176
Słowa w użyciu
Dlatego też rozumiemy ją jako formę krytycznej praktyki kulturowej, opartej na świadomości, że pojęcie kultury może służyć także do pogłębiania wykluczenia społecznego, marginalizacji, może utrwalać nierówności, niesprawiedliwość, nietolerancję. W tym sensie pojęcie kultury może być potężnym narzędziem w kształtowaniu porządku społeczno-politycznego. Aby uświadomić sobie tę, szczególnie podatną, na instrumentalizację polityczną wagę pojęcia kultury, należy zrozumieć, że to, co kulturowe, nie pozostaje w separacji względem tego, co społeczne i polityczne. Kulturowe są działania podmiotów i grup w każdej sferze ich aktywności, kultura nie tworzy wyodrębnionego wobec innych aktywności życiowych osobnego obszaru, jest całościową formą życia. Porządek kulturowy jest jednocześnie porządkiem aksjo-normatywnym, wyznaczającym horyzont społecznych możliwości: tego, co wyobrażamy sobie jako możliwe, niemożliwe, bezpieczne, niebezpieczne, słuszne, niesłuszne, normalne, niesmaczne, itd. Ponieważ edukator kulturowy zajmuje szczególnie newralgiczną pozycję w polu społeczno-kulturowym, nieświadomy swojej roli, może odtwarzać i reprodukować społeczno-kulturowe nierówności, poszerzać pole nietolerancji i marginalizacji niektórych jednostek oraz grup, pogłębiać stereotypy. Edukację kulturową można więc rozumieć jako rodzaj kluczowej dla porządku kulturowego „zwrotnicy”: od sposobu jej użycia zależało będzie, czy dany układ kulturowo-społecznych możliwości zostanie zreprodukowany i utrwalony, czy też w jakiejś części ulegnie on zmianie. Dlaczego edukacja kulturowa jest ważna? Edukacja kulturowa jest jedną z kluczowych praktyk kulturowych, dynamizującą zmienność i procesualność kultury13. Jest ona w istocie procesem uspołeczniania, stanowi niezbywalny element procesów demokratyzacji, poszerzania pola obywatelskiego zaangażowania14. Jej ruch ku zmianie 13. R. Williams, Adult Education and Social Change: Lectures and Reminescences in Honour of Tony McLean, WEA, Southern District, 1983. 14. M. Kosińska, Polityka edukacji – krytyka kultury. W stronę performatywnej pedagogii krytycznej, [w:] Edukacja kulturalna jako projekt publiczny?, red. M. Kosińska, K. Sikorska, A. Skórzyńska, Wydawnictwo Galerii Miejskiej „Arsenał”, Poznań 2012.
Edukacja kulturowa
177
społecznej zostaje wpisany w dynamikę procesów kulturotwórczych, aktywnie zmierzających w stronę poszerzania pola wolności oraz społecznych możliwości działania. Dlatego edukator kulturowy to ktoś więcej niż nauczyciel, to także publiczny intelektualista, ważny uczestnik sfery publicznej, który powinien sprawnie rozpoznawać społeczne i kulturowe warunki swego działania, umiejętnie diagnozować grupy, z którymi pracuje. Z tego względu na gruncie edukacji kulturowej często dochodzi do zbliżania horyzontów pedagoga i badacza kultury, łączenia kulturowej edukacji i działalności akademickiej we wspólną, społecznie zaangażowaną praktykę. Świadoma i krytyczna edukacja kulturowa nie powinna izolować od siebie problemów analizy kulturowej. Jest bowiem zarówno praktyką badawczą – określającą zastane, społeczno-kulturowe warunki, jak i aktywnością społeczną – wyznaczającą możliwe kierunki działania i zmiany istniejącego porządku społeczno-kulturowego. W tym wymiarze edukacja kulturowa dostarcza narzędzi do pogłębionej interpretacji kulturowej, pozwala lepiej rozumieć i modyfikować praktyki wytwarzania znaczeń, postrzegać je w szerokim polu relacji społecznych oraz w dynamice sił władzy: możliwości i podporządkowania. Edukacja kulturowa pozwala rozumieć, w jaki sposób kultura jest wytwarzana w codziennych praktykach, i w jaki sposób praktyki te warunkowane są przez społeczne, ekonomiczne i polityczne konteksty. Pozwala wzmacniać procesy świadomego kształtowania postaw, wyborów, decyzji, rozumienia własnych ograniczeń i możliwości, wyznaczania marzeń, dążeń i celów, oraz sięgania po adekwatne narzędzia poprawy lub zmiany zastanej sytuacji. Dlatego narzędzia, którymi dysponuje edukator kulturowy, są głęboko zróżnicowane i często interdyscyplinarne: od teoretycznego zaplecza teoriokulturowego, interpretacji i analizy społeczno-kulturowej, poprzez szerokie instrumentarium animacji kulturowej, po narzędzia edukacji artystycznej.