CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata AÑO DE LA UNIVERSALIZACIÓN DE LA SALUD
CHAWPIN QICHWA YACHAKUY
11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
Chawpin qichwapa achawayan
Chaninnaq 1 WATA / 1 YUPA
MARKANCHIKPA YACHAYNINKUNA
Anti markachaw mikuykuna tikrachiy Tuqushta, tsakipapata, charkita, mutitapis rurayan.
MAMA RAYWANA
PRIMER PERIÓDICO EN QUECHUA CENTRAL
instagramcolectivoquechuacentral
facebookcolectivoquechuacentral
2020 watataqa manami qunqashuntsu Kay watachawqa coronavirusmi chaamushqa. Niykur Peru shuyupa umalliqninpis kimsaqmi kayashqa.
QUECHUA
AWAJÚN
NANTI
AIMARA
ESE EJA
URARINA
IKITU
QUECHUA
URARINA
WAMPIS
QUECHUA
ARABELA
JAQARU
AMAHUACA
Peru shuyupa unay shiminkuna
P.2 YACHAYKUNA
Anti marka mikuykuna Anti markakunachawqa tukuy laaya OCAINA mikuykunami kan.
TICUNA AWAJÚN
YAGUA URARINA
IKITU
MARKANCHIKPA YACHAYNINKUNA
Peru shuyuchawqa 48 unay shimikunami kan.
YINE
SHAWI
P.5
QUECHUA
P.3
2
Shuyunchikpa willapankuna
2020 wata COVID-19 qishya chaamushqa o Teddy Castillo Achic Manami mayarqanchiktsu (mayarqantsiktsu) imanaw kay 2020 wata kananpaq kaqta. 2019 wata diciembre killaqa chapa-chapallatami COVID-19 qishyapita wiyarqanchik1. Llapan runakunami niyaq: “Manami kay Peru shuyumanqa chaamunqatsu”. Chaynawmi2 marzo killayaq karqanchik. Chay marzo pullan killachawraqmi, “chushaq qishyaq” chaamurqan. Chaypitanami chay qishya llapan runakunaman muyakar mirarqan, ichanqa kananqa illakaykannami. COVID-19 qishyaqa mana allipaqmi chaamushqa. Kay qishyaqa achka3 runakunatami wañuchishqa: ruku kaqkunata, awkin kaqkunata, mishki yawaryuq runakunata, huk qishyaqkunatapis. Ichanqa kay coronavirus qishyaqa huk yachaykunatapis apamushqami. Chaynawmi tecnologiapita mushuq yachakuykunatapis yachakushqanchik, runakunapis ashwanta iñishir qallaykuyashqa. Kaykunami kayan: Zoom, Meet, Jitsi, Teams, Skype nishqankuna. Kaykunatami tukuy aruykunachaw hapanlla iñishiykanchik. Kananqa chaykunawanmi yachakuykunata, shuntakaykunata, willakuykunatapis ruranchik. Kananpitaqa kawayninchikkuna mananami unaynawnatsu kanqa. -nchik ~ -nchi ~ -ntsik ~ -ntsi ~ -nsi 2 tsay ~ say ~ hay 3 astka ~ aska 1
CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
2020 watataqa manami qunqashuntsu Hatun shaarikuychawmi Intiwan Brian wañuyarqan.
K
ay 2020 wataqa coronavirus qishyawanmi llapan markakunachaw runakuna ñakaykaayan. Achka (atska) runakunami qishyaykaayan, wañuykaayanpis. Kay qishyaraykurmi llapan markakunachaw aruykuna (uryaykuna) pishiykan. Hatun markakunachawqa achka runakunapaqmi aruyaananpaq (uryayaananpaq) imapis kantsu. Mana arukurqa, manami qillayta tariyantsu. Mana qillayta tarirqa, manami allitsu kawaykaayan. Kaynaw kaptinmi, qichwa runakunaqa chakrankunaman kutiykaayan. Niykur qullana yachaykunawan washakurmi kawayaananpaq. Kaynaw qishyay kaykaptinmi, aruypitawan qillaypita markakuna ñakaykaayaptinmi, umalliq runakuna huchallakur mana allita rurayaamushqa. Tukuymanpa qayapaanakur, hurqupaanakur kayashqa. Niykur Peru shuyunchik pushaq Martin Vizcarra taytatapis umallinqanpita hitariyarqan. Kaytami congresistakuna rurayarqan. Chayqa llapan Peru markakunami shaarikuyqan.
Kay hatun shaarikuychawmi ishkay waynakunata wañuchiyashqa. Paykunami kayan Jack Brian Pintado Sanchezwan Jordan Inti Sotelo Camargo, markanchikta washakuychawmi paykunaqa wañuyashqa. Paykuna wañuriyaptinraqmi, Merino runa umallishqanta kacharirqan. Chaynami congresistakuna maakuchakur Francisco Sagasti taytata churayarqan Peru shuyunchikta umallinanpaq. Kuyay Intiwan Brianqa wiñaypaqmi kawayanqa. Paykunapa shuntinchawmi markanchikta imaypis washashun. ■
Peru shuyupa unay shiminkuna Peru shuyuchawqa 48 unay shimikunami kan. Anti markakunachawmi 4 shimikuna rimakan. Kaykunami kayan: aimara, jaqaru, kawki niykur qichwapis. Qichwa shimiqa chusku hatun rimaymanmi rakikashqa kaykan, kaynaw: chawpin qichwa, urin qichwa, yunka qichwa, niykur chinchay qichwapis. Yunka markakunachawnami 44 unay shimikuna rimakan kaykunami kayan: harakbut, ese eja, shipibo-konibo, ashaninka, yine, kakataibo, matsigenka, kandozi-chapra, awajún, shawi, nomatsigenga, yanesha, cashinahua, wampis, sharanahua, secoya, murui-munani, kakinte, matsés, ikitu, shiwilu, madija, Kukama-kumamiria, maijiki, achuar, bora, yagua, kapanawa, urarina, arabela, ocaina,
“Qichwa kanqanchikpita kushikushun, qichwata shumaq rimakushun.”
amahuaca, yaminahua, ticuna, nahua, iskonawa, matsigenka montetokunirira, asheninka, omagua, chamicuro, resígaro, iñapari, muniche, taushiro. ■
Unay naanikunapa purishun, kaynawpa kay naanikuna wiñaypaq kawananpaq.
Markanchikpa willapankuna
CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
Mallkikunawan Anti marka uywakuna qichwa mikuykuna runapa kawayninchaw Qichwa runaqa llapan kawaqkunawan waatanakurmi kawan.
o Judit Quispe Loli
A
nti markanchikkunachawqa imayka laaya kawaykunami kan. Wakin kawaykunami kayan llapan mallkikuna, llapan uywakunapis. Kanmi tukuy laaya mallkikuna. Muruna kaq mallkikuna: sara, papa, tawri, uqa, mashwa, ulluku, allwish, awash, hukkunapis. Niykur mana muruna kaqkunapis: ramrash, kiswar, qiñuwa, chillka, qaramati, wamparipa, rayan, rimarima, aqurma, shinwa, qamash, ukushkasha, llantin, muña, hirkanpuri, shiraka, uqsha, lliqlla, hukkunapis. Niykurpis kanmi imayka laaya uywakuna. Waatana kaq uywakuna: waaka, haka, mishi, allqu, kuñish, kuchi, uusha, chiwa, ashnu, kawallu, wallpa, llama, paqu, hukkunapis. Mana waatana kaqkunapis: wikuña, kuntur, wiskur, atuq, wachwa, chakwa (tsakwa, sakwa), amaru, llukish, chankish (pichuchanka), waywash, qarachupa, tuku, ukush, pillpish, hukkunapis. Chay llapan kawaykunawanmi qichwa runaqa shumaq kawan: mallkikunata mallkishpa, mikuykunata shumaq murushpa niykur tukuy ashmakunata waatashpapis. Kaynawmi qichwa runaqa qullanan patsapita kananyaq kawan, mallkikunawan shumaq waatanakushpa, llapan uywakunawan ashmanakushpapis. ■
3
Anti markakunachawqa tukuy laaya mikuykunami kan. Kay mikuykunataqa qichwa runakunami muruyan, waatayanpis, kaykunata mikur kawakuyaananpaq. Anti markakunachawqa kaykunatami muruyan: papata, uqata, ullukuta, kinuwata, achista, pushputa, mashwata, tarwita, sarata, allwishta, awashta, makata, chilata, shapashtapis. Niykur kay qurakunatapis muruyanmi: lichwasta, siwillata, kulishta, hukkunatapis. Kay mikuykunatami huk mikuykunatawan shumaq paqtaypa yanukur (aruykur) qichwa runakunaqa mikuyan. Kayta mikurqa, alli kallpayuqmi wamrakuna, waynakuna, shipashkuna, awkinkunapis kawayan. Chaypita kanmi puwaykachir upuna qurakuna, sachakunapis. Kaykunami kayan: llantin, anis, arqurma, qaramati, wallwa, hukkunapis. Kay qurakunataqa qishyarpis, yakunarpis upuriyanmi, hampikuq qurakuna kayaptin. Niykurpis qichwa runakunaqa ashmakunatapis waatanmi mikunanpaq. Kaykuna kayan: haka, kuñish, uusha, kuchi, waaka, chiwa, hukkunapis. Kay llapan murunqan mikuykunawan, llapan waatanqan ashmakunawan mishki mikuykunatami mikuyan. Kanmi quñuq mikuykuna, alaq mikuykuna, niykur qishyaqpaq mikuykunapis. ¡Haylli anti mikuykuna! ■
MUSYAY Unay murukuna mana wañunanpaqqa, transgenico nishqan murukunata manami awnishwantsu. Transgénico muruqa unay kaq murukunataqa wañuchinmi. Unay kaq mishki mikuykunata murukushun, mikukushunpis, mana qishyashpa shumaq kawakunapaq. Papaqa Peru shuyuchawmi yurishqa. Papapita musyapakuqkunaqa 3500 niraq papakunayaqmi yupayashqa. Kanmi kay shutiyuq papakuna: wayru, iskupuru, waakapa qallun, wamanpa uman, hukkunapis. Papapitaqa kay mikuykunatami rurayan: kashkita, pichuta, luqruta, chuñuta, tuqushta, tsakipapata, kukupata, huk mikuykunatapis.
4
CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
Markanchikpa yachayninkuna
Qichwa yachaykuna Qullana watakunapita patsami qichwa runaqa hatun yachayta yachayashqa. Kay yachaykuna kananyaq llapan markakunachaw kawaykan. o Eliseo Alvarado caushi
H
eather Lechtman shutiyuq runami 1985 watachaw, tecnologiapita rimarnin ninaq: “Shumaq ruraykunaqa manami kawayninchikpa rakinkunallatsu, chayqa kawayninchikmi”. Tukuy rurayninchikkunata, rurayninchikkunapa naaninta, imaykanaw kawayninchikpa awrinkuna paskaytami tecnologia ninchik. Hinapis, mushuq yachaykuna, ruraykuna, iñishinakuna ashiypis shumaq ruraykunami kayan. Chaykunawanmi kawayninchikta allichanchik. Chay shumaq ruraykunawanmi qullana yayanchikkuna Patsamama kuyayta, shumaq waatayta yachachimarqunchik. Chay shumaq ruraykunami muruna patakkuna, chakakuna (tsakakuna), naanikuna, yaku apanapaq sirqakuna, pintsakuna, kitakuna, yaku muruna quchakuna, tukuy wasikunapis kayan. Chayhinami, chakrachaw imayka ruraykunapis qichwa kawayninchikkunata rikachiq kayan. Chaynawpami chakmakuyta, chakra wanutayta, parquyta, murukuykuna uryakuyta, muruykuna hampiyta,
mikuykuna aylllupakuyta, churapakuytapis yachakushqanchik. Ichanqa tukuy rurayninchikkuna, yachayninchikkunapis unaypitami kawayninchikta chaninchachin. Hina kanan imaypis mushuq yachaykunawan, ruraykunwanmi imayka rurayninchikkuna muyun, tikran, miran, wiñanpis. Chaynawpami kanan wichanqa (witsanqa) mushuq iñishinakuna wasinchikkunachaw kapamanchik. Chayraykurmi, qichwa alli kawayninchikta, yachayninchikta kallpachananchik, riqinanchik; huk markakunatapis riqichinapaq. ■
“Shumaq ruraykunaqa manami kawayninchikpa rakinkunallatsu, chayqa kawayninchikmi”
Qichwa yayakuna rurayashqan patak-patakkuna.
Yachaqkuna Muruqkuna, awaqkuna, takiqkunapis, niykur hampikuqkunapis unay watakunapitami markanchikkunachawqa kayashqa. Qichwa runaqa manami hilu awayllatatsu yachanchik, ñuqanchikqa tukuy yuyaykunata, yarpachakuykunata awaytapis yachanchikmi. Unay yachayninchikunata yarpashpa kawarqa, llapan kawaytapis awashunmi.
Awaq
Takiq
Tushuq
5
Markanchikpa yachayninkuna
CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
Anti markachaw mikuykuna tikrachiy Llapan qichwa markakunachawmi mikuykunataqa tukuy laayaman tikrachiyan.
U
nay awilukuna mikuykuna qishuyta, qullqayta, tikrachiytapis yachayarqanmi. Unay taytamamakunapis allaapa yachaqmi kayarqan. Paykunaqa yakullawan, wayrallawan, intipa achayninllawanmi kay mikuy qishuyta, qullqayta, tikrachiytapis rurayarqan. Ñuqanchikpis kanan patsakuna chay awilunchikkunapa rurayninkunata ruranchikmi. Kanan ruraykunapita yachakunapaq kay mikuykuna tikrachiypita yarpachakurishun. Papa tuqush imanaw rurakashqanpita parlarishun. Kaypaqqa yakuyuq chakrachawmi pusuta uchkuyan. Niykurmi pusuman uqshata shumaq qupiyan, chayman lluqyashqa papata hichayaananpaq. Aqush mana kananpaqmi kaynaw rurayan. Hananmannami papata wiñayan. Niykur uqshawan hina chapayan (tsapayan). Niykurqa tsakiptinnami waran-waran yakun wiñayan, allaapa yaku kaptinpis
yakuta rikayan, pusuman allaapa yaku mana yaykunapaq. Chaychawqa huk killayaqnawmi pamparan. Hipirirnami apita rurariyan, mishki-mishki mikunayaananpaq. Wakin markachawqa papa tuqushtaqa tsakichiyanpismi. Niykur machkayaykachir wasichaw churakuyan wananqan hunaqkuna mikuyaananpaq. Sara tuqushtapis rurayanmi. Sara tuqustapis huk pusumanmi pampayan. Kaypaqqa huk runkumanmi sarata wiñayan. Niykurmi runkupa shiminta alli wataykur pusuman pampayan. Kaypis huk killayaqnawmi pamparan. Niykurmi tuqush apita ruraykur, mishkilla mikuyan. ■
“Kanan ruraykunapita yachakunapaq kay mikuykuna tikrachiypita yarpachakurishun”. Tuqushpitaqa apita, shatutapis ruranchikmi.
TIKRACHISHQA MIKUYKUNA Chuchuqa Chuchuqataqa, mushuq sarata yanurimi, intipa achayninllawan tsakichiyan.
Charki Aychata (aytsata, aysata) kachitaykur, uchuwan uchutaykur, huk pakapankunawan llushiykurpis, achaywan, alaywan tsakichiyan.
Qawi Uqata llaqllaypa ishkaymanyan ruquyan. Niykur parpankachaw chukruyanqanyaq tsakichiyan.
Quri mikuy
Machka
Muti
Tuqushqa allaapa hampimi. Kay mikuypaqa achka penicilinanmi kapun. Chaymi kay mikuyqa hampi mikuy. Tuqushtaqa chuqawan qishyaqkunapis mikuyanmi. Niykur qishyakushqa warmikunapis mikuyanmi, mana sobreparto nishqanwan qishyayaananpaq.
Tukuy machkatami maraychaw qichwa runakunaqa aqayan. Kay machkakunami kayan: triqu machka, siwara machka, awash machka, allwish machka, sara machkapis.
Mutitaqa sarapita, triqupita niykur siwarapitami rurayan. Mamakuna uchpawanmi shumaq qarwa-qarwa mutita rurayan. Niykur wakinkunaqa tsakichiyanmi, huk hunaqkuna yanurir mikuyaananpaq.
1
2
3
6
6
qichwa yachakuy CQC 11 viernes Chawpin hunaq, diciembre killa, 2020 wata
CQC 11 Markanchikpa viernes hunaq, yachayninkuna diciembre killa, 2020 wata
CHAWPIN QICHWAPA ACHAWAYAN
A
a AA atuq
II
qaara
ii K
chiina
N
S
chipsha
ka L
manka
na Ñ nina
aa CH cha H
lawa
pillpish
U
shunqu
u UU kuru
uu W
yuura
ma mati
qa R
ra puru
tsa TR
tsiktsi5
wa Y
wamra
pishqu
lla M
qantu
ta TS tuku
i
llullu
pa Q
sa SH sha T añas
rahu
la LL
ña P ñatin
ha I
tra
mutrka6
ya
yunta
Kay qillqaqa manami llapan qichwa rimaykunapaqtsu. Kay qilqawan pashtaq qillqashqanchikqa manami llapan chawpin qichwa rimaykunachawtsu kan. 6 Kay qillqapis manami llapan chawpin qichwapaqtsu. Wakin rimayninkunallachawmi pashtaq kay qillqawan qillqashqanchik kan. 5
Chawpin qichwa yachakuy
CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
Mamapaq harawi
Caurino tushu
¿Maychawtaq wawallaakuna kaykaayan? ¿Maychawtaq kushikuq shunqunkuna? Wawallaakunataqa ñawillaa rikantsu. Shunqullaapis kushinnatsu shiminta wiyarnin.
Kay tushutaqa shukuy tushutanawpis riqiyanmi. Chinchaw chikanmarkapa Aqumayu chawpimarkanchawmi kay tushutaqa tushuyan. Cauri markapitashi unay runakuna Aqumayu markaman aruyta ashir aywayaq. Paykunaraykurshi kay tushuqa yurishqa.
o Eudosia
Cristina Pajuelo Bustos
¿Maychawtaq wawallaakunapa yupillan kaykan? ¿Maypataq aywakuyashqa? Naanikunapis chunyallami kaykan. ¿Imataq pasakushqa? Paykunami kawaynii kayan. ¿Manatsuraq yarpayan?
o Edgar
Rolando Santiago Bernardo
¡Mamallay mama, taytallay tayta! Kay achikyaq patsa tutamanmi tikrashqa. Asikuykunapis, kushikuykunapis wañushqami. Unaynaw kawayqa mananami kantsu. Kay patsa huk patsamannami tumashqa. Huk virus nishqanmi chaakaramushqa. Wawallay wawa, chayqa hukpita shunqullayki yurinanpaqmi chaamushqa. Shumaq alli kawakuyta yarpachakunaykipaqmi chaamushqa, chaynawpa mushuq shunquykiwan mushuq kawayta tarinaykipaqmi.
Aylluykiwan tuunayta, qatswayta munarqa, payta qayaykuy. Paypa arpawan, niykur mishki shimiwanqa pasaypami tushunki, tuunanki.
Roncadoras de Corongo
Miguel Salas 990 855 720 Unay awilukunanaw tushuyta, qutsuyta munarqa, Roncadoras de Corongo nishqan takiqkunata qayay. Paykunawanqa wañuy-wañuymi tuunanki, tushunkipis. Qayana: 922 897 092
Lirios de LLata Qichwachaw qutsuyta, takiyta munarqa Lirios de Llata takiqkunata qayay. Violinwan, arpawanpis mishki-mishki tushuy, tuunay, shay.
San Roque de Rapayan
“San Roque de Rapayan” pukllana kanchaman ayway yanasaykikunwan, aylluykikunawanpis kushikushpa pukllayaanaykipaq. Tarinki kaychaw: MZ I Lt. 4 Casa Huerta San Pedro – Puente Piedra – Lima marka, Escuela Tecnica de la PNP nishqanpita ishkay cuadrata aywarir.
7
8
CQC 11 viernes hunaq, diciembre killa, 2020 wata
Pukllaykuna
CHAKARAMATA TINKUCHIY. 2▼
2
3
4
1
3▼
Mercy rB uno Lópze
9►
10▼
5
4▼
6
1▼5►
qahci S ru kyin :qihcaput
9
13►
8
7►
17▼
6▼
10
12►
12
rF anklin s E pinoa z u B stamante. •
7
16►
11
16 y aql iQ :qahcil
14▼
20▼
▼
15▼
▼
17
18
18►
Humbre to Len ó Huarac. •
8►11▼
19
19▲
q a h c n P . a w r u p : q a h s uP
13