K I N O
K I N O
Heidi Antell Haugen Toril Hægeland Kristina Reiten Magnus Henrik Sandberg Anne Synnøve Steinset
K I N O
Grunnbok
K I N O K I N O
K I N O
Naturfag og samfunnsfag
Kva heiter den sterkaste vinden, når levde dinosaurane, og har dyr eigne rettar? Kvifor får vi feber, korleis kan plantene lage sukker, og kva land høyrer til Norden? Brukar jenter mest pengar, korleis endra livet seg i bronsealderen, og kvifor er det flest gutar som får gå på skule?
ag f r u Nat K I N O
Så mykje spennande og viktig å lære!
Sam
funnsfag
K I N O
Mylder er eit læreverk i naturfag og samfunnsfag for barnetrinnet 1–4. Mylder dekkjer alle kompetansemåla i Kunnskapsløftet, etter revidert plan 2013.
Mylder 3 består av: • Grunnbok • Arbeidsbok • Lærarens bok • Naturkort • CD • Mylder digital med tavlebok: mylder.cdu.no
9
788202 475925 www.cdu.no
Nynorsk
ISBN 978-82-02-47592-5
Nynorsk
Heidi Antell Haugen Toril Hægeland Kristina Reiten Magnus Henrik Sandberg Anne Synnøve Steinset K I N O
K I N O
Grunnbok
fag r u t Na
Sam
funnsfag
Hovudillustratør: Johnny Dyrander Nynorsk
Velkommen til Mylder 3
Gratulerer med ny bok! Her kan du lære om dinosaurar, kva ein meteorolog gjer, pengebruk og om jenter, gutar og rettferd. Du kan lese og lære om nedbrytarar, land i Norden, korleis folk levde i bronsealderen og mykje anna spennande! Du får teste ut og fortelje om ting du lærer, utforske og gjere eigne eksperiment. Kanskje du får svar på noko du lurar på, eller kanskje du begynner å lure på nye ting?
Mylder har òg ei arbeidsbok med fine oppgåver.
Lykke til med Mylder! Helsing forfattarane
Heidi, Toril, Kristina, Magnus og Anne Synnøve Mylder har ein eigen nettstad: mylder.cdu.no
Til dei vaksne Mylder er eit læreverk i naturfag og samfunnsfag for 1. til 4. trinn. For elevane på 3. trinn finst det ei grunnbok, ei arbeidsbok og ein nettstad. Alle komponentane er delte i ein naturfagsdel og ein samfunnsfagsdel.
Naturfag har grøn rammefarge.
Sentrale ord og omgrep
Samfunnsfag har raud rammefarge.
På 3. trinn vil dei fleste av elevane kunne lese mykje av teksten på eiga hand. Men dei vil møte nye ord og omgrep, og dei vil trenge hjelp til å tolke og forstå teksten. Når dei arbeider med Mylder, er det viktig å sjå på bileta og snakke om dei først. Overskrifter og bilettekstar vil hjelpe barna til å få betre oversikt over hovudteksten. Les gjerne tekstane saman og snakk om innhaldet. I Mylder 3 Arbeidsbok finst det oppgåver til alle kapitla. Her finn de òg eit skjema for eigenvurdering til kvart kapittel. Lykke til med arbeidet saman! Helsing forfattarane
INNHaLD NATURFAG
Kapittel 1
VĂŞr og vind
side 6
Kapittel 2
Dyr som forsvann
side 28
Kapittel 3
Stell godt med dyra side44 Kapittel 4
Ta vare pĂĽ naturen
side 62
Kapittel 5
Korleis har du det?
side 74
Sukk!
4
INNHaLD SAMFUNNSFAG Kapittel 6
Bronsealderen
side 92
Kapittel 7
Jenter og gutar
side 112
Kapittel 8
Løp og kjøp?
side 128
Kapittel 9
Land langt mot nord
side 144
5
Naturfag Kapittel 1
Vêr og vind Her skal : du lære
6
va ein meteorolog gjer k kvifor vi har ulike typar vêr korleis du kan observere og beskrive vêret
Kva slags vêr blir det? For mange menneske er det veldig viktig å vite korleis vêret blir. Ein kaptein treng å vite noko om vind, bølgjer og straumar i vatnet. Ein pilot treng informasjon om vêr og vindstyrke. Ein bonde treng informasjon om vêret for å kunne så og hauste til rett tid.
Snakk saman
Når kan det vere viktig for deg å vite korleis vêret blir?
Høgtrykk og lågtrykk På vêrmeldinga snakkar dei ofte om høgtrykk og lågtrykk. Høgtrykk gir ofte sol og pent vêr. Lågtrykk gir ofte nedbør og dårleg vêr.
Snakk saman
Kva slags vêr blir det når det er varsla ekstremvêr?
Ord å snakke om meteorolog, observere, strøymer, vindstyrke, så og hauste, høgtrykk, lågtrykk
7
Vêrballong
Kva gjer ein meteorolog? Meteorologar har som jobb å finne ut kva slags vêr det blir. For å finne ut det, måler dei mange ulike ting. Dei måler blant anna temperatur, lufttrykk, vindstyrke og fukt i lufta. Meteorologane brukar satellittar, vêrballongar, vêrfly og vêrskip til å gjere målingane. Dei brukar målingane, saman med store datamaskinar, til å finne ut korleis vêret vil bli og til å lage vêrmeldingar.
Fakta
Lufta som ligg rundt jorda, blir kalla atmosfæren.
Fakta
Meteorologi er læra om atmosfæren, vêr og klima.
Snakk saman
Kvar kan vi sjå eller høyre ein vêrmelding?
8
Ordet meteorologi betyr luft og lære på gresk.
Vêrkart Meteorologane brukar vêrkart med ulike symbol for å vise oss korleis vêret blir.
Vêrsymbol Her er nokre av vêrsymbola vi kan sjå på eit vêrkart:
Sol
Skya
Vind
Snø
Regn og tore
Lettskya
Oppgåve
Sjå på vêrkartet og finn ut: 1. Kva slags vêr blir det i Ålesund? 2. Kvar blir det lågast temperatur? 3. Korleis blir kuldegrader viste? 4. Kvar blir det høgast temperatur?
5. Kvar kjem det til å blåse mest? 6. Når på året kan denne vêrmeldinga vere frå? 7. Kvar ville du reist for å stå på ski?
Ord å snakke om meteorologi, temperatur, atmosfære, klima, satellittar, symbol
9
Skyer Skyer er mange vassdropar og iskrystallar som er samla oppe i lufta. Skyene kan sjå veldig ulike ut. Nokre skyer er mørke og skumle, mens andre er lette og vakre. Står du med sola i ryggen, ser skyene kvite ut. Er skyene mellom deg og sola, ser dei mørkare ut. Vinden og landskapet er òg med på å bestemme korleis skyene skal sjå ut.
Skyene ser ulike ut
Haugskyer
Lagskyer
Skyene ser ut som blomkål. Når dei veks seg store, kan dei gi kraftige regnskurer.
Skyene ser ut som eit teppe. Dei kan ofte gi nedbør som varer lenge.
10
Fjørskyer
Perlemorskyer
Skyene er tynne og lette, og er høgt oppe i atmosfæren.
Skyene glinsar som perlemor når sol lyset går gjennom dei og lyset blir brote i iskrystallar.
Makrellskyer
Tåke
Skyene har fått namnet sitt fordi dei liknar på mønsteret på ein makrell.
Visste du at du kan gå inne i ei sky? Tåke er skyer som ligg på bakken.
Oppgåve
Er det skyer ute i dag? Kva slags skyer er det?
Fakta
Perlemor er det fargerike skalet inni ein musling.
11
Nedbør Når ein meteorolog seier at det blir nedbør, kan det bety fleire ting, for eksempel at det blir regn eller snø. All nedbør er eigentleg vatn. Regn, snø, hagl, yr, dogg og rim er vatn i ulike former.
Vatnet går i krinslaup
Nedbør Skyer
Vassdamp
Bekkar
Når sola varmar opp vatnet i havet, blir litt av det til vassdamp. Vassdamp er ein gass. Vassdampen stig oppover. Høgare opp i atmosfæren er det kaldare. Der blir vassdampen til vassdropar og iskrystallar, og dei dannar skyer. Når vassdropane og iskrystallane blir tunge, fell dei ned som nedbør. Dette skjer igjen og igjen – det er det same vatnet som Tenk at vi får det same vatnet på oss som folk i steinalderen fekk! går i eit krinslaup. 12
Regn Nedbøren kjem som regn når iskrystallar eller hagl smeltar på vegen ned mot bakken, eller når temperaturen i skyene er over 0 grader. Regn kan vere store eller små vassdropar.
Regnbyer
Regn
Kraftig regn
Snakk saman
Somme hagl kan bli så store at dei er farlege å få i hovudet!
Hagl Somme gonger kjem nedbøren som hagl. Då blæs det sterke vindar inne i skyene slik at iskrystallane virvlar rundt og samlar seg til harde isklumpar. Etter kvart blir iskrystallane så store at dei fell ned mot bakken som hagl.
Fakta
Det største haglet i verda blei funne i Nord-Amerika. Det var 20 cm i diameter og vog nesten ein kilo.
Somme hagl kan bli så store at dei er farlege å få i hovudet!
Ord å snakke om nedbør, iskrystall, krinslaup, yr, vassdamp, hagl
13
Dogg og rim Lufta inneheld alltid litt vassdamp. Når det blir kaldare om natta, samlar ofte vassdampen seg i vassdropar som dogg eller rim. Av og til blir det så mykje dogg at det ser ut som om det har regna. Er det kaldt i lufta, blir vassdropane til rim. Rim er små iskrystallar.
14
Prøv sjølv
Du treng ein spegel
Slik gjer du 1. La spegelen ligge kaldt ei stund. 2. Pust godt ut mot spegelen. a. Kva skjer? b. Kvifor skjer det? 3. Fortel til andre kva du fann ut.
Snø Om vinteren er lufta og bakken kald. Då kjem nedbøren som snø. Snøkrystallane blir til i skyene. Dei startar som bitte små krystallar. Vassdamp festar seg på krystallane, og dei veks i storleik.
Snøkrystallane er symmetriske og har seks kantar.
Dersom det er kaldt og tørt i lufta, er snøen som fell laus og lett, og vi kan sjå forma på kvar enkelt snøkrystall. Dersom det er rundt 0 grader og mykje vassdamp i lufta, vil snøkrystallane feste seg saman til store snøflak. Snøen blir kram, og det er fint å lage snømenn og snøborger.
Oppgåve
Studer snøkrystallar Ta med ei svart papplate og eit forstørringsglas ut i snøvêr. Sjå på snøfnugga som landar på plata. Prøv å telje seks kantar på dei.
Ord å snakke om dogg, rim, symmetrisk, kram, sekskant
15
Vind Vind er luft som er i rørsle. Det er varmen frå sola som gjer at lufta begynner å bevege seg. Varm luft vil alltid stige oppover, og kald luft sig nedover. Når varm og kald luft møtest, blir det vind. Dersom du ser på eit vêrkart, kan du sjå kor fort vinden blæs. Det er vist med vindpiler og tal. Vindpilene peikar i den retninga vinden blæs. Når det blæs nordavind, kjem vinden frå nord og blæs sørover. Når det blæs vestavind, kjem vinden frå vest og blæs mot aust.
Oppgåve
Kva heiter hovudplagget? Når vinden blæs frå sørvest, blir det ofte regn og dårleg vêr på Vestlandet. Det er derfor dette hovudplagget har fått namnet sitt. Kva heiter det?
Fakta
Du kan lage din eigen vind om du blæs på noko. Prøv!
16
Oppgåve
Kor sterk er vinden? Vi kan observere korleis vinden verkar på ting rundt oss. Då kan vi finne ut kor sterk han er. Kor sterk er vinden i dag? Bruk vindskalaen under eller ein vindmålar til å finne det ut. Namn på vinden
Farten til vinden meter per sekund
Korleis vinden verkar på naturen
Stille
0,0–0,2
Sjøen er heilt stille. Røyk stig rett opp.
Flau vind
0,3–1,5
Små krusingar på sjøen.
Svak vind
1,6–3,3
Små bølgjer. Røyken sig i den retninga vinden blæs.
Lett bris
3,4–5,4
Lauvet bevegar seg.
Laber bris
5,5–7,9
Skum på bølgjene. Laust lauv blæs omkring.
Frisk bris
8,0–10,7
Små tre svaiar.
Liten kuling
10,8–13,8
Det er vanskeleg å bruke paraply.
Stiv kuling
13,9–17,1
Bølgjene er 5–7 meter. Det er vanskeleg å gå i motvind.
Sterk kuling
17,2–20,7
Små kvistar brekk av trea.
Liten storm
20,8–24,4
Store trær svaiar. Piper kan blåse ned!
Full storm
24,5–28,4
Tre kan velte. Kjempestore bølgjer.
Sterk storm
28,5–32,6
Kjempebølgjer. Tre og bilar kan velte.
Orkan
Vindpiler
32,7
Hus blir øydelagde. Tre blir rivne opp!
Fakta
Når vi flyg, kan vi oppleve turbulens. Då ristar flyet! Det er fordi lufta inne i skyene bevegar seg opp og ned og gjer at flyet òg bevegar seg.
17
Den sterkaste vinden Dei aller sterkaste vindane som finst, kallar vi orkanar. Dei kan bevege seg i meir enn 200 kilometer i timen! I Noreg kan det ofte blåse orkanar på Vestlandet.
Kor raskt kan eit menneske springe?
Tropiske orkanar Ovanfrå ser ein tropisk orkan ut som ei spiralforma sky. Midt inne i orkanen ligg orkanen sitt auge. Der er det heilt stille. Rundt auget blæs dei aller sterkaste vindane. Vi har ikkje slike orkanar i Noreg. Dei er vanlege i tropiske område.
Her er den tropiske orkanen Frances rett over Karibia.
Ord å snakke om spiralforma, kilometer i timen, rasere
18
Tropiske orkanar kan rasere hus og bygningar!
Lyn og tore Kvar kjem lynet frå? Og kvifor buldrar det så fælt? Somme gonger blir skyene elektriske når vassdropar og snøkrystallar støyter mot kvarandre inne i dei. Som oftast skjer dette når det har vore varmt i fleire dagar.
Fakta
Dersom du tel sekunda etter eit lyn til du høyrer toreskrallet, kan du rekne ut om lag kor langt unna uvêret er. Tre sekund er cirka éin kilometer unna.
Etter kvart blir elektrisiteten så sterk at det oppstår gneistar. Gneistane kallar vi lyn. Lyna kan halde seg oppe i skyene, eller slå ned mot bakken. Eit lyn varer veldig kort. Lufta rundt lynet blir varma fort opp og blir fort kald att. Når lufta utvidar seg og trekkjer seg saman så raskt, blir det eit kraftig smell – det torar! Når det er torevêr, kjem det ofte mykje nedbør.
Det er like mykje energi i eit lyn som i ein milliard fyrstikker!
19
Snakk saman
var bør du søkje ly når det lyner og K torar? Kvar bør du ikkje vere når det lyner og torar? Kvifor ikkje?
Prøv sjølv
Lag ditt eige lyn Du treng ei stor gryte av jern eller stål med isolert handtak (Aluminiumsgryte går ikkje!) gummihanskar ein gaffel ei plastbrikke teip Slik gjer du 1. Fest plastbrikka med teip på eit bord. 2. Set gryta på brikka. 3. Ta på deg gummihanskane. Hald i eit av handtaka på gryta med den eine handa di, og gni gryta hardt mot plastbrikka. 4. Ta gaffelen i den andre handa, og beveg han sakte mot gryta. Kva skjer?
Ord å snakke om ly, tore, elektrisk, gneistar, isolert, energi
20
Å måle vêret Du har sikkert målt temperaturen i kroppen din når du har vore sjuk? Då brukar du eit feber termometer. Meteorologane brukar ulike måleinstrument for å finne ut korleis vêret vil bli.
Termometer Vi brukar eit termometer for å måle temperatur. Vi måler temperatur i grader celsius (°C). På celsiusskalaen er 0 grader når vatnet frys, og 100 grader når vatnet kokar. For å måle rett temperatur ute er det viktig at termometeret står i skuggen.
1. 2.
3.
Oppgåve
1. Kvifor skal termometeret stå i skuggen? 2. Kor mange grader viser dei tre termometera til høgre? 3. Kva er temperaturen ute i dag?
Fakta
Brrr..
Dersom det er kaldt og blæs, kjennest det endå kaldare ut enn det termo meteret viser. Er det for eksempel minus 15 grader og det blæs stiv kuling, vil det kjennast som om temperaturen er minus 29 grader.
Ord å snakke om måleinstrument, grader celsius, termometer
21
Barometer Eit barometer kan fortelje oss noko om lufttrykket og vêret. Viser barometeret at det er høgt lufttrykk, betyr det ofte at det er sol og pent vêr. Då er det høgtrykk. Viser barometeret at det er lågt lufttrykk, er det ofte nedbør og dårleg vêr. Då er det lågtrykk.
Hygrometer
Kva slags vêr viser barometeret?
Eit hygrometer blir bruka til å måle luftfukta. Det måler kor mykje usynleg vassdamp det er i lufta.
Snakk saman
Kvifor kan det vere viktig å vite kor mykje vatn det er høgt oppe i lufta? Kva viser hygrometeret?
Vindmålar Ein vindmålar blir bruka for å måle kor fort vinden blæs. Det må meteorologane vite for å lage vêrmelding.
Ein vindmålar blir òg kalla eit anemometer.
22
Nedbørmålar Ein nedbørmålar måler kor mykje nedbør som har komme. Nedbøren blir målt i millimeter.
Prøv sjølv
Lag din eigen nedbørmålar Du treng regnvêr ei stor plastflaske saks teip linjal tusj Slik gjer du 1. Klipp av flaska litt høgare enn midten. 2. Snu toppen slik at tuten kjem inn i flaska. 3. Fest flaskedelane saman med teip. 4. Bruk linjalen og set målestrekar på flaska i cm og mm. 0 skal vere på høgd med botnen av flaska. 5. Set flaska ut og mål kor mykje nedbør som kjem i løpet av eit døgn.
1. 4.
23
Naturen som meteorolog Før i tida bruka folk naturen og dyra for å finne ut korleis vêret skulle bli. Du har kanskje høyrt at mykje rognebær betyr mykje snø, eller at ein ring rundt månen betyr at det kjem nedbør? Dette er gamle vêrteikn. Andre gamle vêrteikn er at dersom svalene flyg høgt, så blir vêret bra. Eller at korsedderkoppen sluttar å spinne éin eller to dagar før vinterkulda kjem. Har du høyrt om fleire gamle vêrteikn?
Prøv sjølv
1.
Lag ein vêrpinne Eit vêrteikn vi kan observere i naturen, er at tre kan reagere på fukt i lufta. Dersom greinene på eit grantre heng nedover, blir det lågtrykk og fuktig vêr. Dersom greinene står ut og bøyer seg litt oppover, blir det høgtrykk og tørt vêr. Slik gjer du 1. Kutt av ein bit på cirka 15 cm av ein liten granstamme med ei lengre grein på. 2. Ta av borken. 3. Fest vêrpinnen på ein vegg ute. 4. Observer vêrpinnen fleire dagar – kva skjer?
Ord å snakke om observere, registrere
24
3.
Oppgåve
Registrer vêret 1. Registrer vêret i ei veke. Gjer observasjonane kvar dag på cirka same tid. 2. Skriv inn resultata i arbeidsboka side 8. Dato
12. oktober
Sol/regn
Nedbør
2 mm
Vind
Temperatur
Lufttrykk
Luftfukt
13 °C
Lågt
Høg
Lett bris, 4 m/s frå nordaust
Her er eksempel på måleinstrument du kan bruke:
Termometer Vindmålar
Nedbørmålar
Hygrometer
Barometer
25
Samandrag eteorologar har som jobb å finne ut kva slags vêr M det blir. Dei måler blant anna temperatur, lufttrykk og fukt i lufta. Meteorologar brukar vêrkart med ulike symbol når dei skal fortelje oss om vêret. Er det lågtrykk, er det ofte nedbør og dårleg vêr. Er det høgtrykk, er det ofte sol og pent vêr. Skyer er vatn og iskrystallar som er samla oppe i lufta. Nedbør er vatn som kjem frå skyene som regn, snø eller hagl. Vatnet går i eit evig krinslaup. Dogg er små vassdropar som samlar seg på bakken. Rim er snøkrystallar som legg seg på bakken. Vind er luft som bevegar seg. Det er varmen frå sola som gjer at lufta begynner å bevege seg. Orkan er den sterkaste vinden vi har på jorda. Lyn og tore oppstår når det blir elektriske ladningar i skyene. Det finst ulike måleinstrument vi kan måle vêret med: termometer, barometer, hygrometer, vindmålar, nedbørmålar. Før i tida såg folk etter vêrteikn i naturen.
26
Kan du svara?
Kapitteloppgåver 1. Kvifor er det viktig med vêrmeldingar for bønder, fiskarar og pilotar? 2. Når kan det vere lurt for deg å sjå på ei vêrmelding? 3. Kva gjer ein meteorolog? 4. Teikn tre ulike skytypar og skriv namnet på dei. 5. Kva er hagl? 6. Kva er dogg? 7. Kva er rim? 8. Kva er vind? 9. Kva er ein orkan? 10. Korleis oppstår lyn og tore? 11. Kva måler vi med eit termometer? 12. Kva måler vi med eit barometer? 13. Vel eit vêrteikn vi kan finne i naturen, og teikn det. 14. Kva slags vêr blir det i morgon?
27
Samfunnsfag Kapittel 6
Bronsealderen Her skal : du lære
92
orleis levemåten endra seg k i bronsealderen kva bronse er, og kva bronse blei bruka til om mat, klede og hus i bronsealderen kva menneska trudde på i bronsealderen
Ting kan fortelje Korleis levde menneska for lenge sidan? Korleis fekk dei mat og klede? Kva trudde dei, tenkte dei og snakka dei om? Korleis kan vi vite noko om det som ingen har teke bilete av eller skrive om? Gamle ting og spor i naturen kan gi oss nokre svar. Det finst ting i jorda som ikkje har rotna og blitt borte. Det kan vere pilspissar av flint, delar av eit sverd eller smykke av bronse. Arkeologar undersøkjer tinga nøye. Dei arbeider nesten som detektivar. Dei må vere nysgjerrige, tolmodige og flinke til å lage spørsmål. Vi kan òg undre oss, undersøkje og stille spørsmål. Det er ein fin måte å lære på.
Kva er du laga av? Og kvar kjem du frå?
Eg er laga av bronse. Eg blei funne i jorda på Hadeland!
93
94
95
Bronsealderen i Norden I Norden begynte det vi kallar bronsealderen for nesten 4000 år sidan. Han varte i cirka 1200 år. Vi kallar perioden bronsealderen fordi det var då vi begynte å lage og bruke bronse her i Norden. Andre stader i verda hadde folk starta med dette tidlegare.
Kva er bronse? Bronse er ei blanding av metalla tinn og kopar. Det blei bruka til reiskapar, våpen og smykke.
Mange bronsesmykke hadde mønster med sirklar og spiralar.
Bronse er eit sterkt metall. Ting av bronse var heldt seg betre og var lettare å reparere enn dei som var av stein, tre og bein. Bronse kunne òg smeltast om og bli til nye ting.
Slik kunne knivane sjå ut i bronsealderen. Snakk saman
Tenk på korleis vi lever no, og korleis du trur det var å leve for nesten 4000 år sidan. Kva trur du har endra seg mest?
96
Fakta
Ei blanding av to eller fleire metall blir kalla ei legering.
Bronsesmeden Bronsesmeden var ein viktig mann i bronsealderen. Han kunne den vanskelege kunsten å lage bronse av tinn og kopar. Det hadde han lært frå smedar frå andre stader i verda. Bronsen blei varma opp og smelta slik at smeden kunne forme han. Han helte den flytande bronsen i former av stein eller leire. Formene var sette saman av to like halvdelar. Når bronsen hadde blitt kald og hard, delte smeden forma og tok ut den ferdige tingen. Oppgåve
1. Kvifor heiter det bronsealderen? 2. Kva er bronse? 3. Kva blei bronse bruka til i bronsealderen? 4. Kva blir bronse bruka til i dag?
Her ser du ei støypeform og øksa som er støypt i henne. Øksene blei slipte så dei blei veldig skarpe!
Ord å snakke om metall, haldbart, smed
97
Fattige og rike Det var stor skilnad mellom fattige og rike i bronsealderen. Dei rike hadde store gardar, og nokre blei høvdingar. Dei hadde mykje makt. Å eige mange ting av bronse viste at du var rik og mektig.
Bytehandel Det fanst ikkje pengar i bronsealderen. Folk bytte til seg det dei trong. Kva trur du at dei bytte bort for å få tak i bronse? Forskarane trur folk bytte bort husdyr, reiskapar, tømmer, rovdyrpelsar, tørrfisk og saueull. Støypeformer av stein var nok òg eit populært bytemiddel.
Det var mange som måtte arbeide for høvdingane.
Snakk saman
va trur de tida vi lever K i no, vil bli kalla om fire tusen år? Korleis viser folk at dei er rike i dag?
Kanskje var tørrfisk eit populært bytemiddel?
98
Gravhaugar og fine skattar I bronsealderen blei det bygd store gravhaugar og gravrøyser av jord og steinar. Gravhaugane blei bygde på stader der dei var lette å sjå. Mange av gravhaugane kan vi framleis sjå i naturen. Dei døde kunne få med seg kostbare bronseskattar i grava. Det er funne sverd, små knivar og vakre smykke i gravene. Forskarar trur at berre dei rikaste blei gravlagde på denne måten. I siste del av bronsealderen blei det vanlegare med små gravhaugar. Då blei det vanleg å brenne dei døde. Forskarane har berre funne bitar av leirkrukker og beinrestar i dei små gravhaugane.
Fakta
Berre arkeologar har lov til å opne gravhaugar.
Oppgåve
1. Kvifor trur du dei rike fekk med seg fine ting i grava når dei døydde? 2. Kvifor trur du at gravhaugane blei bygde på stader der dei var lette å sjå? 3. Er det funne noko frå bronsealderen i din kommune?
Ord å snakke om mektig, gravleggje, røys, høvding
99
Fakta
Ordet bonde betyr buande. Ordet gard kjem av ordet gjerde.
Livet endra seg I steinalderen var folk jegerar og samlarar. Då måtte dei flytte ofte for å skaffe nok mat. I bronsealderen var mange av menneska bønder. Dei bygde gardane sine på stader der det var god jord. Her blei dei buande. Bøndene i bronsealderen hadde husdyr, og dei dyrka jorda. Jorda blei rydda og gjødsla. Då fekk dei større avlingar, og dei kunne mette fleire menneske. Men mange stader var sanking, jakt og fiske framleis nødvendig for å få nok mat. 100
Fakta
I bronsealderen dyrka dei bygg og kveite. Kornet blei male til mjøl som dei baka brød og koka graut av.
Bygg
Kveite
Oppgåve
1. Kva kan vi sanke i naturen i vår tid? 2. Kva dyr kan vi jakte på i Noreg i dag?
Barna i bronsealderen Det blei født mange barn i bronsealderen. Men det var mykje sjukdom, så mange av barna døydde før dei blei vaksne. Barna gjekk ikkje på skole. Dei måtte hjelpe til med arbeidet på garden. Slik lærte dei det som var viktig å kunne. Barna lærte å dyrke jorda, male korn, lage mat og samle ved. Dei spann garn, vov stoff og sydde klede. Barna måtte passe og stelle både husdyr og sysken.
Kvifor var det ikkje viktig å lære å skrive og lese i bronsealderen?
Barna lærte å jakte, fiske og sanke nøtter, bær og sopp.
Ord å snakke om sanke, dyrke, avling, spinne
101
Husdyr Mange hadde husdyr i bronsealderen. Vanlege husdyr var ku, okse, geit, sau, gris og hest. Menneska fekk både mjølk, kjøtt og materiale til klede frå husdyra. Av mjølka laga dei ost og smør. Klede og sko blei laga av ull og skinn.
Oppgåve
1. Kva husdyr hadde dei i bronsealderen? 2. Kva husdyr er vanlege i dag? 3. Kvifor har vi husdyr i vår tid?
Desse gammalnorske sauene er ganske like sauerasen som levde i Norden i bronsealderen.
102
Forskarane trur at hesten kom til Norden i bronsealderen. Hestane var små, og likna litt på fjordingar. Hestar blei nok mest bruka av rike menn og høvdingar.
Reiskapar og korndyrking I bronsealderen bruka dei ein ard for å pløye jorda. Ein ard er ein enkel plog av tre. Å bruke ard var lettare enn å hakke laus jorda med steinøks og trehakke.
Ard
Nokre bønder hadde oksar som drog arden. Då blei det endå lettare å pløye. I bronsealderen bruka dei ein sigd til å skjere korn med. Ein sigd er ein krum kniv. Sigdane var laga av flintstein eller bronse. Ein sigd av bronse var skarpare og lettare å skjere korn med. Det vanlegaste var nok likevel å bruke sigdar av flintstein, for bronse var vanskeleg å få tak i.
Sigd
Oksen kunne både hjelpe til med arbeidet og bli til mat. Derfor var oksen eit viktig dyr i bronsealderen.
Oppgåve
1. Kvifor var oksen viktig i bronsealderen? 2. Korleis pløyer vi jorda i dag? Kva reiskapar brukar vi? 3. Korleis skjer vi korn i dag? Kva reiskapar brukar vi?
Kornet blei samla og teke vare på i store krukker av leire.
Ord å snakke om plog, pløye, krum, ard, sigd
103
Klede Arkeologar har funne restar av klede i graver frå bronsealderen. I Noreg har dei berre funne små tøybitar av ull. I Danmark har dei funne klede som var nesten heile. Folk i Norden hadde nok ganske like klede.
Kvinnene bruka bluser og skjørt. Dei kunne ha både lange og korte skjørt.
Mennene hadde ei slags skjorte som gjekk til knea. Over skuldrene kunne dei ha ei lang kappe som var festa med ei bronsenål.
Oppgåve
1. Kva laga dei klede av i bronsealderen? 2. Kva er kleda dine laga av? 3. Kva lagar vi smykke av i dag?
Rike menn og kvinner hadde vakre smykke av bronse.
104
Ein heim for menneske og dyr Forskarar har bruka lang tid på å finne ut korleis folk budde i bronsealderen. Dei trur at menneske og dyr budde i same hus. Husa var lange og smale. Veggene var av tre, leire, kumøkk og strå. På taket var det torv eller strå.
Dei største langhusa var over 8 meter breie og 30 meter lange.
Maten blei laga på bålet inne i langhuset.
Langhus Husa i bronsealderen blir kalla langhus. Midt på golvet var det eit bål. Røyken kom ut gjennom eit hòl i taket. I den eine enden av huset budde menneska. I den andre enden var det fjøs for dyra. Det var mange rovdyr i bronsealderen, så husdyra trong òg ein trygg stad å vere.
Oppgåve
1. Kvifor blir bronsealderhusa kalla langhus? 2. Kvifor var husa så lange? 3. Kva materiale blei bruka til langhusa?
105
Viktig med båt Forskarar trur at folk bruka både små og store båtar for å reise i bronsealderen. Det er fordi mange av bronsetinga som er funne, kjem frå stader som ligg langt unna. Tinga har folk bytt til seg når dei var ute på reiser. Det fanst ikkje vegar i bronsealderen. Derfor var det viktig å ha båt for å kunne reise langt av garde. Dei som kunne byggje og føre store båtar over havet, blei nok beundra. Folk skaffa seg kostbare varer og lærte mykje nytt på reisene.
Ord å snakke om mektig, makt, beundre
106
Mange helleristingar frå bronsealderen viser skip og båtar.
Tankar og tru
Kva trur du folk i bronsealderen trudde nordlyset var?
I vår tid har vi bøker, filmar og bilete som fortel kva menneska tenkjer og trur på. Korleis kan vi vite noko om kva dei tenkte og trudde på i bronsealderen?
Helleristingar Helleristingane kan fortelje noko om kva som var viktig for folk, kva dei tenkte og trudde i bronsealderen. Helleristingane viser jorddyrking, store skip og mystiske teikn. Det er sirklar og spiralar, labyrintar og menneske som dansar. Helleristingar blei rissa og hogde inn i fjell og berg. Vi kan finne helleristingar frå bronsealderen mange stader i Noreg og Norden i dag. 107
Naturgudar Mange naturfolk trur at gudane lever i naturen. Dette trudde nok menneska i bronsealderen òg. Mange av helleristingane viser spiralar og sirklar. Dei var symbol for sola. Folk trudde at sola var ein viktig gud, som bestemte over alt som levde. Ho gav liv og lys. Oppgåve
1. Kva slags figurar finn vi på helleristingane frå bronsealderen? 2. Kvifor trur du sola var så viktig for folk i bronsealderen? 3. Undersøk om det finst helleristingar frå bronsealderen i nærleiken av der du bur.
108
Kanskje trudde folk at solguden ville passe betre på menneske og dyr dersom dei laga fine bilete av han?
Gåver til gudane Det er funne mange bronseting i elver, sjøar og myrer. Dette var heilage stader i bronsealderen. Forskarar trur at tinga var gåver som folk ofra til gudane. Arkeologane har funne vakre smykke som dei trur var gåver til ei gudinne. Kanskje dei var til solgudinna?
Her er ting frå den spesielle bronseskatten på Hadeland. Snakk saman
1. Kvifor er det funne mange bronseting i myrer, sjøar og elver? 2. Kvifor trur forskarane at folk ofra ting av bronse til gudane?
Ord å snakke om naturfolk, offergåver, symbol, spiralar, heilag, gudinne
109
Samandrag ronse er ei blanding av to metall som heiter B kopar og tinn. Bronse er eit hardt metall som er lett å smelte og forme. Bronsealderen i Norden begynte for nesten 4000 år sidan. Det blei vanleg å dyrke jorda i bronsealderen. Det endra levemåten til folk. Dei blei buande på same stad og hadde husdyr. Ard og sigd var to viktige reiskapar i bronsealderen. Husa var lange og smale. Dei blir kalla langhus. Dyr og menneske budde i kvar sin ende av husa. Vanlege husdyr var sau, ku, okse, geit, gris og hest. Kleda blei vevde av ullstoff. Skoa blei laga av skinn. Dei rikaste bytte til seg våpen, reiskapar og smykke av bronse. Gravhaugar blei bygde på stader i naturen som er lette å sjå. Dei rikaste fekk med seg kostbare ting i grava når dei døydde. Båtar var viktige for å reise i bronsealderen. Menneska trudde på naturgudar. Dei ofra gåver til gudane. Myrer, elver og sjøar var heilage stader i bronsealderen. Her er det funne mange ting av bronse. Helleristingane frå bronsealderen kan fortelje oss noko om kva menneska trudde på.
110
Kan du svara?
Kapitteloppgåver 1. Når var det bronsealder i Norden? 2. Var det bronsealder på same tid i heile verda? 3. Korleis blir bronse laga? 4. Kva blei bronse bruka til i bronsealderen? 5. Kvifor var bronse eit bra materiale å lage ting av? 6. Korleis fekk dei tak i bronse i bronsealderen? 7. I bronsealderen begynte mange menneske å leve på ein annan måte enn dei hadde gjort i steinalderen. På kva måte? 8. Korleis blei rike menneske gravlagde i bronsealderen? 9. Korleis var husa i bronsealderen? 10. Korleis skaffa folk seg mat? 11. Kva blei klede og sko laga av i bronsealderen? 12. Kvifor var det viktig å ha båt i bronsealderen? 13. Korleis vi kan vite noko om kva dei trudde på i bronsealderen?
111