GEBAAUW RHC GRONINGER ARCHIEVEN - CASCADEPLEIN 4/10 - STAD
DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL - ZOTTERDAG 16 MEERT 2019
DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL
Veurwoord
Inhold
Van huus uut ben ik n geboren en getogen Grunneger. t Heuren van e Grunneger toal vuult veur mij vertraauwd. Ik mag ok geregeld Gunnegs proaten - groag zulfs - bij mij an toavel ien t Pervinsiehuus en bij bezuken ien e pervinsie.
2 Veurwoord deur Henk Staghouwer
Streektoal zeit volgens mij wat belaangrieks over de identiteit van n gebied en de ienwoners. Het is n toal woar mensen heur goed ien uutdrukken kinnen en woar ze heur goed bij vulen. t Belaang van e Grunneger toal huuf ik dus aan n echte Grunneger niet uut te leggen.
4 Nog altied van Ziel, interview mit Wia Buze, deur Tonko Ufkes
Foto: Provincie Groningen
Toch zien we om allerlei redenen dat ons streektoal hieltied minder proat wordt. En dat vien ik slim spieteg. Doarom moak ik me staark om t Grunnegs veur nou en veur de toekomst te beholden. Zo hemmen we verleden joar oktober n belaangrieke stap zet: Ik heb noamens de pervinsie Grunnen mien haandtekeneng zet onder n òfsproak woarmet we t Nedersaksisch - de toal woar t Grunnegs n onderdeel van is - as officiële toal erkennen. Ok vertegenwoordegers van t Riek, de pervinsies Drenthe, Frieslaand, Gelderlaand, Overiessel en e gemeenten Oost- en Weststellingwerf hemmen dizze òfsproak, dit convenant, ondertekend. Met dit convenant erkennen we de streektoal as n verriekeng van t Nederlaands aarfgoed en zeggen we groots en tröts JA tegen t Grunnegs as goed bruukboare spreektoal. Met t ondertekenen van dit convenant hemmen we òfproat dat we meer soamenwaarken, en kennes en ervoareng uutwisseln met e organisoatsies die heur ienzetten veur t Nedersaksisch ien e regio’s vlakbij. Vanzulf is der met dit convenant ok roemte kommen om t Grunnegs n plak te geven ien t onderwies. Binnen t basesonderwies waas die roemte der al, mor deur het convenant is t ok meugelek worden om streektoal ien t vervolgonderwies ien de vrije roemte aan te bieden. As Grunneger ien haart en nieren roep ik elkneen op om de Grunneger toal en cultuur deur te geven aan de volgende generoatsies. Allent zo kinnen we de toal levend holden. De erkenneng van ons toal dragt doaraan bij, dat is n geruststellende zekerheid. Deur tröts het Grunnegs thuus, op school en op t waark te proaten, blift het bestoan! Henk Staghouwer, gedeputeerde pervinsie Grunnen
2
3 WoordWaark, deur Eva Smidt
6 Martijn Wieling: ‘Ie heuren van ons’ 8 Dichters & schrieverscafé, deur Jan Glas, Tonko Ufkes e.a. 10 ‘Ok tegen de koeien proatte ik Westerketiers’. Interview mit de bedenker van de Dag van de Grunneger toal, dichter/schriever Tonko Ufkes, deur Eva Smidt 12 Regionaole kultuurtael Nedersaksisch: doe, now en verdan, deur Henk Bloemhoff 14 Vaaier literaire vraauwen, deur Wim Bastiaanse 15 Colofon 16 Pergram Dag van de Grunneger toal
WoordWaark: Grunneger toal digitoal Eva Smidt WoordWaark is dé digitoale web-omgeven van t Centrum Groninger Taal en Cultuur. Je kinnen der dommeet alles vinden wat je over t Grunnegs waiten willen en je kinnen der ook joen aigen kennis van t Grunnegs weer op kwiet. Tot nou tou binnen der al twij – en binnenkört volgt n daarde – complete woordenbouken digitaliseerd en is de onderliggende boases-structuur kloar. Mor der komt nog hail veul meer. Nait allain woorden, ook teksten, geluud en beeld zellen op n duur roadpleegboar wezen op dit interactieve toalweb.
drievende kracht van t project. De digitaliseerde woordenbouken binnen – zoas al zegd – nog mor in t begun van t Grunnegs toalweb. t Is de bedoulen dat de volgende stappen aalmoal aan de digitaliseerde woordenbouken koppeld worden. Zo zellen oetendelk ook Grunneger veurbeeldzinnetjes beschikboar wezen om de persieze betaikenis van t woord laampepoesterd beter pruiven te loaten. Dij zinnen binnen den ofkomsteg oet Grunneger geschreven teksten van de ofgelopen twijhonderd joar. Ook kin je dommeet zain hou dat Grunneger woord veur lisdodde deur de pervinsie hìn varieert en kin je beluustern hou t woord in zien verschillende varianten klinkt.
Wozzen ie bieveurbeeld dat t Grunnegs meer as twinteg woorden het veur lisdodde? Denk aan laampepoesterd of doethoamel. Dizze veurbeelden kommen oet t woordenbouk van Siemon Reker oet 1988, dat nou volledeg digitaliseerd in WoordWaark opnomen is. As twijde woordenbouk wordt t waark van Kornelis ter Laan (1929/1952) touvougd aan WoordWaark. Op dit moment binnen zes deskundege vrijwillegers bezeg om de scans van Ter Laan zien waark te controleren en te verbetern. Op de Dag van de Grunneger toal zel dankzij heur n groot dail van Ter Laan in zien mainst correcte vörm beschikboar wezen. Zo kin je den oetgebraaid speuren noar Grunneger woorden, of van n onbekend Grunnegs woord de Nederlandse betaikenis opzuiken.
WoordWaark wil vanzulf zo gebruuksvrundelk en aantrekkelk meugelk wezen veur zien gebrukers. Doarom wordt t op n spectaculaire en super-aantrekkelke menaaier presenteerd. Op de Dag van de Grunneger toal loaten wie joe der geern alvast wat van zain. Goffe Jensma en Wilbert Heeringa vertellen in n prezentoatsie t verhoal van en over WoordWaark, en vanzulf kin je zulf speuren noar en speulen mit t Grunnegs. De prezentoatsie wordt op drij vaste momenten op de Dag verzörgd. Doarnoast kin je de haile dag in- en oetlopen om vroagen te stellen en WoordWaark zulf oet te pebaaiern.
De vrijwillegers binnen, soamen mit Goffe Jensma, initiatiefnemer en projectlaaider van WoordWaark, en Wilbert Heeringa, technisch braain en programmeur van WoordWaark, de
Woordwaark is veur elk en ain dij ook mor n beetje interesseerd is in t Grunnegs. t Project zörgt ter veur dat heur toal, in soamenwaarken mit de Grunnegers zulf, veur aaltied documenteerd wordt.
3
4
Foto: Judith van der Meulen
Nog altied van Ziel Tonko Ufkes Wia Buze komt van Ziel en doar moakt ze gien geheim van, staarker nog, vanòf 1989 zingt ze doarover ien Stad en Ommelaand. Ok op de Dag van de Grunneger toal zel Ik kom van Ziel klinken, krekt as De Roos; zangeres Wia Buze zingt heur eigen klassieke meziek en ze zingt noagelnij waark. Ientussen zit Wia al weer n lutje 35 joar ien t vak, zo’n twee handen vol cd’s het ze volzongen en nog altied klinkt heur stem as n klok. Want noar eigen zeggen “blift de stem geliek”; herkenboar, duudlek en de stem past bij heur teksten en heur meziek. En dat is biezunder, want host alle verskes worden schreven deur aandern en toch worden ze hielemoal van Wia zulf. De eerste liedteksten warren meest van e haand van An Kuiper, loater voak van bv. Alje van Bolhuis, Jan Henk de Groot en aandern. “En toch loat ik de teksten altied controleren deur Anneke Scholtens.” Het is veur Wia belaangriek dat t Grunnegs goed is en goed speld wordt: “Der zit ook altied n tekstboukje bie de cd, om mit te lezen of mit te zingen.” Misschien omdat ze noast zangeres ok schooljuffraauw is, wordt zo sekuur noar de tekst keken; de woorden moeten per slöt ok voak, sums honderden keren zongen worden, alle optredens vannijs. Optreden dut Wia Buze geregeld, met n orkestband of, zo as op 16 meert, met n vast combo. “Mit mie derbie stoan den zes mensen op t podium en den mout t geluud vanzulf goud weden.” Zo ging op de
theatertour 2018 ok geluudsman Rolf Schreuder met op tournee laangs De Molenberg, Geert Teis en vanBeresteyn – gewoon om der zeker van te weden dat t klonk zo as t klinken moet. Zukswat tekent de vakvraauw die Wia Buze is. Muzikoal het Jur Eckhardt laang n staark stempel drukt, hij schreef voak de meziek van de verskes en zörgde der veur dat de cd’s klonken zo as t moet. Die rol is nou overnommen deur de jonge Mark Pepping en de nijste nummers bennen doardeur modern, t is waark van dizze tied. “Mor de verskes Ik kom van Ziel, De Roos en Lydia binnen nog hailemoal as vanolds, hur,” zeit Wia meteen. Op 16 meert zellen we dat wel heuren, krekt as het nije waark: dat nije waark is bv. n nummer woar Fries Wolma met aan kwam en n verske dat Bert Hadders zulf aanbood. Wia is der slim bliede met: “De laidjes binnen mie op t lief schreven, t is nait zo dat baaide manlu n laid overholden, nee, t paast in alles precies bie mie!” Dat liekt al host 35 joar de grote kracht van zangeres Wia Buze; zingen en de taauwkes ien handen holden en toegelieks waarken met e beste tekstschrievers, componisten en muzikanten. Dat leverde doezenden optredens op, 10 cd’s, de K. ter Laan pries ien 2004 en Ridder ien e Orde van Oranje Nassau. En dat leverde onbetoalboar veul plezier op, veur al die luusteroars en veur Wia zulf. En de prachtege veurploat van de Moi!
5
Martijn Wieling:
“Ie heuren van ons!” Sunt 1 juli 2018 is Martijn Wieling waarkzoam as biezunder hoogleroar Nedersaksische/Groninger Taal en Cultuur binnen t Centrum Groninger Taal en Cultuur. Hai vertelt ons over zien achtergrond en geft in t kört aan woar hai zok de kommende tied gedurende ain dag in de week mit bezeg holden zel. Martijn Wieling is in 1981 geboren in Emmen en het t grootste dail van zien leven in Klazienaveen woond. Loater is e noar Stad verhoesd, woar hai op dat moment Informatica studaaierde. Terwiel zien studie vrij technisch was, het e aaltied veul interesse had in toal. Ondanks dat e zulf gain Nedersaksisch dialekt prat (zien ollu pruiten Nederlands tegen hom en zien zus), von hai t fascinerend dat elk klaain dörp in de regio n aigen dialekt haar. Om dij reden het e zok tiedens zien ofstudeeronderzuik richt op t toupazen van digitoale, kwantitatieve technieken om Nederlandse dialektvarioatsie te onderzuiken. Doarnoa het hai zok tiedens zien vaaierjoarege promootsie in Stad - onder perfester John Nerbonne en perfester Harald Baayen - richten kind op t kwantitatief onderzuik van dialektvarioatsie. Noa zien promootsie in 2012 het e n joar aan d’Akkedemie van Tübingen in Duutsland waarkt, woar hai zok vannijs richt het op t onderzuiken van Nederlandse dialektvarioatsie. Mor diskeer broekte hai n nije experimentele methode, ’articulografie’, doar de tong- en lipbewegens van sprekers mit opnomen worden kinnen. Oet dit onderzuik kwammen slim interessante rezeltoaten teveurschien, dij op n tougankelke menaaier verbeeld stoan in n kört stripverhoal: http//www.martijnwieling.nl/strip. Noa zien verblief in Tübingen ging hai in 2013 mit behulp van n onderzuiksbeurs weerom noar d’Akkedemie in Stad, eerst as universitair docent en
6
nou as universitair hoofddocent bie de oplaaiden Informoatsiekunde. Sunt 2015 woont e mit zien partner en heur twij kinder mit veul plezaaier in Haarkstee. In zien pozietsie as biezunder hoogleroar wil Wieling zok de kommende tied inzetten veur diverse onderzuiksprojecten binnen t CGTC. Hai wil hier veuraal t project Van Old noar Jong oetlichten. In dit soamen mit Dörpsbelangen Zandeweer, Eppenhoezen en Doodstil (Goos Gosling Slotegraaf ) opzette project binnen dialektsprekers oet dij dörpen vroagd aan te geven welke Grunneger woorden en oetdrokkens zai geern deurgeven willen aan de jonge generoatsie. Deur dizze woorden te verwaarken in n game veur grondschoulkinder hopen ze de jongere generoatsie op n oardege menaaier in aanroaken te brengen mit de streektoal. n Eerste versie van dizze game wordt op dit moment ontwikkeld deur leerlingen van t Alfa-college in Stad. n Poar aandere projecten doar Wieling binnen t CGTC aan biedroagen zel, binnen t project Stemmen van Groningen, doar Dr. Nanna Hilton via citizen science zoveul meugelk oetsproakvarianten van n serie Grunneger woorden in verzoamelt, en t project WoordWaark onder laaiden van perfester Goffe Jensma, wat rezelteren zel in n oetgebraaide digitoal opzette en online beschikboare toalinventarizoatsie van t Grunnegs in zien mondelinge en schriftelke vörms. t Team wordt per 1 september 2019 verstaarkt mit n promovendus, Martijn Bartelds. Hai zel zok de kommende vaaier joar voltieds in de Nedersaksische streektoal vastbieten en op dij menaaier t onderzuik noar t Grunnegs n grote impuls geven. “Ie heuren van ons!” belooft Wieling.
Foto RUG
7
Dichters- & schrieverscafé Tekst: Jan Glas, Tonko Ufkes e.a.
van het Noorden veur kreeg. Chris Kiel het tot zien pensioen waarkt as leroar Nederlands.
Foto: Jan Glas
Foto: Egbert Pieters
Aly Freije (1944, Veelerveen) schrift ien t Grunnegs en ien t Nederlands. Ien 2008 won ze de Freudenthalpries met de gedichtencyclus In lichtbundels daanst t stof en ze kreeg der ien 2009 ok de Literaire Pries van Stichting t Grunneger Bouk veur. De Grunnegstoalege dichtbundel Wondpoeier verscheen ok ien 2009. De dichtbundel Door het vanggat volgde ien 2016 en veureg joar kwam de novelle De vloeivelden in, beiden schreven ien t Nederlands.
de koart van Leesbaar Groningen stijt heur gedicht over KielWïndeweer.
Annie Martens (Gieterveen, 1958) schrift ien t Nederlands en ien t Grunnegs, heur waark stijt ien Krödde en Roet en op Oader. Toen ze n joar of veerteg waas is ze begonnen met schrieven - veural gedichten - en ze is der nooit meer met opholden. Ze dee de schrieversvakschool ien Stad. Ien e zummer van 2018 het ze veurlezen ien de Prinsentuin. Op
8
Chris Kiel (Holte bij Onstwedde, 1943) schrift verhoalen en ien 2006 ston veur t eerst waark van hum ien t tiedschrift Krödde. Verder schreef er veur t tiedschrift Toal en Taiken en veur Oader. Ien 2014 verscheen zien verhoalenbundel Weerzain, woar hij de Streektoalpries van Dagblad
Foto: Jan Glas
Egbert Hovenkamp II (Eext,1953) nuumt humzulf: TaalWever / TerPlekkePoeet / Be@Poet. Noast het schrieven is veural t zulf veurdroagen slim belaangriek. Ien 2008 verscheen de bundel: Kolde tocht (triantaoling van Wilhelm Müller zien tekst „Die Winterreise“) en Hovenkamp dragt veur op 2 cd‘s: Músarrindill en Aarde. Gedichten stoan ien bloemlezengen en optredens, voak soamen met muzikanten as Ralph de Jongh en Spinvis, bennen op YouTube te vienden.
Foto: Lammert Aling
verscheiden priezen wonnen, woaronder de Freudenthalpries ien 2003 en 2009. Zien waark stijt ien Duutse mor ok ien Grunneger tiedschriften en bloemlezengen, ien 2010 verscheen n eigen bundel: Olldagsland. Biezunder bennen zien gedichtencyclussen, bv. Middsömmeraven uut 2013. Gerd Constapel woont ien de Duutse stad Leer. Foto: Jan Glas
Fieke Gosselaar (Finnerwold, 1982) schrift poëzie en proza. Ien 2013 kwam heur Grunnegstoalege dichtbundel Nova Zembla uut. Doarnoa verscheen ien 2014 de Nederlandstoalege verhoalenbundel Tussen de anderen en veureg joar de roman Het land houdt van stilte. Elke zotterdagmörn het ze n Grunnegstoalege column op Radio Noord; n keus hieruut stijt ien heur bundel t Leven as olifantspuzzel uut 2018.
Henk Dekker (Muzzelknoal, 1960) schreef ien e joaren 80 al veur t tiedschrift Krödde mor deur verhuzerij en drokte stoekte zien schrieverij. Nou verschienen zien verhoalen weer op Oader. Over zien verhoalen zeit Henk Dekker zulf: “In veul doarvan stappen herinnerns aan minsen n verzonnen wereld in.”
Gerd Constapel (Upgant-Schott, 1938) schrift gedichten ien t Oostfriese Nederduuts. Hij het
Foto: Jan Glas
verscheen t verhoalenboek Dè en ien 2010 de roman Blui. Veul van zien eigen liedteksten bennen bundeld ien k Wil t, uutkommen ien 2018. Nina Werkman (Bennewolle, 1947) schrift meest gedichten ien t Grunnegs en ien t Nederlands. Van heur verscheen ien 2009 de dichtbundel Wizzelbörg ien t Grunnegs en ien t Nederlands werden de bundels Antidata (2009) en Vrouwenwerk (2013) uutgeven. Ien 2011 won ze de Freudenthalpries veur de gedichtencyclus Gaist van törf en zolt - n Vraauwenkroniek. Ze kreeg ien 2013 de Literaire Pries van Stichten t Grunneger Bouk.
Foto: Jan Glas
Foto: Britta Constapel
Jan Siebo Uffen (Noordloaren, 1942) schrift en prezenteert al van zien dattiende joar òf ien de toal van t Oldambt verhoalen, gedichten en liedteksten. Ien 1991 kreeg er de Literaire Pries van Stichten t Grunneger Bouk veur al zien waark; mor t meeste mos toen nog kommen. Ien 1989
Foto: Jan Glas
9
10
Foto: Judith van der Meulen
n Interview mit de bedenker van de Dag van de Grunneger toal, Grunneger dichter/schriever Tonko Ufkes
“Ok tegen de Noorse koeien proatte ik Westerketiers” Eva Smidt Geboren in t Vraize dörp Gorredijk en noa n poar joar in Twente kwam Tonko Ufkes dou e n joar of vief was soamen mit zien Grunneger femilie noar ‘de mooiste pervinsie van Nederland’. Hai kreeg n Grunneger toalopvouden: “Met mien olders, ja, met elkneen proatte ik altied Westerketiers.” Tonko en zien olders - pa was schoolmeester, geboren in Westerlij, moe was schooljuffraauw, geboren in Lutjegast - verhoesden in Tonko’s vrouge jeugd noar Zeuvenhoezen. Hier ging e noar de legere school en op t schoolplaain en thoes wer allain Westerketiers proat. “Mien pa waas fanatiek ien t Grunnegs,” vertelt Tonko. “As hij op school verhoalen veurlas, vörmde hij die om ien t Westerketiers. Zo heb ik altied docht dat e boeken over Garriet-Jan en Annegien ien t Westerketiers schreven warren.” Noa zien middelboare schooltied in Leek studeerde hai Geschiedenis mit as bievak Zweedse Literatuur. Mor Grunnen was lang nait altied de thoeshoaven van dizze schriever. In de joaren 80 woonde hai o.a. in Gdańsk en op de Lofoten. t Wonen en waarken in t boetenland muiken hom bewust van zien eigen worrels, zodat t Grunnegs misschien nog belangrieker wer. “Hoe groot of de wereld ok is en woar of ik ok ben; n eerste toal blift altied bestoan. En dus schreef ik brieven noar mien olders ien ons eigen toal en proatte - as vanzulf - Westerketiers tegen de koeien op de Lofoten.”
mor gedichten schrieven kin ik wel.” Mit zien Grunneger schrieverij wil Tonko de toal onder ogen brengen. “As mien mamme vroeger noar de bakker ging veur n haalf stoet, zee ze dat ze n haalf stoet neudeg har, mor ze schreef ‘half brood’ op heur boodschappenliestje.” Grunnegs proaten leek en liekt dus makkelk, mor t schrieven, t woordbeeld is voak onbekend. De Dag van de Grunneger toal is slim belangriek om de Grunneger toal onder ogen te brengen en in de oren te kriegen. Op dat idee kwam Tonko dik tien joar leden. “Der beston al n Dag van de Grunneger Geschiedenis, mor ok de riekdom van de Grunneger toal mos veul meer noar boeten brocht worden.” Mit meer as 1000 bezuikers op de allereerste Dag van de Grunneger toal in t joar 2010 kon Tonko, kon elkenain vaststellen: t Grunnegs leeft! “t Grunnegs ston ien e achteruut-versnelleng, mor met de Dag wer duudlek dat we veuruut kieken. Veural de meziek, de liedteksten bennen belaangriek om mensen binnenboord te holden, om mensen noar binnen te trekken.” t Oetgebraaide aanbod trekt n groot en braid publiek: meziek, literatuur, toneel, sprekers en waitenschop. As Tonko weeromkikt op veurege Doagen van de Grunneger toal, vindt e elke Dag n hoogtepunt. “Het mooiste is de gezellegheid op zo’n Dag en om te zien hoe de mensen genieten want de sfeer is hartstikke goed. Ik kiek nou al uut noar de tiende Dag van de Grunneger toal!“
Juust in t boetenland begon Tonko mit dichten: “Ik kin amper n spieker recht ien e muur haauwen,
11 11
Regionaole Kultuurtael Nedersaksisch: doe, now en verdan Henk Bloemhoff Zicht op eerder, een beeld van now en dan naor de toekomst kieken, dat is mien doel in disse lezing. Ik put uut situaosies en plannen van ± 1969 of; ik roepe stokkies verleden op en zal ingaon op tegenslaegen en suksessen. Dan op naor de toekomst; de naodrok zal op de onderwarpen van 4, 5, 6 en 7 hieronder liggen. 1. Nedersaksisch, wat is et? In et Noorden en Oosten bestaot nog altied, springlevendig, et Nedersaksisch. Et Nedersaksisch, de ienhied in verscheidenhied van de oolde taelen van Grunningen, Drenthe, Stellingwarf, Stienwiekerlaand, Sallaand, Twente, Aachterhoeke en Veluwe. Ze ontstonnen uut et westelike Middelnederduuts (van ±1150 tot tegen 1600) en d’r ontwikkelde him gien staanderdtael. 2. ‘t Laest jaoren zestig, eerste helte jaoren zeuventig Eerst wat indrokken uut ’t laest van de jaoren zestig. Et Stellingwarfs raekte uut de belangstelling deur et wegraeken van H.J. Bergveld, de man die riegelmaotig ommedaenken vreug en kreeg in de streekpasse. An de PA’s van Drachten en ’t Vene ontdekten mien Stellingwarver kollega-studenten en ik dat d’r wel veul daon wodde veur et Fries, mar dat de Stellingwarver tael, bewust of niet, buten beeld bleef. In de biebeltheken kwammen we mar ien klein boekien tegen: ‘De Stellingwervers en hun dialect’. Dit mos eers. As reaktie richtten de Stellingwarvers in april 1972 de Stellingwarver Schrieversronte op, heur eigen streektaelorgenisaosie. De lijnen naor aandere Nedersaksische orgenisaosies wodden sund goed onderhullen.
12
3. Et laest van de jaoren zeuventig, jaoren tachtig Et was de tied van studie en prissentaosie. Ik praotte in een taeltheoretische lezing over de Stellingwarver warkwoordsvolgodder op et Frysk Filologenkongres 1978, en dee dat in et Stellingwarfs. Friese wetenschoppers zaggen dat veural as demonstraosie - deurda’k in et Stellingwarfs praotte. Dat vun ik niet, liekemin as mit et opzetten van et literaire tiedschrift De Pennevogel - mit aandere Nedersaksers. Kwaliteit ston bovenan, de streektael diende as kultuurtael. Aandere Nedersaksische studenten en ik volgden kolleges van Hendrik Entjes - over streektaelliteretuur, over dialektologie, en meer. Een volgende lezing, disse keer veur et Nederlaanse filologekongres (1980), kreeg de naeme Naar regionale kultuurtalen. 4. Jaoren negentig: erkenning Staorigan wodde van alles bekend over et Europees haandvest veur regionaole taelen of taelen van minderheden. Et Fries zol d’r veur in anmarking kommen en neffens de media zol ok et Nederduuts d’r onder kunnen. D’r kwammen berichten van kaemerlid Henk Kamp die zoks ok wol mit oons Nedersaksisch. In Grunninger verbaand was o.e. Siemon Reker in aktie, bi’j oons Stellingwarvers was de Stellingwarver Schrieversronte allat en hadde de SONT-veurzitter van die tied op vesite vraogd om SONT et veurtouw nemen te laoten. Mit daank ok an een Grunninger mosie in een SONT-bi’jienkomst gebeurde dat. De regio-overheden kwammen in et geweer, drie hooglerers bevestigden de taelstaotus en haast 1995 was d’r een kaemermeerderhied. 5. De rekte 1996-2013 – Europese erkenning en vervolgplannen Et Nedersaksisch kreeg bescharming, mar niet neffens diel III van et haandvest. Op veurstel van
6. Nationaole Erkenning 2018: kroon op diel II In disse ofdieling bepraot ik et veurnaemste van de konvenaanttekst die tekend wodde op 10-10-2018. Wat veur goeie vervolgen levert et op? 7. Veerder mit et Nedersaksisch D’r is hiel wat veuruutgang kommen, zoas et ontstaon van de verschillende streektaelinstituten. Mar wonderlik genoeg moet veul om de zoveul tied opni’j bevochten wodden. Wat kaante moet et
uut? Ik hope of te sluten mit een sociolinguïstisch oriënteerde rissenaosie veur meer en beter. Persoonlike gegevens Henk Bloemhoff wodde op 19-8-1948 geboren in Ni’jberkoop, gem. Oost-Stellingwarf. Hi’j studeerde Nederlaans, mit de bi’jvakken Nedersaksisch en Middelfries. In 1991 promoveerde hi’j op et proefschrift Natuurlijke Generatieve Fonologie en Morfologie van het Stellingwerfs. Hi’j schreef et Stellingwarfs Woordeboek, warkte mit an et Handboek Nedersaksisch en an de studie Language and Space Dutch, d.w.z. angaonde et Nedersaksisch. Mit Nanne Streekstra schreef hi’j et Basisboek Historische taalkunde van et Nederlands, en mit Dennis Worst Veldnaemen van Oosterwoolde. HI’j warkte an et Nedersaksisch Instituut, de Iesselakedemie en de Stellingwarver Schrieversronte en was docent Algemiene en Historische taelkunde van et Nederlaans bi’j de NHL Hogeschoele.
Foto: Fryske Akademy
Drenthe wodde ik nuugd om te beschrieven hoe de verschillende overheden al voldeden. Gien extra maotregels zollen vanneuden wezen veur diel III. Overheden en regionaole bewegings zollen zo tevreden wezen kunnen. Mar Den Haag gaf gien geheur, dus kwammen de regio’s mit ni’j onderzuuk. Diel III kon best dee blieken; een twiede keer bleek dat opni’j. Op beide, et repot van Daisy Vliegenthart en dat van Michiel Herweijer & Jan Jans gao ik in, en op de Haagse ofwiezings.
13
Vaaier literaire vraauwen Wim Bastiaanse Bie zetten meer as bie tieden wordt ter schreven over man-vraauw verholden bie boasboanen. Eefkes stilstoan bie t begun van t rechtzetten is meschains nait verkeerd.
Dizze lezen is n zuiktocht noar weerslag van drij wetswiezegingen op schrieverij van vaaier schriefsters:
Foto: Jan Glas
De eerste ‘vrouwelijke volksvertegenwoordiger’ dij kozen wer ien t parlement was Suze Groeneweg. Dat was op 3 juli 1918 bie de eerste verkaizens noadat vraauwen t ‘passief stemrecht’ kregen ien 1917. Dit was hail wat, omreden, der mog nog gain vraauw op heur stemmen. Dat mog pas
noa wetswiezeging op 9 maai 1919. Dou kregen vraauwen t ‘actief stemrecht’. De wet ‘Afschaffing handelingsonbekwaamheid van gehuwde vrouwen’, kwam ien juni 1956. Dou konden ook traauwde vraauwen zunder toustemmen van heur man bie heur sinten kommen.
Mevr. T. K. E. de HaasOkken (1823-1928) Bie t oet tied kommen van heur man, ien 1918, wer zai handelingsbekwoam. Zai mog pas stemmen dou ze 68 was. Zai schreef over t leven van alle dag mit n n bult gevuil. Heur eerste bouk kwam oet ien 1905. Ien t joar dat ze stemmen mog, was ze aan loop mit Spindroaden. Dit verscheen ien 1923.
14
Mej. A. A. Jensema (1896-1994) Omreden zai nooit traauwd west het, was zai heur haile wozzen leven handelingsbekwoam. Zunder man kon je wel omgoan mit sintekroam, volgens wetgever. Heur eerste publikoatsies waren gedichten ien t Maandblad Groningen van 1927. Heur lèste bouk is Aalbert (1971).
Mevr. J. H. van GoorDuut (1906-1979) Zai was ien 1922 nog gain 25 joar en mog dus nog nait stemmen. Zai was handelingsbekwoam veurdat ze traauwde, was dit nait meer dou ze mit dhr. H. A. van Goor ien boot stapte en wer dit wel weer dou ze ien 1950 òftraauwde. Nog tiedens heur studie Nederlands ien Stad verscheen heur verhoal ‘Roezie en Laifde’ ien 6 òfleverns ien t Nijsblad. In Indië schreef ze heur roman De Klapbrug dij ien 1950 oetkwam.
Mw. G. T. van der VeenDoddema (geb. 1936) Veur leste is t passief en actief stemrecht hail gewoon. Ook het zai gain last had van t aal of nait handelingsbekwoam weden, want zai traauwt noa 1956. Ien 1979 kwam heur eerste bundel Krummels is ook brood oet. Heur oeuvre is omvangriek. t Omvat meerdere genres.
CO LO F O N Moi is n mandailege oetgoave van Centrum Groninger Taal & Cultuur, Groninger Forum Bibliotheek, Stichting t Grunneger Bouk, Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, Rijksuniversiteit Groningen Moi is oetgeven in t koader van Dag van de Grunneger toal 2019 Oploage Viefdoezend exemploaren Fotografie Jan Glas Judith van der Meulen Mitwaarkers Jan Groenbroek (endredaksie) Patricia Ottay Eva Smidt Tonko Ufkes Vörmgeven en opmoak Richard Bos Druk Drukkerij de Bruin Oetgoave Moi is te verkriegen in ale bibeltaiken in pervinsie Grunnen, boukhandels en op aanvroag bie Centrum Groninger Taal & Cultuur Veur meer informoatsie over Dag van de Grunneger toal: www.webloug.nl/dgt-programma De Dag van de Grunneger toal is meugelk moakt deur n biedroage van Pervinsie Grunnen
Grunnegs Literair Tiedschrift Oader Sunt 2016 is Oader t nije tiedschrift veur Grunneger literatuur. Online en vergees te lezen. Iedere week worden der nije teksten ploatst. Adres: www.oader.nl Stuur joen teksten noar tiedschriftoader@gmail.com Volg Oader op Facebook Kreuze Digitoal tiedschrift veur elkenain dij in de Grunneger toal schrift, benoam de begunnende, hobby- en amateur schriever. t Huift nait op literair nivo, oardeghaid aan t schrieven staait veurop. Kreuze verschient zes moal in t joar en is vergees te lezen op www.kreuzekeuze.nl. Stuur joen schriefwaark in via Bert Wijnholds bert@kreuzekeuze.nl Volg Kreuze op Facebook www.facebook.com/kreuzekeuze Initiatiefnemers Centrum Groninger Taal & Cultuur CGTC wil belangstellen veur t Grunnegs vergroten en informeert over zoaken dij te moaken hebben mit dizze toal. CGTC stimuleert activiteiten en organizoatsies dij richt binnen op t verspraaiden, aanpeerdjen en beholden van t Grunneger culturele aarfgoud en informeert doarbie particulieren, culturele organizoatsies, instellens en overheden. CGTC dut waitenschoppelk onderzuik noar t Grunnegs en de streektoalgebonden cultuur van dou en nou. Meer info: www.cgtc.nl Stichting t Grunneger Bouk Stichten peerdjet de belangstellen veur en t oetgeven van oetgoaven in de streektoal aan. Stichten geft vaarmoal per joar t streektoalblad Toal en Taiken oet. Begunstegers kriegen doarnoast aal joar vergees n nij Grunnegs bouk toustuurd. Wieder is Stichting t Grunneger Bouk actief via De Boukenkist. www.grunnegerbouk.com www.grunnegercultuur.nl www.boukenkist.nl
Toal en Taiken, Tiedschrift veur Grunneger toal en cultuur Vaarmoal per joar toal, geschiedenis, kunst, meziek, verhoalen, gedichten, interviews, bouken, spaigelploatjes en Grunneger nijs. Joarabonnement: € 19,50 of € 24,50 incl. n nij Grunnegs bouk. Aanmeldadres: Stationsstraat 11b, 9679 EA Scheemda, (0597-591135), info@toalentaiken.nl Levend Erfgoed Groningen Pervinsie Grunnen het veul ‘levend erfgoed’. Overdroagen van generoatsie op generoatsie. Centrum Groninger Taal & Cultuur en de Verhalen van Groningen bundeln aal dij Grunneger gebruken, tradities, aigenoardegheden, produkten, gewoontes en de toal dij doar bieheurt op www.levenderfgoedgroningen.nl Groninger Forum Bibliotheek De Groninger Forum Bibliotheek het de grootste oetlainboare collectie Groningana ien pervinsie, in t Grunnegs en over t Grunnegs. www.groningerforum.nl/bibliotheek Groninger Archieven t Archief is t informoatsiecentrum veur geschiedenis van Stad en pervinsie. Archieven, bouken, kranten, koarten, foto’s, films, video’s en geluudsopnoames vertellen t verhoal van Grunnen van dou tot nou. www.groningerarchieven.nl Webloug Vien op www.webloug.nl alles over Grunneger cultuur. Meziek, literatuur, theoater, festivals. Wat gebeurt woar? Wel dut wat? Wel is wel? Je vienden t apmoal op Webloug. www.webloug.nl
15
PERGRAM
Dag van de Grunneger toal Cascadeplein 4 en 10, RHC Groninger Archieven in Stad Zotterdag 16 meert 2019, 11.00 - 16.00 uur Pergram onder veurbehold
Dagpresentatrice: Janneke Vos Cascadeplein 4 Opening Podium Centroale hal deur Gedeputeerde Henk Staghouwer 11.00 - 11.20 uur Meziekkroug Podium Centroale hal Wia Buze & Combo 11.20 - 12.00 uur De Grup 12.20 - 13.00 uur Winnoar Grunneger Laidjesfestival 13.20 - 14.00 uur Voorwaarts met Marieke Klooster, Gabriëlle Glasbeek en Robert van der Tol 14.20 - 15.00 uur Sikkom Kult met Irene Wilkens, Ivonne Schoenmaker en Marianne van der Velde 15.10 - 15.50 uur Toal- en boukenmaarkt Studiezoal Grunneger toal- en cultuurorganizoatsies en boukhandeloaren prezenteren zok op de toalmaarkt. 11.00 - 16.00 uur Expo Drukkers in de Marge Toalmaarkt (Studiezoal) 11.00 - 16.00 uur Expo 10 joar Dag van de Grunneger toal Centroale hal 11.00 - 16.00 uur Grunneger vraauwen Galerij i.s.m. De Verhalen van Groningen en Groninger Museum Hal Gebaauw 10 11.00 - 16.00 uur Stilteroemte Marten van Dijken - Over t vertoalen van Allain op wereld van Hector Malot en/of over Bovenboazen van Marten Toonder 11.30 - 12.00 uur 12.30 - 13.00 uur
Tougang is vergees Parkeren kin je bieveurbeeld achter t station, aan Zaanstroat of in parkeergarage Westerhoaven of neem bus of traain. Archieven liggen ja stoef bie t Heufdstation.
Vertelcollectief Kom op Verhoal uut t Westerkwartier mit verhoalen over ‘nuvere wichter’ Mit om: 13.30 - 14.00 uur Klasien van Wijk, Henk Wierenga, Rensina Dijkhuizen 14:00 - 14.30 uur Rensina Dijkhuizen, Piet de Vries, Klasien van Wijk 14:30 - 15.00 uur Piet de Vries, Henk Wierenga, Geert Zijlstra 15:00 - 15.30 uur Hennie van der Laan, Aafke Hoek, Harke Winter 15:30 - 16.00 uur Geert Zijlstra, Harke Winter, Aafke Hoek, Hennie van der Laan
WoordWaark prezentoatsie mit lezens prof. dr. Goffe Jensma, Eva Smidt en Wilbert Heeringa 12.30 - 13.15 uur
Eterij en drinkerij Centroale hal en vergoaderzoal De Smaak van het Noorden zörgt weer veur Grunneger gerechten. RHC Groninger Archieven zörgt veur kovvie en kouk, thee en sap. 11.00 - 16.00 uur
Lezen Heiko Gauert - Op Plattdüütsch heet dat Moin. De Geschicht vun de plattdüütsche Spraak 12.00 - 12.30 uur en 14.00 - 14.30 uur
EHBO Koamer 0.01 Cascadeplein 10 Oader Café Grunneger schrievers en dichters Restaurant Cascadeplein 10 Prezentoatsie: Alie de Vries Jan Siebo Uffen, Fieke Gosselaar, Aly Freije 11.30 - 12.00 en 12.15 - 12.45 uur Nina Werkman, Henk Dekker, Chris Kiel 13.00 - 13.30 en 14.30 - 15.00 uur Annie Martens, Gerd Constapel, Egbert Hovenkamp II 13.45 - 14.15 en 15.15 - 15.45 uur Lezens en workshops Cascadeplein 10 Zoal 1, Istanazoal (50 pers.) Lezen Nanna Hilton - Stemmen van Grunnen 11.45 - 12.15 uur
Interview Martijn Wieling deur Wiebe Klijnstra 13.15 - 13.45 uur WoordWaark prezentoatsie mit lezens prof. dr. Goffe Jensma, Eva Smidt en Wilbert Heeringa 14.00 - 14.45 uur Lezen Martijn Wieling - project Van Old noar Jong 15.00 - 15.30 uur Zoal 2, Krakatauzoal (30 pers.)
Lezen Henk Bloemhoff - Regionaole Kultuurtael Nedersaksisch: doe, now en verdan 13.00 - 13.30 uur en 15.00 - 15.30 uur Zoal 3, Bromozoal (20 pers.) Ingeborg Nienhuis - Workshop Slim körte verhoaltjes (SKV) 11.30 - 12.30 uur Lezen Wim Bastiaanse - Vaaier literaire vraauwen 12.30 - 13.00 uur Ingeborg Nienhuis - Workshop Slim körte verhoaltjes (SKV) 13.30 - 14.30 uur Lezen Wim Bastiaanse - Vaaier literaire vraauwen 15.00 - 15.30 uur Priesoetlangen workshop Slim körte verhoaltjes van Ingeborg Nienhuis Podium Centroale hal 15.50 uur