялась. А гражданство получали все прибывающие в страну. Правда, с начала существования страны определение американской идентичности колебалось между двумя полюсами: эксклюзивная монокультура с одной стороны и мультикультурализм – с другой. И этот спор не был сугубо академическим. Ядро его составляла борьба за власть, за право делить нацию на «Нас» и «Их», на своих и чужаков. Ксенофобия и лозунг 100 %-го американизма достигли пика в 1917 г., после вступления США в Первую мировую войну. Тогда и был провозглашен лозунг главного, 100 %-го американца – БАСП. Идейная реакция последовала со стороны PIGS (юмористическое сокращение, имеющее в виду поляков, итальянцев, греков и славян), которых первое определение принижало в культурном и национальном аспектах. Они выдвинули лозунг культурного плюрализма как основы американской сущности. Америка виделась им как ассоциация равных этнических групп, удерживаемых в составе одного целого идеологическими нормами гражданского общества. В основе подобного союза лежит полное равенство. Что же касается идеологических норм, то они включали свободу, эгалитарность, индивидуализм, демократию и приоритет закона, определяемого конституцией. Именно это понятие американской идентичности официально было признано определяющим нацию после Второй мировой вой ны – и до настоящего времени. И сейчас профессор Хантингтон, пытаясь поднять патриотический дух американцев, снова выдвигает понятие монокультурной нации, американской нации, основанной на англо-протестантской культуре, главными элементами которой являются английский язык, христианство, религиозность, вера в протестантские ценности. Основной вопрос книги Хантингтона «Кто мы?». По его мнению, американской идентичности угрожают не только «Они», чужаки, не соответствующие его определению американской идентичности, но и те «настоящие» американцы, которые теряют свою англо-протестантскую американскую идентичность в мире, так быстро становящимся глобализованным. И в книге Хантингтона подробно проанализированы три группы представителей национальной элиты, которые предают национальную американскую идентичность. 35

Профессор Миккелсен ставит подобное обвинение против интеллектуальной элиты страны в один ряд с реакционными преследованиями и обвинениями в антиамериканской деятельности времен маккартизма, и вспоминает другие периоды в жизни страны, отмеченные господством реакции. Но, предупреждает он, никогда еще страх перед внешним миром не определял до такой степени самоощущение нации. В своем докладе профессор Миккелсен характеризует себя как либерала, интернационалиста, космополита, ученого, демократа, американца, живущего за рубежом, и с этих своих позиций он отвергает парадигму национальной идентичности, предложенную профессором Хантингтоном, и предупреждает против нее как против идейного оружия правых, реакции, которая неминуемо повлечет за собой ущемление демократических свобод. Он предупреждает против прогрессирующего изоляционизма внешней политики США и завершает свой доклад словами: «Я верю, что взаимодействие культур может их взаимно обогатить и принести обоюдную пользу, и этот принцип справедлив как для мультикультурных обществ, так и в отношениях наций с различными культурными моделями» [1]. Таков американский взгляд на проблему сохранения национальной идентичности в условиях глобализации. Ф. Гюлен, турецкий общественно-политический и религиоз ный деятель, предлагает свою стратегию гармоничного сосуществования наций в условиях глобализации и при условии сохранения их национальной идентичности: терпимость, межрелигиозный диалог и безвозмездная любовь. Гюлен заимствует понятие терпимости и прощения, вытекающего из него, из Корана. Любовь, будучи высшим воплощением гуманизма для Ф. Гюлена, неразрывно связана с терпимостью, а последняя немыслима без потребности и способности к прощению: «… самое большое наследие, которое может передать сегодняшнее поколение завтрашнему, – утверждает мыслитель, – это научить прощать» [2, с. 63]. Именно поэтому в ряду основных ценностей, обосновываемых Ф. Гюленом, особое место занимает толерантность: «Понятие ‟толерантность”, в которое мы вкладываем такие смыслы, как уважение, милосердие, великодушие, терпимость, в системе 36

нравственных ценностей занимает главенствующую позицию, являя собой качество совершенного человека, следующего за божественным откровением, и внутренний важный фактор духовного самоконтроля, способный стать источником для остальных этических норм» [2, с. 68]. Политический и нравственный кодекс Гюлена не чужд понятию свободы. Но свобода в его понимании основывается на прочном фундаменте нравственности. «Под свободой мы можем понимать освобождение разума от всех препон, мешающих его духовному и материальному развитию, но с условием соблюдения всех нравственных норм» [3, с. 185]. Итак, в философско-политическом кодексе Гюлена исконные либеральные ценности сочетаются с исламскими ценностями любви, милосердия, справедливости. Именно так они должны сыграть важную роль в деле обретения современным человеком духовной идентичности. Для него сущностью религии была и остается нравственность. Ф. Гюлен выступает как активный сторонник и инициатор межкультурного и межрелигиозного диалога. Гюлен уверен в том, что диалог является естественным результатом исламской этики. Успех диалога между религиями, цивилизациями, Востоком и Западом, по мнению Гюлена, гарантирован единством происхождения человечества... Он считает, что ислам, христианство и иудаизм «имеют общие корни, практически одинаковые основополагающие принципы и питаются из одного источника. Несмотря на многовековое соперничество религиозных конфессий, общие черты и общая ответственность за создание счастливого мира для всех божественных творений делают необходимым диалог между ними» [3]. Признавая единство человечества, общие корни и принципы мировых религий, Гюлен одновременно выступает защитником сохранения традиционных национальных ценностей: «В жизни каждой нации культура занимает одно из важнейших мест. Культура, составляющая неотъемлемую часть прошлого нации и прочно связанная с ее корнями, всегда будет оставаться проводником этой нации и будет продолжать освещать ей путь к новым высотам. И никакая нация не сможет выжить в зигзагах ежедневно меняющихся воззрений и ценностей» [4, с. 47]. 37

Выступая за расширение межцивилизационного и межрелигиозного диалога, Гюлен позиционирует себя как активный сторонник ислама, стремящийся повысить авторитет этой мировой религии среди других конфессий. Влиятельнейший турецкий религиозно-политический деятель считает, что именно в результате диалога можно повысить доверие к исламу, устранить негативный образ и стереотипы, сложившиеся по отношению к мусульманству. Нравственно-философский кодекс Гюлена особенно близок белорусской литературе. Те же нравственные ценности: любовь, толерантность, прощение лежат в основе «Альпийской баллады» В. Быкова, «Чужой бацькаўшчыны» Вяч. Адамчыка, творчества Янки Сипакова, Ивана Шамякина, И. Мележа, М. Танка, Р. Бородулина, Е. Янищиц, Евдокии Лось, Людмилы Рублевской, Раисы Боровиковой, Ольги Русалко. Толерантность является одним из основных качеств белорусского национального менталитета и, естественно, отражается в белорусской литературе. Вообще, в развитии турецкой и советской литературы, частью которой была белорусская литература, много общего. Назым Хикмет был необычайно популярен в нашей стране в 60-е гг. Многие темы и образы, свойственные белорусской литературе, типологически возникают в турецкой литературе в те же перио ды времени. Так, в турецкой прозе начала XX в. развиваются реалистические тенденции. Внимание писателей привлекает жизнь провинции – Рефик Халид Карай, Ака Гюндюз, Хюсейн Рахми Гюрпынар (1864–1944), Омер Сейфеддин (1884–1920). В 20-е – 30-е гг. темой многих произведений турецкой литературы становится классовая борьба, направленная против произвола чиновников, взяточничества, безработицы, классового расслоения; осознание простым человеком своих классовых интересов. Наиболее близки к этой позиции были Садри Эртем (1900–1943), автор первого в турецкой литературе реалистического социально-исторического романа «Когда останавливаются прялки» (1931) – о бунтах турецких кустарей второй половины XIX в., а также Решад Энис Айген (р. 1909) и Сабахаттин Али (1907–1948). В своей повести «Юсуф из Куюджака» (1937) и сборнике новелл «Стеклянный дворец» (1947) Сабахаттин Али показывает, как формируется 38

у простого человеке протест против существующего положения вещей и он приходит к пониманию необходимости революционной борьбы. Тема судьбы человека в капиталистическом обществе затрагивается и в пьесах Назыма Хикмета «Рана, Забытый человек» (1935) и Мусаинзаде Джеляля Сельма (1936). В конце 1940-х – начале 1950-х в турецкой литературе появляется новый герой – интеллигент, уехавший в деревню помогать крестьянам противостоять диктату помещиков и духовенства. Обычно такие герои терпят поражение в неравной схватке, но семена, брошенные ими в народное сознание, как предполагалось авторами, должны дать впоследствии хорошие всходы. Этой теме посвящены романы «Записки сельского учителя» (1948) и «Наша деревня Махмуда Макала» (р. 1923), «Тощий Мамед и Жестянка» (1955) Яшара Кемаля (р. 1922), «Темный мир» (1951) Орхана Ханчерлиоглу, «Месть змей» (1959) Факира Байкурта (р. 1929) и др. В творчестве писателей поколения 1970–1990-х все отчетливей звучит тема ответственности за судьбу страны, за решение узловых проблем политики и экономики – безработицы, религиозного фанатизма, земельного вопроса (Эрдал Оз, Бекир Йылдыз, Мехмет Сеида, Музаффер Буйрукчу, Тарык Дурсун, Кемаль Биль-башар (1910–1983), Мухтар Керюкчю, Яшар Кемаль, Самим Коджагез и др.). Турецкий общественно-политический и религиозный деятель и американский ученый (Р. Миккельсен) дают, по сути дела, одинаковый рецепт для установления добрососедских, основанных на взаимоуважении и взаимопризнании отношений в современном мире, не мешающих проявлению национальной идентичности различных народов; а гуманистические национальные литературы демонстрируют эти принципы творчеством своих лучших писателей.

Список литературы 1. Электронные материалы докладов, представленных на конференции ЕААS 2006 г. 2. Гюлен, Ф. Диалог и толерантность / Ф. Гюлен. – Минск, 2011. 3. Гюлен, Ф. Фетхуллах Гюлен и современный мир: толерантность, диалог, взаимопонимание / Ф. Гюлен [и др.]; науч. ред. А. Насынбаева, Г. Соловьева. – Алматы, 2009. 4. Гюлен, Ф. Критерии, или Огни в пути / Ф. Гюлен; под ред. В. Шеремета. – М., 2006.

И. В. Казакова, доктор филологических наук, профессор кафедры белорусской литературы и культуры филологического факультета БГУ

БЕЛОРУССКАЯ И ТУРЕЦКАЯ СВАДЬБЫ: СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АСПЕКТ Изучение народных традиций, обрядов, обычаев в сравнительном аспекте – важный шаг на пути к взаимопониманию и доверию. Фольклор каждого народа имеет свою специфику. Народные обряды и обычаи дают возможность изучения этнического сознания и этнопсихологии любого народа, что, безусловно, помогает нам лучше понять друг друга. Отношение к миру, человеку, космосу, космическим ритмам, важнейшим событиям в жизни людей, идеалы красоты, любви, добра, нормы морали – всю палитру человеческих чувств и отношений в их специфическом национальном преломлении вобрало в себя фольклорное наследие народов мира. Мировоззрение любого народа на уровне мифологического сознания весьма оптимистично и гармонично. Представители архаических обществ разработали в целом единую и изначально позитивную систему обрядовых действий, ритуалов, словесных текстов, направленных на то, чтобы сохранить жизнь людей, обеспечить гармонию отношений между человеком и природой, создать условия для продолжения жизни человека, семьи, рода как в пространстве, так и во времени. В культуре любого народа семейные обряды и обычаи играют значительную роль. Они объединяли и укрепляли семью, служили специфическим механизмом для передачи этнических традиций, определенной системы ценностей, морально-этических норм и принципов от старшего поколения к младшему. Они помогали каждой конкретной семье с честью отметить такие важные события, как рождение ребенка, вступление молодых в брак, или же снять эмоционально-психологическое напряжение в случае смерти кого-нибудь из близких, с уважением к живым членам рода и покойнику похоронить его и почтить память о нем. Вместе с тем традиционная семейная обрядность укрепляла и внешние связи семьи с соседями, односельчанами, 40

поднимала престиж семьи, содействовала укреплению добрых отношений с другими семьями. Знание и детальное отправление традиционных семейных обрядов и ритуалов отыгрывало немаловажную роль в формировании определенного положительного или отрицательного общественного мнения о семье, что имело большое значение для последней. Ведь такое общественное мнение, «добрая» или «дурная» слава о семье передавалась из поколения в поколение, что определенным образом отражалось на судьбе детей, внуков, правнуков. Цикл семейных обрядов отражает три важнейших события в человеческой жизни: приход в этот мир, создание новой семьи (маленького микрокосмоса в большом макрокосмосе, во Вселенной) и уход в мир иной. И здесь особое место занимают свадебные обычаи и обряды. Свадьба – это один из самых торжественных, самых красивых и веселых семейных праздников. Именно в этом обряде наиболее ярко отражается характер любого народа, его мировоззрения, творческие возможности, этническая психология. Белорусские фольклористы назвали свадьбу особенным театральным представлением, народной оперой с прологом, кульминацией и эпилогом, где каждый участник исполняет роль не спектакля, а жизни. Свадебные обряды у белорусов и турок сохранили связь с древними ритуалами, отражающими самобытность, неповторимость культуры каждого народа и вместе с тем космическое единство человечества, закодированное в древних ритуалах, организующих сакральные моменты жизни. На начальных этапах свадебных обрядов (это сватание и предшествующие ему ритуальные действия) отмечается иносказательность всех разговоров о предстоящем событии. В турецких деревнях молодой парень раньше сообщал родителям о своем желании жениться иносказательно: «Я хочу ехать в Стамбул» [1, с. 24]. Девушка же выдавала свои тайные желания битьем посуды. Когда в дом турецкой невесты приходили сваты, а это чаще были два уважаемых старика, они вначале заводили абсолютно нейтральный разговор, пили чай и после спрашивали отца невесты, не догадывается ли он о том, зачем они пришли. Отец невесты делал вид, что он ничего не знает, хотя сам уже 41

обо всем давно догадался. У белорусов в момент сватания сваты тоже никогда не говорили прямо, зачем пришли (у нас «в сваты» обычно ходили сват (человек среднего возраста), жених, друзья жениха). Говорили, что хотят купить телочку в свое хозяйство для бычка, ищут молодую гусочку для гусака. На востоке Беларуси сваты иногда «искали медведицу»: так называли дочь богатых родителей. Мнение жениха и невесты раньше особо не учитывали (и у турок, и у белорусов пару молодым выбирали родители), но невеста могла подать знак, нравится или не нравится ей жених. Если белорусская невеста во время прихода сватов подходила к окну или к порогу, значит, жених ей не нравился, а если стояла около печи и терла ее рукой, то это означало ее согласие на брак. В Турции парень заранее, чтобы узнать мнение девушки, предполагаемой невесты, мог послать ей яблоко (кстати, яблоко в культурах многих народов – это очень важный эротический символ). Если невеста отвечала согласием, то она дарила в ответ жениху платок. Но все это в том случае, если намерение парня и девушки не шли в разрез с намерениями их отцов. В турецких деревнях по обычаю сваты приходили несколько раз (чаще три раза), каждый раз отец жениха выбирал все более уважаемых и авторитетных людей для этой миссии. В белорусских деревнях мог быть только один этап собственно сватанья, ему могли предшествовать «заручыны», «запоіны», «урачыстая бяседа», или они могли объединяться в один этап. Сватанье в тех или иных вариациях существует у всех народов мира. Важнейшее отличие белорусских и турецких свадебных обрядов в том, что турецкий жених и его семья обязаны заплатить калым отцу невесты. Это далеко немаленькая сумма. Этот обычай в деревнях сохраняется и в наше время. Заключительным моментом сватания и у турок, и у белорусов является ритуальное питье. Когда решен вопрос о калыме, в доме невесты устраивается угощение: готовят плов с бараниной, халву и шербет. Приглашаются все родственники жениха и невесты. Совместное питье шербета как бы символизирует образование новой семьи, единение между собой родственников жениха и невесты. У белорусов в конце «сватов», когда уже было все договорено и назначен день свадьбы, молодых заставляли 42

выпить из одного бокала горький спиртной напиток (чаще самогонку), куда добавляли ложку меда, чтобы «отныне они и горечь, и сладость всегда делили вместе». Просватанная девушка становится гостьей в своем доме. На турецкую невесту набрасывают платок и завязывают его так, чтобы он закрывал волосы, отсюда название просватанной невесты «явуклу» (закутанная в платок). У белорусов невеста также меняет девичью прическу на женскую (венок на платок), но уже непосредственно во время самой свадьбы. У замужней женщины голова должна всегда быть покрыта платком, чепцом и намиткой. И турецкая, и белорусская невеста должны иметь приданное. Только у турок оно чаще закупается после уплаты калыма, у белорусов же мать начинала готовить приданное, как только у нее рождалась дочь. Один из важных этапов предсвадебного периода и у турок, и у белорусов – это девичник. Это ритуал прощания невесты с прежней жизнью, с подругами. И у турок, и у белорусов на девичнике обязательно плачут (у славян существуют три обязательных ритуальных плача во время свадебных обрядов). И турецкой, и белорусской невесте на девичнике расплетают косы, расчесывают волосы. Белорусская невеста отдает свой девичий венок из цветов младшей сестре или лучшей подруге, а турецкой невесте окрашивают волосы, руки и ноги хной. Девичник у турок называется «ночь хны» (у нас «девичий вечер»), а невес та получает новый эпитет «кыналы» (окрашенная хной). Турецкие юноши в ближайшие дни перед свадьбой устраивают соревнования борцов-пехливанов, игру «джирид» – конные состязания с метанием деревянных дротиков, скачки. В предсвадебный период турецкий жених дарит невесте подарки: золотое кольцо, серебряный браслет, вышитые полотенца и платки. Количество и качество подарков зависит от достатка семьи жениха. Однако в любом случае жених обязан подарить невесте зеркало и сладости – это символы счастья: зеркало отражает радостное лицо невесты, а сладости – будущую сладкую жизнь. У белорусов жених мог подарить невесте колечко во время «заручын», «сватов». Подарки совместно жениху и невесте вручали уже непосредственно на свадьбе, а родные жениха могла подарить ему 43

отдельно перед тем, как он уезжал за своей невестой. А невеста, войдя в дом жениха, должна была одарить всю его родню. Свадебный поезд известен и туркам, и славянам. Лошадей или машины украшают лентами, цветами. У турок приданное невесты везут в свадебном поезде, у белорусов за приданным чаще всего едут позже, во время застолья в доме жениха. Турецкую невесту везут на арбе, на лошади, на верблюде или на машине в свадебном поезде отдельно, а жених в это время публично бреется на улице, показывая тем самым, что у него растет борода и он уже настоящий мужчина. У белорусов жених едет за невестой в ее дом и сам забирает ее от родителей, затем везет к себе домой. Отъезд невесты в дом жениха у обоих народов считается кульминацией свадьбы. У турок и белорусов перегораживают дорогу свадебному кортежу, требуют выкуп (угощения) за проезд. Перед входом в дом жениха у белорусов и у турок есть ритуалы, связанные с водой. Турки льют на порог дома из кувшина воду, считая, что это предохраняет от «дурного глаза». Белорусы ставят на пороге ведро или кадку с водой, куда должна посмотреть невеста. И если вода при этом не мутнела, то считали, что в дом входит хорошая, «чистая» девушка. В Турции по обычаю некоторых деревень невеста должна была не просто войти в дом жениха, а вползти в него между ног будущей свекрови, стоящей на пороге дома. Этот древний ритуал означает прием чужой девушки в род мужа, как бы ее удочерение, символизируя ее «рождение» свекровью. Позже этот ритуал стал знаком того, что невеста признает над собой власть свекрови, матери мужа. У многих народов мира, в том числе и у белорусов, жених переносит невесту первый раз через порог своего дома на руках, показывая умершим предкам и живым членам рода, что это уже не чужая девушка, а своя, член семьи. Продажа невестиной косы во время свадебного застолья в доме невесты и снятие свекровью венка с головы невесты в доме жениха символизируют у белорусов признание невестой власти мужа и свекрови. У обоих народов свадебный пир достигает своего разгара после того, как молодых уже проводили в опочивальню («чердек» у турок, у белорусов в деревнях это чаще всего была клеть). Громко играет музыка, раздается стрельба из ружей, устраивает44

ся факельное шествие. У белорусов также продолжаются игры, танцы, песни, ряженье в цыган, медведей, гости шумят, веселятся. Это бурное веселье, громкий шум, по поверьям обоих народов, должны были отвлечь внимание злых сил от того священного места, где рождается новая семья, где девушка становится женщиной, юноша – мужчиной, а может быть в этот самый момент зарождается новая жизнь, жизнь их будущего ребенка. У белорусов и у турок долгое время существовал варварский обычай демонстрации брачной простыни для публичного доказательства непорочности невесты. Существовали специальные ритуальные действия, предусмотренные для различных ситуаций. У обоих народов обязательно отмечается и второй день свадьбы после брачной ночи, невесту называют уже молодой женой, поздравляют молодоженов, дарят подарки. Окончательно брак в турецкой деревне закреплял и оформлял чаще всего имам, а для официальной регистрации нужно было ехать в город. Современные городские турецкие и белорусские свадьбы отличаются довольно сильно. Турецкая городская свадьба протекает тихо и спокойно, без буйного и хмельного веселья, почти без спиртных напитков, а часто и без ломящихся от яств столов. И без публичных поцелуев жениха и невесты! Интимные отношения (даже такие невинные как поцелуй) по турецким обычаям должны быть скрыты от глаз не только посторонних, но и самых близких родственников. Несколько тостов, немного выпивки, свадебный торт, музыка и танцы. Танцевальные пары составляются по принципу супружества или ближайшего родства: муж с женой, брат с сестрой. Многие девушки и женщины за неимением таких партнеров танцуют друг с другом. С невестой может танцевать только жених или ближайший родственник. У нас считается нежелательным, чтобы кто-либо кроме жениха (разве только ее отец) танцевали с невестой. Вообще пока на женихе и невесте свадебная одежда, никто не должен пройти между ними и разлучить их руки. Наши предки считали это плохой приметой, которая может привести к распаду семьи. Эта примета дожила до наших дней. И турецкие, и белорусские невесты традиционно выходят замуж в белом платье (у жениха костюм предпочтительнее тем45

ных тонов). Талию у турецкой невесты обязательно охватывает красная ленточка (символ непорочности). У белорусов хорошей приметой считалось перевязать талию невесты красной шерстяной ниткой (только под платьем), это предохраняло от «дурных глаз», сейчас этот обычай возрождается. Многие современные молодожены – и турецкие, и белорусские – заключают и гражданский, и религиозный брак. У турок бывает, что религиозный брак совершается без присутствия невесты, ее представляет отец или другие родственники. И только после этого играется собственно свадьба в доме, в ресторане, в отеле.

Список литературы 1. Генш, К. Турция / К. Генш. – М., 2005.

2. Гордлевский, В. Османская свадьба / В. Гордлевский // Избранные сочинения. Этнография, история востоковедения, рецензии. – М., 1968. – Т. IV.

3. Казакова, И. Культура Турции / И. Казакова. – Минск, 2007. 4. Турция в XX веке. Сборник обзоров / под ред. Н. Шуваловой. – М., 2002. 5. Человек и природа в духовной культуре народов Востока. – М., 2004. 6. Энциклопедия путешественника: Турция. – М., 1997.

М. Пазнякоў, пісьменнік, паэт, старшыня Мінскага гарадскога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі

Развіццё беларуска-турэцкіх сувязяў сягоння Безумоўна, да атрымання статусу суверэннай дзяржавы беларуска-турэцкія літаратурныя сувязі не мелі пэўнага акрэсленага характару развіцця. Гэты творчы накірунак у зносінах паміж нашымі краінамі пачаў набываць свае першыя прыкметы адносна нядаўна, з устанаўленнем двухбаковых дыпламатычных адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Турцыя. Вядома, адразу спадзявацца на адчувальныя ўзаемныя крокі ў такой адметнай справе як літаратура нельга было. Звязана гэта з многімі рэчамі і перш-наперш з характарам творчых стасункаў паміж літаратарамі абедзвюх краін, гатоўнасцю кнігавыдаўцоў выпускаць перакладную літаратуру. А гэта ў сваю чаргу патрабуе наяўнасці здольных перакладчыцкіх сіл, зацікаўленасці чытачоў і кнігараспаўсюджвальнікаў у падобнай літаратуры. Немалаважнымі таксама з’яўляюцца палітычны і рэлігійны фактары. Турцыя – член ваенна-палітычнага блоку НАТА. Беларусь і Расія будуюць Саюзную дзяржаву і катэгарычна супраць набліжэння мілітарысцкай суполкі да нашых межаў. У Турцыі пераважае Іслам, у Беларусі – Праваслаўе. Але гэта, вядома, не выключае пошуку шляхоў да паразумення і самага шырокага супрацоўніцтва. Улічваючы невысокі ўзровень запатрабаванасці нашай літаратуры турэцкімі чытачамі, кнігавыдаўцамі і кніга гандлярамі, а таксама падаючы інтарэс беларускіх чытачоў, кнігавыдаўцоў і кнігараспаўсюджвальнікаў у багатым кніжным моры да перакладной мастацкай, літаратуры, – справа гэтая не вельмі лёгкая і не прыбытковая. Таму і чакаць хуткага і масавага кнігаабмену, узаемаперакладаў твораў турэцкай і беларускай літаратур не даводзіцца. Тым не менш, альтэрнатывы больш актыўнай рабоце ў гэтым накірунку няма. Варта зазначыць, што са стварэннем у 2005 г. Саюза пісьмен нікаў Беларусі (творчай арганізацыі, якая падстаўляе плячо дзяржаве ў актыўным літаратурным супрацоўніцтве з творчай 47

Список литературы 1. Генш, К. Турция / К. Генш. – М., 2005.

М. Пазнякоў, пісьменнік, паэт, старшыня Мінскага гарадскога аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі

элітай многіх краін) беларуска-турэцкія літаратурныя сувязі набылі акрэслены характар. У нашай краіне пабывала дэлегацыя пісьменнікаў Турцыі, якая прыняла ўдзел у рабоце з’езда Саюза пісьменнікаў Беларусі. Быў падпісаны дагавор аб творчым супрацоўніцтве паміж нашымі пісьменніцкімі саю- замі. У Рэспубліцы Турцыя з дзелавым візітам пабываў старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі Мікалай Чаргінец. Пабывалі там у розны час вядомы празаік Сяргей Трахімёнак і вядомы кнігавыдавец Ліліяна Анцух. А летам 2012 г. культурную сталі цу Турцыі – Стамбул – наведала з пяцідзённым візітам дэлегацыя пісьменнікаў Беларусі ў складзе васьмі чалавек. Гэта, дарэчы, першая ў гісторыі такая беларуская дэлегацыя, што была запрошана ў Турцыю беларускім прадстаўніцтвам грамадскай арганізацыі «Дыялог Еўразія». Я горды, што ўзначаліць пісьменніцкую дэлегацыю пашчаслівілася мне. Сустрэчы, перамовы з пісьменнікамі, журналістамі, рэдак тарамі, кнігавыдаўцамі, дзеячамі грамадскіх арганізацый пашы рылі нашы творчыя сувязі. Па выніках паездкі падрыхтавана асобная кніга, якая з’яўляецца адметным штрышком у ланцугу беларуска-турэцкіх літаратурных повязяў. Яшчэ больш моцнае ажыўленне нашай узаемнай творчай справы пачалося дзякуючы супрацоўніцтву з беларускім прадстаўніцтвам грамадскага аб’яднання «Дыялог Еўразія» і непасрэдна яго кіраўнікамі Дылекчы Іхсанам і Зафэрам Элдэмам. Адметным з’ўляецца і тое, што турэцкая мова становіцца прадметам вывучэння многіх студэнтаў Беларусі. Значную ўвагу надаюць гэтаму і турэцкія калегі. Добрай практыкай сталі паездкі беларускіх пісьменнікаў у Турцыю, а турэцкіх – у Беларусь. Паявіліся першыя пераклады твораў сучасных турэцкіх аўтараў на беларускую мову. Асабліва варта адзначыць тут работу часопіса «Полымя» і яго галоўнага рэдактара, паэта, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь Міколы Мятліцкага. Ён пераклаў на беларускую мову і апублікаваў на старонках «Полымя» вершы некалькіх вядомых паэтаў Турцыі. Заслугоўвае самых высокіх слоў ухвалення і падтрымкі дзейнасць нашага выдавецтва «Чатыры чвэрці» і персанальна яго дырэктара Ліліяны Анцух. Яе стараннямі выдадзены кнігі тво48

раў Фетхулаха Гюлена і Харуна Такака. Фетхулах Гюлен – знакаміты турэцкі вучоны-багаслоў, філосаф, празаік і паэт, заснавальнік арганізацыі «Дыялог Еўразія». Беларускія чытачы атрымалі магчымасць пазнаёміцца з яго творамі па кнігах «Диалог и толерантность», «Перспективы», «Крытэрыі, або Агні ў горадзе». Апошняя выйшла на беларускай мове ў выдавецтве «Беларуская навука». Кніга вядомага турэцкага пісьменніка Харуна Такака «Они не дождались утра», якая выйшла на рускай мове, апавядае пра наш час. Эмацыянальна насычаныя апавяданні пісьменніка напоўнены глыбокім драматызмам і пабуджаюць чытача суперажываць героям. Прыемна ўсведамляць, што маю непасрэднае дачыненне да гэтай кнігі як літаратурны рэдактар уключаных у яе твораў. Упершыню ў гісторыі нашай літаратуры твор беларускага пісьменніка перакладзены на турэцкую мову і выдадзены ў Турцыі. Ім стаў раман вядомага празаіка Мікалая Чаргінца «Сыновья», прысвечаны падзеям вайны ў Афганістане. Рыхтуецца ў перакладзе на турэцкую мову і кніга вершаў сучасных беларускіх паэтаў, якая будзе надрукавана ў Турцыі. Прапрацоўваюцца планы выдання твораў іншых вядомых аўтараў. Можна з упэўненасцю сцвярджаць, што пачатак беларускатурэцкім літаратурным стасункам пакладзены. Абмен дэлега цыямі, творчыя вечары, канферэнцыі, «круглыя сталы» з абмеркаваннем шматлікіх пытанняў культурнага і творчага жыцця, узаемапераклады твораў беларускай і турэцкай літаратуры, выданне кніг, публікацыі ў часопісах і газетах – яскравае таму сведчанне. Але большая работа ў гэтых накірунках, вядома, наперадзе. Будзем спадзявацца, што разам мы зробім нямала, каб праз мастацкае слова, праз кнігі, творчую і культурную работу ўмацоўваць наша супрацоўніцтва, узаемапаразуменне і сяброўства з дзеячамі літаратуры і культуры Турцыі. А гэта будзе актыўна спрыяць увогуле трывалым, узаемавыгадным адносінам паміж нашымі краінамі.

С. Л. Мінскевіч, кандыдат філалагічных навук, навуковы супрацоўнік Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы

ПЕРАВЕСЦІ ДЫХАННЕ НА ПРЫПЫНКУ Ў СВЯТЛЕ ПАХОДНІ Славуты шляхціц Завальня – герой «Беларусі ў фантастычных апавяданнях» Яна Баршчэўскага – для таго, каб падарожны падчас завірухі не заблукаў, падтрымліваў агонь у акне свайго дома. Шмат душаў выратаваў гэты агеньчык, і шмат цікавага, загадкавага і мудрага ад вандроўных людзей даведаўся сам шляхціц і яго госці. Падобная сітуацыя, толькі ў іншай плоскасці, на іншым ментальным узроўні ствараецца ў кнізе Фетхулаха Гюлена «Крытэрыі, альбо агні ў дарозе». Яна падорана людзям, каб святлом думкі ўказаць душам шлях у завірушаным ідэалагічнымі кірункамі, дзе-нідзе затуманеным невуцтвам, вельмі мітуслівым і стрэсавым сучасным свеце. Невялікія па памеры, але ёмістыя па глыбіні разваг выказванні, падобныя да філасофскіх абразкоў, быццам кветкі паходняў азараюць і ўпрыгожваюць нашае падарожжа па старонках кнігі. Усходазнавец Віталій Шарамет пісаў: «Гэта кніга, якую разгарнуў ты, о чытач, і якая назаўсёды застанецца ля твайго сэрца, напісана глыбока веруючым чалавекам, мусульманскім навукоўцам» [1, c. 10]. Тактам і павагай да таго, хто апынецца «па той бок тэксту» працяты кожны радок, і няхай гэта будзе чалавек іншага веравызнання ці атэіст. Бо спадар Фетхулах Гюлен, як мудрэц суфіст, адчувае і ўбірае ў сябе боль нашага неразумення ці напышлівага адпрэчвання. Стыль, якім падаюцца разважанні, гэта ўжо яскравы ўзор мастацтва слова, ён чысты, тонкі і высокі, а там дзе аўтар звяртаецца да Ўсемагутнага, стыль становіцца найвышэйшым. У тэксце захоўваецца пафас і характэрная ўсходняй фразе квяцістасць, аднак, трэба абмовіцца, гэта зусім не штучная аздоба, а сапраўды, жывая квецень, што зачароўвае выкшталцонымі вобразамі і пульсуючай думкай. Словы спадара Фетхулаха Гюлена падобныя да дыяментавых стрэл, што палаюць агнём дабрыні. І калі 50

яны трапляюць нам у сэрца, падпальваюць яго. Яны нясуць прагу служэння дабрыні, каб мы гэтае жаданне перадавалі сваім блізкім, ад аднаго чалавека да іншага, па ланцужку. У «Крытэрыях...» няма месца заклікам з чымсьці змагацца. Можна заўважыць толькі востры выпад у бок шалёнага фемінізму, які адштурхоўвае галоўную ролю жанчыны – жанчына-маці – на другі план. Напрыклад: «Практычна кожная прапанова, з якой аж да нашых дзён выступалі феміністы, толькі яшчэ больш прыніжала жанчыну і яшчэ больш дэфармавала яе прыроду. А менавіта жанчына выступае адным з важнейшым звяном у ланцугу быцця, і яе найважнейшая якасць у тым і заключаецца, каб захаваць сваю прыроду і паважаць яе рамкі» [2, c. 81]. Традыцыйна ў нашым грамадстве роля жанчыны, безумоўна, шырэйшая, чым на Усходзе. Яе прыродныя якасці, як чалавека Зямлі, могуць быць дзейныя і добра прыстасаваныя, калі жанчына займае адказную дзяржаўную пасаду ці кіруе рэактыўным самалётам, ці пакарае космас, ці навучае дзяцей і сочыць за сваім домам. Менавіта ў чым «крытэрыі дэфармавання» аўтар не падае, але яго перакананні непахісныя: «Калі гаворка ідзе пра выхаванне і адукацыю дзяцей, падтрыманне парадку, гармоніі і міру ў сям’і, то першы настаўнік і выхавальнік чалавека – гэта жанчына. І мы думаем, што ў наш час – калі шмат хто спрабуе знайсці для жанчыны новае месца ў грамадстве – напамін пра яе сапраўднай выключнай місіі, дараванай ёй звыш, памог бы спыніць гэтыя бессэнсоўныя пошукі» [2, c. 76–77]. Спадар Фетхулах Гюлен у сваіх разважаннях не адступае ад акрэсленых прынцыпаў і таму ўсім полымем душы і розуму адпрэчвае макіявелізм, бо стаіць на ідэалах высакародства: «Калісьці метад агітацыі сябе і сваіх ідэй шляхам ачарнення і паклёпу на іншых людзей і іх каштоўнасці быў вядомы на Ўсходзе як метад, уласцівы вызначанай групе людзей, што сеюць насенне разладу. Але як гэта ні сумна цяпер гэтая загана так распаўсюдзілася, што нават значная частка тых, хто вядзе барацьбу ў імя веры, дабра і справядлівасці, стала звяртацца ў сваіх дзеяннях да метадаў, вартых самога Макіявелі. Ганьба тым, хто спрабуе ісці да справядлівасці шляхамі зла! Ганьба ўсім макіявелістам!...» [2, c. 193]. 51

Быццам арабскі сярэдневяковы фарыс – віцязь – думка філосафа не можа нават дзеля справядлівасці пайсці падступнай дарогаю. І гэта супадае з нашым паняццем рыцарства. А сапраўдны рыцар – заўсёды альтруіст, таму яго душа пазбаўлена эгаізму. Трапнае азначэнне гэтай непрыгляднай з’явы чалавека ёсць у кнізе: «Эга, якое з’яўляецца каштоўнасцю, перададзенай чалавеку ў часовае карыстанне – гэта святы дар, уручаны яму для зразумення найвышэйшай з ісцін. І гэта такі дар, ад якога трэба здолець раз і назаўжды адмовіцца, як толькі ён выканае сваю задачу. У процілежным выпадку, эга разрасцецца і пераўтворыцца ў пачвару, якое паглыне свайго гаспадара» [2, c. 227]. Сапраўдны мудрэц ніколі не будзе шукаць славы ці патрабаваць безагаворачнай, напускной павагі да сваіх слоў, але ён першым паўстане на абарону гонару чалавека, няхай гэта і будзе самы абяздолены жабрак: «Нельга блытаць такія паняцці, як гонар і павага. Багацце можа табе прынесці павагу, але яно не можа быць гарантам твайго гонару. А беднасць не можа яго пагубіць» [2., c. 101]. Гонар і пачуццё справядлівасці, адказнасць перад Усявыш нім – вось што насамрэч робіць людзей роўнымі. Спадар Фетхулах Гюлен разважае над праблемамі палітыкі, рэлігіі, масмедый, непакоіцца пра наступныя пакаленні, закранае пытанні правоў дзіцяці, узнімае праблемы шлюбу і сям’і, унутранага свету чалавека. Прывядзем назвы некаторых раздзелаў кнігі: «Культура», «Свабода», «Цывілізацыя», «Прагрэс», «Мастацтва», «Добрацярпімасць», «Сціпласць», «Чалавечнасць», «Унутраны свет», «Імкненне да дабра», «Шлюб і сям’я», «Развод», «Бацькі», «Дзіця», «Правы дзіцяці», «Маральнасць», «Высакародства». Словы турэцкага мысляра, сабраныя ў дадзеным томіку гучалі з розных трыбун у розных краінах. Яго «думкі і мары, знайшоўшы шырокі водгук у сусветным грамадстве, – адзначае ў прадмове да кнігі літаратуразнавец Сяргей Гаранін, – прывялі да фарміравання шырокага культурна-асветніцкага руху» [2, c. 10]. Паслядоўнікі і вучні асветніка адкрылі шматлікія цэнтры адукацыі ў больш як 130 краінах, у якіх прапагандуюцца ідэалы добрацярпімасці, маралі і дабрачыннасці, павагі і ўзаемаразумення паміж людзьмі, народамі і краінамі. 52

Філолагаў і, наогул, тых, хто не абыякавы да прыгожага пісьменства, безумоўна зацікавяць выказванні спадара Фетхулаха Гюлена пра такія з’явы, як мова, літаратура, паэзія. Як актуальна, і трапятліва, у нечым пакутна гучаць для нас словы турэцкага філосафа: «Мова – гэта адна з найвялікшых даброт, падараваных чалавеку Уселітасцівым Стваральнікам. Дзякуючы гэтаму дарунку апяваецца слава людскасці, дзякуючы яму чалавек асвойвае акіяны ведаў і дзякуючы яму жыве ў вуснах будучых пакаленняў… І ці ведае пра жах сваёй здрады той, хто абражае і калечыць мову?!» [2, c. 192–193]. Калі б не ведаць, хто аўтар гэтага выказвання, то відавочна, яго можна было прыпісаць ураджэнцу Беларусі, якому баліць за стан роднай мовы, за матчына слова. Якому не абыякава слова народнае, вуснае і слова пісьмовае, які прыслухоўваецца і да разважанняў мудрацоў-суайчыннікаў. Непасрэдна ў нацыянальнай літаратуры раскрываецца багацце мовы, а сама літаратура – уяўляецца як тонкі і вельмі адчувальны інструмент, што даручаецца шчыраму творцу, і з дапамогай гэтага інструмента можна заглянуць у невядомае: «Падобна як іншыя віды мастацтва, літаратура набывае бессмяротнасць дзякуючы сваёй мэце, здольнасці ўспрыняць, быць часткаю навакольнага свету і не залежыць ад часу. Таму для мастака вельмі важна, пераадолеўшы ўсе свае ўласныя адчуванні, падрыхтаваць і адкрыць сваё сэрца павевам вышэйшых светаў» [2, c. 58]. І яшчэ адзін крок, уздых, віток, уздым да адчування незвычайнага нам дае паэзія, якая «не што іншае, як выяўленне ў чалавечых светлых душах прыгажосці і гармоніі, што напаўняюць сутнасць светабудовы, і радасці, адлюстраванай на абліччы быцця» [2, c. 60]. А вершы – «гэта трымценне сэрца, хваляванне душы і слёзы. А слёзы – і ёсць чыстая паэзія, якая адрынула слова» [2, c. 63]. Пасля назірання за чароўным і чыстым «гарэннем думкі» – узнікае імкненне судакрануцца са сферамі паэзіі. Колькі цудоўных узораў пакінулі на Зямлі ўсходнія мастакі слова! Іх творы цытуе спадар Фетхулах Гюлен, яны зіхаткімі вобразамі праяўляюцца між яго радкамі. Хочацца наталяцца натхненнем, якое паэзія давала людзям у мінулым і дае тут і цяпер у гэ53

тае імгненне, таму, натуральна, што самі сабою ў наваколлі ўзнікаюць, чуюцца вершы. Магчыма, накшталт падобных: ГАЗЕЛЬ ДА СОНЦА Ты палаеш над намі, як кінжальная ружа, о Сонца! Як нявеста каханая вернаму мужу, о Сонца! На далонях тваіх і ласка, і ўкрытая рэўнасць, – Гэтым нішчыш няўвагу, цямрэчу і сцюжу, о Сонца! І як лекі і зброю даеш нам сваё хараство – Адпадае ўвесь бруд, калі вочы я мружу, о Сонца! Калі пранікаешся словамі, выкладзенымі ў кнізе, напісанай мудрым чалавекам, яны спачатку ўяўляюцца маленькімі яскамі, затым паходнямі, а потым незгасальнымі свяціламі, падобнымі да нашага Сонца, і ў гэты час душа пазбаўляецца ўсяго цёмнага, наноснага.

Спіс літаратуры 1. Шеремет, В. О человеке, который верит в прекрасное будущее и освещает дорогу всем, кто идет / В. Шеремет // Критерии, или Огни в пути // Ф. Гюлен – М., 2006 2. Гюлен, Ф. Крытэрыі, альбо агні ў дарозе / Ф. Гюлен. – Мінск, 2012.

В. Чудов, член Союза писателей Беларуси, Минск

Сведения о турках и описание Турции в белорусской литературе XVI–XIX вв. На протяжении многих веков огромная Османская империя привлекала внимание европейских стран. Не была исключением в этом и Беларусь, которая в Средние века существовала как суверенное государство Великое княжество Литовское, затем как независимая часть Речи Посполитой, а впоследствии вошла в состав Российской империи. Конечно же, на протяжении веков были военные конфликты, в которых обе страны противостояли друг другу. И все-таки, в основном это были времена мирного существования. Торговые, дипломатические и культурные связи между Западом и Востоком существовали всегда, и никакие вой ны не могли их уничтожить. Связи эти, в основном, пересекались на территории Османской империи, в состав которой в те века входили Малая Азия, Сирия, Палестина, Египет, Алжир и часть Европы. Здесь проходили торговые и дипломатические пути, которые связывали Азию с Европой, и по ним с разными целями передвигалась масса народа, как на Запад, так и на Восток. Ехали торговцы, дипломаты, путешественники, авантюристы, а то и просто любители приключений, шли паломники, воины, беженцы, тянулись колонны пленных и рабов. Те из них, кому удавалось вернуться на родину, рассказывали о том, что видели, но мало кто записывал свои впечатления. Вели записи в основном дипломаты, путешественники и паломники к Святым местам. Истории известен Пересветов Иван Семенович, дворянин Великого княжества Литовского, талантливый писатель-пуб лицист XVI в., которого можно сопоставить с Максимом Греком. С 1528 г. в составе отряда Федора Сапеги он три года служил при дворе трансильванского воеводы Яна Запольяи, который был в то время вассалом турецкого султана Сулеймана Первого и воевал с чешским королем Фердинандом. Пересветов находился в Будине (Будапеште), где стояла османская армия, и конечно был 55

В. Чудов, член Союза писателей Беларуси, Минск

знаком с ее военными порядками, Кроме того, в его сочинениях прослеживается хорошее знание истории и государственного устройства Османской империи. В 1532 г. он стал служить уже у чешского короля, потом – у молдавского воеводы Петра Рареша. К середине 1530-х гг. он вернулся в ВКЛ, а в 1539 г. переехал в Москву, как знаток оружейного дела. В 1549 г. он передал Ивану Грозному свои сочинения, среди которых было «Сказание о царе Магмете-султане». В этом произведении Пересветов высоко оценивал деятельность турецкого султана Мехмета Фатиха (Завоевателя), видел в нем идеал правителя и рекомендовал использовать для правительственных и бытовых реформ пример Турции и мусульман. Один из первых литвинов, который подробно описал свое путешествие на Восток, был князь Николай Христофор Радзивилл (Сиротка) (1549–1616). Государственный и военный деятель Великого княжества Литовского, меценат, писатель, он получил блестящее образование, сначала в доме своего отца Михаила Радзивилла (Черного), затем в знаменитом Лейпцигском университете. Учился в университетах Страсбурга и Тюбинга, посетил почти все страны Европы, встречался с императором Максимилианом Вторым и папой Пием Пятым. Участник Инфляционной войны 1558–1582 гг. В 1581 г. при осаде Пскова был ранен, после чего решил отправиться паломником в Святую землю. В 1582 г. Радзивилл выехал из Гродно в Италию, а оттуда в 1583 г. двинулся как пилигрим в Палестину. Посетил Крит, Кипр, Сирию, Палестину, Египет. Все эти места входили в сос тав Османской империи, поэтому ему приходилось встречаться с турками разных уровней: санджаками, кадиями, военачальниками, янычарами и простыми подданными Османской империи. Вернувшись домой в 1584 г., Радзивилл описал свое путешествие в книге «Peregrinatio» (Странствование), которая была напечатана в 1601 г., затем переведена с латинского на многие европейские языки и выдержала около двадцати изданий. На русском языке она появилась в 1617 г., но в рукописных свитках. Лишь в XVIII в. книга была издана в Петербурге под названием «Путешествие ко Святым местам и в Египет князя Николая Христофоровича Радзивилла». Это был солидный томик, более 400 страниц. Произведение состоит из четырех писем к другу, в ко56

торых автор подробно описывает места, где он побывал и людей, с которыми встречался. И хотя Радзивилл пытается доказать, что его труд – это всего лишь дневник странника, однако задумку автора выдает мастерство конструкции, утонченный стиль в духе ренессанских традиций, продуманная стройная композиция. Это великолепный образец средневековой литературы. Еще об одном соотечественнике хочется сказать особо. Осип Иванович Сенковский (1800–1858) – один из замечательнейших для своего времени русских лингвистов, востоковедов. Профессор университета и блестящий лектор, знаток восточной литературы и Востока вообще, прекрасно владевший языками – персидским, арабским, турецким, коптским, французским, английским, немецким, русским, польским, итальянским, испанским, свободно писавший на пяти языках, талантливый публицист, критик, автор многочисленных повестей, единственный редактор и почти единственный сотрудник самого распространенного когда-то журнала «Библиотека для чтения». И наконец, родоначальник русской научно-фантастической прозы. Начальное образование, как это было принято в то время, он получил дома, в родовом имении под Вильно. Хорошие способности при необыкновенной памяти, под надзором образованной матери, облегчили домашнее воспитание мальчика. Под руководством родственника, профессора Виленского университета Гроддека, Сенковский рано познакомился с классическими языками и в четырнадцать лет поступил в Минский коллегиум, управляемый знающими педагогами на прочной и разумной классической основе. После непродолжительного учения в этом коллегиуме юноша поступил в Виленский университет, отличавшийся в начале XIX в. серьезной научной организацией. Кафедру филологии и истории занимал в то время знаменитый Иоахим Лелевель, который постоянно указывал на всемирное значение Востока. Именно благодаря лекциям Лелевеля и наставлениям Гроддека Сенковский заинтересовался Востоком. Не откладывая дела в долгий ящик, юноша принялся самоучкой за изучение арабского, еврейского и других восточных языков. Мысль о путешествии стала его любимой мечтой. После окончания курса в Виленском университете профессоры возлагали большие надежды на 19-летнего Сенковского и со57

бирались отправить его в Европу, но его влекло на Восток. Он задумал отправиться туда путешествовать, и даже недостаток средств не останавливал его. Деньги вскоре нашлись. Мать собрала для него свои последние крохи, а остальная сумма, хотя далеко не полная, была предложена виленскими литературными и научными обществами в счет гонораров за статьи, которые юноша обещал высылать из путешествия. 1 сентября 1819 г. Сенковский покинул Вильно, а к декабрю прибыл в Константинополь. Там его приметил русский посол в Константинополе барон Г. А. Строганов, который предложил юноше хорошее место при константинопольской дипломатической миссии. Получив свободу передвижения как дипломатический работник, Сенковский объездил Турцию, Сирию, где учился у ориенталиста А. Арыда, основавшего семинарию для изучения восточных языков в Айан-Тур, и Египет. За короткое время он усовершенствовал себя в языках арабском и турецком, на которых превосходно говорил, писал прозой и стихами, выучился персидскому, новогреческому, итальянскому, к тому же не упускал случая интересоваться жизнью посещаемых им стран. Сенковский основательно изучил мусульманский Восток, его религию и литературу, традиции и нравы, предания и суеверия, законы и обычаи – все это в рукописях и в живом быте. Домой молодой ученый вернулся с богатым запасом сведений по восточной лингвистике, вывез массу ценных наблюдений и немало любопытных памятников старины. В своем рвении он чуть было не увез из Египта знаменитый Дендерский зодиак – древнее астрономическое изваяние. Зодиак уже был погружен на корабль, но начавшее восстание в Греции не позволило доставить его в Россию. После возвращения Сенковского направили в Петербург, где определили на службу в Коллегию иностранных дел. Перед ним открывалась блестящая дипломатическая карьера, но он предпочел скромную университетскую кафедру. В 22 года он был назначен профессором Петербургского университета по кафедре арабской и турецкой словесности (литературе). Профессура эта продолжалась 25 лет. Но уже в начале 30-х годов, оставаясь на кафедре, Сенковский стал литератором и журналистом. Он много пишет, а затем занимает пост редактора знаменитой 58

«Библиотеки для чтения», с которого не уходит до конца жизни. На страницах этого журнала печатались все известные писатели и поэты того времени – Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Жуковский, Греч, Булгарин, Полевой, Погодин. Первым литературным опытом Сенковского после возвращения из путешествия стали его «Восточные повести», которые, в сущности, были наполовину переводами с восточных языков. Это были едва ли не первые образцы оригинальных русских переводов с арабского, турецкого, персидских языков, созданные зрелым мастером-филологом и ставшие своеобразным сплавом литературы и ориенталистики. Не случайно его рассказ «Витязь буланого коня» получил высокую оценку А. С. Пушкина: «Арабская сказка прелесть…». Сенковскому принадлежат серьезные работы по исследованию Турции, точнее Османской империи: «История мифологии монголо-турков», «Европейские турки», «Древний Египет и Малая Азия». Были изданы его «Воспоминания о путешествии в Нубию и Сирию», напечатаны «Отрывки из путешествия по Египту, Нубии и Верхней Эфиопии». Сенковскому также принадлежат «Основные правила турецкого языка. Карманная книга для русских воинов в турецких походах», выпущенная перед началом военных действий против Турции в 1828 г. Сам Сенковский очень хорошо отзывался о турецкой нации. Вот что он пишет в одном из своих сочинений: «Несправедливо и неестественно представлять турок в общей сложности народом злым, коварным, кровожадным и тупым. Отчаянная безнравственность той части турецкого общества, в которой сосредотачивается правительство или которое состоит в непосредственной связи с ним, не подлежит сомнению. Эта часть общества в самих же турках возбуждает повсеместное презрение и отвращение. В частной жизни турки обнаруживают много хороших качеств, которые приятно принять в счет даже и в неприятеле. Они вообще смирны, внимательны к удовольствию других, вежливы с чужими, стыдливы и часто целомудренны внутри семейств, в примечательной степени честны и прямодушны. Вспыльчивость, лень, тщеславие и нерадение составляют собой напротив главные пороки их народа, характера и темперамента». 59

Стоит сказать и об ученике Сенковского. Мухлинский Антон Осипович (1808–1877), ориенталист, профессор тюрологии. Родом из Новогрудка. По окончании Виленского университета слушал лекции по восточным языкам в Петербургском университете у самого Сенковского. В 1832 г. он был командирован в Турцию и Египет, откуда вывез несколько рукописей, в том числе сочинение арабского географа АхмедаЭль-Катиба, изданное затем на русском языке в 1860 г. С 1835 г. Мухлинский преподавал арабский, турецкий языки, историю и географию Турции. С 1861 г. – профессор османского языка и словесности, декан факультета восточных языков. Кроме статей в «Библиотеке для чтения» Сенковского, в Энциклопедическом словаре 1861 г. и в польских журналах, Мухлинский написал «Османскую хрестоматию для университетского преподавания». Еще один наш земляк, уроженец Могилевщины, достоин внимания. Михаил Павлович Вронченко (1802–1855) – выдающийся русский геодезист и географ, исследователь Малой Азии, один из учредителей Русского географического общества, известный также как первый переводчик на русский язык «Гамлета», «Макбета», произведений Байрона, Мицкевича, Гете. По окончании Могилевской гимназии, он поступил в Московский университет, но, не закончив курса, перешел в училище колонновожатых. Там юноша подготавливается к службе в квартирмейстерской части Главного штаба, выполнявшей астрономические, геодезические и топографические работы. В 1822 г. Вронченко закончил училище и получил звание прапорщика по квартирмейстерской части. С началом русскоМедведи на обеде На турецком на обеде Обнимал Медведь Медведя. Заревел Медведь от боли: – Ты бы, брат, полегче, что ли! – Сам полегче ты, Медведь, – Нету сил моих терпеть. Из зарубежного фольклора

Мядзведзі на абедзе На турэцкім на абедзе Абдымаў Мядзведзь Мядзведзя. Аж зароў Мядзведзь ад болю: – Ты, браток, лягчэй бы здолеў?! – Дык і ты лягчэй, Мядзведзь, – Няма сілы ўжо цярпець. Пераклад з рускай мовы

турецкой войны 1828–1829 годов он был назначен на Балканский театр военных действий, где производил астрономические 60

определения географических координат различных пунктов, предназначенных для связи выполнявшихся особым отрядом топографических съемок. До 1832 г. Вронченко находился на Балканах и за это время достаточно хорошо изучил турецкий, болгарский, молдавский, старо- и новогреческие языки, что имело большое значение в дальнейшей его деятельности. В 1832 г. отношения между Османской и Российской империя ми улучшились. Падишах султан Махмуд Второй, обеспокоенный действиями египетского паши, попросил военной помощи у России и получил ее. В 1833 г. между Турцией и Россией был подписан оборонительный договор на 10 лет, и наступила полоса мира и дружбы для двух стран. Открылась новая возможность изучения в географическом отношении слабо исследованной в то время Малой Азии. В 1833 г. российским руководством было принято решение направить туда капитана Вронченко, владевшего турецким и греческим языками и имевшего большой опыт по военно-географическому исследованию. Это путешествие (1834–1835) совершались Вронченко верхом на лошади из Смирны (4 поездки) с двумя постоянными спутниками. За два года он исколесил всю Анатолию – с запада на восток и с севера на юг. Поездки протекали в трудных условиях, тем не менее, офицер собрал весьма ценные материалы наблюдений и пополнил новыми данными скудные географические сведения о Малой Азии. Результаты путешествия были изложены Вронченко в отчете, дневниках и в монографии «Обозрение Малой Азии в нынешнем ее состоянии», в которой тщательно описаны не только местность (горы, равнины, реки и озера), но и животные, растения, а также даны сведения о городах, селениях, людях и гражданском управлении. Путешественник отмечал, что нигде не встречал враждебного отношения. Были любопытство, настороженность, но не агрессия. Вот его некоторые наблюдения о людях Малой Азии: «Врожденное чувство справедливости у турок очень сильно и верно, несмотря на заглушающие его посторонние побуждения, особенно же корыстолюбие. В деле спорном, между людьми, с которых есть, что брать, судья скорее решит взять понемногу с обеих сторон, и произнести приговор справедливый, нежели взять много с одного виновного и оправдать его. Там, где поживится нечем, или бедность поживы не представляет до61

статочного искушения правосудию, можно сказать несомненно, что, выслушав дело и положа руку на сердце, судья, соединяющий в особе своей 12 присяжных, повинуется столько же или более внутреннему убеждению, нежели представленным доказательствам, и дает иногда решения, изумляющие мудростью соображения, верности догадки». На протяжении столетий общественность Великого княжества Литовского проявляло интерес к Османской империи, несмотря на отсутствие границ. В этом было и человеческое любопытство и попытки получить больше знаний о стране. Рукописи и манускрипты с описанием странствий в далекую землю хранились в библиотеках магнатов и щляхты. Они читались, но редко печатались. Однако, существовали дипломатические и торговые связи, которые позволяли все-таки больше узнать о далекой, могущественной Османской империи. С 1992 г. между независимой Беларусью и Турецкой респуб ликой установились дружественные отношения, укрепляются и культурные связи. Этому процессу способствует общественная организация «Диалог Евразия», открывшая свое представительство в Минске в 2009 г. Цель у нее благородная: распространение диалога и толерантности между народами Евразии и всего мира, содействие укреплению мира и взаимопониманию на Земле, пропаганда интеллектуального потенциала и культурного наследия Евразии. Налаживание диалога между народами и религиозными конфессиями – важная составляющая межгосударственных отношений в нашем неспокойном мире. С этим согласуется и учение известного турецкого мыслителя Фетхуллаха Гюлена, который считает, что только через диалог, терпимость и любовь возможно установление на Земле спокойствия и мира. В этом же направлении, но уже практически, работает добровольное благотворительное движение «Измит (Служение)», которое, открывая школы по всему миру, ставит своей целью воспитание нового поколения, как через позитивные науки, так и через духовные. Такие идеи всегда поддерживались и поддерживаются всем интеллектуальным мировым сообществом, в том числе и белорусским.

Список литературы 1. Крачковский, И. Ю. Избранные сочинения: в 5 т. / И. Ю. Крачковский. – М.; Л., 1958. 2. Челобитная И. С. Пересветова царю Ивану Четвертому. – М., 1902. 3. Сочинения И. Пересветова. – М.-Л., 1956 4. Путешествие ко святым местам и в Египет Николая Христофоровича. – СПб., 1787. 5. Кніга жыцій і хаджэнняў. – Мінск, 1994. 6. Сенковский, О. И. Собрание сочинений / О. И. Сенковский. – СПб, 1858. – Т.1. 7. Сенковский, О. И. Собрание сочинений / О. И. Сенковский. – СПб., 1859. – т. 7. 8. Соловьев, Е. А. О. И. Сенковский, его жизнь и литературная деятельность / Е. А. Соловьев. – СПб., 1892. 9. М. В. Обозрение Малой Азии в нынешнем ее состоянии, составленное, русским путешественником М. В. – СПб., 1839. 10. Журнал Министерства народного просвещения. – 1868. – № 10. 11. Шостьин, Н. А. Михаил Павлович Вронченко: военный геодезист географ / Н. А. Шостьин. – М., 1956.

Ж. В. Некрашэвіч-Кароткая, кандыдат філалагічных навук, дацэнт БДУ

МУСУЛЬМАНСКІЯ НАРОДЫ Ў ПОМНІКАХ ЛАЦІНАМОЎНАГА ПІСЬМЕНСТВА БЕЛАРУСІ XVI ст. У XVI стагоддзі, у эпоху вялікіх геаграфічных адкрыццяў прыкметна павялічваецца цікавасць як літаратараў, так і чытачоў да звестак этнаграфічнага і этыялагічнага характару. Менавіта ў гэтым стагоддзі найбольш актыўна развіваецца лацінамоўная літаратура ў Вялікім Княстве Літоўскім (далей – ВКЛ), тэрытарыяльным ядром якога былі землі сённяшняй Беларусі. Лацінамоўныя аўтары гэтай дзяржавы мелі на мэце стварыць айчынную літаратуру на лацінскай мове. Пастаноўка такой задачы была цалкам мэтазгоднай, паколькі лацінскай мовай у ВКЛ у XVI ст. валодаў кожны адукаваны чалавек. Так, вядомы дзеяч Рэфармацыі Андрэй Волан у адной з сваіх прадмоў пісаў: «Linguae Latinae in gente nostra tam creber est usus, ut paucissimi sint futuri, qui Latina scripta legentes eadem intellegere non possint» («Лацінскай мовай у нашым народзе карыстаюцца настолькі часта, што ў будучым вельмі мала знайшлося б такіх, якія, чытаючы напісанае па-лацінску, не маглі б зразумець гэтага») [5. c. 42]. Такім чынам, агульназразумелая ў Еўропе лацінская мова была прыдатным сродкам найперш для таго, каб расказаць на старонках друкаваных кніг пра норавы, звычаі і традыцыі шматлікіх народаў, якія сумесна жылі ў ВКЛ. XVI ст. у культуры ВКЛ звязана з росквітам Рэнесансу, у той час як у Заходняй Еўропе гуманізм у гэты час ужо перажываў свой крызіс. Цалкам заканамерна, што ў ВКЛ пачалі прыязджаць таленавітыя літаратары з-за мяжы, шукаючы даходнага месца працы. Пачынаючы з 30-х гадоў XVI ст., у сувязі з распаўсюджаннем рэфармацыйных ідэй, на Беларусі з’яў ляюцца і шматлікія дзеячы Пратэстантызму. Даволі вялікую іх частку складалі лютэранскія святары. У 70-80-х гадах іх знаходжанне на тэрыторыі Беларусі апраўдвалася таксама нямецкай ваеннай прысутнасцю ў ВКЛ, калі ў напружанай ваеннапалітычнай сітуацыі на мяжы з Маскоўскай дзяржавай (а таксама 64

ў Лівоніі) кіруючыя колы нашай дзяржавы звярталіся па дапамогу да вайскоўцаў-наёмнікаў, у тым ліку і нямецкіх. З ліку лютэранскіх святароў, якія жылі і працавалі ў ВКЛ у гэты час, у беларускай гістарыяграфіі найбольшую вядомасць на сённяшні дзень атрымаў Паўль Одэрборн (каля 1555–1604) дзякуючы свайму трактату «De Russorum religione, ritibus … et de Tartarorum religione ac moribus vera et luculenta narration» («Праўдзівы і надзейны аповед пра веру русінаў, іх абрады…, а таксама пра веру і звычаі татараў»). П. Одэрборн напісаў гэтае сачыненне ў 1581 г. па-лацінску ў выглядзе ліста да вядомага лютэранскага тэолага Давіда Хітрэуса [1. c. 163]. Ужо ў 1582 г. гэты твор выйшаў у Ростаку асобным выданнем, а пазней шматразова перавыдаваўся як на лаціне, так і ў перакладзе на нямецкую мову. Расказаўшы на пачатку пра звычаі і норавы русінаў, аўтар заяўляе: «Цяпер застаецца дадаць зусім крыху пра татараў» [2, p. 20]. Пры гэтым П. Одэрборн робіць агаворку, што ён «не хацеў бы насіць соваў у Афіны», гэта значыць, не хацеў бы паўтараць агульнавядомыя звесткі. Найперш пісьменнік заўважае, што ён вельмі часта бачыў вялікае татарскае войска, якое «было зусім не вартае пагарды», у стане караля. Гэтае войска, па звестках аўтара, прыйшло з Перакопскай Арды, і набраў яго кароль Стэфан Баторый. П. Одэрборн называе розныя падгрупы татараў: таўрыйскія, астраханскія, наянскія, рэзігорскія і чаркаскія. Пісьменнік паведамляе, што князя Арды яны называюць на сваёй мове «чар» (у арыгінале – Czar), перакладаючы гэтае слова на лаціну як «imperator», вяльможаў называюць «Cnesi», гэта значыць «Principes» (‘князі’) [2, p. 20]. Аўтар адразу ж звяртае ўвагу на вялікую пыху (fastus) гэтага народа: нават людзі нізкага паходжання, піша ён, дамагаюцца сабе тытулаў і ганаровых імёнаў. Аспрэчваючы думку пра тое, што ўсе татары прытрымліваюцца адзінай (мусульманскай) веры, аўтар заўважае: «Вераванні іх, несумненна, надзвычай разнастайныя» [2, p. 20]. Вось першае з прыведзеных П. Одэрборнам апісанняў: «У пятніцу, як толькі сонца пачынае выпускаць бліскучыя промні, яны ў вялікай колькасці паспешна збіраюцца на цэнтральнай роўнядзі сярод палёў. Тут архісвятар з голай галавой і нагамі, седзячы на земляным насыпе, трымае ў левай руцэ аркуш паперы, на які ён 65

Ж. В. Некрашэвіч-Кароткая, кандыдат філалагічных навук, дацэнт БДУ

выпісаў з Алькарана некалькі парадоксаў; іх ён зачытвае гучным голасам усім, хто стаіць навокал. Яны ж, як толькі пачуюць імя Бога ці Магамета, выказваюць сваю пакорлівасць воклічамі і качаннем галавы. Калі чытанне скончана, кожны вяртаецца ў свой стан” [2, p. 20–21]. Такім чынам, па звестках аўтара, адбываецца набажэнства сярод татар-вайскоўцаў. Іншыя ж татары, «якія аддаюць перавагу міру перад вайной і хатняй гаспадарцы перад вайсковай справай» [2, p. 21], па-другому правяць і набажэнства. Аўтар расказвае, што яны набылі ў аднаго вайскоўца ў Вільні, на беразе Віліі, некалькі будынкаў і вёску. Сам пісьменнік разам са сваім знаёмым Янам Гамратам, купцом і віленскім бюргерам, заходзіў у іх храм. «У ім зусім не было відаць аніводнай выявы ані Бога, ані цёмнага дэмана, – піша П. Одэрборн. – Паўсюдна – голыя сцены. Унутраныя пакоі пакрытыя расшытымі дыванамі. У пятніцу яны заўсёды збіраюцца на набажэнства, і гэта, на маю думку, з той нагоды, каб пазначыць, што яны не прызнаюць ані юдзейскіх забабонаў, ані імя і веры хрысціян. У храм нельга ўвайсці іначай, як разутым. Гучання званоў яны зусім не любяць. Замест гэтага архісвятар, калі ўзышло сонца, стоячы на верхняй пляцоўцы экседры1 храма, вельмі гучным голасам склікае народ на сход. І калі збіраецца мноства людзей, узяўшы ў рукі Алькаран (мне паказвалі яго, напісаны арабскімі літарамі), святар падаé ім прыклад служэння Богу. Пасля гэтага яны спяваюць простую песню пра абагаўленне Магамета, пра яго велічнасць і першынства. І гэта – заканчэнне народнага сходу» [2, p. 21]. П. Одэрборн расказвае карэспандэнту пра сваё жаданне знайсці і набыць друкаваны тэкст Алькарана, заяўляючы пра сваю гатоўнасць заплаціць за гэтую кнігу, колькі б яна не каштавала. Аднак ніхто з гандляроў кнігамі не мог яму дапамагчы. З іншага боку, пісьменнік здзіўляўся: чаму гэты народ, жывучы сярод хрысціян, тым не менш, моцна трымаюцца сваёй веры і выракаюцца хрысціянства? «Цяпер, – заяўляе пісьменнік, – я ясна бачу, што езуіты шмат сачыняюць вялізнай лухты быццам бы пра навяртанне народаў да Рымскага касцёла, бо ніякім чынам тых, хто знаходзіцца ў суседніх будынках2, яны не змогуць адхіліць ад 1 2

Exedra – у архітэктуры напаўкруглае расшырэнне; адпавядае «хорам» у царкве.

... знаходзяцца ў суседніх будынках... – хутчэй за ўсё, іншасказанне; маецца на ўвазе «... моляцца ў суседніх храмах».

аблуднай веры» [2, p. 21]. Нягледзячы на гэта, аўтар не адмаўляе і таго, што нават у Скіфіі (так у лацінамоўнай літаратуры XVI ст. часта называлі землі Крыма) ёсць людзі, якія ўшаноўваюць імя Езуса Хрыста. Супастаўляючы вучэнне магаметанаў з іудзейскай верай, П. Одэрборн піша, што татары, як і габрэі, захоўваюць абразанне, але робяць гэта на другі або трэці год ад нараджэння – як вырашыць архісвятар. Адзначаючы непадобнасць мовы татар да польскай мовы, пісьменнік заўважае, што татары ў большасці сваёй вывучаюць і добра ведаюць мову тых славян, сярод якіх яны жывуць [2, p. 22]. Нарэшце, П. Одэрборн паведамляе пра рэлікты паганскіх вераванняў сярод татар. «Іх архісвятар, – піша ён, – сказаў мне ў размове, што ў многіх рэгіёнах, дзе жыве яго народ, сонца, агонь, а таксама ліхія духі ўшаноўваюцца як багі» [2, p. 22]. Пасля гэтага пісьменнік падкрэслівае вынослівасць татар у цяжкай працы, а таксама адзначае: «Адной жонкай яны не задавальняюцца, а бяруць некалькі, і паміж імі на вялікае дзіва ў доме пануе згода. Аднак першая карыстаецца большай ласкай і прыязнасцю ў параўнанні з астатнімі» [2, p. 22]. Паведаміўшы, што сваіх памерлых татары не спальваюць, а закопваюць, П. Одэрборн дадае: «Яны думаць, што муж і жонка ажывуць у іншым свеце і заўсёды будуць разам. Наконт душ памерлых яны разважаюць наступным чынам: ‟Няма сумненняў, што яны з аднаго цела перасяляюцца ў другое да таго часу, пакуль не знойдуць якое-небудзь цудоўнае і доўга шуканае прыстанішча, і тады нараджаюцца вось такія вялікія асобы: ца ры і ўладарныя мужы”» [2, p. 22–23]. Напрыканцы пісьменнік коратка характарызуе ежу татар, адзначаючы яе беднасць (аўтар ужывае азначэнне «victus Cyclopicus» – ‘цыклопская ежа’): яны, па звестках П. Одэрборна, ядуць конскае напалову праваранае мяса. Пры гэтым татары не карыстаюцца ані сталамі, ані крэсламі, сядаючы на толькі што садраныя шкуры коней. Найлепшы напой для татар – малако кабыліц: яны захапляюцца гэтым напоем, «быццам крыцкім віном» [2, p. 23]. У апошнім сказе П. Одэрборн апісвае ўзбраенне татар і падкрэслівае: іх перавага ў тым, што яны хутка абганяюць усіх астатніх вайскоўцаў на сваіх баявых конях. Звесткі пра татар прадстаўляюць таксама помнікі лаціна моўнай паэзіі. Так, у 1592 г. у Вільні пабачыла свет выданне 67

Exedra – у архітэктуры напаўкруглае расшырэнне; адпавядае «хорам» у царкве.

з паэмай Яна Радвана «Radivilias sive De vita et rebus praeclarissime gestis, immortalis memoriae, illustrissimi principis Nicolai Radivili» («Радзівіліяда, або Пра жыццё і подзвігі бессмяротнай памяці, учыненыя з найвялікшай славай, найсвятлейшага князя Мікалая Радзівіла». Гэты твор прысвечаны князю Свяшчэннай Рымскай імперыі на Біржах і Дубінках, вялікакняжацкаму намесніку караля Жыгімонта Аўгуста, вялікаму гетману і канцлеру ВКЛ Мікалаю Радзівілу Рудому. Пачатак ваеннай кар’еры князя быў звязаны з тым, што ў 1549 г. ён са сваім войскам адбіў напад крымскіх татар на Валынь. У сувязі з гэтымі падзеямі ў першай частцы паэмы прысутнічае даволі аб’ёмісты ўрывак, прысвечаны апісанню ладу жыцця і нораваў татар: Ёсць гэткі край, дзе зямля амываецца хвалямі мора. Полаўцы з племені готаў яго насялялі спрадвеку. Тут шпацыруючы Марс для сябе меў найлепшы прытулак. Скіфы адгэтуль паходзяць. Яны з гор Каўказскіх высокіх Цэлай прыйшлі грамадой і, прайшоўшы цясніны Імая1, Разам напалі, адтуль жыхароў папярэдніх прагнаўшы. Бедны расліннасцю край, каласоў небагата зразае Жнец сваім вострым сярпом, рэдкі плуг тут узворвае глебу. 540 Ніва ўрадлівым жнівом вельмі рэдка аратага цешыць. Тут гарадоў не зашмат, жыхары ў абарону ад смерці Мур не будуюць даўгі, здавальняюцца лёгкай здабычай, Ставяць намёты кругом, а арда па прасторах вандруе. Дзікі народ: іх душу не ўлагоджвае мірная праца, Лютыя твары ва ўсіх, бессаромны і жудасны позірк. Марс – у вачах іх, а смерць – у калчане, бо хуткія стрэлы, З імі й падступны клінок яны пояць смяротнай атрутай. 1 Згодна з тагачаснай гістарыяграфічнай традыцыяй, Ян Радван паведамляе, што татары (якіх у помніках лацінамоўнай літаратуры называлі скіфамі) раней жылі ў Каўказскіх і Імайскіх гарах. Адносна апошняй назвы расійскі вучоны Васілій Тацішчаў піша: «В Азии скифы – перед Имаем или за горами Имайскими, их же иногда и Таурос именуют, однако ж о горах сих древние весьма не согласно пишут. Геродот их указывает за горами Тауринскими или Каспийскими, от которых Имаус в Индии происходит, и посему под местом скифов надлежит разуметь всю Персию и где были туркоманы, а также и Дагистань. Птоломей же указывает их на восток от Каспийского моря, где от них разные реки, в Каспийское море текущие, положил, Яксарт, ныне именуемая Аму, Оксус... Но Аральское море и текущие в него великие реки Амунь, Кувакан и Сыр ни под каким именем не помянуты... Посему оные Имайские горы, как думается, надлежит разуметь в Бухарии, отдельные или отрог Великого пояса, которые ныне Кичик Тау, т. е. Малые горы, и Алтау именуются».

550

560

570

Гэткую пошасць, багі, адвярніце, прашу, ад літвінаў! Частка ардынцаў цяпер нападаюць на землі Манкопа, Іншыя б’юць у свінец, што Авідзій пакінуў (пабачыць Можна і сёння яшчэ мур даўжэзны свінцовы, што ў моры Толькі знікае): аб мур выпрабоўваюць стрэлы ардынцы, Скачучы конна дугой, у спаборніцтвах спрыт праяўляюць. Там каняпас-азіят на павозку з быкамі складае Дом свой, рыштункі свае, ды вандруе з усім гэтым скарбам Полем шырокім, прытым ён вядзе мноства жонак з сабою. Хіжы спрадвеку народ, ён ахвочы да новай здабычы; Моладзь з дзяцінства заўжды здавальняцца малым мае звычку. З добрага мяса каня, што спаткаў сваю смерць ці праз старасць, Ці то ад пошасці злой, яны дружна прыносяць ахвяру, Потым і самі ядуць той каніны падвяленай часткі, Радасна з фруктамі цёмнае мяса яны спажываюць. Голад прагнаўшы, яны кабыліц набрынялае вымя Тузаюць дойкай, і вось малаком напіваюцца цёплым. Потым, калі не стае ім здабычы, а ў сэрцы мацнее Схільнасць да Марса, яны налятаюць на землі Валыні Цэлай ардой, як паток, што, прабіўшыся шляхам цяснінным, Зверху абрушыўся ўвесь – ад яго наваколле трасецца, Пушчы густыя равуць і бушуюць магутныя дрэвы. Так нападае на край тое войска ліхіх каняедаў, Хаты – адну пры адной – ненажэрным агнём вынішчаюць, Вогнішчам ганьбяць святыні, забойствамі – плодныя нівы. Скіфаў заўважыўшы раць, не ўскладай спадзяванняў на ўцёкі: Быццам на крылах, ляціць агнямётны і грозны татарын, Горшы за буйнага Каўра, за ўсіх Аквілонаў айчынных, Крышыць навокал усё, навальніцы прыносіць знянацку, Зброяй плюндруе палі, нават зоркі ён стрэламі дражніць

[Radivilias I, 532–577]. Калі П. Одэрборн падкрэслівае імклівасць татарскага вой ска, то Ян Радван звяртае ўвагу яшчэ і на яго добрую ваенную загартоўку, а таксама акцэнтуе яго мабільнасць, адвагу і бязлітаснасць у адносінах да ворагаў. Цікавым помнікам канца XVI ст. з’яўляецца двухмоўная (напісаная па-лацінску і па-польску) паэма «Philopatris ad Senatum populumque Lituanum» («Патрыёт – да Сената і народа літоўскага», 1597). Паэма «Патрыёт…» пабудавана ў форме звароту ўсіх гарадоў ВКЛ да Маці-Літвы. Прамова Перакопскай арды за 69

550

560

570

вяршае і лаціна-, і польскамоўную часткі твора. У гэтым звароце спачатку гучаць ноткі напышлівай іроніі. Але ў канцы Перакопская арда шчыра абяцае Літве: «Quod si nos poscis, victricia signa videbis, // ibimus in Moschum, et qui tuus hostis erit» («Калі ты будзеш мець у нас патрэбу, ты ўбачыш пераможныя штандары: мы пойдзем на маскоўца і [на таго], хто будзе тваім ворагам») [3, p. 12]. Цікава, што ў польскамоўным варыянце ўказанне на канкрэтнага ворага (маскоўца) адстутнічае («A ieśli nas żądasz // okrocone twe wszytkie glowniki oglądasz» [3, p. 25]). Матэрыял помнікаў лацінамоўнага пісьменства ВКЛ XVI ст. выразна сведчыць пра тое, што славянскія народы гэтай дзяржавы (найперш беларусы і ўкраінцы) мелі шчыльныя кантакты з татарамі. Апошнія прадстаўлены ў лацінамоўных творах найперш як найбольш сур’ёзны ваенны супернік. Разам з тым, пісьменнікі ВКЛ (як мясцовыя, так і прыезджыя) праяўлялі вялікую зацікаўленасць жыццём, побытам, норавамі і асабліва веравызнаннем татар. Пры гэтым даволі часта яны імкнуліся звяртаць увагу не толькі на рысы адрознасці паміж хрысціянамі і мусульманамі, але таксама шукалі шляхі да добрасуседскіх адносін, разглядалі магчымасці мірнага супольнага існавання розных народаў у межах адзінай дзяржавы.

Спіс літаратуры 1. Сагановіч, Г. Паўночная Беларусь у апісанні Паўля Одэрборна // Беларускі гістарычны агляд. – Т. 12. – Сш. 1–2 (22–23). – Снежань 2005. – С. 162–166. 2. Oderbornius, P. De russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu etc. et de Tartarorum religione ac moribus vera et luculenta narratio, ad d. Davidem Chytraeum recens scripta / [a Paulo Oderbornio]. <...> [Rostochiae]: Excudebat Stephanus Myliander, 1582. 3. Philopatris ad Senatum populumque Lithuanum. – [S. l., s. typ.] anno Domini 1597. 4. Radvanus, J. Opera = Jonas Radvanas. Raštai / J. Radvanus; Iš lotynų kalbos vertė Sigitas Narbutas. – Vilnius : Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2009. 5. Šaton, U. De latinitate semper viva / U. Šaton // Studia philologica: сб. науч. ст. – Минск, 1996. – С. 42–44.

Т. П. Казакова, кандыдат філалагічных навук, дацэнт, загадчык кафедры гісторыі беларускай літаратуры БДУ

ЗАХОДНЕЕЎРАПЕЙСКІ СВЕТ У «ДЫЯРЫУШЫ» ТЭАФІЛІ КАНСТАНЦЫІ МАРАЎСКАЙ Мемуарная спадчына таленавітых прадстаўнікоў роду Радзівілаў у беларускім літаратуразнаўстве даследавана недастаткова. Адным з першых мемуарыстаў Вялікага Княства Літоўскага быў сын Мікалая Радзівіла Чорнага, выхаванец Лейпцыгскага ўніверсітэта Юрый Радзівіл, які наведаў Італію і свае ўражанні апісаў у лацінамоўным дыярыушы. Яго брат Мікалай Крыштаф Радзівіл, які выхоўваўся ў асяроддзі адукаваных пратэстанцкіх літаратараў Дж. Бландарата, Я. Тэнанда і інш., атрымаў бліскучую адукацыю ў лепшых еўрапейскіх універсітэтах, напісаў «Перагрынацыю ў Святую Зямлю», якая ўпершыню была апублікавана на лацінскай мове ў 1601 г. Цікава і падрабязна адлюстроўвае ў сваім дзённіку прыватнае жыццё магнатаў дзяржаўны і вайсковы дзеяч Вялікага Княства Літоўскага Міхал Казімір Рыбанька. Эстэтычныя густы маладых беларускіх магнатаў фарміра валіся ў час шматлікіх падарожжаў па Заходняй Еўропе, дзе адбывалася знаёмства з ідэямі Д. Дзідро, Ф. Вальтэра і Ж.-Ж. Русо, а свае ўражанні ад наведвання заходнееўрапейскіх краін яны занатоўвалі ў дыярыушах, у якіх былі адлюстраваныя цікавыя падзеі прыватнага, грамадскага і культурнага жыцця розных народаў. У той жа час С. Л. Гаранін слушна заўважыў: «Знаёмячы чытачоў з тыповымі фактамі і адзінкавымі выпадкамі, з гістарычнымі падзеямі, што адбываліся не толькі на Радзіме, але і ў замежных краінах, складальнікі дыярыушаў свядома і несвядома выяўлялі сябе ў якасці носьбітаў нацыянальнай самасвядомасці нават тады, калі пісалі па-польску» [2]. Польскі даследчык Богдан Рок сярод рукапісаў Віленскай універсітэцкай бібліятэкі знайшоў апісанне падарожжа па Еў ропе ў 1773–1774 г. Тэафілі Канстанцыі Мараўскай, дачкі Міхала Казіміра Рыбанькі і Францішкі Уршулі Радзівіл. «Дыярыуш» 71

Т. П. Казакова, кандыдат філалагічных навук, дацэнт, загадчык кафедры гісторыі беларускай літаратуры БДУ

нясвіжскай княгіні паказвае сферу інтарэсаў і менталітэт жанчыны XVIII ст., захапленні і звычаі арыстакратаў. Адам Восіпавіч Мальдзіс падкрэслівае, што мемуарная літаратура XVIII ст. «вызвалялася ад сярэдневяковай схаластыкі, рэлігійнага фаталізму, станавілася ўсё больш свецкай, дэмакратычнай», у ёй больш яскрава адчуваецца «суб’ектыўнае ‟я” аўтара» [4, с. 295–296] Станаўленне духоўнага свету Тэафілі адбывалася ў Нясвіжы, пад уплывам духоўна багатых бацькоў яна мела магчымасць пазнаёміцца з творамі сусветнай літаратуры, атрымаць добрую адукацыю, удзельнічала ў пастаноўках п’ес, якія ставіла на сцэне Нясвіжскага тэатра яе маці Францішка Уршуля Радзівіл з роду Вішнявецкіх. У 1764 г. Тэафіля Канстанцыя пакахала падхарунжага гусараў радзівілаўскай міліцыі Ігнацыя Фелікса Мараўскага, князь Караль Станіслаў даў згоду на шлюб і аказаў матэрыяльную дапамогу сястры. Ігнацый Фелікс Мараўскі адстойваў інтарэсы Караля Станіслава Радзівіла ў Барскай канфедэрацыі, скіраванай супраць караля. Дэкрэты канфедэрацыі налажылі секвестр на радзівілаўскую маёмасць, таму да 1777 г. Караль Станіслаў Радзівіл знаходзіўся ў эміграцыі (у Венгрыі, Турцыі, Чэхіі, Германіі, Францыі і Венецыі) і ўваходзіў у склад кіраўніцтва канфедэратаў. У пачатку 1773 г. у Страсбург на сустрэчу з ім паехаў Ігнацый Фелікс Мараўскі ( у 1768 г. ён стаў генерал-маёрам), а ў траўні 1773 г. горад наведала і Тэафіля Канстанцыя Мараўская. З гэтага часу і пачынаецца яе падарожжа па Еўропе, уражанні ад якога яна занатоўвала ў сваім дыярыушы, а фінансавую падтрымку княгіні аказваў Караль Станіслаў Радзівіл. Назіральная жанчына таленавіта апісала еўрапейскія гарады – Крулявец, Гданьск, Берлін, Патсдам, Парыж, Страсбург, Рым, Неапаль. Падарожніца акцэнтуе ўвагу на гандлёвых сувязях прускага горада Крулявец з Літвой, у Гданьску спрабуе асэнсаваць «вялікі цуд», які яна ўбачыла ў мясцовым касцеле. Найпрыгажэйшым горадам Тэафіля Канстанцыя Мараўская лічыла Берлін, дзе яна наведала медыцынскую акадэмію, бачыла надгроб’е генерала Шверына, яе ўразіла статуя Фрыдрыха І. У Патсдаме княгіня бачыла прускага караля Фрыдрыха ІІ Вялікага, падрабязна апісала яго побыт, але асабліва яе ўразіў палац Сан-Сусі з яго багатай карціннай галерэяй і прыгожымі 72

фантанамі. Тэафіля Канстанцыя Мараўская перадае свае ўра жанні ў зрокавым уяўленні, ярка і запамінальна. Асабліва цікавіць яе сфера інтарэсаў еўрапейскай арыс такратыі. У Страсбургу з братам Каралем Станіславам Радзівілам яна наведала князёў Сапегаў, была ў тэатры, бачыла медыцынскую школу і Страсбургскі арсенал. Княгіня робіць выснову: «Генералы і панства жыве весела і добра. Мясцовыя жыхары неаднойчы выказвалі да палякаў гжэчнасць і прыхільнасць. Адбыўся вельмі вялікі афіцэрскі бал з ілюмінацыяй…нас запрасілі туды, і я не магла адмовіць, таму што нам аказвалі столькі ўвагі і пашаны, на якую толькі можна спадзявацца ва ўласным краі» [1, с. 61]. Назіраючы за прыгажосцю швейцарскіх гарадоў Цюрыха і Бадэна, княгіня асаблівую ўвагу акцэнтуе на тым, што ў гэтых гарадах шмат высокаадукаваных людзей, там выходзяць добрыя кнігі і ёсць вялікія бібліятэкі. Такое ўважлівае стаўленне да кнігі, несумненна, абумоўлена сістэмай адукацыі ў Нясвіжы, якую Тэафіля Канстанцыя Мараўская добра ведала. У 1773 г. у Нясвіжы была створана камісія па нацыянальнай адукацыі, праведзена работа па секулярызацыі навучання, уведзены адзіныя падручнікі і праграмы. Каля двух месяцаў нясвіжская арыстакратка знаходзілася ў Парыжы, вывучала французскую мову, вучылася танцам, маляванню і «іншым забавам»: «Назіранне з пакою за горадам было адным з маіх любімых заняткаў» [1, с. 63]. Яе ўражвае прадбачлівасць і практычнасць французаў: «Купцы ў крамах сядзяць за поўнач, бо ўначы яны прадаюць больш тавараў, чым удзень» [1, с. 67]. У Парыжы з княжной дэ Талманд Тэафіля Мараўская была ў каралеўскай бібліятэцы. Там ёй сярод шматлікіх кніг паказалі Біблію, якую падарыў каралю яе продак. Княгіня заўважае, што канонік, «чалавек сумленны і далікатны» з вялікай павагай, «з кампліментамі» распавядаў пра славутых прадстаўнікоў роду Радзівілаў. У канцы снежня 1773 – пач. 1774 г. Тэафіля Канстанцыя Мараўская, Альбрэхт Радзівіл і Марыяна Мараўская праз аль пійскі перавал Монт-Геню адправіліся ў Венецыю і Рым. Наша суайчынніца з вялікай пашанай, чуйна ставіцца да тых мясцін, дзе адбываліся біблейскія падзеі, увесь час згадвае пра вялікасць і сілу Бога. У Рыме яе ўразілі археалагічныя раскопкі. Яна за73

хапляецца помнікамі старажытнай культуры. Княгіня падрабязна апісвае норавы італьянскай арыстакратыі; захапленні заможных сем’яў Мацэніга, Кантарыні і інш.: «Агульная забава жыхароў Венецыі – тэатры і маскарад… Кафэнхаўзы тут летам і зімою напоўнены заможнымі людзьмі, якія без ведама дожа арганізоўваюць розныя забавы… Нават звычайна знаходзяцца дамы, якія тут называюцца казінкі, якія заўсёды вольна трымаюцца як з мясцовымі людзьмі, так і з замежнымі» [1, с. 207]. Жыва і ярка апісвае яна спаборніцтвы гандальераў, шпацыры па пляцу св. Марка, шматлікія «забавы» мясцовых арыстакратаў. У красавіку 1774 г. Тэафіля Канстанцыя наведала Неапаль, паднялася на Везувій, была ўдастоена аўдыенцыі Папы і першай яе просьбай была, «каб найнешчаслівейшы наш край да добрых зменаў блаславіў». Княгіня падрабязна апісвае прыезд Папы на вілу Медычы: «Звычайна ён ездзіць у багатай, але старасвецкай карэце, запрэжанай шасцю сівымі канямі. Насупраць яго сядзяць вышэйшыя прэлаты, якіх завуць мансіньерамі і некалькіх драгунаў для асабістых даручэнняў. Перад карэтай ідзе крусіфер з крыжом і некалькі чалавек світы» [1, с. 207]. Наведванне касцёлаў і святых месцаў абуджаюць у яе развагі па пытаннях веры і адносінаў чалавека да Бога. У неапалітанскім касцёле дамініканцаў яна акцэнтуе ўвагу на спосабе адпраўлення веры, параўноўвае яго з нясвіжскім касцёлам, з глыбокай цеплынёй і пранікнёнасцю згадвае родныя мясціны. З асветніцкіх пазіцый Тэафіля Канстанцыя Мараўская бачыць сваю радзіму часткай агульнаеўрапейскай культурнай прасторы. У разважаннях княгіні дамінуе глыбокае перакананне ў неабходнасці выканання хрысціянскага абавязку, бо «вера наша ў кожным пункце ўмацавана і заснавана на цноце» [1, с. 602]. Апісанне падарожжа нясвіжскай арыстакратыі па Заходняй Еўропе дэманструе сферу інтарэсаў і менталітэт жанчыны XVIII ст. Э. Дубянецкі падкрэслівае, што «менталітэт любога народа цалкам не супадае з асаблівасцямі псіхічнага складу, сацыяльных катэгорый і груп насельніцтва і ў той жа час на больш высокім узроўні нібы сінтэзуе ўсе гэтыя рысы ў адно цэлае». З асветніцкіх пазіцый Тэафіля Канстанцыя Мараўская бачыць сваю радзіму часткай агульнаеўрапейскай культурнай прасторы. Мастацкі свет «Дыярыуша» шматпланавы, дынаміч 74

ны і эмацыянальны. У Дзённіку Т. К. Мараўскай прасочваецца эвалюцыя стэрэатыпаў мыслення, цікаўнасць да гісторыі, культуры і побыту розных народаў. Назіральная жанчына таленавіта апісвае еўрапейскія гарады і норавы розных народаў, асабліва захапляецца французамі і італьянцамі. Паступова ў «Дыярыушы» выпрацоўваецца своеасаблівая парадыгма адлюстравання рэчаіснасці – дакладнасць, эмацыянальнасць, хрысціянская аргументацыя, свецкі этнакультурны элемент паступова адмяжоўваецца ад рэлігійнага і пачынае складвацца ў асноўным секулярызаваная канцэпцыя нацыянальна-культурных каштоўнасцяў. Чытаючы «Дыярыуш» Тэафілі Канстанцыі Мараўскай, складваецца ўражанне, што яна намагаецца не толькі ўбачыць, але і асэнсаваць заходнееўрапейскую прастору жыцця, стварыць панараму заходнееўрапейскага свету.

Спіс літаратуры 1. Dyjariusz – Teofila Konstancyja z Radziwillow Morawska. Diariusz podrozy europejskiej w latach 1773–1774 / Wstep I opracowanie Bogdan Rok. – Wroclaw, 2002. 2. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ–ХІХ ст. – Мінск, 2006. – Т. 1. 3. Дубянецкі, Э. Менталітэт беларусаў: спроба гістарычнапсіхалагічнага аналізу // Беларусіка. Albaruthenica. – Мінск, 1992. 4. Мальдзіс, А. І. Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII ст. / А. І. Мальдзіс // Выбранае. – Мінск, 2007.

Айше Даг Пестил, Университет «Он секиз март» Чанаккале Высшая школа иностранных языков

ИСТОРИЯ ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ, ЕЕ ПЕРИОДЫ И ВИДЫ История литературы История литературы позволяет нам посредством изучения литературных произведений, создаваемых народом на протяжении веков, узнавать условия, при которых эти произведения появились на свет, чувства и идеи, которые они передают, а также увидеть отражение соответствующего периода. С этой точки зрения история литературы является важной частью истории цивилизации. В основе истории литературы лежат литературные произведения и личности, которые эти произведения создавали. Литературные произведения связаны с обществом и жизнью общества, а потому несут в себе следы национальной культуры народа, в связи с этим их можно рассматривать и в качестве творческих произведений, и в качестве документов, которые оживляют перед нашими глазами те времена, когда они были написаны. Известный турецкий литератор Х. Нихаль Атсыз в своей работе «История турецкой литературы» сравнивает литературные произведения с плодоносными деревьями. Точно так же как для изучения условий плодоношения деревьев необходимо учитывать качество почвы и ее особенности, так же и при изучении литературных произведений нельзя игнорировать условия и особенности тех периодов, когда они создавались, потому что литературные произведения являются продуктом того времени и тех условий, в которых они появились (Атсыз, 1997).

История турецкой литературы В турецкой литературе в рамках трех цивилизаций и культур, частью которых стали и турки, выделяют три периода. Эти три периода были выделены Фуатом Кёпрюлю, профессором, занимающимся историей турецкой литературы, на основе ис76

пользуемого в литературных произведениях языка, культурных различий, возникновении новой религии и прочих особенностей. На основании этого выделяют три исторических периода в турецкой литературе: • турецкая литература до ислама; • исламский период в турецкой литературе; • турецкая литература под влиянием запада. Цивилизационные изменения, имевшие место в турецкой истории и обусловившие возникновение этих периодов, оказали влияние и на развитие турецкой литературы, повлияли на ее процессы, формы, освещаемые темы и т. д. Например, у арабов вместе с научными произведениями заимствовались арабские слова и термины, а у иранцев, после прихода ислама, были позаимствованы различные стихотворные жанры и формы. Двумя основными цивилизационными изменениями, которые оказали влияние на турецкую литературу и способствовали возникновению трех вышеперечисленных литературных периодов, является: • принятие ислама; • знакомство и освоение западной цивилизации. В свете этой информации периоды в турецкой литературе можно схематично изложить следующим образом:

I. Турецкая литература до Ислама (… – X вв.) Турецкая литература до появления ислама – это по большей части устная литература, общая для всех тюркских племен, которые жили в те времена на территории Средней Азии. Этот период разделяется на две части – устная литература и письменная. Устная литература (до VIII в.) Литературные произведения этого периода существовали в основном в устной форме и обычно в виде стихотворных произведений, некоторые из них сохранились до нашего времени. Среди литературных произведений этого периода выделяют следующие виды: кошук (бейты/стихи), сагу (плачи/причитания), сав (мудрые изречения/пословицы), дастаны (эпические сказания). В этот период, когда тюрки в повседневной жизни и особенно во время различных церемоний (охота, празднества, похороны) собирались вместе, рассказчики, которых называли 77

Айше Даг Пестил, Университет «Он секиз март» Чанаккале Высшая школа иностранных языков

озан, кам или баксы, в сопровождении саза – музыкального инструмента из тростника, который тогда назывался копуз, – исполняли кошук или сагу. Чаще воспевались конкретные темы: геройство, война, природа и любовь. С другой стороны в устной турецкой литературе, так же как и в любой другой литературе мира, были эпические сказания – дастаны, – которые являются первыми и очень важными образцами турецкой литературы. Первые турецкие дастаны – это «Дастан о сотворении мира (алтайско-якутский период), дастан «Альп Эр Тунга» и «Шу дастаны» (сакальский период), дастан «Огуз Каган» (гуннский период), дастан «Бозкурт» и дастан «Эргенекон» (гёктюркский период), дастан «Тюрейш» и «Дастан о переселении» (уйгурский период). Письменная литература (VIII-XI в.) В этот период появились письменные произведения гёктюрков и уйгуров. Из найденных литературных памятников на тюркском языке самыми древними являются Енисейские и Орхонские памятники, относящиеся к концу VII – началу VIII вв. Это надписи религиозного содержания, относящиеся к уйгурскому периоду. Самые заметные среди Орхонских памятников – это Кюльтигин, Бильге Каган и Тоньюкук, с точки зрения своего содержания, использованного языка и стиля они представляют собой прекрасные экземпляры тюркского языка, литературы и истории. Автором этих памятников является Йоллуг Тигин. Главной особенностью Орхонских надписей является то, что они – первые письменные произведения тюрков. Они проливают свет на историю восточных гёктюрков, отражают историю тюрков, образ жизни общества того времени, взгляды на мир. Орхонские памятники обнаружил Страленберг, а в 1893 году их прочел Вильгельм Томсен. Часть надписей (на некоторых гранях) написана алфавитом гёктюрков, а часть – по-китайски.

Литература переходного периода Этот период включает в себя некоторые очень важные произведения турецкой литературы. Это поэма «Кутадгу билиг» («Наука о том, как быть счастливым» – начало XI в.), «Дивани лугат ат-тюрк» (1072–1074), «Атабетюль Хакайык» («Порог истины» – XII в.), «Дивани Хикмет» («Книга мудрости» – XII в.) Ходжи Ахмеда Ясави и «Книга дедушки Коркута» (XII век). 78

Поэма «Кутадгу билиг» («Наука о том, как быть счастливым» – начало XI в.). Это важное в турецкой литературе произведение написал Юсуф Хас Хаджип. Книга затрагивает такие абстрактные понятия, как правление, закон и справедливость; счастье и благополучие; исход и конец жизни; ум и Всеобъемлющий разум. Это книга о том, как мы можем быть счастливыми и крепко держаться за жизнь. В наши дни она много раз переиздавалась. «Дивани лугат ат-тюрк» (1072–1074). Эта книга написана Махмудом Кашгарлы и представляет собой словарь тюркских наречий (тюркско-арабский словарь). Она была написана для того, чтобы показать превосходство тюркского языка над арабским. «Атабетюль Хакайык» («Порог истины» – XII в.). Эту книгу написал Эдип Ахмет Юкнеки. В ней говорится о том, что мир, Аллаха, человека можно познать только через науку. Автор размышляет над пользой знаний и вредом невежества. Это произведение написано на кашгарском диалекте буквами уйгурского алфавита, самая древняя копия находится в Стамбуле в библиотеке Ая-Софьи (Святой Софии). «Дивани Хикмет» («Книга мудрости» – XII в.). Ее автором является Ходжа Ахмед Ясави. Книга представляет собой самый древний образчик турецкой суфийской литературы, в котором собраны стихи Ходжи Ахмеда Ясави, которые называются «хикмет» (истина, тайный смысл). Книга «Дивани хикмет» оказала сильное влияние на тюркский мир. «Книга дедушки Коркута» (XII в.) состоит из 12 эпических рассказов и одного вступления. Рассказы повествуют о жизни огузов, которые были мусульманами и жили на северо-востоке Анатолии, но несут также следы доисламского периода. Произведение было написано в XV в. Среди тем можно перечислить следующие: героизм, мужество, войны между племенами, любовь, семейное единение. Особенно широко освещается тема структуры турецкой семьи, семейные узы, священность семьи, это можно увидеть на примере одного из рассказов, который называется «Дели Думрул» («Удалой Думрул»). На сегодняшний день сохранилось два экземпляра книги – один полный, который хранится в Германии в Дрезденской библиотеке, а второй, содержащий только 6 рассказов – в Ватикане. 79

II. ИСЛАМСКИЙ ПЕРИОД В ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ (XI-XIX вв.) Исламский период разделяется на народную литературу и литературу «Диван». Народные произведения написаны простым турецким языком, а литература «Диван» больше находится под влиянием персидского и арабского языков. Турецкая народная литература исламского периода начала развиваться с XII в, преобладают стихотворные произведения. В XVII в. также появились народные сказания и народный театр. В рамках народной литературы можно выделить анонимную (автор неизвестен), любовную и мистическую (суфийскую) литературу. К анонимной народной литературе относятся пословицы, дастаны, сказки, сказания, легенды, анекдоты, колыбельные, тюркю (народные песни), загадки, стихи, плачи и т. д., автор которых обычно неизвестен. Турецкая любовная лирика появилась под влиянием народных стихотворений, такие произведения читались под аккомпанемент саза. Основной темой была любовь, природа, героизм. До появления ислама авторов, которые читали свои стихи в сопровождении саза, называли озан, баксы или кам, а после принятия ислама их стали называть ашиками или ашугами. Самыми известными ашугами являются: • Юнус Эмре (XIII в.); • Караджаоглан, Пир Султан Абдал (XVI в.); • Кёроглу, Ашик Омер, Гевхери, Кайыкчы Кул Мустафа, Эрджишли Эмрах (XVII в.); • Дадалоглу, Дертли, Эрзурумлу Эмрах, Барбутлу Зихни, Сейрани, Рухсати (XIX в.); • Ашик Вейсель, Мурат Чобаноглу, Шереф Ташлыова, Сефиль Селими (XX в.). Религиозно-суфийская турецкая литература появилась под воздействием ислама и суфизма (тасаввуфа). После того, как распространился ислам, тасаввуф получил большое влияние. Со временем это влияние отразилось и на литературных произведениях, религия и тасаввуф (суфизм) начали распространяться посредством литературы. Тасаввуф – это религиозная философия, мистическое течение, которое освещает нефизические 80

(нематериальные) вопросы бытия, человека, человечества и мироздания. Смысл жизни, основа бытия, каково реальное начало и конец бытия и мироздания – вот только некоторые вопросы, на которые тасаввуф стремится дать ответы. Религиозно-суфийскую литературу еще называют литературой текке (дервишей). Важными представителями этого вида литературы являются: • Мевлана, Султан Велед, Юнус Эмре (сборник «Диван», «Рисалетюн-нусхие») (XIII в.); • Ашик Паша (XIV в.); • Сулейман Челеби, Хаджи Байрам Вели, Эшрефоглу Руми (XV в.); • Пир Султан Абдал (XVI в.). Литература «Диван» развивалась в период с XIII в. по XIX в., свое название она получила от того, что стихи поэтов объединялись в сборники, которые назывались диван. Это классическая литература, которая находилась под воздействием арабской и иранской литературы. Эту литературу также называют классической или древней турецкой литературой. Ее представители: • первым поэтом «Дивана» считается Ходжа Деххани. Он писал нерелигиозные лирические стихи. Главная тема – любовь. Султан Велед – основатель ордена мевлеви и сын Мевланы. Шейяд Хамза – известен своими лирическими стихами (XIII в.); • Ахмеди считается первым успешным поэтом «Дивана». Несими, Ашик Паша (XIV в.); • Шейхи, Сулейман Челеби, Неджати Бей, Ахмет Паша, Али Шир Неваи. Али Шир Неваи известен своей книгой «Мухакеметуль-Лугатейн» («Соревнование двух языков»), в ней он сравнивает персидский и турецкий языки и отдает первенство турецкому. Книга была написана им для того, чтобы доказать новым молодым поэтам, что турецкий лучше подходит для написания стихов (XV в.); • Баки (1526–1600) – один из мастеров стихов «Диван». Его стихи отражают великолепие периода правления султана Кануни. Известен своим произведением «Кануни Мерсиеси» («Плач по Кануни»). Фузули (1495–1556) считается одним из величайших поэтов литературы «Диван». Он получил хорошее образование, знал арабский и персидский. Багдатлы Рухи (или Рухи из Багдада) – его главное произведение «Теркиби Бенди», в котором он затронул социальные проблемы (XVI в.); 81

• Нефи (1575–1633) – самый значимый автор од – хвалебных стихотворений. Наби известен своими дидактическими стихами (XVII в.); • Недим (1680–1730) – поэт периода, который назвался «Лале деври» (период тюльпанов), в своих стихах он описывал наслаждения и развлечения того периода. Среди основных тем можно назвать удовольствие, веселье, остроты, изящество, любовь, вино, природа, радости и музыка. Религиозные темы никак не освещались. В стихотворениях описывается Стамбул и используется стамбульский турецкий диалект. Шейх Галип (1757–1799 гг.) – последний великий мастер литературы «Диван» (XVIII в.).

III. ТУРЕЦКАЯ ЛИТЕРАТУРА ПОД ВЛИЯНИЕМ ЗАПАДА (XIX в. – …) Современная турецкая литература включает в себя различные направления, среди которых литература периода Танзимата (политическая реформа 1839 г.), литература «Сервети Фюнун» (по названию журнала «Богатство наук»), «Феджри Ати» (литературная организация «Грядущая заря»), национальная литература и литература республиканского периода. В 1839 г. началась реформа, известная как Танзимат, которая положила начало многим культурным и цивилизационным изменениям, и одним из понятий, на которое она опиралась, было понятие «европеизации». В XIX в. под влиянием процесса европеизации в турецкой литературе появились новые жанры, такие как роман, рассказ, театр.

Литература периода Танзимата Первый этап (1860–1876 гг.). Представителями первого этапа периода Танзимата являются Шинаси, Зия Паша, Намык Кемаль, Ахмет Митхат Эфенди, Шемсеттин Сами и Ахмет Вефик Паша. Этот этап находился под влиянием романтизма и в качестве примера брал произведения французской литературы. Второй этап (1876–1896 гг.). Известные писатели этого периода: Реджаизаде Мухмут Экрем, Абдюльхак Хамит Тархан, Сами Пашазаде Сезаи и Набизаде Назым. Представители этого периода отличались своими взглядами от представителей первого периода. Во второй период появились произведения по принципу 82

искусство ради искусства. Причиной этого стало значительное давление со стороны власти, имевшее место в те годы. В этот период образцы западной литературы имели более очевидное влияние. В романах можно наблюдать воздействие реализма, а в стихах – романтизма. Период «Сервети Фюнун» (по названию журнала «Богатство наук»). Он еще назывался период «Эдебияты Джедиде» (Новая литература) (1896–1901). Представителями этого периода являются Али Экрем, Дженап Шахабеттин, Сулейман Назиф, Мехмет Рауф, Тевфик Фикрет, Хусейн Джахит, Ахмет Хикмет, Фаик Али, Джеляль Сахир, Хусейн Суат, позднее к ним присоединился Халит Зия. Это был период тирании Абдульхамита Второго. В связи с этим литература данного периода обращена к внутреннему миру человека, писатели затрагивали личные темы, чувства, любовь, пессимизм, разочарование, красоту природы, меланхолию и грусть. Они не касались социальных проблем и жизни общества. Группа авторов, которых называли писателями «Сервети Фюнун» или «Эдебияты Джедиде», пыталась адаптировать особенности французской литературы для турецкой. Они брали в пример французский реализм. Часто использовали такие формы, как сонет и терцина, а также свободную рифму. Самыми известными представителями лирики являются Тевфик Фикрет, Дженап Шахабеттин, Сулейман Назиф; романов и рассказов – Халит Зия Ушаклыгиль, Мехмет Рауф, Хусейн Джахит Ялчин, Ахмет Хикмет Мюфтюоглу. После закрытия в 1901 г. журнала «Сервети Фюнун» общество распалось. Организация «Феджри Ати» (литературная организация «Грядущая заря) (1909–1912 гг.). В 1901 г. вокруг журнала «Сервети Фюнун» собралось новое литературное поколение, которое называло себя «Феджри Ати» (Грядущая заря). После закрытия журнала в 1909 г. такие известные авторы, как Якуп Кадри, Ахмет Хашим, Рефик Халит, Фуат Кёпрюлю, Али Джанип, Шахабеттин Сулейман, Джеляль Сахир, Тахсин Нихат, Эмин Бюлент, собрались вместе и создали новую организацию. В качестве примера для себя они брали французскую литературу. В своих произведениях они использовали такие течения, как символизм, импрессионизм и романтизм, а также более простой язык, чем 83

представители предыдущего периода «Сервети Фюнун». Они создали своего рода связку между европейской и национальной литературой.

Новое течение – национальная литература Представители Танзимата, «Сервети Фюнун» и «Феджри Ати», которые стремились создать современную турецкую литературу, с одной стороны внесли большой вклад, но в своей основе они были чрезмерно привязаны к французской литературе, а в своем языке и стиле изложения – к османскому языку, создав литературу, которая не отражала национальную самобытность народа. В результате возникшей потребности в литературе, которая отражала бы турецкий язык, турецкий поэтический слог, турецкий вкус и культуру, а также национальные идеалы и интересы, в период с 1911 г. по 1923 г. появилось новое течение – национальная литература. Самыми важными и известными представителями этого периода являются Зия Гёкальп, Омер Сейфеттин, Мехмет Эмин Юрдакул, Али Джанип, Юсуф Зия Ортач, Фарук Нафиз Чамлыбел, Энис Бехич Корюрек, Кемалеттин Каму, Ака Гюндюз, Рефик Халит Карай, Решат Нури Гюнтекин, Якуп Кадри, Халиде Эдик Адывар, Хамдуллах Супхи, Ахмет Хикмет Мюфтюоглу, Неджип Фазыл Кысакюрек, Фуат Кёпрюлю, Халиде Нусрет Зорлутуна, Шюкуфе Нихаль, Пеями Сафа, Ахмет Хамди Танпынар. Особенности этого течения сохранялись и в первые десять лет после создания Республики. Основными принципами национальной литературы были следующие: простота языка без примесей заимствований (самый главный принцип), использование существующих турецких слов вместо арабских и персидских, Стамбул. Период национальной борьбы в Турции Основными двумя представителями этого периода являются Якуп Кадри Караосманоглу (1899–1974) и поднимавшая в своих произведениях национальные вопросы Халиде Эдип Адывар (1884–1964). Турецкая литература республиканского периода Турецкая литература республиканского периода возникла на основе наработок и литературных приемов и форм, которые 84

возникли после периода литературы «Диван» в период Танзимата, «Сервети Фюнун» и «Феджри Ати». Первые произведения литературы республиканского периода несли в себе отпечатки имевших место политических, социальных и культурных изменений. Темы, освещаемые в стихах и прозе, значительно расширились. В связи с этим разнообразнее стали и описываемые места, часто стала упоминаться Анатолия. В романах и рассказах стали поднимать социальные проблемы, которые описывались очень реалистично. а) турецкая литература до 1940 года; б) турецкая литература последнего периода. В этот период появились такие известные писатели, как Орхан Вели Канык, Мелих Джевдет Андай и Октай Рыфат. Они писали на простые повседневные темы. Назым Хикмет Ран (1902–1963), который в молодом возрасте отправился в Россию и оказался под влиянием марксизма, под воздействием произведений Маяковского писал революционные стихи – новый жанр для турецкой литературы. Это были первые стихи социалистического течения, которое после 1960-х гг. распространилось в турецкой литературе. Другими важными поэтами были также Ахмет Мухип Дыранас и Ариф Нихат Асья. В этот период появился также такой писатель, как Омер Сейфеттин (1884–1920), который стал основателем и самым успешным представителем нового для турецкой литературы жанра – маленького классического рассказа. Сборники его рассказов переиздавались 144 раза, и он стал одним из самых читаемых авторов. Рассказы Саита Фаика Абасыяныка (1906–1948) и Сабахаттина Али, опубликованные после 1935 г., положили начала двум разным направлениям. Сабахаттин Али стал еще одним популярным автором рассказов. Известными поэтами этого периода являются Джахит Сыткы Таранджи, Фарук Нафиз Чамлыбел, Бехчет Неджатигил. С 1950 г. большая часть турецких писателей и поэтов стали придерживаться и отражать в своих произведениях взгляды общественного реализма. Под влиянием этого, а также под воздействием пришедших с запада течений – экзистенциализма и сюрреализма – изменились жанры и формы литературных про85

изведений. В последние сорок лет турецкая литература отражает широкий спектр тем, включая различные западные течения, социалистические взгляды, национальные и религиозные подходы, политические взгляды. После 1960-х особенно увеличилось количество женщин-писательниц и поэтесс, что указывает на то, что и феминизм, наряду с другими течениями, нашел свое отражение в турецкой литературе. Среди самых известных авторов с 1950 г. по 1986 г. можно назвать Халиде Нусрет Зорлутуна, Нихаль Атсыз, Сафие Эрол, Тарык Дурсун, Атилла Ильхан, Яшар Кемаль, Орхан Кемаль, Кемаль Тахир, Тарык Бугра, Мустафа Неджати Сепетчиоглу, Фирузан, Адалет Агаоглу, Севги Сойсал, Томрис Уяр, Эмине Ышынсу, Севинч Чокум, Селим Илери, Джеват Шакир (галикарнасский рыбак), Бекир Бюйюкаркын, Неджати Джумали, Халдун Танер, Мустафа Кутлу, Мухтар Тевфикоглу, Бахаеттин Озкиши, Дурали Йылмаз, Расим Озденорен, Шевкет Булут. Произведения турецкой литературы и особенно писателей и поэтов последнего периода, который находился под влиянием запада, были переведены на разные языки, в результате чего весь мир получил возможность познакомиться с турецкими произведениями, писателями и поэтами. На сегодняшний день турецкая литература продолжает воспитывать успешных авторов, которые идут в ногу со временем. Одним из таких успешных представителей турецкой литературы, который получил много литературных премий, является родившийся в 1952 г. Ферит Орхан Памук, который благодаря языку и стилю своих произведений открыл в литературе новые горизонты, в результате чего в 2006 г. был удостоен Нобелевской премии, став одним из двух самых молодых литераторов в мире, получивших эту премию. Его произведения были переведены на 60 языков, опубликованы в 100 странах общим тиражом, равным 11 млн копий.

Список использованных источников 1. Атсыз, Х. История турецкой литературы / Х. Атсыз. – Нихаль, 1997. 2. Кёпрюлю, М. История турецкой литературы / М. Кёпрюлю. – Фуат, 2009. 3. http://www.nihal-atsiz.com. 4. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-63251/edebiyat.html. 5. http://www.turkceciler.com/turk-edebiyatinin-donemleri.html.

І. А. Бурдзялёва, кандыдат філалагічных навук, дацэнт БДУ

ТУРЭЦКІЯ «АВАНТУРЫ» САЛАМЕІ ПІЛЬШТЫНОВАЙ Кніга мемуараў Саламеі Пільштыновай «Авантуры майго жыцця» вылучаецца на фоне літаратуры Беларусі XVIII ст. і незвычайнай асобай аўтаркі, і вялікай колькасцю неверагодных падзей і прыгод, з-за чаго мемуары нагадваюць авантурны раман, і тым, што бадай упершыню ў айчыннай культурнай прасторы была даволі шырока прадстаўлена цывілізацыя мусульманскага Усходу. Сваё дарослае жыццё Саламея Пільштынова пачынае ў Турцыі, у Стамбуле, і менавіта з гэтай краінай і гэтым горадам будуць звязаны многія старонкі яе біяграфіі. Асоба Саламеі Рэгіны Пільштыновай з дому Русецкіх сапраў ды выключная для свайго часу. Паўсюль яна называе сябе полькай, але гэта слова азначала палітонім, грамадзянскую прыналежнасць да Рэчы Паспалітай, куды састаўной часткай уваходзіла Вялікае княства Літоўскае. Яна нарадзілася на беларускіх землях, у наваградскім ваяводстве, адкуль была выдана замуж за лекара Якуба Гальпіра, і неўзабаве выехала з ім у Стамбул. Там кемлівая жанчына пераняла лекарскае майстэрства мужа, палонны доктар-мальтыец навучыў яе пісаць на латыні рэцэпты і падараваў некалькі медыцынскіх даведнікаў. Саламея хутка набіралася вопыту, пачуццё інтуіцыі і смеласць спрыялі таму, што яна становіцца ў Стамбуле вельмі папулярнай як доктарка і акулістка. Сваю запатрабаванасць Саламея тлумачыць і тым, што «туркі неахвотна да сваіх жонак і да сваіх дачок пускаюць лекараў-мужчын, дык мяне ён (гекім-паша) пасылаў заўсёды да вялікіх турчанак, паняў тутэйшых» [1, с. 33]. Калі склалася так, што яна засталася ўдавой з маленькай дачушкай на руках, лекарскія веды і ўмельства далі ёй магчымасць весці самастойнае незалежнае жыццё. Пошукі новых уражанняў, няўрымслівы характар былі прычынай частых пераездаў Саламеі. У выніку яе мемуары геаграфічна дакладныя, насычаныя шматлікімі тапонімамі, якія дазваляюць вызначыць пакручастую траекторыю яе бя87

І. А. Бурдзялёва, кандыдат філалагічных навук, дацэнт БДУ

сконцых вандровак: Стамбул, Рушчук, Хоцін, Сафія, Бухарэст, Ясы, іншыя гарады Асманскай імперыі. Калі пад Азовам ў рускі палон трапілі знаёмыя туркі, яна вырашае ехаць у Пецярбург, каб паспрыяць іх вызваленню. У Пецярбурзе Саламея, дзякуючы свайму лекарскаму таленту і вынаходлівасці, карыстаецца пашанай і сімпатыяй імператрыцы, выпрошвае чатырох паважаных турак з палону і вяртаецца ў Літву. Адтуль яна пускаецца ў доўгае падарожжа па Прусіі і Аўстрыі. Пасля вяртання на радзіму вядзе вандроўны лад жыцця, некалькі разоў наведвае Турцыю і, урэшце, вырашае ніколі больш не вяртацца ў Рэч Паспалітую. Свае мемуары Пільштынова завяршае ў Стамбуле ў 1760 г. перад падарожжам у Іерусалім. Ці вярнулася яна з таго падарожжа – нам невядома. Кніга мемуараў «Авантуры майго жыцця» пісалася аўтаркай як своеасаблівая споведзь і самаапраўданне перад блізкімі людзьмі. У звароце «Да ласкавага чытача» яна адзначае, што «ўжо з Польшчай назаўсёды развіталася і тут, у Турцыі, жыць вырашыла», але каб не было лішніх папрокаў, яна жадае патлумачыць, чаму пакінула радзіму і «сама адна ў чужы край без усялякае дапамогі і пацехі выправілася, каб жыць і памерці ў Бозе ў тым краі». У звароце да чытача ўжо закладзена тлумачэнне яе рашэння, якое будзе больш абгрунтавана далей на старонках успамінаў: «Крыўды, пагарды ад мужоў, дзяцей, і блізкіх, і лёкаяў маіх – яны выгналі мяне з Айчыны маёй, дык мілей мне жыць тут, у гэтай пустэльні, у спакоі, у ласцы Божай, чым у Польшчы» [1, с. 19]. Але не толькі названыя прычыны, інтымныя і сямейныя праблемы вымусілі Пільштынову ўзяцца за пяро: яе жыццё настолькі насычана незвычайнымі прыгодамі, напоўнена яркімі ўражаннямі, што безумоўна, аўтарцы хацелася спарадкаваць успаміны, больш глыбока асэнсаваць пройдзены шлях, падагульніць свае назіранні. Разам з тым, Саламея разумее каштоўнасць назапашанага жыццёвага вопыту, важнасць пабачанага і перажытага. Як адзначае А. І. Мальдзіс, «у адрозненне ад іншых мемуарыстаў Беларусі (асабліва XVII ст.) свае ўспаміны Пільштынова прызначала ўжо не дзецям і ўнукам, не для ‟хатняга чытання”, а для друку» [1, с. 15]. Такім чынам на суд шырокага чытача аўтар падавала не толькі «авантуры» ўласнага жыц88

ця, але і ахвотна знаёміла з культурай і звычаямі розных краін, падавала трапныя і каларытныя бытавыя замалёўкі, распавядала пра цікавыя чалавечыя лёсы, дзялілася з чытачом заўвагамі і меркаваннямі. Некалькі разоў Саламея адзначае, што «гэта кніжка напісана толькі да ўвагі волі Божае і дзеля людкое пацехі» [1, с. 24]. Барочнае светаадчуванне прымушае яе звяртаць увагу на ўсё незвычайнае і парадаксальнае, што парушае агульнапрынятыя нормы. Можна меркаваць, што такім незвычайным, цікавым для Саламеі, ды і для яе патэнцыяльнага чытача, паўставала мусульманская культурная цывілізацыя. Менавіта «турэцкія» старонкі яе мемуараў найбольш інфарматыўныя. З прыгод-авантур у Стамбуле Саламея распачынае свае ўспаміны, стамбульскімі замалёўкамі яна іх завяршае. Апрача таго турэцкая тэматыка праходзіць праз усю кнігу мемуараў: яна прысутнічае ў параўнальным аспекце пры назіраннях аўтара за жыццём еўрапейскіх краін. З «турэцкіх» старонак мемуараў можна вылучыць два галоўныя тэматычныя пласты. Першы – аўтабіяграфічны, непасрэдна звязаны з жыццём Саламеі і яе ўласным самаадчуваннем ў Турцыі. Зразумела, што ў духу барока яе прыгоды часта спалучаны з небяспекай, цудамі, незвычайнымі здарэннямі. Але, як ведама, выключэнні толькі пацвярджаюць правіла, і нават у апісаннях самых неверагодных выпадкаў з жыцця, можна пабачыць найбольш характэрнае для краіны і яе культуры. Апісаныя на старонках мемуараў жыццёвыя перыпетыі Саламеі тлумачаць яе цёплыя адносіны да Турцыі і рашэнне застацца ў гэтай краіне назаўсёды. Багаты вопыт, назапашаныя ўражанні пры наведванні розных краін даюць магчымасць Пільштыновай параўноўваць, прымяркоўваць традыцыйны лад іх жыцця да сябе. Гэта параўнанне заўсёды было не на карысць радзімы, дзе Саламея зазнавала найбольш драматычныя павароты лёсу. І тут таксама сустракаліся ёй шляхетныя і ўдзячныя людзі, але мноства цалкам рэалістычных гісторый з яе асабістага жыцця сведчаць аб анархіі і поўнай безабароннасці чалавека ў Рэчы Паспалітай. Некалькі разоў Саламея з горыччу заўважае, што «я ў Польшчы заўсёды траціла тое, што ў чужых краях набывала». На радзіме яна часта трапляе ў небяспечныя сітуацыі, 89

яе становішча няпэўнае і поўнае кантрастаў: яе кідае ад багацця і пашаны да нэндзы і галечы. Некалькі разоў само жыццё Пільштыновай было пад пагрозай. Мноства расчараванняў і крыўдаў ёй давялося вынесці ад родных людзей, ад сквапных да чужога багацця вяльможаў: «І вось я засталася ў такім сіроцтве без дапамогі, без шэлега, так мне спрыяла мая Айчына, залатая вольнасць польская, што не мела за што паесці. Толькі цяпер зразумела сяброўства людское, бо тыя, што ў мяне елі і прыяцелямі былі, часта з мяне здзекаваліся ў маім няшчасці. Толькі на аднаго Бога надзею мела» [1, с. 229–230]. І ў Турцыі Саламеі сустракаліся зайздроснікі і недобра зычліўцы, але як гэта ні парадаксальна, у чужой мусульманскай краіне яна адчувае сваю абароненасць. Пры сутыкненні з несправядлівасцю Пільштынова добра засвоіла алгарытм дзеяння – адразу падае супліку візіру або іншаму саноўніку і дамагаецца спрыяльнага вырашэння сваёй праблемы. Яна смела і аргументавана выступае ў судзе і заўсёды яна, інаверкахрысціянка, да таго ж жанчына, дамагаецца праўды. Жыццё ў Турцыі бачыцца Саламеі больш справядлівым, спарадкаваным і прадказальным. Тут яна атрымлівае заслужаную павагу і пашану ад пацыентаў, тут на яе маёмасць ніхто не квапіцца. Наадварот. Здарылася так, што аднойчы разбурыўся стары дом, у якім яна часова жыла, і пад руінамі аказаўся ўвесь яе набытак. Але пры разборы руін спецыяльнымі людзьмі, якія ў Турцыі завуцца хамалі, нішто не загінула і не прапала, толькі «адна срэбраная чарка, і то яе ўкраў мой уласны лёкай з Польшчы» [1, с. 296]. Калі ў іншаземных краінах Саламея трапляла ў непрыемныя сітуацыі, на дапамогу ёй прыходзілі не адзінаверцы-хрысціяне, а туркі. З безграшоўя і няпэўнага стану ў Вене яе выбавіў прыезд турэцкага пасла Джані Алі-бей эфендзі, да якога яна прыйшла прапаноўваць паслугі лекара. Ён ахвотна ўзяў яе на службу з-за ведання мовы і турэцкіх звычаяў: «Пачала я лячыць пасольскіх людзей і ад кожнага пацыента асобны мела падарунак альбо грошы» [1, с. 191]. Саламея часта наракае на няўдзячнасць і індывідуалізм суайчыннікаў. Нават у Турцыі дапамогу ёй аказваюць менавіта туркі, «хоць і мела шмат іншых: католікаў, паноў і добрых знаёмых прыяцеляў, але ніхто мне не дапамог» [1, с. 44]. Саламея ўмее праяўляць удзячнасць: давялося ёй неяк абараняць рэпутацыю турак пры расійскай імператрыцы. Пры двары 90

з’явілася жанчына, якая пражыла ў Турцыі 40 год нявольніцай і потым была выкуплена рускім паслом. Яна сцвярджала, што туркі яе мучылі і катавалі распаленым жалезам. Кемлівая Саламея папрасіла паказаць сляды ад катаванняў, але на самой справе іх не аказалася. Пільштынова лагічна і разумна пераконвае рускіх, што яна «трапіла ў Турцыю ў чатырнаццаць гадоў, але ў мяне ніводзін турак нічога не ўзяў, не біў, не лаяў, бо я заўсёды кепскае кампаніі асцерагалася. Прытым калі турак купіць каня альбо карову ці нешта падобнае, ён іх корміць, гадуе, а за нявольніцу трэба даць колькі соцен леваў і паліць ёй ногі, калечыць? Гэтага ніколі быць не можа» [1, с. 133]. Туркі, якія былі ў пецярбургскім палоне, былі вельмі ўдзячныя Саламее, што не дазволіла «беспадстаўна знеслаўляць іх гонар». Разам з тым Саламея не ідэалізуе Турцыю. Яна праўдзіва апісвае зверствы турак адносна балгараў, якія падняліся на паўстанне, паверыўшы слову аўстрыйскага генерала Зекендорфа. Генерал, атрымаўшы грошы ад турак, ганебна пакінуў балгараў на волю лёсу. Расправа была жорсткая. Тры дні і тры ночы туркі забівалі мужчын-хрысціян ад васемнаццацігадовага хлопца да пяцідзесяцігадовага мужчыны: «Загадаў мой паша туркам толькі галовы хрысціянскія звозіць ў Сафію для падліку, колькі забіта…» [1, с. 66]. Па сукупнасці ўражанняў і жыццёвага вопыту Саламеі вы нікае, што пры ўмове падпарадкаванасці законам і звычаям Турцыі жыццё ў гэтай краіне можа быць дастаткова камфортным, а пасля многіх выпрабаванняў менавіта спакой і прадказальнасць выбірае Пільштынова. Па вяртанні ў Стамбул яна становіцца лекарам у гарэме султана Мустафы, карыстаецца ўсеагульнай пашанай, мае магчымасць назіраць жыццё і султанскага двара, і звычайных жыхароў. Другі пласт інфармацыі на «турэцкіх» старонках знаёміць чытача з самымі рознымі праявамі жыцця Стамбула і ўвогуле мусульманскага Усходу. Менавіта ў гэтых раздзелах прысутнічае найбольшая колькасць устаўных навел, якія надаюць апавяданню аб’ёмнасць і шматпланавасць. Цікаўная і экстравертная Саламея адкрытая навакольнаму свету ва ўсёй яго разнастайнасці. Стамбул вабіць яе кантрастнасцю, пышнасцю, неверагоднай раскошай, а галоўнае, ён прыцягальны сваёй экзатычнасцю, 91

непадобнасцю да еўрапейскіх норм жыцця. Карыстаючыся сучаснай тэрміналогіяй можна сцвярджаць, што Саламея праз апісанні розных праяў мусульманскай цывілізацыі прэзентуе сваім чытачам Другога, але гэты Другі для яе цікавы, прыймальны і пра яго хочацца як мага больш расказаць чытачам. Вялікае месца ў апісанні стамбульскага жыцця надаецца знешнім, матэрыяльна-канкрэтным праявам мусульманскай культуры. Гэтыя апісанні вылучаюцца незвычайнай ма ляўнічасцю, квяцістасцю, падрабязнай дэталіроўкай і чыста ўсходняй арнаментальнасцю. Вось, напрыклад, яна апісвае ўрачыстасці ў Стамбуле з нагоды нараджэння першай дачкі султана Эметулы. Увесь горад быў шыкоўна ўпрыгожаны і так напоўнены народам, што немагчыма было праехаць у павозцы. Цікаўная Саламея купіла сабе добрага каня, збрую, сядло, сукенку-амазонку «і на кані ехала там, дзе мне падабалася, паглядзець на звычаі, ілюмінацыі, музыкаў і размаітыя танцы, скокі» [1, с. 271]. Яна ва ўсіх дробязях расказвае пра феерверкі і шэсце рамеснікаў, пра багатыя ўпрыгожанні ўдзельнікаў свята, якое доўжылася сорак дзён, «але без сварак і без крыві, і ўвогуле ўсё спакойна закончылася». Пры чытанні пададзеных Пільштыновай апісанняў міжволі нараджаюцца ацэначныя словы: неверагодна, немагчыма, фантастычна, ашаламляльна. Але менавіта такое ўспрыняцце матэрыялу і адпавядае мастацкай задачы пісьменніцы: уразіць, выклікаць цікавасць і захапленне тым, што не мажліва на яе радзіме, што прынцыпова адрозніваецца ад жыцця еўрапейскіх сталіц. Для яе важна захапіць чытача, запаланіць яго ўяўленне калейдаскопам неверагодных падзей, незвычайнай інфармацыяй. Саламея захоплена распавядае аб звычаях і традыцыях султанскай сям’і, велізарных багаццях Эскі Сарая, пераказвае розныя гісторыя, якія здараліся пры двары султана Мустафы. Ёй давялося лячыць сястру султана Аішу, і вось што піша мемуарыстка пра яе палац: «Шмат бачыла багацця і ў палацах пакоі прыгожыя ў імператарскай Вене, калі там была два гады, альбо ў Пецярбурзе ў найяснейшае яе мосці царыцы таксама гады два, але багацце ў султаніхі Аішы, султанавае сястры, у Стамбуле на Тэйраку перавышала ўсё іншае» [1, с. 280]. Часам Саламея, стаміўшыся ад падрабязных апісанняў, піша больш лаканічна: 92

«Пра пекнасць ейнае лазні цяжка распавесці, бо яна такая багатая, такім вялікім коштам адбудаваная і пышна аздобленая» [1, с. 282]. Найчасцей пісьменніца атрымлівае сапраўдную асалоду ад перадачы неверагоднай пышнасці і багацця султанскіх палацаў. Вось яна апісвае вяселле дачкі Аішы, эфендзі Ханум. Палац, куды прыбыло пасля вяселля маладое малжонства па неверагоднасці багаццяў нагадвае пячору Аладзіна. Тут падрабязна апісаныя аздобы пакояў і ўпрыгожванні з золата, брыльянтаў, жэмчугу, іншыя каштоўнасці, багатыя шыкоўныя тканіны, якімі драпіраваліся пакоі маладых. Да ўсяго дадаецца мноства ласункаў, садавіны, размаітых кветак, птушак, якіх вучаць спяваць пад флейту. «Божа мой, тут чалавек думае: гэта зямны рай!» – заключае Пільштынова [1, c. 282]. Такія апісанні ў мемуарах цалкам адпавядаюць барочнай эстэтыцы з яе ўвагай да пышнай формы, гіпербалізацыі, з імкненнем выклікаць эстэтычны шок. З другога боку перад намі рэаліі стамбульскага жыцця, пабачаныя і ўспрынятыя жанчынай, для якой такія падрабязнасці блізкія і ў першую чаргу прыцягваюць увагу. Разам з тым неабходна падкрэсліць, што сукупныя праявы матэрыяльнай культуры варта разглядаць як праекцыю на рэальнае жыццё філасофска-эстэтычнай сістэмы пэўнага народа або цэлай культурнай цывілізацыі. Такім чынам, у апісаннях Саламеі неверагодных сітуацый можна пабачыць і характэрнае для культуры Турцыі і яе каштоўнасных установак. Рэлігійныя традыцыі, пост, вясельныя абрады, хаўтуры, ежа, турэцкае пісьмо, якое Саламея называе «найцяжэйшае ў свеце, бо кожную літару трэба дваццаць пяць разоў па-іншаму пісаць» – усё ў той ці іншай ступені адлюстравана ў мемуарах. Пільштынова пераказвае мноства пачутых гісторый: пра небяспечнасці падарожжа ў Меку, пра цуды Іерусалімскага храму і святой Ай-Сафіі, пра норавы і звычаі суседніх з Турцыяй народаў. Усе апавяданні спалучаюць у сабе бытавое і містычнаірэальнае, але галоўнае, цікавае і займальнае. Нягледзячы на захопленасць Пільштыновай усім экстраардынарным, яе апісанні бытавой культуры, традыцый, свабодна інтэрпрэтаваныя гістарычныя падзеі вельмі важныя для разумення асаблівасцей гісторыка-культурнага развіцця краіны. У мемуарах Пільштыновай адлюстравалася агульнае светаадчуванне тэацэнтрычнай эпохі з яе правідэнцыялізмам, 93

пільнай увагай да пытанняў веры і царкоўнага жыцця. Пры ўсёй рэлігійнасці, адданасці хрысціянству і каталіцкай царкве, Пільштынова талерантна. Вандруючы па Расіі ці краінах Заходняй Еўропы, яна моліцца ў храмах розных канфесій, захапляецца цудамі праваслаўнай Кіеўскай лаўры, цікавіцца рознымі рэлігійнымі традыцыямі, знаёміцца і з Талмудам, і з Каранам. Вось яна піша: «Хачу апісаць тут і пра рэлігію турэцкую так, як ёсць папраўдзе (а не так, як я ў некаторых кнігах у Польшчы чытала), як з Карана мне чыталі» [1, c. 298]. Пільштынова пераказвае мусульманскія легенды з дастатковай доляй інтэрпрэтацыі, захоўваючы іх асноўны сэнс, але пры гэтым насычае іх рэалістычнымі падрабязнасцямі, змешвае сакральнае і побытавае. Яе мала цікавіць праўдзівасць і дакладнасць. Галоўнае – здзівіць неверагоднымі і фантастычнымі сюжэтамі і разам з тым пазнаёміць чытачоў з незвычайнай для іх культурай. Саламея падкрэслівае нязменнасць сваёй рэлігійнай пазіцыі, але пры гэтым выступае своеасаблівым папулярызатарам іс ламскай культуры. Яна адзначае сувязь хрысціянскіх легенд з Каранам, някепска разбіраецца ў Торы і вядзе рэлігійныя спрэчкі з яўрэямі. Адданая каталіцкай веры яна далёкая ад артадаксальнасці, што дазваляе ёй цікавіцца і пераказваць не толькі сюжэты са свяшчэнных кніг розных рэлігій, але і хрысціянскія апакрыфічныя легенды: «Чытаў мне адзін армянскі каталіцкі ксёндз з Ерусаліма ўсю гісторыю пра нараджэнне Пана Езуса. Больш падрабязная гісторыя, як падаецца ў нас, бо тая кніжка ў Ерусаліме яшчэ і арабскаю, і габрайскаю мовамі пісана, ненадрукаваная, але пабожныя людзі яе па-грэчаску і па-армянску перапісваюць…» [1, c. 323]. Такое неверагоднае змяшэнне моў, якое выявілася літаральна ў адной фразе Пільштыновай, бадай, можна было знайсці толькі ў Стамбуле, дзе напластаваліся і перапляліся розныя культурныя цывілізацыі. Усё гэта сведчыць пра дастатковую верацярпімасць і талерантнасць тагачаснай Турцыі. Стамбул ва ўспрыняцці мемуарысткі прыцягальны сваёй шматаблічнасцю, шматмоўнасцю, мульцікультурнасцю. Сярод турак тут стала жывуць і яўрэі, і армяне, і грэкі, бывае шмат людзей іншых нацыянальнасцяў. Даючы апісанне найбольш зручнай дарогі для паломніцтва ў Іерусалім, яна раіць абавязко94

ва спыніцца ў Стамбуле і пазнаёміцца з горадам: «Прыехаўшы ў Стамбул, тут шмат чаго можаш паглядзець. Весялосць, людзі розных нацый, паслы, ёсць і сем нашых каталіцкіх касцёлаў» [1, c. 332]. Запрашаючы да падарожжа, Саламея пераконвае ў бяспеч насці і зручнасці дарогі ў Стамбул: «Я гэтаю дарогай з ласкі Пана Бога колькі разоў ехала яшчэ ў маладым веку, маючы трынаццаць гадоў, і заўсёды з ласкі Пана Бога добра мне было, ніколі нам аніводзін турак нічога кепскага, ні прыкрага не ўчыніў. Дык я кожнаму раю і ад сэрца жадаю, каб туркаў не баяліся і такіх адгаворак не мелі…» [1, c. 332]. Можна сцвярджаць, што ўпершыню ў мастацкай літаратуры Беларусі з часоў сярэднявечча ў мемуарах Саламеі Пільштыновай Турцыя паўстала ў цалкам прывабным святле як незвычайныя, але прыцягальная і цалкам прыймальная краіна, у якой стала атабарылася Саламея Пільштынова-Русецкая і запрашае туды сваіх чытачоў.

Спіс літаратуры 1. Пільштынова, С. Авантуры майго жыцця / пер. з польск. мовы М. Хаўстовіча; прадм. А. Мальдзіса / С. Пільштынова. – Мінск, 1993.

Т. П. Барысюк, малодшы навуковы супрацоўнік Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы

ГАЗЕЛЬ І ТУЮГ У СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗІІ Паколькі большасць сучасных беларускіх паэтаў перавагу аддаюць звычайнаму сілаба-танічнаму вершу з нейтральнай страфічнай формай чатырохрадкоўя, то з’яўленне ў іх творчасці цвёрдых форм, засвоеных еўрапейскай і азіяцкай літаратурнай традыцыяй, з рознымі страфічнымі ўтварэннямі і адметным нацыянальным каларытам, адразу кідаецца ў вочы. Імкненне да выкшталцоных формаў, якое выяўляецца ў выкарыстанні паэтамі розных відаў верша і цвёрдых форм, – тэндэнцыя сучаснага беларускага літаратурнага працэсу. Мы вырашылі прааналізаваць цюркскія або ўсходнія паэтычныя формы газель і туюг, а рубаі разгледзела на багдановічаўскай канферэнцыі І. М. Гоўзіч [4]. Э. Акулін, Ю. Пацюпа, С. Мінскевіч і інш. засвойваюць у сваёй творчасці жанрава-паэтычны вопыт заходніх і ўсходніх краін, і гэта вельмі радуе. Тым больш што ў беларускай паэзіі ўжо ёсць узорны прыклад майстроў, якія дасягнулі значных поспехаў на гэтым шляху – М. Багдановіч і Р. Крушына. Апошні ва ўнікальнай «Лірычнай кантаце», якая аб’яднала ў сабе формы актавы, туюга, санета, трыялета, паліндрома і іншых, раіў беларускім аўтарам пашыраць арсенал іх цвёрдых форм, тым самым узбагачаючы нацыянальную паэзію: «Рандо, трыялеты, актавы, санеты, / Газелі, туюгі складайце, паэты! / Прыгожыя формы бярэце, / Багатыя і дасканалыя» [9, с. 99]. У гэтых словах заключаўся адзін з асноўных аспектаў творчага крэда Р. Крушыны. Сучасныя аўтары ў сваёй паэтычнай практыцы выкарыс тоўваюць традыцыйныя жанравыя і страфічныя формы і творча абнаўляюць іх, змястоўна і фармальна. Цяпер мы назіраем працэсы змяшэння і ўзаемапранікнення паэтычных форм. Сучасныя беларускія паэты імкнуцца да большай разнастайнасці ў сферы ідэйна-жанравых пошукаў, і іх поспехі ў гэтым напрамку 96

павялічваюцца па меры назапашвання іх творчага вопыту. Але, эксперыментуючы з інтэрнацыянальнымі жанравымі формамі, тым не менш не трэба забывацца і пра свой нацыянальны вопыт. М. Л. Гаспараў лічыў рускія вершы цвёрдых форм агульнаеўрапейскага паходжання стылізацыямі [3, с. 151] (тое ж гаворыць А. П. Квяткоўскі ў адносінах да «рускіх» газеляў [7, с. 95], напэўна, маючы на ўвазе наследаванне гэтымі паэтамі стылёвым, змястоўным асаблівасцям геаграфічна не ўласцівых іх краіне фармальных утварэнняў). У. Я. Халшэўнікаў таксама заўважаў, што «газель не абрусела і нярэдка захоўвае нацыянальны каларыт» [14, с. 63]. Пошукі паэтамі экзатычнага індывідуальнааўтарскага абнаўлення нацыянальнай літаратурнай традыцыі не заўсёды плённыя, не ўсе правілы стварэння такіх цвёрдых форм імі выконваюцца і часта не на дастаткова высокім мастацкім узроўні. Хацелася б, каб жанрава-фармальныя пошукі сучасных пісьменнікаў не былі самамэтнымі, а напаўняліся значнымі ідэйна-вобразнымі знаходкамі. Засваенне нацыянальнай традыцыяй інтэрнацыянальных цвёрдых паэтычных форм працягваецца і мае важкія набыткі. Так, для Э. Акуліна, вучня Р. Крушыны, характэрны шырокі спектр цвёрдых «заходніх» і «ўсходніх» форм: рандо, туюг, віланела, рытурнель, таўтаграма, канцона, газель, брахікалан і інш., напісаных на высокім мастацкім узроўні. Як вядома, «газель (літаратурная – дзівані – Т. Б.) узнікла з народнай лірычнай песні (мілі – Т. Б.), свайго росквіту дасягнула ў творчасці выдатных персідска-таджыкскіх паэтаў Саадзі, Хафіза, Джалі, азербайджанца Нізамі і інш. З ХІХ ст. гэты від верша пранік у еўрапейскую паэзію» [12, с. 443]. Газелі пісалі таксама такія рускія паэты, як А. Фет, В. Іваноў, М. Кузмін, В. Брусаў, Э. Багрыцкі і інш. Паводле звестак з «Литературного энциклопедического словаря» (1987), газель магла ўзнікнуць «...у выніку вылучэння лірычнага зачыну касыды, так званага тагазулы» [2]. А на думку М. А. Дваранкова, «...рубаі пра каханне можа быць разгорнута ў газель» [5, с. 48]. Класічная газель амаль заўсёды была творам інтымнай лірыкі, але пазней яе тэматычны дыяпазон пашырыўся. Варта заўважыць, што, «як спецыфічная разнавіднасць усходняй паэзіі, – паводле меркавання А. П. Квяткоўскага, – газель патрабуе выкарыстання прык97

Т. П. Барысюк, малодшы навуковы супрацоўнік Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы

мет усходняга стылю – асаблівага тыпу паэтычнай філасофіі, пышнай метафарычнасці, умоўнай гіпербалы і інш.» [7, с. 95]. Сярод беларускіх аўтараў газелі можна назваць Р. Крушыну, С. Ліхадзіеўскага, Э. Акуліна, Ю. Пацюпу, С. Мінскевіча, Т. Барысюк і інш. У інтымнай «Газелі» Э. Акуліна восем двухрадкоўяў, якія рыфмуюцца па схеме: аа bа bа bа bа bа bа bа. Кожны радок з рыфмай а заканчваецца рэдыфам-зваротам «мая Каханая» (а ў грамадзянска-патрыятычнай «Газелі» Р. Крушыны рэдыф-зварот «мой край»), творы перагукаюцца матывам прызнання ў любові/каханні і ўзнёслым настроем. У апошнім бейце верша імя аўтара насуперак канону гэтай формы не зашыфраванае. Для прыкладу прывяду некалькі строф «Газелі» Э. Акуліна: Галінка бэзу, траўнем надламаная, мая Каханая. Ты лёсам мне, напэўна, звыш наканаваная, мая Каханая. Дзе б я ні быў, вяртаюся хутчэй туды, дзе мне павек адданая, мая Каханая. У слоту лістападаўскіх начэй са мной яна і восень не падманная, мая Каханая [1, с. 139]. «Газель да сонца» С. Мінскевіча, як нам падалося, была плодам натхнення ад прачытання ім радкоў «Калісь глядзеў на сонца я, / Мне сонца асляпіла вочы» Максіма Багдановіча. Галоўныя патрабаванні да формы газелі вытрыманы: ёсць скразная рыфма ў 1-2-4-6-м радках («ружа-мужу-сцюжу-мружу»), пасля гэтых рыфм ёсць рэдыф-зваротак «О Сонца!», які паказвае захапленне аўтара гэтым нястомным свяцілам: «Ты палаеш над намі, як кінжальная ружа, о Сонца! / Як нявеста каханая вернаму мужу, о Сонца! / На далонях тваіх і ласка, і ўкрытая рэўнасць, – / Гэтым нішчыш няўвагу, цямрэчу і сцюжу, о Сонца! / І як лекі і зброю даеш нам сваё хараство – / Адпадае ўвесь бруд, калі вочы я мружу, о Сонца!» [10]. Часам пры выкарыстанні ўсходніх паэтычных форм, такіх як газель і туюг, узнікае праблема ўзаемапранікнення еўрапейскай і ўсходняй канцэпцый мастацкага свету, праблема адаптацыі і ўкаранення гэтых экзатычных форм на беларускай паэтычнай глебе. 98

Як мы ўжо згадвалі, у апошнім бейце газелі часта згадваецца імя яе аўтара. Такі прыём у тэорыі паэзіі называецца «сфрагіда» [7, с. 342]. Л. Дранько-Майсюк у сваіх вершах (не-газелях) часам «рэкламуе» сваё імя і прозвішча («Твае гранатавыя каралі...», «Патухла свечка летняя. Даволі!..», «Я ведаю цябе ад хрызантэм...» і інш.). Напрыклад: «Ахвяруеш, вечна маладая, / Дні – дранько, а ночы – майсюку» [6, с. 281]. Трэба сказаць, што ўжыванне аўтарамі сваіх імёнаў і прозвішчаў у вершах мае доўгую традыцыю (У. Маякоўскі, І. Севяранін, А. Вазнясенскі і інш.). Імя паэта магло фігураваць у пэўных відах верша (пасланне і прысвячэнне, эпіграма і эпітафія, яно магло быць зашыфраваным у першым вертыкальным радку акраверша і, як ужо згадвалася, у апошнім бейце цвёрдай формы газелі). Калі паглядзець на паходжанне туюга, то яго вытокі – у цюркскім фальклоры [13]. Дасканала гэтым жанрам валодалі Лутфі, Бабур, Наваі. Звычайныя і падвойныя туюгі ў беларускай паэзіі пісаў Р. Крушына. Мы заўважылі, што туюгі са спосабам рыфмоўкі ааba нагадваюць чатырохрадкоўі цвёрдай формы рубаі. Нашы суайчыннікі ведаюць рубаі Амара Хаяма, кніга якіх выйшла ў перакладзе на беларускую мову Рыгора Барадуліна (1989). Відаць, асноўная розніца форм рубаі і туюга з аднолькавым для іх спосабам рыфмоўкі ааba – у іх прыналежнасці да «высокіх» і «нізкіх» жанраў, да філасофскай афарыстычнай лірыкі (рубаі) і гульнёвай каламбурнай (туюг). У якасці прыкладу рубаі з падобным да туюга спосабам рыфмоўкі ааba прывяду «Рубаі да зямлі» С. Мінскевіча: «Жывём тут, цяпер… што было?.. а што будзе пасля? / Расліны ўставалі, а на іх запаўзала і тля, / Яе мурашы пасвяць, дояць, і што з той раслінай? / Стварэнне стварэнню – стварэнне, сцвярджае Зямля» [10]. Паколькі туюгі мала засвоены еўрапейскай літаратурнай традыцыяй увогуле і славянскай у прыватнасці, зварот сучасных беларускіх аўтараў да гэтай формы можна назваць вельмі смелым. Э. Акулін стварыў чатыры туюгі на тэму кахання. Напрыклад, адзін з іх такі: «Слодыч слоў не бяру на веру. / Словы – рэха нязбытных сноў... / Хоць каханне – нішто без Веры, / Ды я ў шчасце наноў – не веру» [1, с. 127]. Як бачым, тут характэрны для туюга спосаб рыфмоўкі парушаны: abaa. Мы лічым, выкарыстанне «ўсходніх» паэтычных форм істотна ўзбагачае бела 99

рускую паэзію новым светаадчуваннем і экзатычным каларытам. «Туюг Амару Хаяму» С. Мінскевіча мае аманімічную рыфму, якая абыгрывае першую частку імя персідскага паэта і апелюе да рубаі апошняга з пераказам сакратаўскага выслоўя «я ведаю, што нічога не ведаю»: «О колькі на свеце жыцця: чалавек, дуб, мікроб, грыб, амар… / А подыхаў колькі? Паглядаў? А песень, а дум, а мар? / Ты нас эліксірам здуменняў і папаўнення няведаў / Паіў з піялы дзвюх далоняў у выглядзе сэрца, Амар» [10]. Тут характэрны для туюга спосаб рыфмоўкі ааba вытрыманы паэтам. Да сучасных гібрыдных формаў гэтых цвёрдых форм з іншымі можна аднесці «Эпікурэйства» (2000) («санет-газельтуюг») Ю. Пацюпы: «Дом на юру, вятры цалуюць юр, / у ціхім доме піша вершы Юр. / Ён наталіцца славаю паспеў, / ён славіць краскі, хараство і юр. / Сцямнела. Песню жаваранак спеў, / над ружай салаўя прачнуўся спеў, / паўнюткі сад жамчужнае расы, / дзе ўчора яблык, нібы месяц, спеў. / Вось за акном скрабецца дождж касы, / ідзе праз двор, што пад лязом касы / прычэсаны, і ў доме давідна / ліецца дождж расплеценай касы. / А дзе краса, дзе келіхі віна – / ня спее ў сэрцы горкая віна» [11, c. 91] (курсівам вылучаны аманімічныя рыфмы-рэдыфы – Т. Б.). Гэта санет, бо тут 14 радкоў, ёсць пачатак, кульмінацыя і высновы. Ён падобны на санет шэкспіраўскага тыпу, які заканчваецца высноўным двухрадкоўем, аднак рыфма катрэнаў не перакрыжаваная, як характэрна для такіх санетаў, а яны ўяўляюць сабой туюгі з аманімічнай рыфмоўкай ааbа. Выклікае сумненні выяўленасць формы газелі, бо ў ёй захоўваецца адна рыфма на працягу ўсяго твора, а ў Пацюпы рыфма ў кожнай страфе розная. Аднак розныя рыфмы характэрны для санетнага складніка сінтэтычнага твора, таму газельнай монарыфмічнасцю аўтару давялося ахвяраваць. Імя сваё аўтар згадвае, праўда, не ў апошнім двухрадкоўі твора, а ў другім радку першага катрэна. Падпісванне імя, відаць, традыцыйна было ў газелі як жаданне зафіксаваць сваё аўтарства, каб яно з часам не згубілася. Ставілася імя напрыканцы, відаць, падобна як у лісце менавіта ім завяршаецца аповед, а, з іншага боку, гэта як праява аўтарскай літаратурна-этыкетнай сціпласці. Вылучыўшы сваё аўтарства на пачатку твора, Пацюпа, відаць, неўсвядомлена, паказаў сябе не вельмі сціплым. Хоць сучасныя 100

аўтары, бывае, не вельмі цырымоняцца з пачуццямі чытачоў, імкнучыся перш за ўсё да творчага самаздзяйснення. Яшчэ прыклад складанай сінтэтычнай формы – «Шал і сум і бур» С. Мінскевіча – «скразны санет з аплікацыяй, двайной газеллю і чатырма залюстраванымі туюгамі» (аўтарскае жанравае вызначэнне): «Пісаў паэт – адзін з вядомых Юр: / «Дом на юру, вятры цалуюць юр…», / І гэта не якая-небудзь з мур, / Ён славіў краскі, хараство і юр, / І словы варта вывесці на мур, / Дзе коткі лашчацца на сонцы: «Мур». / Трубіць праз гэта на ўсю пушчу тур, / Ідуць баі ладдзей, а можа тур, / І на Амудар’ю ці на Амур / З’язджаюць людзі ў экстрэмальны тур, / Каго падстрэліў стрэламі амур – / Каханне тут віной – мілосць, амур. / І ў галаве, і ў сэрцы, і ў вачах – сумбур, / І адчуваеш сюр – шал і сум бур!» [10]. Падобна пацюпаўскаму, гэты санет падобны на шэкспіраўскі, аднак рыфма катрэнаў не перакрыжаваная, а яны ўяўляюць сабой люстраныя туюгі з аманімічнай рыфмоўкай аabа. Аплікацыя выяўляецца ў цытацыі радкоў і фраз з вышэйзгаданага складанафармальнага твора «Эпікурэйства» Ю. Пацюпы, якім С. Мінскевіч і натхніўся ў аналізуемым намі вершы. «Залюстраванымі» туюгі з’яўляюцца толькі паводле іх рыфмаў. Так, у першай страфе ў канцы аднаго з такіх туюгаў чытаем «Юр-юр-юр», у канцы другога – «мур-мур-мур». Гэтыя туюгі, паводле зарыфмаванага слова адбіваючыся люстрана, што мае на ўвазе паралельныя плоскасці, тым не менш кожны туюг адным радком «накладаецца» на свайго «суседа». З заяўленым тут складнікам газеллю складаней. Можна сказаць, адна скразная рыфма на ўвесь твор захоўваецца, аднак звычайна ў газелях няцотныя радкі, пачынаючы з 3-га, не рыфмуюцца паміж сабой. А тут зарыфмавана ўсё. Аднак гэта ахвяра правіламі рыфмавання газелі і санетнай шматрыфмічнасцю дзеля захавання люстраных туюгаў. Відаць, можна вывесці заканамернасць: чым больш складнікаў у фармальна сінтэтычных паэтычных творах, тым больш ахвяраў у імя захавання жанравага аблічча яго складнікаў трэба прынесці. Пажаданае ўказанне імя аўтара ў апошнім двухрадкоўі адсутнічае. С. Мінскевіч зрабіў пацюпаўскі матыў эратычнага «юру» больш высакародным, узнёслым (згадаем мінскевічаўскі радок «Каханне тут віной – мілосць, амур»). С. Мінскевіч напісаў яшчэ цыкл з сінтэтычных форм «Лімэрыкі-туюгі». Страфа туюга з 4-х радкоў, а лімэрыка – 101

з 5-ці. Аўтар выйшаў з гэтай складанай сітуацыі, запісаўшы трэці і чацвёрты радкі лімэрыка ў адзін, тым больш што ў лімэрыка гэтыя радкі кароткія і зарыфмаваныя (так ствараецца ўражанне ўнутранай рыфмы складзенага радка). Патрабаванні туюга захоўваюцца, гэтаксама як і патрабаванні да зместу лімэрыка (гумарыстычна-абсурдны каламбурны кантэкст, пазначэнне месца жыхарства персанажа, трохстопны анапест з рыфмоўкай ааbbа, трэці і чацвёрты радкі з дзвюма стапамі анапеста, дакладныя рыфмы). У адным з твораў цыклу аўтар абыгрывае назвы цвёрдых форм, якімі валодае. Так, паэт рыфмуе аманімічна ў трох радках слова «газель» (від транспарту, жывёліна, цвёрдая форма верша), пазначае сваё месца жыхарства (тапонім «вуліца Ангарская») і стварае гумарыстычную сітуацыю, калі чалавек хацеў напісаць адно, а напісаў іншае: «На Ангарскай я сеў у ‟Газель”, / Уявіў, як гарцуе газель, / Прапусціў цэлы круг – напісаўся туюг, / А хацеў напісаць я газель» [10]. У С. Мінскевіча ёсць газелітуюгі, сінтэзаваныя яшчэ са складнікам – відам верша «прысвячэнне». Так, у яго ёсць такія фармальна трохскладнікавыя творы, прысвечаныя каханню з першага погляду, усім фізікам, усім паэтам. Працытую верш, прысвечаны каханню з першага погляду: «Нібы ўпаў астэроід Аўрора, / Ці спаліла нябёсы аўрора! – / Ён убачыў яе дый усклікнуў: ‟О е!” / – Як завуць Вас? Таксама Аўрора!?» [10]. Як і трэба для туюга, тут тройчы паўтараецца «аўрора» ў розных аманімічных значэннях (назва астэроіда, ранішняй зоркі і жаночае імя). Складнік газелі выяўляецца тут праз характэрныя для яе спосаб рыфмоўкі радкоў і мілосную тэму. Такім чынам, у сучаснай беларускай паэзіі працягваецца засваенне ўсходніх паэтычных форм, існуе тэндэнцыя да стварэння гібрыдных, камбінаваных паэтычных форм, да абнаўлення айчыннай паэзіі ўвогуле і творчых здабыткаў аўтараў у прыватнасці (гэта традыцыя камбінаторыкі паэтычных цвёрдых форм закладзена «Лірычнай кантатай» Рыгора Крушыны). Зварот да ўсходніх паэтычных форм абумоўлены не толькі імкненнем аўтараў да творчай разнастайнасці, але і жаданнем засвоіць нацыянальна-культурны вопыт замежнай паэзіі, узбагачаючы тым самым беларускую паэзію і адаптуючы ўспрыманне экзатычнага каларыту ўсходніх форм да бе102

ларускай ментальнасці. Удалае ўжыванне ўсходніх паэтычных форм і ўзнікненне іх камбінаваных разнавіднасцей дэманструюць высокія формаўтваральныя магчымасці паэзіі на беларускай мове. Намі выяўлена такая заканамернасць: чым больш складнікаў у фармальна сінтэтычных паэтычных творах, тым больш ахвяраў у імя захавання жанравага аблічча яго складнікаў трэба прынесці. Сучасныя беларускія аўтары прытрымліваюцца правіл стварэння ўсходніх паэтычных форм, але часам і парушаюць іх з мэтай аўтарскага абнаўлення і індывідуалізацыі гэтых форм. Радуе высокі патэнцыял сучаснай беларускай паэзіі, бо, як слушна сказаў даследчык беларускай тэорыі паэзіі В. П. Рагойша, «па колькасці і характары жанраў і іх разнавіднасцей можна ўскосна меркаваць пра багацце мастацкіх здабыткаў асобных пісьменнікаў і нацыянальных літаратур наогул» [12, с. 98].

Спіс літаратуры 1. Акулін, Э. Крыло анёла: вершы, акрапаэма / Э. Акулін. – Мінск, 1995. 2. Газель // Литературный энциклопедический словарь / под общ. ред. В. М. Кожевникова, П. А. Николаева. – М., 1987. – С. 73. 3. Гаспаров, М. Л. Очерк истории европейского стиха / М. Л. Гаспаров; отв. ред. Н. К. Гей; АН СССР, Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. – М., 1989. 4. Гоўзіч, І. М. Усходняя вершаваная форма рубаі ў творчасці М. Багдановіча і паэзіі другой паловы ХХ стагоддзя / І. М. Гоўзіч // Творчасць Максіма Багдановіча ў кантэксце сусветнай літаратуры: матэрыялы Міжнар. навук. канф. да 120-годдзя з дня нараджэння Максіма Багдановіча (Мінск, 25–26 лістап. 2011 года) рэдкал. А. А. Манкевіч (укладальнік) [і інш.]. – Мінск, 2011. – С. 100–104. 5. Дворянков, Н. А. Строфика поэзии пашто / Н. А. Дворянков // Проблемы восточного стихосложения: сб. ст. – М., 1973. 6. Дранько-Майсюк, Л. Гаспода: выбранае / Л. Дранько-Майсюк. – Мінск, 1998. 7. Квятковский, А. П. Школьный поэтический словарь / А. П. Квятковский. – М., 1998. 8. Краса і сіла: анталогія бел. паэзіі ХХ ст. / склад. М. Скобла. – Мінск, 2003. 9. Крушына, Р. Сны і мары : вершы / Р. Крушына. – Нью-Ёрк–Мюнхэн, 1975. 10. Мінскевіч, С. З нізкі «Усход днее»: вершы ўсходніх форм / С. Мінскевіч // Машынапіс з асабістага архіва Сержа Мінскевіча, дат. 4.10.2012.

103

11. Пацюпа, Ю. Юрлівыя санеты / Ю. Пацюпа // ARCHE-Скарына. – 2001. – № 1. – С. 89–103. 12. Рагойша, В. П. Паэтычны слоўнік / В. П. Рагойша. – 3-е выд., дапрац. і дапоўн. – Мінск, 2004. 13. Туюг // Литературный энциклопедический словарь / под общ. ред. В. М. Кожевникова, П. А. Николаева. – М., 1987. – С. 451. 14. Холшевников, В. Е. Что такое русский стих: [вступит. ст.] / В. Е. Холшевников // Мысль, вооружённая рифмами: поэтич. антология по истории русского стиха: учеб. пос. для студ. филол. фак. высш. учеб. заведений / сост. В. Е. Холшевников. – 3-е изд., испр. и доп. – СПб.; М., 2005.

104

И. Л.Кочеткова, переводчик, член Союза писателей Беларуси

О НЕКОТОРЫХ АСПЕКТАХ ФИЛОСОФСКОГО ОСМЫСЛЕНИЯ ДЕЙСТВИТЕЛЬНОСТИ Наше непростое и бурное время – время теснейшей причинно-следственной взаимосвязи разнообразнейших явлений материального, духовного, ментального мира – ставит перед человечеством кардинально новые задачи, поднимает вопросы, которые не могли стоять в повестке дня еще 30–40 лет назад. Чтобы достойным образом реагировать на новейшие вызовы современности, подчас жесткие и противоречивые, обществу необходимо сконцентрировать интеллектуальные и духовные силы на проблемах нелегкого осмысления неразрывности всего сущего с целью четкого и недвусмысленного ответа на извечные вопросы о природе добра и зла прежде всего в душе каждого отдельного индивидуума – и как следствие в окружающем мире. И здесь особое место принадлежит литературе, поскольку, как заметил известный турецкий писатель, просветитель и ученый Фетхуллах Гюлен, «литература – это тот самый язык, который наилучшим образом отображает характер духовной основы нации, ее мышление и духовные знания». В 2011 г. журнал «Полымя» – один из старейших белорусских литературных журналов – предоставил свои страницы для публикации прозаических произведений турецких авторов: миниатюр Фетхуллаха Гюлена и новелл Харуна Токака. С сожалением следует отметить, что во втором десятилетии ХХI столетия для мирового сообщества и как следствие для мировой литературы в целом по-прежнему актуальным остается вопрос вооруженного конфликта между государствами – вопрос войны, непримиримого столкновения диаметрально противоположных интересов и точек зрения, невозможности достичь взаимопонимания исключительно мирными средствами. Сегодня вопрос войны и мира трансформировался и приобрел вид терроризма, экстремистской деятельности с целью откровенной наживы. Судьбе простого человека, волею обстоятельств по105

104

И. Л.Кочеткова, переводчик, член Союза писателей Беларуси

павшего в водоворот кровавых событий, посвящены две из трех предложенных новеллы Токака – «Последний взгляд на любовь» и «Мама, мы не попрошайки». «Если бы пустыню можно было оживить кровью и слезами, то пустыня уже давно бы цвела садами и виноградниками», – лейтмотив этих достаточно сжатых, камерных по объему произведений турецкого писателя. О долге, преданности родной земле, общечеловеческим гуманистическим идеалам идет речь в новелле «Они не дождались утра». «Неужели это те места, где по ночам небо касается степи, и где звезды цветут на ветвях деревьев? В моей душе жила радость от того, что после долгих лет разлуки я, наконец, воссоединился с родиной предков». Служение человечеству, объединение людей разных национальностей, религиозных конфессий на основе самого широкого диалога, всеобщей любви и таким образом создание лучшего мира в будущем – квинтэссенция философских взглядов и деятельности писателя и гуманиста Фетхуллаха Гюлена. Недаром его миниатюры имеют соответствующие названия: надежда, портреты людей сердца, толерантность, жизнь и дух, литература, природа, прогресс, искусство, любовь, истинная цель науки и прочие. «Любовь – это один из самых сокровенных даров Бесконечно Милостивого Творца нашего человеку. Зерно любви можно отыскать практически в душе каждого человека. В зависимости от условий, это зернышко может стать красивым ветвистым деревом, расцвести на его ветвях и, соединяя, словно плоды, начало с концом, завершить круг эволюции». Однако впереди у человечества долгий и сложный путь самопознания и самосовершенствования. «Разница в методах воспитания нового общества, нюансы, касающиеся переноса нашего наследия со всеми жизненно важными составляющими в будущее – все это дает возможность допускать, что впереди кроме чудесных, наполненных надеждой дней, нас ожидают еще и трудные времена». Таким образом, начавшийся процесс взаимодействия наших литератур, писательских и человеческих контактов, думается, будет расширяться и углубляться во имя процветания наших стран и народов. 106

Р. А. Александровіч, магістр філалагічных навук, метадыст вышэйшай катэгорыі Нацыянальнага інстытута адукацыі

«…КОЛЬКІ АБЛОКАЎ АДСЮЛЬ АДПЛЫЛО Ў КАНСТАНЦІНОПАЛЬ…»: АДЛЮСТРАВАННЕ ТУРЭЦКАЙ ТЭМАТЫКІ Ў БЕЛАРУСКІХ ЛІТАРАТУРНЫХ КРЫНІЦАХ Змест дадзенага артыкула асноўваецца на матэрыялах разнастайных беларускіх выданняў па гісторыі, культуры, літаратуры, тапаніміцы і інш. Асобныя дакументы нам падалося магчымым сабраць у папцы пад агульнай назвай «Зносіны з Турцыяй». Пад словам «зносіны», найперш маюцца на ўвазе зносіны з Турцыяй татараў былога Вялікага Княства Літоўскага, а, пасля падзелу Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі. У турэцкім і крымскім асяроддзі, як заўважыў Джэміль Александровіч (Насыфі), у адносінах да татараў ужываўся тэрмін «ліпка (лупка) татарлары» ці «ліпкоўскія татары» – скажонная назва ад «літоўскія татары»1. Але для пачатку некалькі ўспамінаў з дзяцінства, калі звы чайнымі станавіліся выразы «сядзець па-турэцку», «турэцкія шаравары». Нехта іншы можа ўзгадаць дзіцячую дражнілку пра таго, хто любіць шмат з’есці: яго жартам маглі назваць «турэцкім барабанам». У сборніку твораў для малечы ёсць вершык-жарт пра двух мядзведзяў, якія сустрэліся на турэцкім абедзе. Зараз, з вопыту падарожжаў у Турцыю, нават дзіцяці лёгка ўявіць такі абед, а ў вобразах мядзведзяў пазнаць людзей, якія падсілкаваліся так, што адчулі сябе накшталт «турэцкага барабана»: Медведи на обеде На турецком на обеде Обнимал Медведь Медведя. Заревел Медведь от боли: – Ты бы, брат, полегче, что ли! – Сам полегче ты, Медведь, – Нету сил моих терпеть. Из зарубежного фольклора

1 Александрович (Насыфи), Дж. Литовские татары как часть тюркского Востока / Дж. Александрович (Насыфи) // Известия Общества исследования и изучения Азербайджана. – 1927. – № 4. – С. 147–164; 151.

107

Каб даведаецца пра «турэцкія» запазычанні ў нашай культуры, звернемся да энцыклапедычных звестак аб музычных інструментах. Аказваецца, той барабан1, выгляд якога многім добра знаёмы, як раз і носіць назву «турэцкі». Менавіта барабан з меднымі талеркамі2 – «турэцкі барабан», найчасцей выкарыстоўваўся ў мінулым стагоддзі народнымі музыкамі. Яго выява з адпаведным подпісам змешчана ў энцыклапедыі «Этнаграфія Беларусі». У артыкуле «Талеркі» адзначаецца, што з’явіліся яны разам з «янычарскай музыкай»3 спачатку ў гарад скім побыце, а потым пашырыліся ў вёсках [30, с. 49; 351; 491].

У турэцкім барабане адна талерка замацоўваецца на металічным стрыжні; музыкант б’е па ёй другой талеркай або драўлянай палачкай – узнікае моцны і яркі гук.

трактат (ліст) напісаны невядомым татарынам з Літвы ў 1558 г. па замове турэцкага султана Сюлеймана Пышлівага. Татары-мусульмане на працягу не аднаго веку падтрымлівалі сувязі з турэцкім султанатам. У выпадку, калі ў тутэйшых татараў узнікалі праблемы з мясцовымі ўладамі, турэцкія султаны выкарыстоўвалі магчымасці свайго ўплыву на польскіх каралёў. У 1591 г. турэцкі султан Мурад ІІІ у лісце да польскага караля Жыгімонда ІІІ прасіў «…садзейнічаць у справе вольнага будаўніцтва мячэцяў у татарскіх паселішчах на Літве» [16]. Трэба адзначыць, што ўвага з боку турэцкіх правіцеляў да жыцця татараў не была часовай. У Вялікім Княстве Літоўскім, як і ў цэлым у Рэчы Паспалітай, мусульманскія абшчыны былі самастойнымі, але прызнавалі над сабой духоўную ўладу турэцкага султаната і пры вырашэнні спрэчных пытанняў у рэлігійных справах звярталіся да муфціяў Атаманскай імперыі або Крыма. Турэцкі гісторык Ібрагім Печэві паведамляў, што ў Царстве польска-літоўскім у першай трэці XVII ст. налічвалася 60 мячэцяў [11]. Цікавасць да Турцыі выяўлялася ў кнігавыданні. Першымі з работ Максіма Вашчанкі сталі ілюстрацыі да перакладзенай на польскую мову кнігі «Манархія Турэцкая, апісаная Рыко». М. Я. Вашчанка – адзін з самых вядомых мастакоў свайго часу, які ў канцы 1660-х гг. паступіў у Віленскую езуіцкую акадэмію, закончыў яе са званнем магістра навук (1673), пачаў працаваць на Слуцкім друкарскім двары, а затым стаў заснавальнікам магілёўскай школы гравюры. У 1678 г. у Слуцку выканаў 19 падпісных медзярытаў1 – копіі гравюр французскіх мастакоў С. Леклерка і Н. Кашэна для парыжскага выдання 1670 г. кнігі П. Рыко [5, с. 49].

3 У Вялікім Княстве Літоўскім (ВКЛ) ствараліся янычарскія капэлы (гл. у раздзеле «Захапленне Усходам» дадзенага артыкула).

Татарскі і турэцкі след у назвах зямлі беларускай

Апісанне жыцця татараў і туркаў Жыццё татараў Вялікага Княства Літоўскага апісваецца ў трактатах, у тым ліку тых, што складзены ў XVI ст. Аўтарам аднаго з’яўляецца Міхалон Ліцвін4 – беларускі гуманіст і мыслі цель, у 1538–1540 гг. пасол ВКЛ да крымскага хана. У трактаце сацыяльна-палітычнага зместу «Пра норавы татараў, літоўцаў і маскавіцян»5 шмат звестак пра духоўную культуру, лад жыцця, сямейныя адносіны, побыт продкаў сучасных беларусаў, рускіх, літоўцаў, татараў, украінцаў, палякаў. Аўтар заклікаў у справе перабудовы грамадска-палітычных адносін у ВКЛ звяртацца да вопыту суседніх народаў, у тым ліку і татараў [2]. Апісанне першых мячэцяў на землях Вялікага Княства Літоўскага прыводзіцца ў трактаце «Risale-i-Таtаr-і-Lech» («Аповед пра татараў Польшчы»). Сярод іншых аўтарам узгадваюцца мячэці ў Сарака татарах, Лукішках, Троках6, Лоўчыцах7. Гэты 1

Барабан (магчыма, цюрк.) – музычны ўдарны мембранны інструмент.

Сапраўднае імя аўтара Цішкевіч Міхайла.

Трактат «Пра норавы татараў, літоўцаў і маскавіцян» напісаны каля 1550 г., выдадзены на лацінскай мове ў 1615 г. у Базелі. Экзэмпляр выдання на рускай мове згаданага тракта знаходзіцца ў аддзеле рэдкай кнігі Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі (пер. В. И. Матузовой. – М.: МГУ, 1994). 6 На землях сучаснай Літвы: Лукішкі – частка сучаснай сталіцы, Сорак татараў недалёка Вільнюса. 7

На землях сучаснай Беларусі пад Навагрудкам; мячэць на мізары адрэканструявана і дзейнічае (з 2002 г.), як і мячэць у Навагрудку (з 1997 г.).

108

Узнікненне тапанімічнай назвы, а тым больш яе існаванне – знак прысутнасці народа на пэўных зямлях. Адлюстраванне «татарскіх» найменняў у тапаніміцы Беларусі даволі значнае. Іх узнікненне звязана са шматвяковай гісторыяй пражывання воінаў Залатой Арды на землях Вялікага Княства Літоўскага – часткова як палонных, а найбольш як войска, якое несла служ1

Гравюры па медзі.

109

Татарскі і турэцкі след у назвах зямлі беларускай

Барабан (магчыма, цюрк.) – музычны ўдарны мембранны інструмент.

Сапраўднае імя аўтара Цішкевіч Міхайла.

108

Гравюры па медзі.

109

бу пад кіраўніцтвам вялікага князя літоўскага або пры дварах магнатаў. Доктар філалагічных навук Васіль Васільевіч Шур звяртае ўвагу на тое, што надзвычай выразна гісторыя народаў праяўляецца ў анамастычных назвах – уласных імёнах, проз вішчах і асабліва ў тапонімах і мікратапонімах. Са шматлікіх анамастычных назваў, што трапляюцца на карце Беларусі, вельмі частымі з’яўляюцца тыя, што ўтвораны ад слоў «татарын» або «турак». Пры гэтым аўтар выказвае такое меркаванне: «Мабыць, ні адзін народ-прышэлец на Беларусі не пакінуў пра сябе столькі легендаў, паданняў, як татары. Татарскія курганы, могільнікі, грэблі, палявыя і лясныя дарогі, палянкі, гарадзішчы ёсць на Беларусі ўсюды. Усяго такіх найменняў да нашых дзён на Беларусі захавалася больш за 25» [29]. Некаторыя даследчыкі з этнонімам «туркі» звязваюць узнік ненне такіх тапанімічных назваў, як Турэц, Турок – вёскі ў Чэрвеньскім, Клічаўскім, Петрыкаўскім, Полацкім, Карэліц кім раёнах. Аднак многія лічаць гэтыя найменні роднаснымі з назоўнікам «тур», якім старажытныя славяне называлі дзікага быка. Магчыма таксама сувязь з гідронімам «Тур’я» – назвай невялікіх рачулак на Беларусі, адсюль і назовы паселішчаў на іх берагах. На першы погляд парадаксальную, але, як нам падаецца, даволі аргументаваную думку выказвае доктар гістарычных навук Леанід Міхайлавіч Лыч адносна тапоніма Турэц, што ў Карэліцкім раёне: «Хаця тапонім Турэц марфалагічна з этнонімам татарын нічога агульнага не мае, але ўлічваючы два фактары, што ў мінулым многія ўсходнія качавыя народы называліся нашымі продкамі ‟цюркамі” ці ‟туркамі”, і што ва ўказаным населеным пункце Беларусі спрадвеку жылі татары, дадзеная назва найцяснейшым чынам звязана з гэтым этнонімам» [18; 19]. У кнізе Л. Дучыц «Археалагічныя помнікі ў назвах, вераваннях і паданнях беларусаў» як адны з самых частых прыводзяцца: Татарская Гара, Турэцкая Гара, Татарская Магіла, Татарына Балота, Турэцкі Курган, Татарскія Могліцы, Турэцкія Магілы, Турэцкі Хвойнік, Турскі Курган і інш. Гэтыя найменні сустракаюцца ў розных частках сучаснай Беларусі [12]. 110

Варта адзначыць таксама акадэмічны зборнік «Легенды і паданні», дзе занатавана 34 сюжэты пра татараў і туркаў (цюркаў)1 [17]. Татарскія сляды ў назвах зямлі беларускай сталі прадметам і нашага зацікаўлення [1, с. 94–110].

Удзел у бітвах Бітвы займалі адно з вядучых месцаў у дзейнасці вельмі многіх правіцеляў. Вядома, што крымскія ханы арганізоўвалі набегі на землі Вялікага Княства Літоўскага, а правіцелі Вялікага Княства Літоўскага марылі стварыць дзяржаву «ад мора да мора» і прыкладалі да гэтага сілы. Туркі марылі трапіць на берагі Балтыкі. Замкі Гародні, Наваградка, Ліды і іншыя трывалі крыжацкія асады і штурмы. Хоть ВКЛ і знаходзілася ў пастаяннай барацьбе з Ордэнам, але князі здзяйснялі паходы на Усход: у канцы XIV – пачатку XV стст. за кароткі тэрмін рабілі паходы на Маскоўскае княства, як Альгерд (тры паходы), так і Вітаўт. Вялікі князь ВКЛ Вітаўт напрыканцы XIV ст. намагаўся дапамагчы хану Тахтамышу вярнуць рэальную ўладу ў Залатой Ардзе, у тым ліку ў ходзе войнаў 1389–1395 гг. супраць эміра Цімура2. У выпадку ўдачы Тахтамыш павінен быў выдаць Вітаўту ярлык на Вялікае княства Уладзімірскае з цэнтрам у Маскве, якая заставалася васалам Арды3. У 1397 г. і 1398 г. Вітаўт удзельнічаў разам з Тахтамышам у двух паходах на Дон і ў Крым супраць залатаардынскага стаўленіка Цімура – Цімур-Кутлака. У бітве на Ворскле 1399 г. войскі Вітаўта і Тахтамыша былі разбіты Цімур-Кутлукам4. У бітвы з эмірам Цімурам уступалі і турэцкія султаны. Знакамітая бітва паміж войскамі Цімура і турэцкага султа1 У зборніку «Легенды і паданні» ёсць па 3 сюжэты пра ўкраінцаў, цыганоў і яцвягаў, 5 – пра палякаў, 7 – пра яўрэяў, 13 – пра французаў, 15 – пра рускіх, 26 – пра шведаў. 2

Цімур (Тамерлан) – стваральнік магутнай сярэднеазіяцкай імперыі.

Пасля паражэння залатаардынскага цемніка Мамая ў Кулікоўскай бітве 1380 г. Таштамыш, пры падтрымцы Цімура, заняў трон у Залатой Ардзе, а ў 1382 г. захапіў Маскву. 4

Тахтамыш пасля паразы ўцёк у Сібір, дзе ў хуткім часе (1406 г.) быў забіты ханам Шадыбекам.

111

Цімур (Тамерлан) – стваральнік магутнай сярэднеазіяцкай імперыі.

Тахтамыш пасля паразы ўцёк у Сібір, дзе ў хуткім часе (1406 г.) быў забіты ханам Шадыбекам.

111

на Баязіда І адбылася пад Анкарой 28 (або 20) ліпеня 1402 г.1. Цімуру ўдалося зайсці ў тыл турэцкім войскам, якія займалі абарону ў гарах, і акружыць Анкару. Атакі ўдвая меншага турэцкага войска, якое падышло да горада, былі адбіты. Пераход на бок Цімура анаталійскіх беяў паскорыў паражэнне султана Баязіда2. Па звестках усходніх крыніц войска Цімура налічвала ад 250 да 350 тыс. воінаў і 32 баявых слана, якія былі прывезены з Індыі. Войска султана налічвала 120–200 тыс. чалавек; асноўную частку складалі туркі-асманы, а таксама наёмныя крымскія татары, сербы і іншыя народы Асманскай імперыі. Цімур атрымаў перамогу дзякуючы ўдалым тактычным дзеянням сваёй конніцы на флангах і пераходу на яго бок падкупленых 18 тыс. конных крымскіх татараў. Султан Баязід I быў палонены, а трапіўшыя ў аблогу пешыя янычары перабітыя. Зыход бітвы прывёў да часовага распаду Турцыі [3, с. 308; 373]. У «Беларускай энцыклапедыі» ў якасці ілюстрацыі да артыкула, прысвечанага рускаму жывапісцу В. В. Верашчагіну (1842–1904) прадстаўлена палатно «Дзверы Цімура (Тамерлана)» (1872–1873). Мастак, які ўдзельнічаў у руска-турэцкай вайне 1877–1878 гг., па ўласных замалёўках і натурных эцюдах ствараў адметны жанр дакументальна-этнаграфічнага жывапісу, дзе спалучаў дакладнасць адлюстравання з дасканала распрацаванай кампазіцыяй, выразным малюнкам, каларыстычным рашэннем [5, с. 98]. У вядомым на войны XVI ст. у паходах 1532, 1551 гг. крымскіх татараў на Вялікае Княства Літоўскае прымалі ўдзел і туркі. У наступным стагоддзі ў Маскве паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй быў заключаны «Вечны мір» (6 мая 1686 г.) аб сумесных дзеяннях супраць Турцыі і Крыма. Гэта адбылося пры каралі польскім і вялікім князе літоўскім Яне ІІІ Сабескім3 у сярэдзіну яго праўлення. Па ўмовах дагавора Расія замацавалася як най1

«Анкарская бітва 1402 г.» – такую назву мае артыкул у першым томе «Беларускай энцыклапедыі» [3]. 2 Баязід І Маланкавы (Bayezid I Yildirim; 1354 ? – 08.03.1403), турэцкі султан (1389–1402) з дынастыі Асманаў. Захапіў вялікія тэрыторыі на Балканах і ў Малой Азіі. Войскі Баязіда ў 1394–1401 гг. неаднаразова асаджалі Канстанцінопаль. У бітве з Цімурам каля Анкары разбіты і ўзяты ў палон, дзе памёр. 3

Ян ІІІ Сабескі правіў 1674–1696 гг. Пасля падпісання «Вечнага міра» супраць караля выступілі Сапегі, але не былі падтрыманы шляхтай.

112

магутнейшая дзяржава Центральнай і Усходняй Еўропы. Праз 110 гадоў пасля падпісання «Вечнага міра» Рэч Паспалітая спы ніла сваё дзяржаўнае існаванне1 [5, с. 135; 364]. Да падзей 1812 г. адносяцца выпадкі, калі вайсковыя фар міраванні, у тым ліку і татарскія, уваходзілі ў армію Напалеона дзеля абароны інтарэсаў Польшчы. Шляхціц павінен быў за свой кошт набыць абмундзіраванне і зброю, а таксама выставіць каня. Аб гэтым сведчаць радкі эпічнага твора Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш» [21]. Вось фрагмент выказвання двух герояў твора: Пан Мацей мовіў слыннаму абаронцу Польшчы генералу Дамброўскаму: «Але Пуласкія, мае сябры старыя, Казалі, паглядаючы на Дымур’ера, Што нам трэ’ польскага героя-кавалера, Не італьянца, не француза, але Пяста – Юзэфа, Яна ці Мацея – вось і баста. Тут, кажуць, войска польскае, ды фізільеры, Сапёры, гранадзеры і кананіеры! Нямецкіх назваў больш у гэтай зграі, Чым нашых польскіх! Хто іх распазнае! І, пэўне, у вас татараў ці мо туркаў многа…» Пан Рэент мовіў пану Асэсару: «…Каня сягоння ў армію ўзялі уланы. А той камплект пры мне, ён быццам маляваны, Выгодны і трывалы, зроблены, як цацка. Сядло па модзе ці турэцкай, ці казацкай, Багаты ўбранае ў каштоўныя каменні, Падушачка з рубронту пушыцца ў сядзенні.

А як, ускочыўшы, у стрэмя ўставіш ножку, Дык ты між куль сядзіш, нібыта ў ложку. А як галопам пусціш (тутка пан Балеста, Які, як ведама, ахвотнік быў да жэстаў, Расставіў ногі, бы ў страмёнах падымаўся, Пасля галоп паказваючы, у такт ківаўся), А як галопам скочыш, дык чапрак іскрыцца, І проста золата пачне з каня валіцца, Бо і табэнкі золатам панабіваны, І пазалота на страмёнах серабраных. На рамянях ад муштука і на аброці Бялеюць ракавін кружкі, а колцы ў пазалоце. Нагруднік ззяе месяцам, як герб Лялівы, Накшталт маладзіка. Камплект той асаблівы Здабыты ў баі (здаецца) Падгаецкім На нейкім знакамітым шляхціцы турэцкім, Прыміце, пан Асэсар, у знак маёй пашаны.»

Адбыўся апошні падзел Рэчы Паспалітай: першы падзел 1772 г. здзейснілі Расія, Прусія і Аўстрыя; другі 1793 г. – Расія і Прусія; трэці 1795 г. – Расія.

113

112

113

Пакручастасць лёсаў асобных людзей Дзмітрый Кантэмір , малодшы сын малдаўскага гаспадара (правіцеля) Канстанціна, у 1688 – 91 гг. вучыўся ў Канстан цінопалі, а ў 1693–1710 гг. (з перапынкамі) – прадстаўнік мал даўскага гаспадара пры двары турэцкага султана. Менавіта ў Стамбуле 21.09.1708 г. нарадзіўся ў яго сын Анцівох, у будучым расійскі паэт, дыпламат. Д. Кантэмір у 1704 г. напісаў музычны трактат, у якім прадставіў нотную сістэму і больш як 30 твораў турэцкай класічнай музыкі. У 1710–1711 гг. сам становіцца гаспадаром Малдовы, і ўжо ў красавіку 1711 г. заключае з расійскім царом Пятром І дамову аб саюзе супраць Турцыі, а таксама ўваходжанні Малдовы на правах аўтаноміі ў склад Расіі. У тым жа годзе пераязджае ў Расію і становіцца дарадцам Пятра І па ўсходніх пытаннях, Пётр надае яму тытул святлейшага князя. Дзмітрый Кантэмір – аўтар прац «Гісторыя ўзвышэння і заняпаду Атаманскай імперыі» (1714–1716, класічнае даследаванне, перакладзена на англійскую, нямецкую, французскую мовы), «Сістэма, або Стан мухамеданскай рэлігіі» (1719) [6, с. 8]. У Турцыі ёсць пасяленне Паланэзкёе (Польская вёска), яго жыхары размаўляюць па-польску, а месца свайго жыхарства паранейшаму называюць Адамполь2. Засталіся ў Турцыі нашчадкі і тых легіянераў, якіх яшчэ ў Італіі пачаў збіраць Адам Міцкевіч для барацьбы з царскай Расіяй, а пасля прымалі ўдзел у Крымскай войне на баку Турцыі. У 1855 г. пад час руска-турэцкай вайны выехаў Міцкевіч у Турцыю ў якасці пасланца французскага ўрада. Зацікавілі яго тут казачыя палкі, у якія акрамя казакоў маглі ўступаць і іншыя славяне. У лагеры пад Бургасам ён сустрэўся з Мехмедам Садык-пашой (сапр. Міхал Чайкоўскі), які ўжо паспеў прыняць турэцкі сан і тытул, а таксама ўзначаліць створанае з ініцыятывы Адама Чартарыйскага польскае прадстаўніцтва ў Стамбуле. Славянскае войска налічвала два палкі, гэта значыць чатырнаццаць соцень. У пераважнасці тут 1

1 Кантэмір Дзмітрый Канстанцінавіч (05.11.1673 – 01.09.1723) — малдаўскі і расійскі дзяржаўны дзеяч, гісторык, філосаф; быў сенатарам, тайным саветнікам, удзельнічаў ў Персідскім паходзе 1722–1723 гг. 2

У гонар князя Адама Чартарыйскага – дзяржаўнага дзеяча, змагара за незалежнасць. Згодна з дамовай паміж Польшчай і Турцыяй у 1923 г. пасяленне стала называцца Паланэзкёем, а яго жыхары атрымалі турэцкае грамадзянства. Вёска з назвай Адамполь ёсць таксама на Навагрудчыне.

114

былі старыя ваякі і маладыя дзецюкі з зямель, якія адыйшлі да Расійскай імперыі пасля падзелу Рэчы Паспалітай, паўстанняў 1794 г. і 1830–1831 гг., а таксама напалеонаўскага паходу 1812 г. і апошніх хваляў эміграцыі – пасля Крымскай войны 1853– 1856 гг. і паўстання 1863–1864 гг. [20, с. 41]. Са змагароў хто загінуў у баях супраць расійскага войска, каго забрала эпідэмія халеры. Зусім верагодна, што важную ролю ў стварэнні Саюза крыжа і паўмесяца ў Турцыі, а пазней на Каўказе, мелі польскалітоўскія татары1. Частка накіраваліся на Каўказ і далучыліся да імама Шаміля, войска якога ўжо амаль чвэртку веку супрацьстаяла Расіі. Лёс польскіх легіянераў імама Шаміля добра не вядомы. Але вядома, што імам Шаміль, прымаючы еўрапейцаў у сваё войска, меў размову з кожным з іх. Пасля паланення Шаміля некаторыя легіянеры вярнуліся на радзіму і ўключыліся ў падпольную барацьбу [27, с. 4]. Гарадскі бытавы танец «Шаміль«, які выконвала адна пара, быў пашыраны па ўсёй Беларусі [30, с. 539]. Адзін з арганізатараў узброенага выступлення на Віцеб шчыне пад час паўстання 1863–1864 гг. Арцём Ігнатавіч ВярыгаДарэўскі (1816, в. Кублічы Ушацкага р-на – 1884, Іркуцк) быў сасланы ў Сібір; сярод іншых твораў напісаў паэму «Ахульга», якая тэматычна была звязаная з вызваленчай барацьбой горцаў пад кіраўніцтвам Шаміля [5, с. 399]. Узаемаадносіны паміж краінамі вымушалі татараў, якія знаходзіліся на службе ў арміі Расійскай імперыі, выступаць на процілеглым Турцыі баку. Існуе нават паданне пра татарына Яна Мурзіча з маёнтка Харавічы пад Навагрудкам. У паданні расказваецца, што пасля сканчэння руска-турэцкай вайны (1877–1878) прывёз Я. Мурзіч у свой маёнтак некалькі палонных турак-юнакоў, якія перакладалі тэксты мусульманскіх духоўных кніг, напісаных па-арабску. У Турцыі ведалі арабскую мову, а мясцовыя татары, маючыя адпаведную адукацыю, ведалі турэцкую мову, наведвалі Турцыю. У 1868 г. 16 сем’яў слонімскіх 1

Мала верагодна, што да гэтага мелі дачыненне крымскія татары, якія перасяліліся ў Турцыю і стварылі там кампактныя пасяленні. Масавая эміграцыя пачалася пасля анэксіі Крыма Расіяй у 1783 г.; у 1783–1788 гг. першая хваля, наступная ў 60-х гг. XIX ст., калі эмігравала 181 177 чал. (па адзнакам Секірынскага); Сель (Sel) лічыць, што ў 1815, 1818 и в 1829 гг. Крым пакінула 200 000 чал., за каторымі ў 1860-х гг. паследавала яшчэ 227 627 крымскіх татараў (яго разлікі перавышаюць лічбы, прыводзімыя Секірынскім).

115

114

115

татар нават паспрабавалі эміграваць у Турцыю, аднак з-за няведання мовы, звычаяў частка іх вярнулася назад. Сярод беларускіх тэкстаў арабіцай ХІХ ст. асаблівай увагі заслугоўвае рукапісны Турэцка-беларускі слоўнік-размоўнік 1836 г. Аўтарства, як мяркуюць спецыялісты, належыць жыхару Слоніма Мустафе Шагідзевічу, вядомаму таксама як перапісчык Кітаба. Прызначаўся слоўнік хутчэй за ўсё для беларускіх татараў-эмігрантаў у Асманскую імперыю. Што тычыцца беларускай лексікі, то яна прадстаўлена натуральна і каларытна, паказаўшы ў татарыне-беларусе арыгінальнага носьбіта мовы сваёй радзімы ў яе найбольш устойлівых выразах: «дзень доб ры», «шчаслівай дарогі», «бывайце здаровы» [13, с. 12]. У фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі ёсць мікрафільм, зроблены з рукапісу прыватнай асобы (212 кадраў). Ён змяшчае Тэфсір (Каментар Карана), хадзісы Мухаммеда, а таксама турэцка-беларускі слоўнік, усходнія казкі, легенды, маральна-этычныя павучанні моладзі, разгадкі сноў, дакументы па гісторыі беларускіх татар [15]. Аб тым, што ўзаемаадносіны паміж турэцкім бокам і та тарамі-мусульманамі Заходняй Беларусі былі цеснымі, сведчыць той факт, што перад Другой сусветнай вайной дэлегацыя з Турцыі наведала мячэць у Навагрудку. Нельга не адзначыць, што стасункі аднавіліся пасля абвяшчэння Рэспублікі Беларусь як самастойнай дзяржавы. У 1997 г. пад час святкавання 600-годдзя асадніцтва татараў на землях Беларусі, Літвы і Польшчы мячэць у Навагрудку была вернута татарскай супольнасці і пад кіраўніцтвам навагрудскага імама Алі Амуратавіча Шагідзевіча1 адноўлена ў адпаведнасці з яе былым выглядам. Сярод прадстаўнікоў замежных місій адной з першых, хто наведаў мячэць, была пасол Турэцкай Рэспублікі Фатма Шуле Сойсал. Турэцкая дэлегацыя прысутнічала і на адкрыцці мячэці ў Лоўчыцах пад Навагрудкам2. 1

1 студзеня 2013 г. у коле сям’і адзначалася 90-годдзе з дня нараджэння гэтага дастойнага прадстаўніка татарскай супольнасці Беларусі. 2 Недалёка ад Навагрудка з 1420 г. існавала Лоўчыцкая парафія. У 2002 г. на месце былой мячэці пад кіраўніцтвам А. А. Шагідзевіча ўзведзена новая, пабудаваная адпаведна з планам былой.

116

Захапленне Ўсходам У XVIII ст. пашыраецца захапленне еўрапейцаў Усходам. Захапленне сарматызмам, заснаваным на тым, што шляхта паходзіць з усходу ад антычных сарматаў, спрыяла пранікненню экзатычных вайсковых фарміраванняў з Турцыі. Магнаты Бела русі ў сваіх прыватных войсках стваралі янычарскія харугвы, што садзейнічала афармленню ўсходнімі элементамі побыту магнатаў, а таксама шляхты. У другой палове XVIII ст. янычарскія харугвы ў войску Вялікага Княства Літоўскага мелі характар не столькі баявой адзінкі, колькі з’яўляліся падраздзяленнямі ганаровай варты пры кожным з абодвух гетманаў – вялікага і польнага [9, с. 61–69]. Пры янычарскіх харугвах меліся таксама свае капэлы. Янычарская капэла гетмана польнага Міхала Казіміра Радзівіла (Рыбанькі) ў 1742 г. грала пад час прыёму ўдзельнікаў Люб лінскага трыбуналу, а таксама паездкі Радзівіла ў Вільню ў 1745 г., калі ён ужо быў і віленскім ваяводам, і гетманам вялікім. У Нясвіжы ў 1746 г. янычарская музыка гучала на пахаванні Мікалая Фаўстына Радзівіла, ваяводы навагрудскага. Янычарская капэла слуцкага гарнізона прыватнага войска Гераніма Фларыяна Радзівіла ў 1752 г. налічвала 24 асобы на чале з 71-гадовым шляхцічам Адамам Сабалеўскім. Сярод музыкаў былі шляхта, мяшчане і інш. [10]. Гістарычныя змены прывялі да таго, што паступова мянялася жыццё магнатаў і шляхты, а ў народным асяродку з’яўлялася ўсё больш музыкаў. Барабан быў абавязковым нават у зусім невялікім складзе народных інструментаў (скрыпка, гармонік ці баян, барабан з меднымі талеркамі), на якіх гралі пад час вяселляў, а яшчэ на «маёўках»1. Маёўкі па старадаўняй традыцыі ладзілі і ў другой палове ХХ ст. на радзіме маіх продкаў па маці ў вёсцы Іванава каля Клецка, а пасля па чарзе ў суседніх вёсках. Памятаю, як у часы СССР аркестр, які суправаджаў шэсце на парадах у гонар дзяржаўных 1 Святочнае мерапрыемства на ўлонні прыроды; арганізоўваецца сябрамі ці аднавяскоўцамі. Дзень і месца правядзення маёўкі абмяркоўваліся загаддзя; з удзельнікаў збіраліся грошы, якія траціліся на музыкаў, абсталяванне пляцоўкі, буфет ці проста закупку пачастункаў. Вядома, што маёўку арганізоўвалі сябры Адама Міцкевіча на пачатку мая на Ягелонскім полі, куды Міцкевіч павінен быў ехаць з Коўна, дзе ўжо працаваў выкладчыкам.

117

116

117

святаў (у тым ліку і ў маім родным Наваградку), проста не мог абысціся без гэтага гучнага інструмента. У познім сярэднявеччы праз Персію, а таксама Турцыю трапляе ў Еўропу мастацтва выразання з паперы – выцінанка1. У ХІХ ст. вырэзванне выцінанак было пашырана амаль па ўсёй яе тэрыторыі. Адна з разнавіднасцяў – сілуэты – была папулярнай у дваранскім і гарадскім асяродку. Выразаныя з чорнай паперы сілуэтныя партрэты2, фігуркі людзей і нават цэлыя сюжэтныя кампазіцыі аздаблялі сядзібныя інтэр’еры, дамскія альбомы, выкарыстоўваліся як падарункі. Выявы шматлікіх выцінанак можна сустрэць у кнігах XVII і XVIII стст. [25, с. 200]. На сядзібна-паркавае мастацтва таксама зрабілі адбітак усходнія ўплывы, што адлюстравалася ў архітэктуры маёнткаў, панскіх сядзіб, фальваркаў. Пра будову некаторых з іх можна меркаваць паводле інвентароў і актавых дакументаў XVI–XVII стст. Адным з унікальных помнікаў сядзібнай архітэктуры XVII ст. з’яўляўся маёнтак Радзівілаў у Дзяляцічах3. Княжацкія апартаменты мелі багатае аздабленне. У інтэр’еры вылучаліся печкі з каляровай кафлі «турэцкай работы», каміны «італьянскай работы» [23, с. 234]. З сярэдзіны ХІХ ст. у краінах Азіі і Еўропы шырока ўваходзіла ў карыстанне двухбаковая бязворсавая ўзорыстая тканіна ручной або мануфактурнай вытворчасці – кілімы. Імі засцілалі мэблю, упрыгожвалі і ацяплялі інтэр’еры. Найлепшай якасцю вызначаліся кілімы Персіі, Турцыі, Скандынавіі. 1 Найбольш старажытныя выцінанкі існавалі на радзіме паперы, у Кітаі, дзе вырэзванне з паперы — справа сямейная; для стварэння выцінанак майстры маюць спецыяльныя прыстасаванні для высечкі раслін, птушак, некаторых іншых аўтарскіх узораў; сем’і трымаюць у сакрэце і майстэрства вырабу паперы для выцінанкі. У старадаўніх дакументах узгадваецца, што ў 1562 г. на вуліцах Стамбула таксама, як і ў Кітаі, працавалі майстры-вырэзвальшчыкі. Выцінанка існуе здаўна ў Польшчы. На Беларусі распаўсюджанне выцінанкі (выразанкі, выстрыганкі) звязана з перыядам, калі папера становіцца даступнай для народнага мастацтва. 2 Ствараў выцінанкі і Ілля Рэпін, магчыма, ён навучыўся гэтаму ў беларускіх майстроў. У Дзяржаўным літаратурна-мемарыяльным музеі Якуба Коласа ёсць невялічкі партрэт народнага песняра Беларусі, зроблены з натуры французскім майстрам, у той час калі паэт вандраваў у Парыжы. 3

Знаходзіўся на беразе Нёмана, побач з мястэчкам, у цэнтры якога мелася гандлевая плошча, ад плошчы адыходзілі тры галоўныя вуліцы: Віленская, Наваградская і Уселюбская.

118

Узаемасувязі розных народаў знайшлі адлюстраванне ў фальклорнай творчасці беларусаў. Напрыклад, загадка пра млынок для чысткі збожжа (арфу) гучыць так: «Сітавіла-матавіла па-французску гаварыла, па-нямецку шапятала, па-турэцку лепятала» [31]. Прадстаўнікі шляхецкага роду Верашчакаў сталі ўладаль нікамі маёнткаў у Навагрудскім павеце ў XVIII ст. Нашчадак гэтага роду і ўладальнік Туганавічаў1 Міхал Верашчака любіў размаўляць пра старажытныя польскія роды, пра славутых людзей Рэчы Паспалітай2. У яго стайні гадавалася пяць розных жарабкоў турэцкай пароды, пра што мелася дакументальнае сведчанне. Міхал любіў сесці на ганку і загадаць фурману вывесці на двор коней, каб палюбавацца імі. Потым гладзіў іх, песцячы. Ён ніколі не дазваляў ездзіць на іх – ні ў вазках, ні пад сядлом [28, с. 298]. Доўгі час у модзе на адзенне панавалі ўсходнія (сармацкія) матывы. У XVII–XVIII стст. у судовых вопісах нанесенай шкоды па справах нападу на татараў сустракаюцца апісанні вопраткі, што дазваляе гаварыць пра ўсходнія рысы татарскага адзення. Выказванне польскага гісторыка Яна Тазбіра сведчыць наступнае: «Чым шляхціч багацей, тым больш яго ўбор нагадвае ўбранства турэцкіх вяльмож, нават самога турэцкага султана» [26]. Швейцарскі мастак Жан Эцьен Ліатар (1702–1789) быў у свой час папулярны тым, што ствараў невялікія, але вельмі яскравыя партрэты арыстакратаў. Ён шмат падарожнічаў, навучаўся ў Францыі, доўга жыў у Італіі, Аўстрыі, Англіі, Галандыі, Ру мыніі. Але асабліва Ліатар любіў Турцыю і нават напісаў некалькі аўтапартрэтаў у турэцкім уборы, з барадой і ў чалме. У парыжскім Луўры знаходзіцца напісаны ім партрэт месье Леветта и мадам Гальвані – героі апрануты па-турэцку і прадстаўлены на фоне ўсходняга інтэр’ера. 1 Назва Туганавічы звязана з пражываннем татараў; сярод татараў вядома прозвішча Туган-Бараноўскія. Туган-Бараноўскі, былы капітан рускай арміі, падтрымліваў паўстанне 1863 г. і стаў на чале атрада ў наваколлі Наваградка; прадстаўнік аднаго з заможных татарскіх родаў Адам Туган-Бараноўскі тайна перавозіў для паўстанцаў зброю з Прусіі. 2

Ва ўніверсітэцкія гады Адам Міцкевіч прыязджаў на вакацыі да сваёй маці ў Навагрудак і выпраўляўся з дому гасцяваць у Туганавічы. Ігнат Дамейка, які пазнаёміў Адама Міцкевіча з сямействам Верашчакаў, узгадваў, што клікала Адама найперш пачуццё да Марылі, але таксама і сяброўства з яе старэйшым братам Міхалам.

119

118

119

Безумоўна, апрануты ва ўсходнія ўборы чалавек, не мог не звяртаць на сябе ўвагу, у тым ліку процілеглага полу. Дазволім сабе праз прызму антрапамарфізму ўбачыць у беларускай народнай загадцы пра пеўня – «Турак маніць курак» – як раз знеш ні прывабны выгляд героя [14]. Сучасны ўзор дзіцячай загадкі мае, на наш погляд, развернутую ілюстрацыю таго ж самага зместу, калі за важным ваяводам ў чырвонай шапцы і атласным кушаку лёгка пазнаць таго, хто заманьвае курак: «Важный воевода, / Куриный вожак. / Красная шапка, / Атласный кушак»1. Цікавым для нас будзе і той факт, што ў інвентарнай кнізе вельмі каштоўнага збору беларускіх старажытнасцяў – Музея імя Івана Луцкевіча ў Вільні – у раздзеле «Малярства» значыцца: «Партрэт эміра Жэвускага, у турэцкай вопратцы»2, 3. Для многіх татараў-мусульман у наш час вызначальным у вопратцы застаецца галаўны ўбор. Вылучаецца мужчынскі галаўны ўбор чырвонага колеру ў форме ўсечанага конуса з матузком – феска4. Гэтая прыналежнасць нацыянальнага касцюма мужчын з краін Бліжняга Ўсходу і султанскай Турцыі знайшла трывалае месца ў мінулыя вякі і застаецца зараз ва ўбранні татарскіх святароў, а таксама асобных вернікаў-мусульманаў. Татарскую мячэць у Троках у свой час наведаў вядомы летапісец Марцін Кромер, якога здзівіў цюрбан, пакінуты мулой. Аб гэтым ён паведамляе ў апісанні, надрукаваным у 1578 г.: «У іх храме ў Троках, шмат гадоў таму бачылі мы цюрбан, што носіць гэты народ, пакінуты на прыметным месцы» [16]. Для тых, хто ў нашыя дні наведваў старадаўнюю мячэць у мястэчку 1

Яскравая карцінка створана Якубам Коласам у вершы «Храбры певень»: Па падворку певень ходзіць, Сыплюць куры чарадою – За сабою куры водзіць Як адна бягуць туды. І крычыць: – Сюды! Сюды! А калі хто кур пужае, Як кіўне ён галавою, Певень грозна загукае: – Хто такі там? Хто такі?

Кніга складзена братам і паплечнікам Івана Луцкевіча Антонам Луцкевічам (Вільня, 02.06.1922 г.). 3

У гэтыя ж часы Вільня была цэнтрам і адраджэння культурнага жыцця «літоў скіх татар». Таксама збіраўся братамі Крычынскімі музей, вялася асветніцкая дзейнасць, у тым ліку на адно з паседжанняў быў запрошаны прафесар Т. Ветулані, які паспавядаў аб наведванні Турцыі. 4

Назва паходзіць ад горада Фец (Фес) у Марока, дзе вытворчасць фесак была шырока распаўсюджана.

120

Іўе (Гродзеншчына), адразу паўстане перад вачыма ўбор імама Сулеймана Рафаловіча – зялёны халат і чырвоная феска.

Пад агульным небам У назву артыкула намі вынесены першыя радкі з верша гродзенскага паэта Юркі Голуба: Замкавая гара ў Навагрудку …Колькі аблокаў адсюль Думаў так падарожны адплыло нядаўна у Канстанцінопаль, на дзядзінцы 1 не скажа грабніца на Вавелі . Навагрудскага замка. Юрка Голуб, 1986 З Замкавай гары ў Навагрудку добра відаць і аблокі на небе, і ўсё наваколле. Колькі аблокаў з неба над былой сталіцай Вялікага Княства Літоўскага адплыло ў Канстанцінопаль? Ды хто стане лічыць аблокі?! Але, гледзячы на плывучыя па небе хмаркі, хочацца спадзявацца, што, калі пагоніць іх ветрык на поўдзень, будуць праплываць яны і над Крымскімі гарамі. «Калі з вяршыні гор, узнесеных у завоблачныя далі, глянуць на хмары, што плывуць над морам, то здасца, што яны ляжаць на вадзе ў выглядзе вялікіх белых астравоў. Я назіраў гэтую з’яву з Чатырдага… Чатырдаг – самая высокая вяршыня ў ланцугу Крымскіх гор на паўднёвым беразе; яна відна здалёку, амаль за 200 вёрстаў, з розных бакоў у выглядзе вялізнай хмары сіняватага колеру» [22]. Гэта заўвага Адама Міцкевіча да маскоўскага выдання «Крымскіх санетаў» 1826 г. У цыкле «Крымскіх санетаў» Міцкевіч закрануў самыя патаемныя куточкі душы чалавека, аб чым яскрава сведчаць шматлікія пераклады санетаў на розныя мовы2. Кожны гук, кожнае слова і кожны радок санета «Чатырдаг» мірзы, гучаць як малітва: 1 Вавель (Wawel) – узгорак ў Кракаве (Kraków), на левым беразе Віслы. З ХІ ст. па 1564 г. – галоўная каралеўская рэзідэнцыя. У гатычным кафедральным саборы магільны склеп польскіх каралёў, епіскапаў і вядомых нацыянальных дзеячаў – А. Міцкевіча, Ю. Славацкага, Ю. Пілсудскага, Т. Касцюшкі і інш.; ренесансавая капліца Жыгімонта І (1517–1533). Вавель занесены ЮНЕСКА ў спіс сусветнай спадчыны. 2 «Крымскія санеты» натхнілі Валенція Ваньковіча на стварэнне карціны «Міцкевіч на скале Аю-Даг» (упершыню выстаўлена ў Санкт-Пецярбургу, 1828). У гэтым палатне мастак дасягнуў прафесійнай смеласці і прадэманстраваў непаўторную адоранасць. Партрэт атрымаў такую папулярнасць, што Ваньковічу давялося выканаць некалькі маляўнічых копій, у тым ліку копію замовіў і сам герой карціны. У 1827 г. у Пецярбурзе друкуецца пераклад санэта «Чатырдаг» на персідскую мову, здзейсніў ад’юнкт Пецярбургскага ўніверсітэта Мірза Джафар Тапчыбаш.

121

Кніга складзена братам і паплечнікам Івана Луцкевіча Антонам Луцкевічам (Вільня, 02.06.1922 г.). 3

Назва паходзіць ад горада Фец (Фес) у Марока, дзе вытворчасць фесак была шырока распаўсюджана.

120

121

Прад веліччу тваёй заўжды спыняе крокі Жыхар тутэйшы й госць, о горды Чатырдагу! Сусвету мінарэт! Гор Крымскіх , падзішаху... Пераклад з польскай Ірыны Багдановіч. Адам Міцкевіч! Яго шчымлівае сэрца і геніяльны талент здолелі выказаць не толькі свае пачуцці, сваю тугу, але пачуцці і тугу па далёкай радзіме нашчадкаў крымскіх татараў, якія пакінулі яе шмат стагоддзяў таму. І нават разгневаны водгук аб «Крымскіх санетах» польскага паэта Каэтана Казьмяна гаворыць на іх карысць: «Не ведаю, што можна знайсці добрага ў санетах. У іх усё дрэнна, подла, брудна, цёмна; усё магчыма па-крымску, па-турэцкі, па-татарскі, але не па-польску...». Паэт вельмі лёгка выкарыстоўвае мусульманскую, татарскую лексіку. Для нас няма сумненняў – гэта адтуль, з роднага Наваградка, з мілай сэрцу Літвы, ад яе літоўска-татарскага люду. Звернемся да ўспамінаў аб Адаме Міцкевічу яго бліжэйшага сябра – Ігната Дамейкі: «Гэтыя два нашыя студэнты Наваградскай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд... прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак не шмат чым адрознівалася ад нашых вёсак і засценкаў [28, с. 295]. Два студэнты – гэта Адам Міцкевіч і Ян Чачот, якія былі разам з першага класа. Трэба адзначыць, што бацькі Яна Чачота, калі пераехалі з Рэпіхава, то жылі ў недалёкім ад Наваградка фальварку Лоўчыцы. Менавіта Лоўчыцкая татарская парафія лічыцца адной з самых старажытных на землях Беларусі. Продкі па мацярынскай лініі старэйшага сябра Адама Міцкевіча Тамаша Зана жылі ва Уздзе. Былі яны ўніятамі, але не маглі не ведаць татараў з Узды, а некаторыя сябры Тамаша называлі яго Магаметам. Звесткі пачатку ХІХ ст. аб колькасці жыхароў Навагрудка з ліку татараў сведчаць аб іх зніжэнні. Так, у 1817 г. з 1571 жыхара горада вылучалася 319 татараў. Гэтыя лічбы ці сведчанне няпоўнага ахопу, ці наступстваў (не абавязкова смерці) вайны 1812 г. Перапіс 1861 г. сведчыць, што колькасць татараўмагаметан вярнулася да колькасці канца ХVІІІ ст.: паводле веравызнанне жыло ў горадзе 246 магаметан-мужчын і 223 жанчыны. Восенню 1858 г. Вінцэсь Каратынскі рабіў свае падарожныя запісы «Наваградчына і Наваградак» (упершыню надрукаваныя ў «Gazeci Codziennej», №№ 306–308, 315, 316 за 1858 г.): «У татараў здавён у Наваградку ёсць свая мячэць, здаецца, заўсёды, так, як 122

і сёння, драўляная... Паводзіны насельнікаў горада, хрысціян і татараў, узорныя; узаемаадносіны шчырыя, простыя, амаль вясковыя; бура пачуццяў, якая стрымліваецца рэлігіяй і славянскаю лагоднасцю; прастата, ветлівасць, гасціннасць – усё гэта ўяўляецца вельмі сімпатычным». Вядома, што ў 1854 г. Таўрычаскім магаметанскім духоўным упраўленнем, якому былі падначалены мячэці заходняй часткі Расійскай імперыі, выда дзена даведка, пры якой пераправодзіцца на разгляд губернскага Мінскага праўлення прадстаўлены хатыпам Навагрудскай саборнай мячэці Багдановічам прыгавор мясцовых прыхаджан аб хадайніцтве пра дазвол на пабудову новай мячэці ў г. Навагрудку. З даведкі вынікае, што сабраны патрэбныя сродкі і дакументы дзякуючы хадайніцтву адстаўнога маёра Асановіча аб дазволе пабудовы яго клопатамі ў Навагрудку новай драўлянай мячэці. У Крыме Міцкевічу было дарэчы ўзгадаць вопыт зносін з прадстаўнікамі навагрудскіх мусульманаў. Пазней у «Пане Тадэвушы» ён адлюструе гарачыя развагі сяброў, аб’яднаных бяседай за агульным сталом, аб сваіх шляхецкіх радаводах: «У гербе крыж, – сказаў Падгайскі, – значыць, скрыта алюзія, што род ідзе ад неафіта». «Фальш! – крыкнуў Бірбаш, – я з графоў татарскіх, знаю, а крыж у гербе ‟Карабель” таксама маю». «Парай, – Міцкевіч крыкнуў, – гэта герб князёўскі, Пра гэта многа піша ведамы Стрыйкоўскі!» Як бачым, два шляхцічы Бірбаш і Міцкевіч – побач. Яны маглі паразумецца, бо «з дзяцінства шанаваў (Адам) набожных, хінуўся да людзей актыўных, неабыякавых да жыцця і больш за ўсё цаніў тых, хто па-сапраўднаму любіў свой край, бацькаўшчыну; не хаваў ён непрыязнасці да людзей ненатуральных, фальшывых ці схільных прыніжацца перад сілай альбо маёнткам, не цярпеў прэтэнцыёзнасці; бязлітасна выкрываў самахвальства, але хутчэй мог зразумець людзей ганарыстых, чым тых, што прыкідваліся залішне сціплымі» [28, с. 295]. Сумеснае пражыванне, актыўны ўдзел татараў у абароне інтарэсаў агульнай краіны дазволілі старэйшаму брату Адама Міцкевіча Францішку запісаць у сваім дзённіку: «Гэты народ незвычайна патрыятычны. Ён вядомы сваёй сардэчнасцю, кожны з іх нічым не здрадзіць веры. Не было выпадку, каб за злачынствы, крадзёж 123

судзілі татарына… акуратныя, працавітыя, смелыя, спрытныя, яны непахісна верныя свайму слову і рашэнню» [8]. Трэба сказаць, што духоўнае жыццё татараў не заставалася без падтрымкі філаматаў. Існавалі спробы перакладу Кур’ана на польскую мову, і гэтаму спрыялі асабліва тыя, хто меў дачыненне да Наваградчыны. Ігнат Дамейка яшчэ ў сярэдзіне 1829 г. ад імя навагрудскіх татараў падпісаў дамову з віленскім выдаўцом Тэафілам Глюксбергам. Паведамленні Ануфрыю Петрашкевічу ў маскоўскую высылку аб перакладзе з’явіліся ў 1828–1830 гг. у лістах Дамейкі з Заполля1. Ёсць меркаванні, што пераклад здзяйсняўся па французскаму «La Coran» Claude Savary, выда дзеным двухтомнікам у 1821 г. [7]. Адам Міцкевіч, калі апынуўся ў Турцыі, спрабаваў вучыцца арабскаму пісьму. Аўтограф (копія) з яго практыкаваннямі ў арабскай каліграфіі ёсць ў музеі ў Навагрудку. У Канстацінопалі жыў Міцкевіч ў квартале Галата, затым у махаллі Пера. У Пера пачаў пісаць драму «Якуб Ясінскі, або Дзве Польшчы», героем якой быў генерал-лейтэнант Рэчы Паспалітай, а таксама паэт-рамантык, выхаваны на ідэях Французскай рэвалюцыі, паплечнік Тадэвуша Касцюшкі, татарын па паходжанні, які паклаў сваё жыццё пад час нацыянальна-вызваленчага паўстання 1794 г. Лёс не даў магчымасці здзейніць задумы. Адам Міцкевіч памёр раптоўна 26 лістапада 1855 г. у час эпідэміі халеры ў Канстанціно палі. У сувязі з гэтым па дывізіі султанаўскіх казакаў камандзірам быў аб’яўлены загад аб трохмесячнай жалобе. 30 снежня 1855 г. афіцэры труну з забальзаміраваным целам паэта ўстанавілі на падводзе, у якую было запрэжана пара валоў. Разам з падводай, пакрытай чорным сукном, ішлі ў жалобнай працэсіі эмігранты з былой Рэчы Паспалітай, а таксама балгары, баснійцы, сербы, харваты, чарнагорцы, армяне, туркі, грэкі, габрэі, албанцы, італьянцы, французы [20, с. 41]. І праз 150 гадоў Адам Міцкевіч яднае народы і краіны, сярод якіх Польшча і Беларусь, а таксама Турцыя. Прапаноўваем пераклад з турэцкай мовы верша «Неба»2 [24]. 1 2

Месцілася ў 10 км ад Ліды.

Вучэбнай праграмай дашкольнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь рэкамендуюцца для выкарыстання ў працы з дзецьмі творы замежных паэтаў. Пачатак спісу твораў для дзяцей ад чатырох да сямі гадоў выглядае наступным чынам: Я. Бжехва. «Клей» (польск., пер. Б. Заходера); А. Дэви. «Дожди» (инд., пер. И. Токмаковой); Ф. Грубин. «Очки», «Качели», «Слёзы» (чеш., пер. М. Ландмана); Ф. Х. Дагларджа. «Две птицы», «Небо», «Горы» (тур., пер. Я. Акима) и др.

124

Лічым, што гэта будзе найлепшым завяршэннем нашага артыкула і яскравым сведчаннем таго, што Неба, Сусвет – агульныя, яны ўсіх нас яднаюць… Почему небо движется, мама? Даже когда я на месте стою, Кажется будто иду. Почему небо, как озеро, мама, А я пить не могу из него На ходу? Почему небо так близко, мама, А я не могу пройти по нему? Небо всё время глядит на меня И даже ночью не спит. Почему? Небо. Ф. Х. Дагларджа, пер. с турецкого Якава Акима.

Спіс літаратуры 1. Александровіч, Р. Татарскі след у назвах зямлі беларускай / Р. Александровіч// Материалы ІХ междунар. науч.-практ. конф. «Тюркские народы в истории Беларуси»: в 2 ч. – Минск, 2005. – Ч. 2. 2. Александровіч, Я. Міхайла Цішкевіч / Я. Александровіч// Полымя. – 1968. – № 4. 3. Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. – Мінск, 1996. –Т. 1. 4.Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. – Мінск, 1996. – Т. 2. 5. Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. – Мінск, 1997. – Т. 4. 6. Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. – Мінск, 1999. – Т. 8. 7. Вуйтик, З. Филомацкий перевод Аль-Корана для Новогрудских татар / З. Вуйтик; пер. с пол. И. Александровича // Байрам. – 1995. – № 1. 8. Гайба, М. П. Сэрцу мілая Айчына: вобраз радзімы ў жыцці і творчасці Адама Міцкевіча / М. П. Гайба. – Баранавічы, 2008. 9. Грыцкевіч, А. П. Янычары ў Беларусі // Материалы ІХ междунар. науч.-практ. конф. «Тюркские народы в истории Беларуси»: в 2 ч. – Минск, 2005. – Ч. 1. 10. Дадзіёмава, В. У. Гісторыя музычнай культуры Беларусі ад старажытнасці да канца XVІІІ ст. / В. У. Дадзіёмава. – Мінск, 1994. 11. Думін, С. У. Беларускія татары: мінулае і сучаснасць / С. У. Думін, І. Б. Канапацкі. – Мінск, 1993. 12. Дучыц, Л. Археалагічныя помнікі ў назвах, вераваннях і паданнях беларусаў / Л. Дучыц. – Мінск, 1993. 13. Кавко, А. Татарская диаспора в культуре Беларуси / А. Кавко // Вывучэнне і захаванне культурнай спадчыны татарскага народа на Беларусі. – Мінск, 1999.

125

Месцілася ў 10 км ад Ліды.

124

125

14. Каляндар «Заранка» на 1919 год (Мінск). 15. Кітаб. Складанне: Якуб Хасяневіч. – Мяст. Смілавічы Ігуменскага павета Мінскай губ., 1837 студзень – 1840 чэрвень. 16. Лакотка, А. І. Бераг вандраванняў, ці Адкуль у Беларусі мячэці / А. І. Лакотка. – Мінск, 1994. 17. Легенды і паданні. Серыя «Беларуская народная творчасць». – Мінск, 1983. 18. Лыч, Л. М. Назвы зямлі беларускай / Л. М. Лыч. – Мінск, 1994. 19. Лыч, Л. М. У асяроддзі хрысціянскага свету / Л. М. Лыч. – Мінск, 2006. 20. Мірачыцкі, Л. Светлым ценем Адама Міцкевіча: эміграцыя з Наваградчыны / Л. Мірачыцкі. – Мінск, 1994. 21. Міцкевіч, А. Пан Тадэвуш, альбо Апошні наезд у Літве /А. Міцкевіч; пер., камент. Я. Семяжона; прадм. К. Цвіркі. – Мінск, 1998. 22. Міцкевіч, А. Санеты-Sonety / А. Міцкевіч; уклад. У. Мархеля; пер. з пол. У. Мархеля, І. Багдановіч. – Мінск, 1988. 23. Памяць: гісторыка-дакумент. хроніка Навагрудскага раёна. – Мінск. 24. Пралеска. Хрестоматия: пособие для педагогов учреждений дошкольного образования: в 5 ч. – Минск, 2011. – Ч. 1. 25. Сахута, Я. М. Народнае мастацтва Беларусі / Я. М. Сахута. – Мінск, 1997. 26. Тазбир, Я. Привилегированное сословие феодальной Польши / Я. Тазбир // Вопросы истории. – 1977. – № 12. 27. Фаязов, Ф. Союз Креста и Полумесяца / Ф. Фаязов // Жизнь. – 2000. – № 10 (70). 28. Філаматы і філарэты. Зборнік / уклад., пер. польскамоўных твораў, прадм., бібліяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі К. Цвіркі. – Мінск, 1998. 29. Шур, В. Беларускія ўласныя імёны: беларуская антрапаніміка і тапаніміка: дапаможнік для настаўнікаў / В. Шур. – Мінск, 1998. 30. Этнаграфія Беларусі: энцыклапедыя. – Мінск, 1989. 31. Federowski, M. Lud Bialoruski na Rusi Litewskiej / M. Federowski. – Warszawa, 1935. – Т. II.

126

Е. И. Ядченко

Тема турецкой иммиграции в Германию в учебнике по немецкому языку, или Формирование толерантности будущего специалиста-международника 1. Турецкая иммиграция в Германию как предмет политических и общественных дискурсов Проблемы, с которыми сталкивается определенное общество в результате миграции, наиболее остро проявляют себя в современном глобализованном мире. Иммиграционная история Германии послевоенного периода восходит к концу 50-х годов: как страна с разрушенной экономикой Германия нуждалась в дополнительных трудовых ресурсах, которые бы воплощали в жизнь продекларированную Людвигом Эрхардом идею «немецкого экономического чуда». Для выполнения данной задачи в страну направились потоки гастарбайтеров из бывшей Юго славии, Польши, Италии и Турции. Именно последние внесли наибольший вклад в становление экономики Германии, однако парадоксальным образом стимулировали целый ряд дискуссий и конфликтов в социально-политической области данного государства. С обострением экономического кризиса дискурс миграции и мигрантов, кажется, начинает набирать новый оборот. В частности, можно наблюдать усиление голоса право-экстремистского крыла вокруг таких вопросов, как образование и квалификация мигрантов (‘безработные’, ‘получатели социальных пособий’); замкнутость и изолированность национальных сообществ мигрантов (наличие своеобразных параллельных обществ, национально-культурных гетто); внешность мусульманских женщин (ношение хиджаба, паранджи); положение женщины в мусульманских культурах (‘отсутствие равноправия’, ‘изолирование от общества’, ‘мировоззренческая ограниченность’) [4], [13], [6]. 127

126

Е. И. Ядченко

Специфическое значение, закрепляющее за мигрантами статус «изгоев общества», «чужих», конституируется в ходовой лексике, метафорике, как, например, ‘производительная машина’ (‘Gebärmaschine’ – о мусульманской женщине, многодетной матери); ‘наводнение бесприютных’ (‘Asylantenfluten’ – об увеличении числа лиц, просящих убежище); ‘переполненные лодки’ (‘die übervollen Booten’ – о европейских государствах, принимающих беженцев); ‘падающие от изнеможения дома’ (‘zusammenbrechende Häuser’ – о европейских странах, предоставляющих социальные гарантии беженцам) [9; 7]. На сегодняшний день турецкое сообщество является самым многочисленным среди мусульман, проживающих в Германии (около 2 млн). Многие из них уже давно получили гражданство Германии и, более того, являются мигрантами второго или третьего поколения, которые не знают никакой другой родины кроме Германии. Тем не менее, среди немецкого населения Германии двойная социализация турецких мигрантов порождает массу недовольств и упреков (‘ведут замкнутый образ жизни’, ‘образуют в Германии «параллельные общества»’, ‘неохотно интегрируются в немецкое общество’ и пр.). Подобного рода суждения закрепляются в общественных дискурсах и транслируются СМИ по всему миру [11; 8]. Для людей, которые не имели личного контакта с современной Германией, СМИ очень часто являются единственным источником, питающим представление людей о мусульманских мигрантах. И зачастую оно таково: «мусульманская миграция – это угроза для всей европейской культуры».

2. Что такое опыт миграционной политики и как ему обучать? В данной работе хочется обратиться к вопросу формирования личностных и профессиональных качеств будущего специалиста-международника – понимания феномена «чужое», толерантности по отношению к мусульманским мигрантам, уважение их культуры и религии. Как показывает опыт, большинство белорусских студентовмеждународников в первые годы обучения в университете имели только теоретический контакт с Германией и почти никак не соприкасались со страной, обществом, культурой практически. 128

Так как в Беларуси на сегодняшний день проживает очень небольшое количество мусульман, студенты зачастую имеют довольно поверхностное представление о мусульманской культуре, религии, образе жизни. Тем не менее, нередко на первый план выступают суждения о мусульманских мигрантах как тех, кто «засорил европейскую культуру», «не уважает европейские ценности», «далеки от цивилизации». Сегодняшние студенты, возможно, уже в недалеком будущем будут принимать важные решения в миграционной политике своей страны. Поэтому, как мне видится, борьба с часто необоснованными стереотипами в отношении мусульманских мигрантов, акцентирование «человеческого лица» миграции должна стать важным направлением работы с данной целевой группой. Вариант реализации данной стратегии я хочу представить на примере разработанной мною концепции занятия по немецкому языку по теме «Турецкая иммиграция в Германию», а вместе с тем продемонстрировать, как возможно бороться с исламофобией, повышать чувствительность учащихся к человеческому фактору миграции, формировать толерантность по отношению к национально-культурным меньшинствам. Данная концепция была разработана мною в процессе работы со студентами факультета международных отношений БГУ. Достижение данной цели, на мой взгляд, должно осуществляться путем реализации следующих шагов: 1) Формирование понимания миграции как глобального, не всегда хорошо управляемого процесса, который – под давлением обстоятельств (войны, безработицы, нужды, голода) – может сводить в одном географическом пространстве совершенно разных по своим культурно-религиозным характеристикам людей. Этот процесс зачастую необратим. Так, например, изгнание третьего поколения мигрантов из страны, некогда предоставившей убежище, было бы, по меньшей мере, негуманным и противоречило бы демократическим принципам. Таким образом, толерантность по отношению к «инаковости» – иным культурам, способам жизни и мышления – является одной из важнейших стратегией решения проблемы. 2) Акцентирование внимания на человеческих аспектах миграции. В глобальные миграционные процессы вовлечены люди – со своими биографиями и судьбами, ожиданиями 129

и страхами и со своей социализацией. И в этом отношении мусульманская культурная традиция демонстрирует, по сравнению с европейской, значительные отличия. Вскрыть эти отличия, показать, какую роль играют культура, традиции, религия для мировоззренческой ориентации турецких мигрантов, как они обуславливают их повседневное поведение – значит, на шаг приблизить учащихся к пониманию мусульманских мигрантов. Как мне видится, для реализации данной стратегии необходимо использование таких сценариев, с которыми мог бы себя идентифицировать каждый учащийся – показ типичной мусульманской повседневности «изнутри», в рамках определенной семьи, квартиры. Таким образом, становится возможным стимулирование «вживания в роль другого» на занятии, а значит – формирование понимания и толерантности. 3) Формирование представления о культуре как о подвижном конструкте [5], который приобретается человеком в процессе социализации, а не свойственен ему от рождения. Во-первых, это становится возможным посредством акцентирования внимания на различиях национально-культурной идентичности в рамках одной турецкой семьи (на примере разных поколений). С другой стороны, в рамках моей концепции становится возможным одновременное рассмотрение трех культур в их сравнении – немецкой, турецкой и своей собственной белорусской, а значит, подход к турецкой культуре не как к «чужой», а как к одной возможности миропонимания и миропорядка, в котором намечаются некие подобия и со своей культурой. 4) Репрезентация стереотипов, закрепленных в общественных дискурсах Германии и транслируемых СМИ (нежелание интегрироваться, изучать немецкий язык) с иной перспективы – неэффективной миграционной и интеграционной политики в Германии, отсутствие языковых программ, которые стимулировали бы его изучение вплоть до начала XXI в. Таким образом, становится возможной актуализация у учащихся идеи альтернативной интеграционной политики.

3. Soft power или политика мягкой силы. Какой Германия хочет видеть себя в мире? Понятие soft power или же политика мягкой силы введено в оборот в 1999 г. Джозефом Най. Как отмечает сам автор, «осно130

вами мягкой силы являются культурные и политические ценности, институты, которые способны притягивать других, «хотеть того, чего хотите вы» [10, с. 31]. На сегодняшний день существуют как сторонники, так и критики этой политики (якобы она рассчитана на длительное время, носит манипулятивный характер). Мне бы хотелось сосредоточить внимание на примере позитивного эффекта политики мягкой силы – деятельности Института имени Гёте. Институт имени Гёте был создан в 1953 г. как организация, на которую была возложена особая миссия – формирование в мире положительного и привлекательного образа Германии, утраченного в результате второй мировой войны. Реализация данной цели виделась руководству Германии в двух основных направлениях – образовательном и культурном. Так, в 2010 г. годовой бюджет Института имени Гёте составил около 334 млн евро. При этом основные выплаты МИДа Германии составили 223,15 млн евро, денежные поступления от языковых курсов в самом Институте имени Гёте, пожертвования спонсоров, а также третьих лиц – 61,63 млн евро. Помимо этого оборот региональных институтов, полностью финансирующих себя, составил 50,44 млн евро. Одним из важнейших аспектов образовательного направления работы Института имени Гёте является создание учебников, по которым в дальнейшем осуществляется обучение немецкому языку как на самих языковых курсах (обязательно), так и в иных учебных заведениях мира (в Беларуси – факультативно). Достижения гуманитарных наук в последние десятилетия позволили переосмыслить роль учебника по иностранному языку в образовательном процессе. Отныне это особый мир, который не просто сводит воедино учебный материал, а, по сути, является своеобразной репрезентацией мира реального – мира реалий новой культуры, а вместе с ним и мира моделей коммуникации [1], определенной системы ценностей [14], которая предлагается в качестве образцовой. Помимо аспекта содержания учебного материала переосмысливается и роль учащегося в учебном процессе. Так, помимо коммуникативного подхода [2], широкое признание получают дискурсивный и межкультурный [3] подходы, согласно которым учащийся не обучается навыкам 131

говорить, писать, читать, понимать, а говорить, писать, а приобретает их исключительно на аутентичном материале, репрезентирующем своеобразие самой культуры [3]. С такой перспективы успех обучения зависит от того, насколько учащийся может идентифицировать себя с данным содержанием, видеть себя в нем как адресат (мне пытаются донести информацию, спрашивают о моем мнении, впечатлении, я могу внести вклад в дискуссию о предмете) [12]. Однако, если второй аспект в обучении иностранному языку заявлен во всеуслышание и широко транслируется среди педагогической элиты (организация многочисленных семинаров, тренингов, курсов по повышению квалификации для преподавателей), то первый аспект является, скорее, «вещью в себе» и своими корнями уходит в сферу политики. Был проведен анализ учебников по немецкому языку, издаваемых такими известными издательствами, как Cornelsen, Langenscheidt, Hubert. В результате анализа были выявлены следующие закономерности: • Миграция и мигранты почти во всех случаях рассматриваются как отдельный тематический блок и не интегрируются в другие темы (например, «Отношения», «Повседневная жизнь Германии», «Свободное время и хобби» и др.). Только в одном учебнике – deutsch.com 3 – появляется изображение африканской девочки на страницах главы, не рассматривающей специально тему мигрантов, а сконцентрированной на представлении немецкой реальности. • Тема миграции рассматривается в большинстве случаев на примерах европейской миграции и не затрагивает аспектов мусульманских переселенцев (гастарбайтеров). Учебники, на которых хотелось бы остановиться подробнее, были выбраны по следующим критериям: 1) средний уровень сложности (B1 – B1+), позволяющий интегрировать содержание социально-политической тематики; 2) новые учебники, появившиеся на рынке образования в последние годы; 3) учебники, в которых затрагиваются такие аспекты, как миграция, мигранты, мусульманская культура. Это 1) studio d (B1), 2) Ausblick (B1+) 3) deutsch.com 3 (B1). 3.1.«Studio d B1». Глава 9 «Миграция» (Migration). В данном учебнике миграция рассматривается как глобальный историче132

ский процесс, который охватил весь мир. На методически-дидактическом уровне авторы предлагают работу с картой мира с целью визуализировать глобальные миграционные процессы. Авторы рассматривают в целом общие причины миграции, ожидания и страхи людей в чужой стране и игнорируют отдельные региональные характеристики. Иными словами, авторов меньше интересуют собственные социальные и культурные процессы, спровоцированные массовой иммиграцией в Германию. Аналогично, тема коммуникации и взаимодействия различных культур и религий в рамках Германии почти не находит места на страницах главы. Хотя в дополнительном пособии для преподавателей авторы и высказывают желание персонализировать миграцию на «живом» материале отдельных биографий, здесь очевидна определенная селективность выборки примеров: либо это европейские мигранты (итальянец, француженка, полька) либо – в случае обращения к турецкой теме – выдающиеся личности, получившие известность в определенных кругах (режиссер турецкого происхождения). Таким образом, формируется образ положительной или, по меньшей мере, бесконфликтной интеграции мигрантов в национально-культурное сообщество Германии. 3.2. «Ausblick B1+». Глава 1 «Контакты за пределами границ» (Kontakte über Grenzen). Данный учебник представляет для нас интерес в том смысле, что здесь впервые затрагивается тема мусульманских «иностранцев», а именно – в рамках подтемы «Немецко-афганский обмен школьниками». Так, на страницах учебника по немецкому языку впервые появляются такие аспекты, как мусульманская повседневность, традиции и обычаи. Авторы акцентируют внимание учащихся на особенностях мусульманского образа жизни, культуре питания, традициях, отношениях между мужчиной и женщиной, модели поведения учителя и учеников, религии афганского народа. Ключевая фраза концепции, лежащей в основе данной главы, появляется в структуре текста, предложенного для чтения: «воспитывать открытость и толерантность по отношению к другим людям и культурам» («Offenheit und Toleranz gegenüber anderen Menschen und Kulturen erziehen»). Однако речь здесь идет, скорее, о дипломатических отношениях – культурному обмену 133

между двумя отдаленными друг от друга странами, а не о сов местном проживании различных по своей природе, культуре, религии людей в рамках одной страны, их взаимодействии и взаимопонимании. Таким образом, концепция урока не предполагает соприкосновения учащихся с актуальными социальными процессами в Германии. 3.3. Учебник «deutsch.com 3». Глава 38 «Культуры» (Kulturen). В основу данной главы учебника положена идея многоязычия как цели европейской языковой политики. При этом в главе отводится определенное место и теме мигрантов. Авторами рассматривается случай мультикультурной семьи, в которой отец – швед, а мать – индианка. С перспективы индианки авторы рисуют позитивный образ бесконфликтного сосуществования мигрантов в рамках чужой культуры – полноценную интеграцию в немецкую культуру и непрекословное признание европейских ценностей. Подобную концепцию я склонна обозначить как наивную репрезентацию, которая принципиально не соответствует реальности (такой подход очень характерен для более ранних учебников).

4. Тема турецкой иммиграции в Германию в рамках обучения немецкому языку: новая концепция, ориентированная на гуманизацию знаний Предлагаемая концепция разработана на основе следующих материалов: а) результаты диссертационного исследования по теме «Картины фрагментов мира, репрезентированные в дискурсе миг рантов, проживающих в современной Европе (Беларусь, Германия); б) результаты исследования темы иммиграции в Германии в рамках стажировки в институте языковых и социальных исследований, г. Дуйсбург [15]; в) исследование, специально проведенное для разработки данной концепции в рамках курса повышения квалификации в г. Мюнхене (качественное интервью/беседа с турецкой семь ей Оцопек, проживающей в Германии; качественные интервью с экспертами – сотрудниками головного института имени Гёте в г. Мюнхене). 134

Материал для главы учебника. Семантической основой концепции послужили аудиотекст интервью с семьей Оцопек, состоящий из двух частей: 1) особенности повседневной жизни турецкой семьи Оцопек (кухня, досуг, повседневная жизнь, праздники и традиции); и 2) проблемы турецких гастарбайтеров в первое время после переезда; текст для чтения, представляющий информацию об истории и причинах турецкой иммиграции в Германию; интересах обеих сторон; специфике сосуществования турецких мигрантов в рамках государства и общества Германии; вкладе турецких мигрантов в экономику Германии. Помимо этого, текст предлагает учащимся альтернативный взгляд на проблему недостаточно эффективной интеграции турецких мигрантов в общество Германии – отсутствие интеграционных и образовательных программ для мигрантов вплоть до начала 2000-х годов, игнорирование языковых проблем мигрантов, запоздалое принятие закона о миграции и др. Соотношение между текстами для аудирования и текстом для чтения, пожалуй, можно отразить формулой «От частного случая (семья Оцопек) к обобщению и типизации (ситуация турецкой иммиграции в целом)». Цели обучения. В основу концепции занятия положены две цели обучения: 1) ведение дискуссии о проблемах интеграции турецких мигрантов в Германии; 2) разработка проекта по интеграции мусульманских мигрантов в Беларуси (выносится на домашнюю работу). Иначе, прежде чем приступить к разработке проекта по интеграции мусульманских мигрантов в Беларуси, учащиеся должны изучить и проанализировать немецкий опыт турецкой иммиграции. Поскольку данная тема затрагивает аспекты толерантности, человеколюбия, мирного сосуществования различных народов, важную роль в концепции приобретают цели обучения, ориентированные на формирование отношений и установок: 1) формирование способности учащихся понимать психологический фон миграционных процессов; 2) формирование способности «вчувствования» в состояние социальной маргинализации «инаковых» (инакомыслящих, ведущих иной, отличный образ жизни); 3) развитие аналитической способности учащихся осознавать и измерять масштаб последствий ошибочных политических решений на отдельные чело135

веческие судьбы и социальные процессы в целом. Достижение данных целей возможно только при условии тщательного планирования и структурирования важных компонентов содержания (активация в нужном месте и в нужное время фоновых знаний учащихся, порционная подача информации, стратегическое прерывание информационного потока и стимулирование интереса к дальнейшему содержанию, формирование ожидания учащихся). Пошаговая реализация концепции. 1

Цели этапа

Содержание

Введение в тему. Активация фоновых знаний учащихся. Стимулирование предположений 1) по содержанию картинок; 2) по содержанию заглавия

Учитель задаёт мотивирующие вопросы: Что Вы видите на картинках? В какой стране живут эти люди? В какой культуре они живут? Вопросы по заголовку («Мы здесь иностранцы и там мы Almanger»): Как Вы думаете, кому может принадлежать данное высказывание? Что имел в виду этот человек под словами «здесь» и «там»? Что может значить слово Almanger?

Знакомство с семьёй Оцопек: повседневность, быт, традиции и обычаи

Учащиеся рассматривают фотографии главных героев, знакомятся с информацией; высказывают свои предположения об истории и образе жизни данной семьи; слушают аудиотекст – перепроверяют свои гипотезы. Учащиеся используют в качестве вспомогательных средств краткие комментарии к таким культурным реалиям, как Bulgur, Couscous, Ramadan, Kurban. Учащиеся сравнивают турецкую культуру с белорусской

Материал 6

Шаг А Sprechen

7 2

136

Демонстрирование привлекательных сторон турецкой культуры (кухня). Вовлечение учащихся в турецкую культуру в качестве участников

Учащиеся знакомятся с рецептом одного блюда турецкой кухни (визуальный образ + текст). Учащиеся имитируют приготовление блюда (ролевая игра: поход за покупками, приготовление)

Шаг В Hören Часть 1

Шаг А Дополнительный материал

Стимулирование дальнейшего интереса. Актуализация гипотез учащихся. Знакомство с трудностями семьи в первые годы миграции

Учитель задает вопрос: Как Вы думаете, с какими проблемами столкнулась семья Оцопек в первые годы жизни в Германии? Учащиеся слушают текст, перепроверяют гипотезы

Анализ полученных знаний. Формулирование проблемы

Учащиеся дополняют предложения, вписывая в пропуски высказывания о проблемах мигрантов в Германии в сравнительной перспективе (раньше и сейчас). При этом учащиеся тренируют грамматические навыки

Шаг С Schreiben

Получение новой информации. Сопоставление её с имеющейся прежде информацией. Работа с понятиями. Обобщение знаний

Учащиеся читают текст: знакомятся с целостной картиной турецкой иммиграции в Германию. Учащиеся сопоставляют отдельный случай и целостную картину. Учащиеся работают над ключевыми лексическими понятиями: Herkunftssprache (язык страны происхождения), Sprachförderung (стимулирование изучения языка), Gesellschaft (общество), Heimat (родина), Zuwanderungsgesetz (миграционный закон)

Шаг D Lesen

Анализ ситуации турецкой иммиграции Формирование собственной позиции

Учащиеся участвуют в дискуссии, в которой принимают одну из двух возможных позиций: а) турецкие иммигранты являются частью современной Германии; б) турецкие иммигранты представляют собой параллельное общество и не являются частью современной Германии

Шаг E Sprechen

Разработка проекта «Стимулирование интеграции (мусульманских мигрантов) с целью мирного сосуществования»

Учащиеся разрабатывают в малых группах проект по одному из направлений: 1) стимулирование культурного обмена между мигрантами и принимающим обществом; 2) стимулирование коммуникации среди мигрантов и принимающим обществом; 3) стимулирование использования мигрантами языка принимающего общества; 4) помощь в повседневной жизни мигрантов со стороны принимающего общества. Учащиеся продумывают временные рамки и возможные источники финансирования своего проекта

Проект (домашнее задание)

Шаг В Hören Часть 2

137

Цели этапа

Содержание

Знакомство с семьёй Оцопек: повседневность, быт, традиции и обычаи

Материал 6

Шаг А Sprechen

7 2

136

Шаг В Hören Часть 1

Шаг А Дополнительный материал

Анализ полученных знаний. Формулирование проблемы

Шаг С Schreiben

Шаг D Lesen

Анализ ситуации турецкой иммиграции Формирование собственной позиции

Шаг E Sprechen

Разработка проекта «Стимулирование интеграции (мусульманских мигрантов) с целью мирного сосуществования»

Проект (домашнее задание)

Шаг В Hören Часть 2

137

Список литературы 1. Ухванова-Шмыгова, И. Ф. Дискурсные методики в социологическом исследовании: учеб.-метод. комплекс для студ. фак. философии и социальных наук / И. Ф. Ухванова-шмыгова. – Минск, 2003. 2. Bimmel, Peter, Kast, Bernd, Neuner, Gerd. Deutschunterricht planen. Arbeit mit Lehrwerkslektionen. Fernstudieneinheit 18. – Berlin/München, 2003. 3. Bischof, M. Kessling, Viola, Krechel, Rüdiger. Landeskunde und Literaturdidaktik. Fernstudieneinheit 3. – Berlin/München: Langenscheidt, 1999. 4. Friedrich, Sebastian (Hg.): Rassismus in der Leistungsgesellschaft Analysen und kritische Perspektiven zu den rassistischen Normalisierungsprozessen der Sarrazindebatte‹. – August 2011, Münster. 5. Hall, Stuart. Rassismus und kulturelle Identität: Ausgewählte Schriften 2 / Stuart Hall. – Hamburg/Berlin, 1994. 6. Jäger, Margarete. Einwanderung im deutschen Alltagsdiskurs. Eine diskursanalytische Untersuchung / Jäger, Margarete. – Münster, 2008. 7. Jäger, Siegfried. Kritische Diskursanalyse: Eine Einführung / Jäger, Siegfried. – Duisburg, 2001. 8. Jäger, Siegfried. Halm, Dirk (Hg.). Mediale Barrieren: Rassismus als Integrationshindernis / Siegfried Jäger. – Münster, 2008. 9. Jäger, Siegfried. Januschek, Franz. Der Diskurs des Rassismus / Siegfried Jäger. – Münster, 2006. 10. Nye, Joseph S.: Soft power. The means to success in world politics. – New York 2004. – 346S. 11. Raden, Rolf van, Jäger. Siegfried (Hg.). Im Griff der Medien: Krisenproduktion und Subjektivierungseffekte. – Münster, 2009. 12. Reisener, Helmut. Motivierungstechniken im Fremdsprachenunterricht. Übungsformen und Lehrbucharbeit mit englischen und französischen Beispielen. – Ismaning, 1989. 13. Sarrazin, Thilo (2010). Deutschland schafft sich ab: Wie wir unser Land aufs Spiel setzen. – DVA. 14. Scheller, Ingo. Erfahrungsbezogener Unterricht. Praxis, Planung, Theorie für Deutsch, Sozialkunde, Geschichte, Geographie, Kunst. – Frankfurt/Main, 1981. 15. Wamper, R. Das hat doch nichts mit uns zu tun: Die Anschläge in Norwegen in deutschsprachigen Medien / R. Wamper, E. Jadtschenko, M. Jacobsen. – Münster, 2011.

Содержание Каваленя А. А. Міжнародны літаратурны працэс і развіццё беларускай і турэцкай літаратур..................................3 Лукашанец А. А. Турецко-белорусские языковые и литературные связи в контексте культурной дипломатии...7 Гніламёдаў У. В. Максім Танк і Назым Хікмет..............................13 Марчук Г. В. Государство, литература, литератор.....................23 Метлицкий М. Турецкая литература на страницах журнала «Полымя»............................................................................29 Комаровская Т. Е. Глобализация и сохранение национальной идентичности: американский и турецкий взгляд на проблему в белорусском контексте......33 Казакова И. В. Белорусская и турецкая свадьбы: сравнительный аспект......................................................................40 Пазнякоў М. Развіццё беларуска-турэцкіх сувязяў сягоння.....47 Мінскевіч С. Л. Перавесці дыханне на прыпынку ў святле паходні..................................................................................50 Чудов В. Сведения о турках и описание Турции в белорусской литературе XVI–XIX вв..........................................55 Некрашэвіч-Кароткая Ж. В. Мусульманскія народы ў помніках лацінамоўнага пісьменства Беларусі XVI ст..........64 Казакова Т. П. Заходнееўрапейскі свет у «Дыярыушы» Тэафілі Канстанцыі Мараўскай.....................................................71 Айше Даг Пестил. История турецкой литературы, ее периоды и виды.............................................................................76 Бурдзялёва І. А. Турэцкія «авантуры» Саламеі Пільштыновай....................................................................87 Барысюк Т. П. Газель і туюг у сучаснай беларуская паэзіі........96

138

139

138

139

Кочеткова И. Л. О некоторых аспектах философского осмысления действительности.....................................................105 Александровіч Р. А. «…Колькі аблокаў адсюль адплыло ў Канстанцінопаль…»: адлюстраванне турэцкай тэматыкі ў беларускіх літаратурных крыніцах..........................................107 Ядченко Е. И. Тема турецкой иммиграции в Германию в учебнике по немецкому языку, или Формирование толерантности будущего специалиста-международника....127

Научное издание

турция и беларусь в мировом литературном процессе Материалы Международной научно-практической конференции Минск, 18 октября 2012 г. Ответственный за выпуск М. А. Гюламоглу Компьютерная верстка С. С. Руховой Корректор И. М. Подоматько

Подписано в печать 02.10.2013. Формат 60х84/16. Бумага офсетная. Ризография. Усл. печ. л. 8,25. Уч.-изд. л. 8,22. Тираж 100 экз. Заказ 57. Издатель и полиграфическое исполнение государственное учреждение образования «Республиканский институт высшей школы». ЛИ № 02330/0548535 от 16.06.2009. ул. Московская, 15, 220007, г. Минск.

140

Научное издание

140