Κείμενα ‐ Έρευνα : Σχεδιασμός : Ζωγραφικό Εξωφύλλου : Μετάφραση στα αγγλικά : Επιμέλεια : Φιλολογική επιμέλεια : Συντονισμός : Παραγωγή :
Εκτύπωση :
Βιβλιοδεσία: © Copyrights :
ISBN :
Λιάνα Σταρίδα Κώστας Φραντζεσκάκης Θωμάς Σταρίδας John O’Shea Λιάνα Σταρίδα Γιώργος Τσερεβελάκης Κάλλια Δετοράκη Εκδόσεις “ΙΤΑΝΟΣ” Βι.Πε. Οδός Θ’ Ηράκλειο Κρήτης Τηλ.: 2810 380931 ‐ 5, Fax: 2810 380930 www.itanosbooks.gr Email: sales@detorakis.gr ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ Βι.Πε. Οδός Θ’ Ηράκλειο Κρήτης Τηλ.: 2810 380931 ‐ 5, Fax: 2810 380930 Email: info@detorakis.gr ΔΕΔΕΣ ΔΙΟΝ & ΣΙΑ Ο.Ε. Εκδόσεις “ΙΤΑΝΟΣ” Λιάνα Σταρίδα 978‐960‐7549‐63‐1
Ηράκλειο 2012 Απαγορεύεται η αναπαραγωγή ή η ανατύπωση μέρους ή όλου του εντύπου, με οποιαδήποτε μέθοδο (ηλεκτρονική, φωτοτυπική), χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη και του συγγραφέα
Λιάνα Σταρίδα
ΥΠΗΡΧΕ ΜΙΑ ΠΟΛΗ... Tο Μεγάλο Κάστρο Η μετάλλαξη του Ηρακλείου στο πέρασμα των χρόνων.
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΔ Β.Δ.Β.Η. Δερμιτζάκης Μ. 1962 DOP
= = = =
Ε.Β.Α. Ε.Ε.Κ.Σ. Ε.Ε.Β.Σ. Ε.Κ.Ι.Μ. ΕΠΚΑ ΘΗΕ ΚΧ MIET Monumenti Ν.Α.Η. Ο.Τ. Περτσελάκης 2000
= = = = = = = = = = = =
Προβελέγγιος 1967 = Στεριώτου 1998 = ΤΑΗ ΤΕΔΚ ΤΕΕ/ΤΑΚ Τζομπανάκη 1992
= = = =
Αρχαιολογικόν Δελτίον Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου Μανόλη Δερμιτζάκη, «Ανιστορήματα», Ηράκλειο 1962 Dumbarton Oaks Papers, Annual publication of the Dumbarton Oaks Research Library and Collection Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Κρητικά Χρονικά Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης G. Gerola, Monumenti Veneti nell’ isola di Creta Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ηρακλείου Οικοδομικό Τετράγωνο Γ. Περτσελάκη, «Χάος με χάρη», Ο Μίτος της Αριάδνης, Ηράκλειο 2000 Προβελέγγιος Αρ., Προμελέτη Ρυθμιστικού Σχεδίου Ηρακλείου, Αθήνα 1966 Ι. Στεριώτου, Τα Βενετικά τείχη του Χάνδακα, εκδόσεις ΒΔΒΗ, Ηράκλειο 1998 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας/Τμήμα Ανατολικής Κρήτης Χρυσούλα Τζομπανάκη, Χάνδακας. Η πόλη και τα τείχη, έκδοση ΕΚΙΜ, Ηράκλειο 1992
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα Πρόλογος............................................................................................................9‐11 Εισαγωγή...........................................................................................................13‐15 Κεφάλαιο 1. Από τις απαρχές στα τέλη του 19ου αι....................................16‐17 Οι αρχαίοι χρόνοι.....................................................................18‐19 Εδραίωση του Χριστιανισμού‐ Α’ Βυζαντινή περίοδος.........20‐21 Το Αραβικό Εμιράτο της Κρήτης.............................................22‐23 Β’ Βυζαντινή περίοδος.............................................................24‐25 Ενετική κυριαρχία...................................................................26‐37 Τουρκοκρατία.........................................................................38‐43 Από το 1856 στο 1898..............................................................44‐57 Κεφάλαιο 2. Από το 1898 στο 1913: Η περίοδος της Αυτονομίας...............58‐77 Κεφάλαιο 3. Η περίοδος του Μεσοπολέμου..............................................78‐93 Κεφάλαιο 4. Γερμανική κατοχή και Μεταπολεμική περίοδος.................94‐127 Κεφάλαιο 5. Μέχρι σήμερα.......................................................................128‐147 Νόμοι, Διατάγματα και Αποφάσεις.....................................148‐152 Βιβλιογραφία........................................................................153‐163 Ευρετήριο..............................................................................164‐170 Συνδρομητές..........................................................................172‐173
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα μνημεία και τα λείψανα των πολιτισμικών στρωμάτων στο χώρο του πολεοδομικού συγκροτήματος του Μεγάλου Κάστρου (= Ηρακλείου) δεν τα γνωρίζουν οι περισσότεροι κάτοικοι αυτής της μεγάλης πόλης, που είναι και ανυποψία‐ στοι για το ιστορικό και πολιτισμικό περιεχόμενο των πολεο‐ δομικών στοιχείων και ονομάτων, που καθημερινά ακούουν και χρησιμοποιούν. Οι πλούσιες και απακριβωμένες πληροφο‐ ρίες, που προσφέρει το νέο βιβλίο της κ. Σταρίδα, με τη βιβλιο‐ γραφική τεκμηρίωσή τους, δεν είναι μόνο μια σημαντική συμ‐ βολή στην ιστορία του Μεγάλου Κάστρου, αλλά και μια πολύ‐ τιμη προσφορά στο ευρύτερο κοινό, που τώρα μπορεί να γνω‐ ρίζει καλύτερα την πόλη του και να την αγαπά περισσότερο. Η κ. Σταρίδα ελαύνεται από μια συγκινητική αγάπη για τη γενέθλια πόλη της και η αγάπη αυτή την παρακινεί και την
Ήταν ευχάριστη έκπληξη για μένα η ανάγνωση του νέου βιβλίου της κ. Λιάνας Σταρίδα «Ήταν μια πόλη… Το Μεγαλόκα‐ στρο». Από την πρώτη κιόλας σελίδα διαπίστωσα ότι δεν είχα στα χέρια μου μια συνηθισμένη συμβολή στην περιπετειώδη ιστορία του Μεγάλου Κάστρου, όμοια με αρκετές άλλες, που έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα, αλλά μια άλλη, πρωτόπυπη και εντυπωσιακή εργασία, που φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως οδηγός για μια αρχαιολογική και ιστορική ξενάγηση, στην αιω‐ νόβια πόλη μας, που διασώζει, όσο ελάχιστες άλλες, στο ιστο‐ ρικό πρόσωπό της, τα σημάδια πολλών και ετερόκλητων πολι‐ τισμών. Η πόλη του Ηρακλείου, του Μεγάλου Κάστρου, είναι ένα τεράστιο μουσείο, που διασώζει στοιχεία τριών και περισ‐ σότερο χιλιετηρίδων. Φυσικά, τα νεότερα, της βενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας, είναι τα περισσότερα.
9
οδηγεί στην αναζήτηση και στην εξακρίβωση της ιστορικής αλήθειας, επιβεβαιώνοντας με τον καλύτερο τρόπο την αμφί‐ δρομη σχέση της αγάπης και της γνώσης, όπως τη δίδαξε ο Κωστής Παλαμάς:
οι παλαιότερες ενδείξεις για ύπαρξη οικισμού στη σημερινή θέση του Ηρακλείου και φθάνοντας ώς τις ημέρες μας. Όπως είναι φυσικό, το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου καλύπτει η περίοδος της βενετοκρατίας, που έχει τα περισσότερα και εντυπωσιακότερα μνημεία. Πλούσιο φωτογραφικό υλικό, το περισσότερο από το προσωπικό αρχείο της συγγραφέως, στη‐ ρίζει και διαφωτίζει την ιστορική αφήγηση και συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση των στοιχείων του μνημειακού πλού‐ του της πόλης μας. Ο τόμος συμπληρώνεται με πλούσια και εξαιρετικά χρήσιμη βιβλιογραφία, και με αναλυτικά ευρετήρια ονομάτων, πραγμάτων και μνημείων. Γνωρίζοντας, ως αρχαιολόγος, να εργάζεται πάντοτε μέσα στα αυστηρά πλαίσια των αρχαιολογικών και πολεοδομικών νόμων, η κ. Σταρίδα έκρινε σκόπιμο και χρήσιμο να παραθέσει στο τέλος του παρόντος εισαγωγικού τόμου και το σύνολο των νομικών διαταγμάτων, που αναφέρονται στο πολεοδομι‐ κό συγκρότημα του Μεγάλου Κάστρου, από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, που για πρώτη φορά καθορίστηκε το πολεοδομικό σχέδιο του Ηρακλείου, μέχρι το 1947, που επίσης για πρώτη φορά καθορίστηκαν τα ιστορικά και διατηρητέα μνημεία της πόλης. Επιθυμώ κλείνοντας το προλογικό αυτό σημείωμα να εκφράσω τα θερμά συγχαρητήριά μου στην κ. Σταρίδα και την ευχή να περατώσει με υγεία το εκδοτικό της πρόγραμμα. Με το μεγάλο αυτό σύγγραμμα καταλαμβάνει δικαίως επίζηλη θέση στη χορεία των μελετητών της ιστορίας και αρχαιολογίας του Μεγάλου Κάστρου και δικαιούται τον έπαινο και την ευγνωμοσύνη όλων μας. Συγχαρητήρια αξίζουν επίσης στις Γραφικές Τέχνες Γ. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Α.Ε.Β.Ε., για την άψογη τυπο‐ γραφική επιμέλεια του επιβλητικού αυτού τόμου.
Όσο γνωρίζεις πιο καλά, τόσο αγαπάς πιο πλέρια κι όσο και πιο πολύ αγαπάς και πιο καλά γνωρίζεις. Για το δύσκολο εγχείρημα της πολύτιμης συγγραφής, η συγ‐ γραφέας διαθέτει προδήλως τα απαραίτητα εφόδια: μακρότα‐ τη ανασκαφική και ερευνητική εμπειρία, γενναία γνώση της πλούσιας ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας, επιτόπια μελέτη όλων των μνημείων και των στοιχείων πολιτισμού και προπαντός ένα ζωηρό και διαρκές ενδιαφέρον για την ιστορία της γενέθλιας πόλης. Τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια έχει επικεντρώσει τα ανασκαφικά και επιστημονικά της ενδιαφέ‐ ροντα στην πόλη του Ηρακλείου και γνωρίζει, όσο ελάχιστοι άλλοι επιστήμονες, τις ιστορικές περιπέτειες και τις πολιτισμι‐ κές διαστρωματώσεις στη μακραίωνη ζωή της. Το εκδοτικό πρόγραμμα της κ. Σταρίδα προβλέπει τη συγ‐ γραφή και έκδοση επτά τόμων, που θα καλύψουν σε θεματι‐ κές ενότητες ολόκληρη την αρχαιολογική και ιστορική εικόνα της πόλης του Ηρακλείου. Ο παρών τόμος λειτουργεί ως γενι‐ κή εισαγωγή του όλου έργου και προϊδεάζει τον αναγνώστη για τους τόμους που θα ακολουθήσουν, παρέχοντας μια θεα‐ ματική εικόνα στη διαχρονική εξέλιξη της πόλης. Έπειτα από μια σύντομη, αλλά περιεκτική εισαγωγή, η συγ‐ γραφέας εκθέτει στον παρόντα τόμο την πολιτισμική ιστορία του Μεγάλου Κάστρου κατά τη χρονολογική τάξη αρχίζοντας από τη Νεοανακτορική περίοδο, στην οποία χρονολογούνται
ΘΕΟΧΑΡΗΣ ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ
11
Η Λεωφόρος Ικάρου το 1947. Ευγενική παραχώρηση Ν. Δασκαλάκη.
Πανοραμική άποψη του Ηρακλείου από τη θάλασσα, 1900‐10. Φωτογραφία Behaeddin (από το βιβλίο του Μ. Μαρινάκη , Behaeddin, Ηράκλειο 2008).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ κής συνέχειας και η αδυναμία κατανόησης των μνημείων, οδή‐ γησε στη φθορά και τον αφανισμό τους. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την πανίσχυρη τάση της εκμετάλλευσης της γης, οδήγησε σταδιακά στη σημερινή του μορφή το Ηράκλειο. Η ιστορικότητα της πόλης, η πολεοδομική, κοινωνική και οικονομική της διάρθρωση ανατράπηκαν ραγδαία σε διάστη‐ μα μόλις εκατό χρόνων.Η πόλη μας όμως ακόμα διατηρεί την ψυχή της παρ’ όλες τις «φιλότιμες» προσπάθειες του Δήμου, της Πολιτείας και των κατοίκων της να την καταστρέψουν. Τα ελάχιστα απομεινάρια της άλλοτε επιβλητικής περιτειχι‐ σμένης πολιτείας που οι Ενετοί ονόμαζαν «Ψυχή της Βενετίας» ασφυκτιούν ανάμεσα στα πολυόροφα κτίρια, τα τείχη μας που κτίστηκαν με το αίμα και τον ιδρώτα χιλιάδων Κρητικών έχουν τραυματιστεί και αλλοιωθεί, οι Ναοί μας χάθηκαν. Τα όμορφα κτίρια της βαλκανικής, νεοκλασικής και εκλεκτικιστικής αρχι‐ τεκτονικής που γέμιζαν τις γειτονιές μας χάθηκαν κι αυτά. Τα σοκάκια της παλιάς πόλης που στο όχι και τόσο μακρινό
Ο Χάνδακας, μέσα στον Βενετσιάνικο οχυρωματικό του περίβολο, διατήρησε την πολεοδομική του μορφή και ταυτό‐ τητα. Και ακόμα τη διατηρεί παρ’ όλες τις «φιλότιμες» προσπά‐ θειες του Δήμου, της Πολιτείας και των κατοίκων του να την αλλοιώσουν. Είναι μια πόλη που έζησε κάτω από την κυριαρ‐ χία των Ενετών για περισσότερα από 450 και κάτω από το ζυγό των Τούρκων για 200 και πλέον χρόνια1. Η κυριαρχία αυτή πάνω σε ένα λαό που κατάφερε να επι‐ βιώσει και να αφομοιώσει με δημιουργικότητα τα ξένα στοι‐ χεία, παρέδωσε σε μας μνημεία με χαραγμένα τα ίχνη ιδιαίτε‐ ρα των βενετσιάνικων καταβολών. Και είναι ακριβώς αυτά τα μνημεία που η γνώση και κατανόησή τους θα βοηθούσε καθο‐ ριστικά τους σύγχρονους κατοίκους να νοιώθουν περήφανοι για την πολιτιστική τους παράδοση. Όμως εδώ, η δυσπιστία για κάθε τι που δεν είναι προφανώς «ελληνικό», βασισμένη στην άγνοια, την αδιαφορία και το ρητορικό μας πατριωτισμό, η έλλειψη αισθήματος της ιστορι‐
1
Για τις περιόδους της τουρκικής και της ενετικής κυριαρχίας βλ. γενική βιβλιογραφία.
13
υπηρέτησαν και την αγάπησαν μας παρέδοσαν πληροφορίες, απόψεις και γεγονότα για όλες τις ιστορικές περιόδους, τα ίχνη των οποίων έχουν μείνει ανεξίτηλα χαραγμένα πίσω και κάτω από τη σημερινή δραματική αλλαγή του Ηρακλείου. Το «Υπήρχε μια πόλη...» είναι αποτέλεσμα πολύχρονης έρευ‐ νας και συλλογής στοιχείων και θα ολοκληρωθεί σε επτά τόμους. Ο πρώτος τόμος αναφέρεται στην πολεοδομική εξέλιξη του Ηρακλείου από την ίδρυση του αρχαίου οικισμού μέχρι τις μέρες μας, με ιδιαίτερη έμφαση στον 20ο αιώνα κατά τη διάρ‐ κεια του οποίου άλλαξε όχι μόνο η εικόνα της πόλης αλλά και η κοινωνική δομή της, με αποτέλεσμα τον αφανισμό μνημείων που άντεξαν σε πολέμους και φυσικές καταστροφές στο πέρα‐
παρελθόν γέμιζαν με τις φωνές των παιδιών και τους ψιθύ‐ ρους των ανθρώπων είναι τώρα σιωπηλά με κλειστές τις πόρ‐ τες πολυάριθμων πολυκατοικιών. Η φιλόδοξη πρόθεση των αρχόντων να μετατρέψουν το Μεγάλο Κάστρο σε σύγχρονη μεγαλούπολη «ευρωπαϊκών προδιαγραφών» σκόνταψε στην ψυχή της πόλης μας που ακόμα αγωνίζεται πεισματικά να σωθεί. Έτσι, η «σύγχρονη μεγαλούπολη» έγινε ένα ακαλαίσθητο αστικό κέντρο πνιγμέ‐ νο στο μπετόν που όμως διατηρεί ακόμα τα σοκάκια και τις γειτονιές, τη χάραξη και τη μορφή του μέσα στον μοναδικό οχυρωματικό περίβολο. Πολλοί άξιοι ερευνητές που έζησαν σ’ αυτή την πόλη, την
14
σμα αιώνων. Οι επόμενοι τόμοι αναφέρονται στη μνημειακή τοπογρα‐ φία της πόλης μας: Συνοικίες, δρόμοι και πλατείες όπως διαμορφώθηκαν από την Β’ Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα. Καταγραφή, χωροθέτηση, περιγραφή και ιστορικά στοι‐ χεία των εκκλησιών και των μοναστηριών του Χάνδακα σωζόμενων και μη. Οι οχυρώσεις της πόλης από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τη σημερινή κατάσταση των μεσαιωνικών τειχών και του ενετικού οχυρωματικού περιβόλου. Η ιστορία και εξέλιξη του λιμανιού από τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα. Ύδρευση, κρήνες και λουτρά από την περίοδο της Αραβι‐ κής κυριαρχίας μέχρι τις ημέρες μας. Δημόσια και ιδιωτικά κτίρια όλων των ιστορικών περιό‐ δων του Χάνδακα. Η καθημερινή ζωή στο Ηράκλειο από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας μέχρι σήμερα. Εμείς οι παλιότεροι θυμόμαστε ακόμα την ανθρώπινη πόλη με τα χαμηλά σπίτια, τις πράσινες αυλές, τα λιγοστά αυτοκίνη‐ τα. Τα παιδιά μας δεν μεγάλωσαν στους δρόμους, μεγάλωσαν στους παιδικούς σταθμούς και τις απελπιστικά ελάχιστες παι‐ δικές χαρές. Δεν έμαθαν να αγαπούν το Ηράκλειο επειδή δεν γνώρισαν ποτέ το Μεγάλο Κάστρο. Αυτό το βιβλίο γράφτηκε για τη νέα γενιά με την ελπίδα ότι θα μάθουν και θα αγαπή‐ σουν το Μεγάλο Κάστρο, την άγνωστη, βαθιά πληγωμένη αλλά πάντα γοητευτική πόλη μας. Θερμές ευχαριστίες οφείλω σε όλους τους συναδέλφους μου της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, της ΚΓ’ Εφο‐ ρείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων και της Υπη‐ ρεσίας Νεοτέρων Μνημείων Κρήτης για τις πληροφορίες, τις απόψεις τους και τις ατέλειωτες συζητήσεις μας στα τόσα χρό‐
νια που ασχολούμαι με την πόλη του Ηρακλείου. Δεν έχω λόγια να ευχαριστήσω το Δημήτρη Σάββα, πολιτικό προϊστάμενο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, τον Μηνά Γεωργιάδη για την προθυμία του χρόνια ολόκληρα που ψάχνα‐ με μαζί στις εφημερίδες και τα περιοδικά της πολύτιμης Βικε‐ λαίας μας, τους Αντρέα Σαββάκη, Στέφανο Γρατσέα και Γιάννη Αλεξανδράκη για την πολύτιμη βοήθειά τους στην έρευνα του αρχείου της Βικελαίας. Εύχομαι ολόψυχα οι προσπάθειες που καταβάλλουν χρόνια τώρα για τη διαφύλαξη των πολύτιμων θησαυρών της βιβλιοθήκης μας να ανταμειφθούν γρήγορα με την πλήρη απόδοση του κτιρίου «Αχτάρικα» στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη. Άπειρες ευχαριστίες οφείλω στη νέα συνάδελφο Χριστίνα Κορναράκη που καθημερινά με βοηθούσε στη συγγραφή του τόμου αυτού. Ελπίζω και εύχομαι να την έχω δίπλα μου και κατά τη συγγραφή των επόμενων τόμων. Ευχαριστώ θερμά όλους τους φίλους και γνωστούς που μου παραχώρησαν πολύτιμο φωτογραφικό υλικό. Ευχαριστώ την Κάλλια Δετοράκη και τις Εκδόσεις «ΙΤΑΝΟΣ» που πίστεψαν στη δουλειά μου και σε χρόνους δύσκολους προχώρησαν στην έκδοση του βιβλίου. Τον Κώστα Φραντζεσκάκη, στέλεχος των Εκτυπώσεων ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, που ανέχτηκε τις παραξενιές μου κατά την σελιδοποίηση και την επεξεργασία του φωτογραφι‐ κού υλικού και τον φιλόλογο Γιώργο Τσερεβελάκη για την προ‐ σεκτική επιμέλεια των κειμένων. Θερμά ευχαριστώ τον καθηγητή του καθηγητή του Πανεπι‐ στημίου Κρήτης κ. Θεοχάρη Δετοράκη που έγραψε τον πρόλο‐ γο του βιβλίου αλλά και για τα καλά του λόγια και την πολύτι‐ μη ενθάρρυνσή του. Τέλος, ευχαριστώ τον αγαπημένο σύντροφο της ζωής μου Γιάννη Σταρίδα και τα τρία πολύτιμα παιδιά μου για την αμέρι‐ στη συμπαράστασή τους και τη μοναδική υπομονή τους. Λιάνα Σταρίδα Αρχαιολόγος
15
Φανταστική απεικόνιση του Χάνδακα σε επιχρωματισμένη χαλκογραφία των G. Braun & Hogenberg, 1598 (The Jewish National & University Library).
Από τις απαρχές στα τέλη του 19ου αιώνα.