BUas Magazine D&L 2022 by BUAS_D-L

Duurzaamheid & Leefbaarheid

JuLi 2022

D&L

// 2 leefbaarheid & Duurzaamheid

O p maak & Layout Mimosa Spitz N i e k van de Noort L ot van Egdom

Editor D a niëlle Mourits R o n van den Heuvel

Uitgever B r e d a university of a p plied science x BUAS

ABEL

D&L

Voorwoord

// 3

Daniëlle Mourits Coördinator learning community D&L Breda University of Applied Sciences Mourits.d@buas.nl

leefbaarheid

Kant en klare oplossingen heeft het niet opgeleverd. Maar in dat geval zouden de opgaven wellicht ook niet juist geformuleerd zijn. Wel is op vernieuwende wijze een bijdrage geleverd aan het vakgebied Built Environment! Dat deden we samen, met vallen en opstaan, waarbij enthousiasme en ambitie toch steeds weer de boventoon voerde.

In een pilot, met steun vanuit het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO), mochten we de afgelopen drie jaar pionieren met deze vernieuwende onderwijsvorm. In dit eenmalige magazine van Breda University of Applied Sciences zijn ervaringen, visies en resultaten van betrokkenen gebundeld. Samen hebben we ontdekt dat het daarbij toch vooral gaat om urgentie, wederzijds commitment, eigenaarschap en een lange adem.

Duurzaamheid

Studenten, docenten, onderzoekers en partijen uit het werkveld Built Environment, die samen complexe vraagstukken rond duurzaamheid en leefbaarheid oppakken en daarbij leren van en met elkaar. Dat vormde de basis voor de learning community Duurzaamheid & Leefbaarheid.

Inhoudsopgave

case 2 landelijk 18

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 4

Toelichting learning community 08

Intro 06

10 case 1 stedelijk

Dankwoord 44

Duurzaamheid

Studenten aan het woord 32

& leefbaarheid // 5

26 case 3 stedelijk

42 Expert column

INTRO

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 6

Er gaat tegenwoordig geen dag voorbij zonder dat het woord ‘klimaatverandering’ ergens valt. De temperatuur op aarde stijgt. Het gedrag van mensen speelt daarin een belangrijke rol (IPCC, 2014). In Nederland leidt de temperatuurstijging tot wateroverlast, droogte, hitte en zeespiegelstijging (NAS, 2016). Deze uitdagingen moeten worden meegenomen bij een duurzame inrichting van de fysieke leefomgeving. De manier waarop mensen samenleven in een maatschappij (hoe ze wonen, hun mobiliteit, hoe hun leefomgeving eruit ziet etc.) bepaalt mede of mensen zich prettig voelen in hun buurt, wijk of stad. Bevolkingsgroei en een wereldwijde blijvende verstedelijking zorgen voor meer mensen die van dezelfde ruimte gebruik maken. Tegelijkertijd vindt in delen van het landelijk gebied vergrijzing plaats en vallen voorzieningen weg. Door slimme oplossingen te bedenken bij de inrichting van de fysieke leefomgeving, met oog voor de mens, hun gedrag en hun behoeften, houden we het leven in zowel het stedelijk als landelijk gebied plezierig voor verschillende gebruikers. Het vakgebied Built Environment en de manier waarop wij als professionals daaraan vormgeven, wordt dus uitgedaagd om de thema’s duurzaamheid en leefbaarheid integraal mee te nemen bij het inrichten van de ruimte. Wij hebben tools in handen om onze maatschappij leefbaar te houden, zowel voor nu als richting de toekomst. De begrippen Duurzaamheid en Leefbaarheid zijn omvangrijk en complex. Ze zijn zowel op het landelijk als stedelijk gebied van toepassing. Vanuit de opleiding Built Environment is dan ook gewerkt aan cases in beide gebieden.

CA S E 1 S T EDELIJK

In deze case zijn we op zoek gegaan naar de toekomst van woonwijken en bedrijventerreinen. Hoe kunnen deze gebieden in relatie tot toekomstige ontwikkelingen getransformeerd/gerealiseerd worden? Wat is ervoor nodig om dit op een duurzame, doch leefbare manier te doen? En wat betekent dit dan op het ruimtelijk en procesmatig?

CA S E 2 L A NDELIJK

In deze case zijn we op zoek gegaan naar oplossingen voor de veel voorkomende problematieken in het landelijk gebied. Middels locatiegebonden casussen komen we tot eindoplossingen die zowel de gemeente, als omwonende, als stakeholders kunnen gebruiken om toekomstige ontwikkelingen op een duurzame manier tot stand te laten komen.

CA S E 3 S T EDELIJK

Wanneer men denk aan op duurzame en leefbare wijze een ontwikkeling tot stand brengen in de stad, denkt men als snel aan allerlei technische toepassingen. Duurzaamheid en leefbaarheid gaat echter verder dan dat! Want hoe verhouden deze twee begrippen zich t.o.v. gebruik en gedrag? Middels de casus Hoge Vucht proberen we hier antwoord op te geven,

D& Afbeelding 1: Cover studiehandleiding D&L 2021/22

In 1987 verscheen het rapport ‘Our common future’ van de VN-commissie Brundtland. Zij definieerde een duurzame ontwikkeling als ‘een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van de toekomstige generaties, zowel hier als in andere delen van de wereld, in gevaar te brengen’. Daarbij wordt een verbinding gelegd tussen economische groei, milieuvraagstukken en armoede- en ontwikkelingsproblematiek. Bij duurzame ontwikkeling is sprake van een ideaal evenwicht tussen ecologische (planet), sociale (people) en economische (profit/prosperity) belangen, ook wel bekend als de 3P’s.

leefbaarheid // 7

Afbeelding 2: People Planet Profit diagram (forty4financial.com)

Globalisering, digitalisering, verduurzaming en blijvende verstedelijking zijn wereldwijde trends die het leven en de fysieke leefomgeving ingrijpend en blijvend (gaan) veranderen. Deze trends leiden tot een andere inrichting van de maatschappij benaderd vanuit vier perspectieven: 1) de duurzame samenleving, 2) de gezonde & leefbare samenleving, 3) de bereikbare & toegankelijke samenleving en 4) de zelfvoorzienende samenleving. Binnen deze samenleving spelen complexe opgaven waar BE-studenten, samen met professionals, een belangrijke bijdrage aan kunnen leveren.

Duurzaamheid

3 P’S EN 4 PERSPECTIEVEN

// 8 leefbaarheid Duurzaamheid

TOELICHTING LEARNING COMMUNITY D

E LEARNING COMMUNITY

Een belangrijk onderdeel binnen het vakgebied Built Environment betreft duurzaamheid en leefbaarheid. Het gaat daarbij om toekomstgericht ontwikkelen waarbij mens, milieu en financiën in evenwicht zijn. Naast ruimtelijke ingrepen spelen sociaal-maatschappelijke aspecten een belangrijke rol, zoals het betrekken van verschillende doelgroepen, inspelen op uiteenlopende wensen en beïnvloeding van gedrag. Het gaat hier om complexe vraagstukken die veelal niet door één partij op te lossen zijn. Binnen deze context zijn we vanuit de opleiding Built Environment in september “19 een pilot gestart met het studeren binnen een learning community. Dit is een samenwerkingsvorm gericht op kennisaccumulatie waarbij onderwijs, onderzoek en relevante partijen uit de maatschappij langere termijn samenwerken aan complexe, veelomvattende en uitdagende vraagstukken. Die vraagstukken sluiten aan bij onze onderwijs- en onderzoeksagenda. Deze onderwijsvernieuwing is mede mogelijk gemaakt door een subsidie vanuit het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO).

Duurzaamheid &

Al met al heeft de pilot heel wat nieuwe inzichten en contacten opgeleverd, zowel voor onze studenten, docenten en betrokkenen uit het werkveld. We implementeren dit in ons nieuwe curriculum Built Environment waarin samenwerking en kennisaccumulatie een belangrijke plaats inneemt.

// 9

De afgelopen drie jaar hebben we samen met provincies, gemeenten, ondernemers, maatschappelijke organisaties en bewoners een bijdrage kunnen leveren aan uiteenlopende opgaven. Zo hebben we gewerkt aan vraagstukken rond het verduurzamen van mobiliteit, landbouw, bedrijventerreinen en woonwijken in het landelijk gebied van de gemeente Altena. In de gemeenten Steenbergen – Moerdijk onderzochten we onder andere mogelijkheden voor het huisvesten van arbeidsmigranten en de bijdrage die activiteiten rond historisch erfgoed kan leveren om de leefbaarheid in het landelijk gebied te verbeteren. In Helmond is onderzoek gedaan naar het functioneren van HUB’s. In Tilburg is gewerkt aan een toolbox voor de verbetering van de openbare ruimte en specifiek het langzaam verkeer in de binnenstad. In Breda is onderzoek gedaan naar de relatie tussen woon- en verblijfsgebieden (Urban Intelligence) en het verbeteren van wijken voor en met de buurt (Dynamic Urbanism).

leefbaarheid

Afbeelding 3: Model Learning Community

// 1 0 leefbaarheid & Duurzaamheid

CASE1 STEDELIJK

Afbeelding 4: Introductie presentatie

Mark van Eijk Ron van den Heuvel Tim van Wershoven Kevin Vermeulen Studenten Jaar 2 Mobil iteit, Ruimtelijke Ordening & Stedenbouwkundig Ontwerp

Discussie Wat heeft prioriteit binnen de stedelijke omgev ing... “Hoe ziet de toekomst van woonwijken en b e d r i j v e n t e r reinen er uit?”

Duurzaamheid of Leefbaarheid ?

O U W E N , B OUWEN, BOUWEN

Aan de hand van een 4-tal deelcasussen zijn diverse ontwikkelmogelijkheden aan bod gekomen. Op de volgende pagina’s worden enkele van deze casussen verder toegelicht.

•

t’ Zoet te Breda Ontwikkeling tot toekomstige woonwijk

•

Bedrijventerrein “Hurk” Een nieuw gemengd gebied

•

Bedrijventerrein “de Run” Expats in de buurt

•

Bedrijventerrein “Eindhoven Airport” Een shift in mobiliteit

In gesprek met... Expert Patrick Hardij van “Phidias” in gesprek met de studenten over bouwtypologieën. Afbeelding 5: In gesprek met de expert

// 1 1

De casussen zijn:

leefbaarheid

Dit keer niet sectoraal, maar vooral integraal. Want welke connecties en verbindingen zijn te leggen wanneer we alle data en informatie met elkaar in verbinding brengen? Is er bijvoorbeeld één bouwsteen te ontwikkelen waarin we deze zaken vastleggen, om dit vervolgens door te vertalen naar een ruimtelijk ontwerp?

Als je het de studenten vraagt wel. Er is weliswaar niet één model waarin alles tot op het laatste detail terugkomt, maar wel een model dat verbindingen legt tussen verschillende onderdelen. Denk bijvoorbeeld aan de toegevoegde waarde van bomen in het straatbeeld, maar ook de opslag van C02 en de mogelijkheid om gebruikt te worden als bouwmateriaal. Wat vervolgens weer zijn invloed heeft op de afmetingen van een gebouw en de grootte van een woning.

De studenten in samenwerking met de docenten en diverse experts zijn daarom aan de slag gegaan met een verkenning, waarbij ze een ruimtelijke vertaling en advies maken op basis van de kennis en kunde welke we momenteel bezitten (lees; kennis en kunde op het gebied van leefbaarheid en duurzaamheid).

Afbeelding 6: Locatiebezoek case ‘t Zoet Duurzaamheid

Met de huidige vraag naar woningen en uitbreidingsmogelijkheden voor bedrijven bevinden we ons in een complexe situatie. Enerzijds omdat de ruimte binnen ons land beperkt is en door uitbereiding de leefbaarheid onder druk komt te staan. Anderzijds omdat we te maken hebben met allerlei zaken rondom het thema duurzaamheid (denk daarbij aan de klimaatdoelen, het energieverbruik, de CO2 uitstoot etc.) De woonwijken en bedrijven van de toekomst konden er daarom weleens heel anders uit komen te zien dan we gewend zijn.

// 1 2 leefbaarheid Duurzaamheid

Yu a n W a n g Me g a n i n ‘t Veld Mi c h i e l van den Berg Re n s G o o iker Sa r a v a n Rijswijk C0 2 n e u t raal transformere n - ‘ t Z o e t breda -

OET IN HET WILD CO²-neutraal bouwen kost veel ruimte en tijd, maar het is goed voor het milieu. Door de bomen, vooraf, op potentiële ontwikkellocatie te planten en te kappen hoeft het hout niet getransporteerd te worden voor de bouw, ervanuit gaande dat het op de locatie tot CLT verwerkt kan worden. Daarnaast betekent dit dat het hout van een bekende bron komt en hier geen extra grond voor nodig is. Door de woningen in een bos te bouwen wordt een fijne leefomgeving gecreëerd. Door het bos kan het gebied niet helemaal volgebouwd worden, maar uiteindelijk na 60 jaar kunnen er met het lokaal geproduceerde hout voldoende woningen gebouwd worden voor 421 mensen. Voor de laatste woningen moet er hout gekocht worden, waarna er 450 mensen

Afbeelding 7: Fasering plangebied

in het gebied kunnen wonen. Er komen geen grote winkelvoorzieningen, omdat het omliggende gebied voldoende winkelvoorzieningen aanbiedt. ‘t Zoet gaat voornamelijk als park functioneren met kleine ketens voor de omgeving. Hierdoor wordt het gebied ook niet te druk en is het prettig om te wonen voor de bewoners. Het is belangrijk om oog te houden op de flora en fauna in het gebied. Als hier beschermde dier- of plantsoorten gaan leven, kan dit de kap en bouw in het gebied belemmeren. Hoe dieren en planten in dit gebied gaan leven en hoe ze omgaan met de omgeving, is nog niet bekend. Dit valt dus nog te onderzoeken. De ruimte die gebruikt wordt voor de productie van hout, zou niet plaats kunnen vinden in het gebied, omdat de grond daar te duur voor zal zijn. Dit plan geeft een inzicht over hoe lang het produceren van het materiaal voor een woning kan duren, maar ook hoeveel ruimte er bespaard kan worden voor de natuur en hoeveel uitstoot er opgeslagen kan worden.

Afbeelding 8: Impressie bosgebied Duurzaamheid & leefbaarheid // 1 3

Afbeelding 9: Impressie bosrijke woonomgeving

Afbeelding 10: Fasering type bomen

// 1 4 leefbaarheid

Afbeelding 11: Ontwerpvoorstel Flight Forum

Duurzaamheid

Ma u r i c e van Faassen Da v u d K a jmovitc Kr i s t e n Murton Re n é e Z i jlstra Sc h o n e l ucht om te delen - E i n d h o ven Airport -

AN PARKEREN NAAR GROEN Het huidige gebied van Flight Forum Eindhoven is nu functioneel ingericht op het gebruik van motorvoertuigen en niet op de mens. Door de aanwezigheid van voertuigen die emissies uitstoten is de lucht vervuild. Tevens zijn de bedrijfspanden nu omsloten door parkeerplaatsen en grote hoeveelheden asfaltering. Hierdoor is het gebied opgeknipt in zogezegd eilanden, waarbij kantoorpercelen van elkaar afgesloten zijn. Allemaal aspecten waardoor de leefbaarheid en duurzaamheid in het gebied verbeterd moet worden. In het nieuwe

Afbeelding 12: Lagenkaart

plan willen wij ruimte creëren voor natuur en de mens in balans met ruimte voor motorvoertuigen. Dit zal gerealiseerd worden door 12.500 m2 verharding uit het gebied te verwijderen. De parkeernorm zal verlaagd worden naar 1,3 voor distributiepanden en 1,9 voor kantoorpanden. De verlaging van de parkeernorm wordt opgevangen doordat er 167 elektrische deelauto’s in het gebied worden geplaatst. Met één deelauto kunnen drie parkeerplekken vervangen worden. Dit resulteert in het vrijkomen van 500 parkeerplaatsen. De elektrische deelauto’s worden geladen door de energie die opgewekt wordt door de 1442 zonnepanelen die op daken van de panden geplaatst worden. Verder zullen ook verkeersaders die door het gebied lopen omgeleid worden zodat de barrièrewerking van deze wegen wordt weggenomen. De 12.500 m2 vrijgekomen ruimte zal gebruikt worden om een betere werkomgeving in het gebied te creëren. Groen zal hier in de plaats komen om flora en fauna in het gebied te stimuleren. Met de komst van meer groen wordt hittestress tegengegaan en zal er wateropvang verwezenlijkt worden. Ook zal de luchtkwaliteit verbeterd worden door opvang en zuivering van de lucht door het nieuwe groen.

IMPRESSIE Flight forum in het groen

Duurzaamheid & leefbaarheid

Afbeelding 13: Impressie vergroening

// 1 5

Afbeelding 14: Conceptuele diagram - systeem

“MET ÉÉN DEELAUTO K U N N E N DRIE PARKEERPLEKKE N V E RVANGEN WORDEN. DIT RESU L T E E R T IN HET VRI J K O M E N VAN 500 PARKEERPLA A T S E N , OFWEL 12.5 0 0 M 2 ”

// 1 6 leefbaarheid & Duurzaamheid

Afbeelding 15: Het bepalen van de ambities per case, middels het ambitiemodel

P Z E T V A N DE LESSEN

Duurzaamheid hier & duurzaamheid daar... leefbaarheid zus & leefbaarheid zo. Je kan niet een presentatie bij de overheid bijwonen of je wordt doodgegooid met deze begrippen/termen. Maar wat betekenen ze nu eigenlijk als we ze concreet maken? Welke ruimtelijke gevolgen brengt dit met zich mee en hoe verhouden de verschillende onderwerpen zich binnen deze thema’s?

leefbaarheid voor ons betekent en hoe deze binnen een bepaalde ontwikkeling leidend kunnen zijn. Het unieke aan onze zoektocht is dat we deze op meerdere manieren in hebben kunnen steken. Ten eerste hebben we de verschillen in vraagstukken tussen bedrijventerreinen en woonwijken kunnen onderzoeken.

Deze vragen hebben ik en mijn collega docenten voorgelegd bij de studenten. Samen zijn we een zoektocht gestart naar de werkelijke betekenis van de begrippen…. En wat een tocht was dat!

Ten tweede hebben we verschillende invalshoeken a.d.h.v. thematieken (energie, water, typologieën, modal shift etc.) kunnen onderzoeken, maar ook de verbindingen.

We hebben samengezeten met verschillende experts, hebben diverse locaties verkend, zijn aan de slag gegaan met complexe Excel schema’s en hebben uiteindelijk geleerd wat duurzaamheid en

Ten derde hebben we een eigen invulling aan D&L kunnen geven, waarbij niet alleen de studenten, maar ook de docenten hun mening bij hebben kunnen schaven.

DOCENTEN COLUMN Ron van den Heuvel A l s docent ben je tevreden als je ziet d a t de studenten iets van je leren. Maar a l s studenten naar aanleiding van jouw v o orbereidingen, tot nieuwe inzichten komen d i e jij nog niet had gezien, dan weet je dat je op de goede weg zit! En zo geschiedde...

leefbaarheid

D a nkzij de studenten zijn we ver gekomen en h e bben we op geheel e igen wijze een invulling aan de les gegeven.

E e n goede reden dus om daarmee aan de slag t e gaan. Concretiser en en Kwantificeren, dat werd het doel.

Duurzaamheid

D e onderwerpen duurz aamheid en leefbaarheid w a ren voor mij als b eginnend docent ook nog r e delijk abstract (l aat staan het vak D&L). I e dereen praatte er weliswaar vol lof over, m a ar niemand kon me echt vertellen wat het dan betekende.

// 1 7

Nu kan het beeld wellicht ontstaan dat we voornamelijk in extremen zijn gaan denken. En ergens klopt dat wel, maar toch zijn altijd dicht bij de realiteit gebleven. Dit komt doordat een grondig en integraal onderzoek (vanuit de studenten i.s.m. diverse experts) over de feiten en cijfers i.r.t. duurzaamheid en leefbaarheid zijn verwerkt in de concepten. Ofwel alles is te herleiden en verantwoorden tot op de laatste stap. Wat vervolgens voor ons leidt tot de volgende conclusie. Als onze overheid, en daarmee wij als burgers, “echt” willen streven naar een duurzame en leefbare samenleving dan dienen we diverse zaken ook “echt” radicaal anders te doen. We dienen onze manier van wonen, consumeren, reizen en ontwikkelen anders te organiseren en beter te kijken naar het totale systeem/proces i.p.v. in hokjes te denken.

En tja... daarmee wellicht ook wat vaker genoegen nemen met “het duurt wat langer” of “we nemen/ gebruiken wat minder”. Al met al, laten de diverse concepten binnen het vak D&L goed zien wat de prijs is als we echt iets willen bereiken. Hopelijk hebben we dit besef ook op de studenten over weten te brengen en is het omdenken gestimuleerd! Een ding is zeker... Alle nieuwe mensen, nieuwe bedrijven, nieuwe onderzoeken, nieuwe methodieken, feiten & cijfers, presentatietechnieken, debatten en systemen zullen ze niet zo snel vergeten. Evenals dat irritante alarm dat afging zodra er weer een sessie klaar was.

// 1 8 leefbaarheid & Duurzaamheid

CASE2 LANDELIJK

Afbeelding 16: Buitegebied Steenbergen (Pix4Profs,Johan Wouters)

Daniëlle Mourits Michiel Mulderij Studenten Jaar 2 Mo biliteit, ruimtelijke ordening & stedenbouwkundig ontwerp

Historisch erfgoed Fort Henricus

•

Verduurzamen bedrijventerrein Dintelmond

•

Huisvesting arbeidsmigranten

Intensieve benutting van de fysieke ruimte leidt in heel Nederland o.a. tot druk op het landelijk gebied. Om hier meer grip op te krijgen, zijn het afgelopen jaar zo’n dertig studenten aan de slag gegaan met opgaven in de gemeente Steenbergen in westelijk Brabant. Afbeelding 18: Agrarisch bedrijven in transformatie (stal-en-akker.nl)

// 1 9

Nederland is een dichtbevolkt land. Als je er vanuit mondiaal perspectief naar kijkt, kun je zelfs stellen dat we één groot stedelijk gebied zijn. Op lager schaalniveau is er echter weldegelijk een variatie in steden, stedelijke regio’s en landelijke gebieden die veelal bestaan uit een palet aan kleinere dorpskernen gelegen in een relatief open ruimte en die vaak sterk auto-georiënteerd zijn. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) stelt dat de fysieke leefomgeving in ons land steeds intensiever wordt benut en dat de grenzen van dit gebruik in zicht zijn. Dit ruimtegebruik is volgens het PBL ‘zo intensief dat daardoor zowel de ecologische duurzaamheid als de maatschappelijke waardering van de leefomgeving in de knel komt. Er is daarom een nieuwe balans nodig tussen de gebruikswaarde (economische benutting), belevingswaarde (perspectief van de burger) en toekomstwaarde (ecologische duurzaamheid) van die omgeving.’ (Grote opgaven in een beperkte ruimte. Ruimtelijke keuzes voor een toekomstbestendige leefomgeving. PBL, 2021.)

•

leefbaarheid

R A N S F O R M ATIE BUITENGEBIED

De volgende cases zijn aan bod gekomen;

Afbeelding 17: Landelijk gebied Steenbergen (kijkopsteenbergen.nl)

Duurzaamheid

We zijn gestart met een inventarisatie van de thema’s wonen, recreatie en natuur, energietransitie en landbouw. In overleg met de gemeente zijn vervolgens drie concrete vraagstukken naar voren gekomen waarmee studenten verder aan de slag zijn gegaan. Het eerste vraagstuk betreft het historisch erfgoed Fort Henricus, onderdeel van de Zuiderwaterlinie. De overblijfselen van dit fort liggen net buiten de kern Steenbergen. De vraag betrof hoe je met een dergelijke plek meer kunt doen om de historie en natuur beter tot z’n recht te laten komen en een bijdrage te leveren aan de leefbaarheid in het landelijk gebied. Het tweede vraagstuk betrof het verduurzamen van het bedrijventerrein Dintelmond, gelegen op de grens van Steenbergen en Moerdijk. Dit bedrijventerrein ligt aan het water en omvat tevens een jachthaven. Hier liggen kansen om recreatie, natuur en bedrijvigheid met elkaar te verbinden en het gebied als geheel toekomstbestendig te maken. Het derde vraagstuk betrof huisvesting van arbeidsmigranten. Een opgave waar we in veel Nederlandse gemeenten mee worstelen en die zeer actueel is. Studenten hebben voor elk vraagstuk een variantenstudie gedaan waarmee ze in gesprek zijn gegaan met betrokken stakeholders en experts. Ook zijn referenties gezocht ter inspiratie. Vervolgens heeft elke groep een concept opgesteld voorzien van een toolbox.

U I S V E S T I NG ARBEIDSMIGRANTEN

Op basis van voorstudie is een concept opgesteld gericht op short-stay en mid-stay migranten. Daarbij wordt gebruik gemaakt van buddies die de arbeidsmigranten begeleiden bij praktische vragen rond bijvoorbeeld contracten en het leren van de Nederlandse taal. Een belangrijke voorwaarde voor het slagen van dit concept is draagvlak onder de

inwoners van Steenbergen. Zij dienen dan ook goed geïnformeerd en betrokken te worden bij de keuzes die gemaakt worden. In het concept worden drie vormen van huisvesting aangeboden, afhankelijk van de specifieke situatie en vraag. De eerste optie gaat uit van flexibele vormen zoals VAB’s en transformatie van andere leegstaande bebouwing. De tweede optie gaat uit van demontabele huisvesting zoals containerwoningen die relatief goedkoop een tijdelijke oplossing kunnen bieden. De derde optie betreft zogenaamde ‘friends-woningen’. Hierbij nemen mensen die alleen of met z’n tweeën een grotere woning hebben tijdelijk arbeidsmigranten in huis. De arbeidsmigranten kunnen een kamer huren of kostgeld betalen waardoor de eigenaar van het huis meer financiële vrijheid krijgt. Bij ouderen zullen de migranten bijvoorbeeld ook kunnen helpen in het huishouden. Ook voelen veel alleenstaanden in Nederland zich vaak eenzaam. Dit probleem kan hiermee ook verholpen worden. Voor de arbeidsmigranten heeft het zeker ook voordelen; de eigenaren van de woningen kunnen hen helpen met het leren van de Nederlandse taal, het invullen van formulieren en contracten, et cetera.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 2 0

De gemeente Steenbergen kampt, net als veel andere Nederlandse gemeenten, met een opgave voor het huisvesten van arbeidsmigranten. Op een bevolking van zo’n 25.000 mensen gaat het in Steenbergen om ca 2500 woningen. Uitgangspunten voor de huisvesting is door ons bepaald op kwalitatieve woningen (i.p.v. de vaak tochtige, slechte huisvesting die er momenteel onder andere op campings wordt aangeboden), een woon-werk reistijd van ongeveer 15 minuten en betaalbare woningen met een richtprijs van €300,tot €800,-. Wenselijk is verder dat voorzieningen goed bereikbaar zijn voor de arbeidsmigranten, dat ze gebruik kunnen maken van collectieve ruimtes in het kader van ontmoeting en integratie, en realisatie van flexibele en duurzame woningen.

R o y d e Nood J e s s i c a Meerkerk J u u l d en Ouden M i l a n Groenhof L u c a s Wicherink J u r r e van Veen Q u i n t y van Beek J o r y B ekelaar T i e s H offmans

Afbeelding 19: Friends wonen (Woonz.nl)

“Door arbeidsmigran t e n t e laten wonen in een b u u r t waar ze veel in contact k o m e n met de bewoners leren z e h u n woonplaats snel beter k e n n e n ”

E F E R E N T I ESTUDIE

Voor de verschillende huisvestingsmogelijkheden zijn er ook verschillende integratieopties mogelijk en combinaties hiervan. Door arbeidsmigranten te laten wonen in een buurt waar ze veel in contact komen met de bewoners leren ze hun woonplaats snel beter kennen. Hiernaast is er bij sommige van deze huisvesting een buddy systeem aanwezig. Dit is iemand die de arbeidsmigrant kan helpen met het invullen van documenten, inschrijven van cursussen en verder alle andere vragen die de arbeidsmigrant heeft. Ook zou een arbeidsmigrant verder in Nederland kunnen integreren door ze een opleiding aan te bieden in sectoren met grote personeelstekorten, zoals de zorg.

// 2 1

Aan de hand van de verschillende onderzoeken die zijn gedaan naar het huisvesten van arbeidsmigranten is er een Toolbox opgesteld. De gekozen vorm is een beslisboom. Deze is ervoor gemaakt om gemeentes te helpen op verschillende afdelingen, die bij voorbeeld te maken hebben met huisvesting, arbeidsmigranten en ruimtelijke ordening. Door de beslisboom kunnen de betreffende afdelingen bij gemeentes op een snelle en overzichtelijke manier kijken naar de mogelijkheden voor het huisvesten van arbeidsmigranten. Door een aantal vragen te beantwoorden kan de gemeente bepalen welk type huisvesting bij de kenmerken van de gemeente past. Neem bijvoorbeeld een ambtenaar bij de afdeling huisvesting. Deze begint bovenaan het schema en kiest de belangrijkste vraag uit die bij een van de hoofdkenmerken past van de gemeente. Deze vraag beantwoordt hij/ zij met ja of nee. Vervolgens zal de persoon bij nieuwe vragen komen en begint het keuzemoment opnieuw. Door op deze manier de vragen te beantwoorden zal de persoon bij één van de vijf geschikte huisvestingstypen uitkomen. Bij het huisvestingstype zal de persoon verder worden gestuurd naar meer informatie over het huisvestingstype. Bij deze doorwijzing zal meer uitleg gegeven worden over het huisvestingstype en zal één referentie toegelicht worden.

leefbaarheid

Afbeelding 21: Transformatie kantoorpand naar huisvesting arbeidsmigranten in Bunschoten-Spakenburg (Veluwse architecten)

OOLBOX

Afbeelding 20: logiesgebouw arbeidsmigranten in Katwijkerbroek (Flexwonen.nl)

Afbeelding 22: Beslisboom Duurzaamheid

Tijdens onze analyse naar verscheidende referentieprojecten betreffende het huisvesten van arbeidsmigranten bekeken we verschillende oplossingen uitgevoerd (of bedacht) in heel Nederland. Van flexibel wonen tot aan het herinrichten van VAB’s (vrijkomende agrarische bebouwing). Het huisvesten blijkt niet alleen in Steenbergen, maar in geheel Nederland een lastige opgave te zijn. Toch zien we nu al bij het analyseren van de referentieprojecten dat er voor de realisatie veel organisatie moet plaatsvinden om alles te regelen. Informatieavonden, inwonersbijeenkomsten en een vroegtijdige planning kan verwarring en tegenstand voorkomen onder inwoners van betreffende dorpen. Sociale cohesie en integratie zijn twee belangrijke pijlers die door samenwerkende partijen tot stand moet komen. Door in samenwerking met meerdere bedrijven, organisaties en gemeentes huisvestingsprojecten te organiseren kan men goede afspraken maken en het project tot een succes laten uitgroeien. Ook door het analyseren van visies die nog niet zijn gerealiseerd hebben we veel informatie verkregen. Deze visies zijn vaak gebaseerd op de 3 P’s (planet, people en profit). Een onderscheidend aspect binnen de huisvesting van arbeidsmigranten is de verblijfsperiode. Er wordt een belangrijk onderscheid gemaakt tussen 3 groepen; short-, mid- en longstay. Vaak wordt de groep longstay arbeidsmigranten behandeld als Nederlanders op de woningmarkt, dit vormt vrijwel geen problemen. De groepen short- en midstay zijn de groepen waar de huisvesting een lastige opgave is en waarvoor toekomstgerichte oplossingen zullen moeten komen. Deze referentieprojecten geven ons de informatie over hoe het is gerealiseerd, de middelen, het doel en de verschillende fases van dit soort huisvestingsprojecten.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 2 2

O R T H E N R ICUS

De opgave voor Fort Henricus is om van een onaantrekkelijk gebied weer een aantrekkelijk gebied te maken. Er zijn beperkte activiteiten waardoor het bezoekersaantal laag ligt. Het gebied zal een boost gaan krijgen door de aanleg van een mountainbike park naast het fort in combinatie met horecagelegenheden, evenementen en activiteiten op het water. Binnen de wallen van het fort komt een food truck park. Dit laatste zal alleen kunnen in een paar maanden van het jaar. In het broedseizoen zal het fort met rust gelaten worden, zodat de natuur haar eigen gang kan gaan. De twee loodsen gelegen naast het fort zullen de nieuwe entree van het fort worden met een restaurant, waardoor bezoekers van het fort gestimuleerd worden er langer te verblijven. Aan het water aan de oostzijde van het fort komt een vlonder waar mensen met een bootje aan kunnen meren. Het gras aan de rivier zal als een soort heuveltje zijn. Dit doen we zodat bezoekers worden uitgenodigd om hier lekker te kunnen ontspannen. Als laatste willen we de gracht die om het fort ligt, openbreken. Dit doen we zodat er met een bootje een ronde om het fort gemaakt kan worden en zo het fort van alle kanten bewonderd kan worden. Deze aanpassingen die gedaan worden aan het fort maken dat het een nieuwe trekpleister kan worden in Steenbergen. Steenbergen is een gebied waar jongeren vaak wegtrekken. Wij willen dit voorkomen door bezienswaardigheden toe te voegen zoals deze nieuwe invulling voor Fort Henricus. Wij hebben in de referentiestudie gekeken naar hoe de aanpassingen in het gebied eruit moeten gaan zien en op welke manier de plannen het beste kunnen werken. Hieruit is ook gekomen hoe dingen vooral niet werken, waarmee we een afweging hebben gemaakt van elke optie. Het complete concept van het nieuwe Fort Henricus zou bij meerdere forten in de Zuiderwaterlinie of misschien zelfs in heel Nederland kunnen werken.

Madelon Rombeek Mark van de Riet Semmy van Wel Joey Kamsteeg Kim Timmermans Renzo Muurmans Boaz Buijze Pelle Mensen Brent Daams Marijn van Vlerken

“Steenbergen i s e e n gebied waar j o n g e r e n vaak wegtrekk e n . W i j willen dit vo o r k o m e n door bezienswaard i g h e d e n toe te voegen zoa l s d e z e nieuwe invulli n g v o o r Fort Hen r i c u s . ”

Afbeelding 23: huidige situatie Fort Henricus (Natuurmonumenten)

Afbeelding 24: concept studenten BUas

E F E R E N T I ESTUDIE

Afbeelding 24: referentie Fort Lunet (Fortlunet.nl)

Afbeelding 25: referentie Skills Bike Features (Velosolutions)

// 2 3

Afbeelding 26: customer journey studenten BUas

leefbaarheid

Om het concept voor Fort Henricus is een toolbox in de vorm van een customer journey opgesteld. Hiermee wordt per stap beschreven hoe je deze ideeën kan toepassen op het gebied. Dit in combinatie met afbeeldingen waarop geklikt kan worden (denk hierbij aan infographic achtige plaatjes). Wanneer hierop geklikt wordt, opent er een menu met meer informatie en uitleg over verschillende onderwerpen als; historie, regels en randvoorwaarden, participatie van omwonende en betrokkenen en referenties van eerdere projecten die kunnen helpen. Door dit goed op te stellen zal dit concrete instrumenten bieden die bij een dergelijke opgave ook gebruikt kunnen worden, om zo een onaantrekkelijk gebied weer op de kaart te zetten. Wanneer bijvoorbeeld stap 1 historie wordt aangeklikt, zullen twee onderdelen openen met informatie. Een met uitleg over de stap en algemene informatie over hoe dit uitgewerkt kan worden en een voorbeeld over hoe wij dit toepassen op onze opgave voor Fort Henricus. In de algemene informatie staat bijvoorbeeld dat een eerste stap is om een inventarisatie en analyse te doen om zo een helder beeld te krijgen van het gebied. Dit is belangrijk om te weten waar in de toekomst op gelet moet worden. In de tweede stap staat vervolgens hoe wij deze inventarisatie en analyse uitgevoerd hebben voor Fort Henricus en welke belangrijke informatie hieruit gekomen is.

OOLBOX

Duurzaamheid

Fort Henricus is een bijzondere plek met veel historie. Die historie willen we sowieso terug laten komen in een nieuw concept. In de referentiestudie zijn we op zoek gegaan naar projecten die ons inspireren en motiveren. Ook heeft deze studie ons geholpen met het concreet maken van de plannen voor het Fort. Vanuit het concept (voorkeursvariant) zijn we op zoek gegaan naar relevante referenties die de sfeer en beleving van het fort in beeld hebben gebracht. Er zijn vier referenties onderzocht, waarbij is gekeken naar verschillende thema’s als historie, natuur, bereikbaarheid en duurzaamheid. De referentie Fort Lunet gaf ons meer inzicht over de inzet van foodtrucks en de inrichting van een jachthaventje. Mountain Skill Bike Park bood informatie over het concreet inrichten van een dergelijk park en wat daar bij komt kijken. Brasserie Ome Jan, gelegen net buiten Oisterwijk, en evenementenlocatie At the Binck in Den Haag, hebben richting gegeven aan het vormgeven van de horeca. Uit de referentiestudie kunnen we geconcludeerd dat dit concept voor het fort erg geschikt is en aansluit bij zijn omgeving en historie.

P E E N W A RME NAZOMER MIDDAG

Ruim een half jaar later, op 24 maart 2022 zitten dezelfde studenten weer tegenover een groot scherm. Dit keer zijn de studenten zelf aan het woord, verdeeld in drie groepen. Aan de andere kant van de lijn zitten drie panels van deskundigen. Dit is de lakmoesproef. Hebben de studenten beantwoord aan de vraag die op 8 september was gesteld? De panels zijn constructief kritisch. De studenten hebben een aantal leuke ideeën, maar in het geheel ontbreekt diepgang. Studenten worden gevraagd terug te gaan naar de basis.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 2 4

zit een groep van 33 studenten en 3 docenten aandachtig te kijken naar een MSTeams meeting op een groot scherm. Aan de andere kant van de lijn vertellen Sven Langenberg en Ilya Musters van gemeente Steenbergen over hun gemeente; over crimilateit die op de loer ligt in het landelijk gebied, over arbeidsmigranten die op een campeerterrein zijn gehuisvest en over andere actuele opgaven binnen de gemeente. Wat ze verwachten van de studenten? Een frisse blik en een eigen perspectief. Het is 8 september 2021, het begin van een traject van acht maanden waarin de studenten vraagstukken in het landelijke gebied van Steenbergen in kaart gaan brengen.

Tussen deze twee sessies is veel gebeurd. De studenten hebben in verschillende groepen aan onderzoekjes gewerkt. Na vier brede thema’s te hebben onderzocht – energie, landbouw, wonen en recreatie & natuur - is ingezoomd op drie opgaven: het activeren van fort Henricus, de huisvesting van arbeidsmigranten en een duurzame toekomst voor bedrijventerrein Dintelmond (gemeente Moerdijk). De learning community is verder uitgebreid, met een prominente rol voor samenwerkingsverband Waterpoort. Ondertussen keek corona over onze schouders mee. Als we àl op de de BUas campus zaten, waren er altijd wel een paar studenten ziek of in quarantaine. Dat de studenten niet tot het beoogde resultaat zijn gekomen, is geen verwijt in hun richting. Het werkproces zat vol onzekerheden. Deze zaten bewust al in de opgave zelf; het was geen helder afgebakend project. Ook in het proces zat veel onzekerheid. Mogen we op campus werken? Wie zal er deze week wel of niet zijn? Hoe kunnen we stakeholders benaderen in een tijd van thuiswerken? Omgaan met onzekerheid vergt vaardigheden die het World Economic Forum definieert als de tien belangrijke ‘skills of the future’ (World Economic Forum, 2020). Vrij naar Nederlands vertaald: 1. Analytisch denken en innoveren 2. Actief leren 3. Complexe probleemoplossing 4. Kritisch denken en analyseren 5. Creativiteit, originaliteit en intiatief 6. Leiderschap en sociale invloed 7. Gebruik van technologie 8. Technologisch ontwerp en programmeren 9. Doorzettingsvermogen, stress tolerantie en flexibiliteit 10. Redeneren en probleem oplossen Tijdens D&L landelijk gebied zijn negen van de tien ‘skills of the future’ aan bod gekomen. Daarmee hebben de studenten een voorproefje gekregen wat er in de toekomst van ze zal worden verwacht.

M i c h i e l Mulderij D o c e n t S tedenbouw & landschap - B r e d a University of a p p l i e d science

DOCENTEN COLUMN Daniëlle Mourits S t ructuur. Veel mens en gaan daar prat o p ; studenten, maar ook docenten en v a kgenoten. Een hel der afgebakende o p dracht met een co ncreet doel voor o g en. Duidelijke st appen formuleren o m dit doel te behale n en dit plaatsen in de tijd. Projectmatig werken. Heerlijk toch!

bleek,

word je samen wijzer van.

A n ders dan gebruikelijk binnen d e opleiding, kond en we ons hier m e erdere modules in vastbijten. D a ardoor kwamen ver banden in beeld m e t inzichten uit eerdere fasen in h e t proces. Dat leverde meer gelaagde e n realistische voor stellen op. Voor m i j als betrokken docent waren die ‘ a ha erlebnis’ momen ten van studenten o m van te smullen en eveneens een b e vestiging dat lear ning communities toekomstbestendig zijn.

// 2 5

V r agen over urge ntie, over de i n houdelijke scope v an een vraagstuk, o v er wie daarbij betrokken zou m o eten worden, wat er al aan kennis v o orhanden is en belangrijker nog h o e en waar je die kunt vinden. G a andeweg leidde da t tot een proces van kennisdelen.

leefbaarheid

daar,

Duurzaamheid

S t uderen en werken in de learning c o mmunity D&L zat anders in elkaar. W e werkten procesma tig. Vooraf was er een complex vraagstuk vanuit h e t werkveld, een open vraag, geen d u idelijk doel of w eg daar naartoe. D a t was voor veel betrokkenen even w e nnen. Sommigen ze tten hun hakken i n het zand. Anderen begonnen vragen te stellen.

// 2 6 leefbaarheid & Duurzaamheid

CASE3 STEDELIJK

Afbeelding 27: Introductie Hoge Vucht (foto Bodil Kalkman, props.nl))

Marc Holvoet Frank Jacobs Studenten Jaar 2 Mo biliteit, ruimtelijke ordening & stedenbouwkundig ontwerp

E T E N V O OR DE WIJK, S A M E N W E R KPLAATS HOGEVUCHT.

Studenten zijn in het kader van het vak duurzaamheid en leefbaarheid aan de slag gegaan in opdracht voor het Urban Living Lab Breda (ULLB). Het ULLB werkt met verschillend partijen binnen de Samenwerkplaatsen aan vraagstukken die spelen in de stad en wijk. De uitdagingen in de wijk vallen samen met de thema’s relevant voor het vak duurzaamheid en leefbaarheid.

Duurzaamheid

Een van de samenwerkplaats waarop het ULLB zich focust is de wijk Hoge Vught. Deze wijk wordt zowel door lokale als landelijke overheid bestempeld als kwetsbare wijk. De sociale- en fysieke leefomgeving staat hier onder druk. De studenten hebben gewerkt aan vier verschillende thema’s, geagendeerd door de bewoners zelf, om assets in kaart te brengen en mogelijke oplossingen aan te dragen. De nadruk ligt hierbij sterk op de impact en ideeën van bewoners en andere stakeholders uit de wijk, dit noemen we de Asset-Based community development benadering. Dit gaat niet alleen verder dan ‘top-down’ (doen voor), ze gaan zelfs verder dan de ‘doen met’-variant. ABCD gaat er vanuit dat veranderingen alleen duurzaam zijn als bewoners, ook in relatie met instellingen, leidend zijn.

•

Met het thema groen is voornamelijk gefocust op versteende achter- en voortuinen. Mensen bewust maken van de mogelijkheden en subsidies voor groen kan van groot belang zijn bij een wijk die sociaal-maatschappelijk achterloopt van groot belang.

•

De studenten die aan de slag zijn gegaan met het thema ontmoeten hebben deze uiteen gesplitst in een herinrichting van een park om ontmoeten te stimuleren. De andere casus heeft zich gericht in het opzetten van een plan om een bibliotheek te realiseren en hierom bewustwording te creëren.

•

De laatste groep studenten heeft zich gericht op de veiligheid in hoge Vught. Ze hebben een brede inventarisatie gemaakt op het gebied van veiligheid. Voor alle problematiek zijn passende oplossingen onderzocht waarbij ook gekeken wordt naar de haalbaarheid en prioriteit.

Afbeelding 28: ULLB (urbanlivinglabbreda.nl)

// 2 7

Met het onderwerp wonen zijn studenten aan de slag gegaan om invulling te geven aan een braakliggend terrein aan de Bernard de Wildestraat in samenwerking met de bewoners en de woningbouwcoöperatie.

leefbaarheid

•

Binnen vier verschillende thema’s zijn studenten aan de slag gegaan met de Hoge Vught:

Urban Living Lab Breda Onder begeleiding van het Urban Living lab Breda zijn de studenten aan de slag gegaan in de wijk Hoge Vucht

R O E N I N ACTIE!

Ratten, ongedierte, hittestress, droogte, overstromingen. Al deze dingen zijn gevolgen van onder andere betegelde tuinen, weinig groen en zwerfafval op de straten.

Vanuit het vak duurzaamheid en leefbaarheid, en in samenwerking met Urban Living Lab Breda, zijn we ons project gestart in de Hoge Vucht rondom de onderwerpen groen en afval. In september 2021 zijn we als groep gestart met het inventariseren van de wijk. Hierbij is onderzocht wat er goed is en wat slecht. Daarbij is de vraag wat kunnen wij daar aan veranderen? De aanpak van dit project was in groepsgesprek gaan met bewoners uit de Hoge Vucht. Op deze manier zijn we erachter gekomen dat er meerdere frustraties zijn omtrent de huidige situatie van het groen en afval in de wijk. Daarna zijn we de

In de wijk is veel groen aanwezig. Dit is allemaal zichtgroen, bewoners hechten er weinig waarde aan en er belandt op deze manier afval in het groen. Dit kan kwalitatief beter. Nu we erachter zijn wat de verbeterpunten m.b.t. het groen zijn, is het afval een ander punt waarin verdiept moest worden. Zo valt het op dat op de route vanaf het winkelcentrum naar de scholen veel zwerfafval in de bosjes ligt. Hiervoor is er een potentiële oplossing bedacht: de plukroute. Op deze route wilden we de bosjes en het gras vervangen door esthetisch waardevol groen. Op deze manier worden studenten en bewoners minder gestimuleerd om afval op straat te gooien. Ook waren er meer ideeën: bewoners educeren, studenten betrekken, bestaande subsidies verduidelijken en collectieve moestuinen ontwerpen. Er is een communicatieplan opgesteld om op deze manier te plannen hoe er bepaalde mensen bereikt gaan worden. Hierbij is niet alleen de vraag belangrijk hoe dit aangepakt wordt, maar ook wanneer en

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 2 8

Deze problemen vinden ook plaats in de wijk Hoge Vucht in Breda. Het is een wijk die meer aandacht nodig heeft, maar ook verdient! Hiermee zijn wij als groep Groen in actie gekomen voor de bewoners. Daarom heten we ook wel, Groen in Actie!

wijk zelf ingegaan en hebben wij een groenanalyse gemaakt.

K y r a d e Graaff J e n s d e Heus N i e l s M a nders S a p p h o P olderman P e p i j n V errijn Stuart L o p k e v a n Vliet K i m Z w e e dijk

Afbeelding 29: Studenten team

Echter ging dit niet zoals gehoopt...

Tijdens de twee dagen hebben we interessante gesprekken gehad met deze bewoners en mensen verteld over de leuke winactie. Je kan namelijk 100 euro winnen als je een vooren na-foto maakt van je tuin of balkon, waarbij je moet laten zien dat je je tuin op een of andere manier vergroent! Hoe nu verder? Bewoners zullen nu zelf aan de slag moeten gaan met hun eigen wijk. Dit is een mooi opstapje voor hen om nu zelf verder te gaan. Wij hebben als projectgroep veel geleerd van het vak duurzaamheid en leefbaarheid. Er komt ontzettend veel kijken bij het vergroenen van de wijk. Als eerste is het belangrijk dat je enthousiaste bewoners hebt. Ook zijn er vergunningen, materialen, contactpersonen, gesprekken en analyses nodig. Al met al hebben we een succesvol jaar gehad als Groen in Actie!

// 2 9

Het begon ons op te vallen dat er maar enkele bewoners zich verantwoordelijk voelen en meer moeite willen stoppen in het vergroenen van hun wijk. Hierdoor hebben wij een poging gedaan om andere bewoners te bereiken. Daarom kwamen we tot het idee: de Greenhopper. Dit is een verplaatsbaar Tiny House die wij wilden gebruiken als trekpleister. Met de Greenhopper wilden we op de parkeerplaats van het winkelcentrum Hoge Vucht staan op vrijdag 13 en zaterdag 14 mei om leuke en goede gesprekken met bewoners te hebben, met als doel om ze te informeren, activeren en enthousiasmeren. • Informeren over de bestaande initiatieven zoals struikrovers & subsidies, maar ook over de bewustwording van de gevolgen van weinig groen in hun tuin. • Activeren om de bewoners in actie te laten komen in hun wijk! • Enthousiasmeren door een winactie op te stellen.

Het waren uiteindelijk twee ontzettend leerzame dagen. Vrijdag stonden wij samen op de parkeerplaats met afvalcoaches, de afvalinformatiewagen en Iris van Struikrovers. De wagen was uiteindelijk een goede vervanger van de Greenhopper en trok de bewoners aan. Op zaterdag hadden we helaas geen afvalinformatiewagen, maar hebben we met statafels bij de ingang van het winkelcentrum gestaan.

leefbaarheid

Ook is er veel gecommuniceerd met bewoners vanuit de Hoge Vucht. Hiermee is ook gaandeweg het project mailcontact gehouden. Ook de gemeente heeft ons geholpen en hierdoor is er veel contact geweest met mensen van de gemeente Breda over groen en afval. Hierdoor is contact ontstaan met de afvalcoaches van Breda wat de mogelijkheden zijn in de wijk.

De vergunningen voor de greenhopper kwamen 11 mei net niet in orde. Dus met als gevolg dat de Greenhopper 13 en 14 mei niet gebruikt kon worden bij het winkelcentrum. Als groep hebben we oplossingsgericht gewerkt en het idee doorgezet.

wat is er voor nodig om het gehoopte resultaat te bereiken? Al deze dingen zijn terug te vinden in het communicatieplan.

Duurzaamheid

Afbeelding 30: Voorstel om de Greenhopper naar Hoge Vucht te halen

Troy Vos Sanne Prins D e n n i s J o n k er L i n z e Z a n d s tra

Floren Roove rs Pascal Hopma n Sebastiaan W inkels Marilène van der Heijden

N T R O D U C T IE

Aan het begin van het schooljaar zijn wij begonnen met het zoeken naar een project in de Hoge Vucht. Dit project moest gaan over het onderwerp ‘wonen’. Al vrij snel vonden wij het gebied dat in ontwikkeling is aan de Bernard de Wildestraat. Daarbij kregen wij van Henk (Henk Scholte, werkzaam bij het ULLB) te horen dat de bewoners niet erg te spreken zijn over de manier waarop het gebied ontwikkeld gaat worden en de inspraak die zij hierin hebben. Voor ons project willen wij deze mensen proberen te helpen en een stem geven. Wij ondersteunen deze mensen met beelden waarmee zij hun visie duidelijk kunnen maken aan woningcorporatie WonenBreburg. In week drie van de periode werd een bijeenkomst georganiseerd met bewoners uit de Hoge Vucht. De bedoeling hiervan was het ophalen van de eerste informatie van de bewoners over de verschillende onderwerpen. We konden de sfeer van de wijk hierdoor proeven en goede en slechte punten binnen de wijk ophalen. Om inzicht te krijgen in de wijk, hebben wij een korte analyse gedaan die opgedeeld is in een aantal thema’s. Deze thema’s zijn: openbare ruimte, duurzaamheid, veiligheid, bereikbaarheid en voorzieningen. Hieruit

Afbeelding 31: Voorstel ontwikkeling Hoge Vucht

hebben wij een aantal conclusies kunnen trekken. Ook opgehaalde informatie bij de bijeenkomst zit hierin verwerkt. De volgende conclusies zijn de belangrijkste: •

Er is een gevarieerd aanbod aan openbare en groene ruimtes in de wijk. De bewoners geven daarentegen aan dat er veel onnodig groen is waar geen functie aan verbonden is. Ook geven de bewoners aan dat er veel vraag is naar ontmoetingsplekken.

•

De bewoners waarmee gesproken is geven aan dat erbij zowel ouderen als jongeren behoefte is aan woningen. Er is te veel sociale huur in de wijk wat over het algemeen een minder welgestelde doelgroep aantrekt. Dit in combinatie met veel verschillende culturen in de wijk, zorgt voor problemen.

Na de eerste bijeenkomst, wilden wij extra informatie hebben van meer personen rondom de Bernard de Wildestraat. Om dit voor elkaar te krijgen hebben wij een enquête opgesteld met vragen over de wensen van bewoners op het gebied van de ontwikkeling van de Bernard de Wildestraat. Deze enquête hebben wij verspreid naar contactpersonen vanuit het ULLB, via

een bericht op de facebook van HogeVuchtVooruit en we hebben flyers rondom de Bernard de Wildestraat verspreid. Dit zijn de belangrijkste resultaten van de respondenten: • Tijdens dit project hebben wij te maken met de woningbouwcorporatie WonenBreburg die het gebied ontwikkelt. Wij hebben een afspraak gemaakt met de projectleider om vragen te stellen over het ontwerp, de insteek en werkwijze van WonenBreburg. Het gesprek liep anders dan wij hadden verwacht, want eigenlijk stond WonenBreburg nog aan het begin van het hele proces.

Afbeelding 33: verschillende modellen opgemaakt in Lumion, ter bespreking met bewoners

// 3 1

Helaas hebben wij de modellen niet kunnen voorleggen aan de bewoners en daar nog aanpassingen op kunnen maken. Toch hopen wij dat de bewoners met deze beelden hun visie voor de Bernard de Wildestraat duidelijk kunnen maken aan WonenBreburg.

leefbaarheid

bewoners die onze “opdrachtgever” zijn. We hebben constant ons best gedaan om bijeenkomsten te plannen maar dat is steeds niet gelukt door drukke agenda’s van beide kanten. Daardoor hebben wij ons concept door moeten ontwikkelen tot verschillende modellen zonder de extra input van de bewoners. De modellen zijn gebaseerd op verschillende uitgangpunten. Het rechter model is het huidige ontwerp van WonenBreburg. De tweede van rechts is gebaseerd op de structuur van de omgeving. In het derde model van rechts hebben wij door middel van een groot halfgesloten bouwblok veel woningen en een grote openbare ruimte met ontmoetingsplek gecreëerd. In het linker model is het concept uitgewerkt. In dit model zijn verschillende soorten bouwblokken gecombineerd met groene openbare ruimte.

Na het vergaren van informatie tijdens de laatste bijeenkomst, zijn wij begonnen met het maken van concepten. Alle informatie en wensen van bewoners hebben wij bij elkaar gezet. Dat hebben wij gebruikt als basis om een concept op te stellen. Vanaf hier werd het voor ons heel lastig om een bijeenkomst te organiseren met de bewoners. Op de tijden dat wij konden, konden de bewoners niet. Het gemaakte concept werd daardoor niet voorgelegd aan de

Afbeelding 32: Conclusies in diagram vanuit bewoners

Duurzaamheid

Aan de hand van deze nieuwe informatie hebben wij een nieuwe bijeenkomst georganiseerd. Helaas moest dit door de coronamaatregelen online plaatsvinden. Hierdoor gaat al snel de kwaliteit van een bijeenkomst achteruit. De opkomst viel ons een beetje tegen, want er waren vijf mensen die interesse hadden. Toch hebben wij er het beste van proberen te maken en hebben toch progressie gemaakt. Het doel van de bijeenkomst was het bevestigen van opgehaalde informatie uit de enquête, nieuwe wensen en/of verbeterpunten ophalen en proberen of mensen onze ‘opdrachtgever’ willen worden. Alle drie deze doelen zijn gehaald. We hebben vier mensen die onze ‘opdrachtgever’ willen zijn. Met deze mensen wilden wij veel contact houden om het ontwerp zo vorm te geven dat het naar het idee van die mensen is.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 3 2

STUDENTEN AAN HET WOORD Dit trimester hebben de studenten ook gewerkt aan een individuele opdracht namelijk het verwoorden van hun visie op duurzaamheid en leefbaarheid Het ontwikkelen van je eigen visie op de begrippen ‘duurzaamheid’ en ‘leefbaarheid’ in de vorm van een digitaal werkboek, bleek lastiger dan gedacht, want wat betekenen die abstracte begrippen nu eigenlijk voor jou/mij als persoon? In jaar 1 hebben de studenten hier echter al een start mee gemaakt. Dit jaar (jaar 2) hebben ze de onderdelen die ze extra van belang vonden/hen aansprak en waar het volgens hen vooral om draait bij de begrippen duurzaamheid en leefbaarheid opgenomen als onderdeel van de persoonlijke visie. Wekelijks hebben ze een werkboek bijgehouden en aangevuld. Hierin zijn allerlei interessante links, bronnen, artikelen, quotes etc. opgenomen die vervolgens zijn gebruikt om de visie te onderbouwen en vorm te geven. Ofwel een samenvatting van Jaar 2 en de bevindingen gedurende de les zijn op de volgende pagina’s te lezen.

MIJN VISIE OP DUURZAAMHEID E N LEEFBAARHEID

E l l e m i jn Bulthuis

Het begrip duurzaamheid betekent het toekomstbestendig maken van onze leefomgeving. Dit heeft wel veel te maken met groene energie en milieu. Er moet nagedacht worden over hoe we toekomstige wijken kunnen aanpassen aan de klimaatverandering. Er moet bijvoorbeeld nagedacht worden over hittestress en opvang van regenwater. Hittestress zal steeds belangrijker worden door de opwarming van de aarde. Hoe moeten we wijken koel houden? De opvang van regenwater is ook relevant aangezien er in de toekomst steeds meer hevige buien zullen zijn. Hoe gaan we ervoor zorgen dat dit water wordt afgevoerd en dat de riolen in steden niet overstromen? Groene energie is van belang omdat dit de klimaatverandering juist verminderd en het op lange termijn niet rendabel is om gebruik te maken van fossiele brandstoffen. Groene energie kan gerealiseerd worden door het aanleggen van windmolens,

// 3 3

“ Door de menging va n w o n ingen zullen er oo k meer verschillende b e v olkingsgroepen door elkaar heen wonen. Dit vind ik ook ee n b e langrijk aspect va n l e e fbaarheid aangezien dit de kloof tusse n v e r s c h illende groepen za l verkleinen”

leefbaarheid

Duurzaamheid Duurzaamheid wordt vaak gekoppeld aan het milieu en de klimaatverandering. Het gaat dat over onderwerpen zoals uitstoot en energiegebruik. Echter ben ik van mening dat dit begrip een veel ruimere betekenis heeft binnen het vakgebied built environment. Het gaat niet alleen om klimaat maar ook over onze toekomstige leefomgeving.

M o b i l i teit

Duurzaamheid

De begrippen duurzaamheid en leefbaarheid hoor je tegenwoordig vaak voorbijkomen. Ze worden voor van alles gebruikt en daardoor is het onduidelijk wat de begrippen nou precies inhouden. Binnen het vak duurzaamheid en leefbaarheid draait het dan ook om het opbouwen van een eigen visie rondom deze begrippen. Deze visie is opgebouwd aan de hand van een aantal voorbeelden die binnen de begrippen passen. Dit doe ik vooral om voor mezelf te illustreren wat ik belangrijk vind als we het hebben over duurzaamheid en leefbaarheid. Om deze reden zal deze visie vooral gericht zijn op mobiliteit en wat de begrippen voor deze richting betekenen.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 3 4

zonnepanelen of andere vorm van energie opwekker. Het is van belang om bij de aanleg van een wijk te inventariseren waar de energie voor die wijk vandaan komt en hoe we deze zo groen mogelijk kunnen maken. Bij het gebruik van groene energie hoort ook het autogebruik zo veel mogelijk beperken, of het gebruik van elektrische auto’s te stimuleren. Dit kan bijvoorbeeld door het aanleggen van laadpalen voor auto’s in een gebied. Naast de nadruk op milieu heeft duurzaamheid ook te maken met het rekening houden met de mens van de toekomst. Het doel is ervoor te zorgen dat de omgeving van de toekomst nog steeds voldoet aan de wensen en eisen van de toekomstige samenleving zonder dat er aanpassingen aan gedaan hoeven te worden. We moeten bij het ontwikkelen van nieuwe leefgebieden goed kijken naar de lokale ontwikkelingen om hieraan te voldoen. Een voorbeeld hiervan is dat wonen en werken in de wijken van de toekomst steeds meer gemixt zal worden. Flexwerken en thuiswerken zijn ontwikkelingen die nu in populariteit toenemen. Daarom zou het bijvoorbeeld nuttig kunnen zijn om flexwerkplekken te creëren binnen de wijk van de toekomst. Dan hoeven mensen niet meer ver te reizen naar kantoor wat de afhankelijkheid van de auto verminderd. Daarnaast kunnen deze flexwerkplekken gecombineerd worden met andere functies zoals een school, sportschool of supermarkt. Dit past binnen de huidige trend waarin verplaatsingen steeds meer gecombineerd worden. De verwachting is dat dit in de toekomst alleen maar meer zal toenemen.

“Er kan veel meer n a d r u k gelegd worden op H U B ’ s met goede OV con n e c t i e en de 15-minutenst a d v o o r fietsen en l o p e n ”

Leefbaarheid Het begrip leefbaarheid is naar mijn mening veel breder. Hier valt het begrip duurzaamheid ook onder te verdelen. Een niet duurzame wijk zal op ten duur namelijk ook niet meer leefbaar zijn. Door geen rekening te houden met bijvoorbeeld hittestress in een wijk zal deze in de loop van de tijd een steeds groter probleem vormen voor de bewoners en dus de leefbaarheid negatief beïnvloeden. Daarnaast, als je geen rekening houdt met de mens van de toekomst zal een wijk die nu leefbaar is in de toekomst misschien niet meer leefbaar zijn voor de toekomstige bewoner. Een belangrijk aspect van leefbaarheid vind ik de omgang met ruimte. Door de verstedelijking wordt het steeds drukker in de stad en is er steeds minder ruimte beschikbaar. Deze ruimte hebben we hard nodig om de bevolking te kunnen huisvesten en te kunnen voorzien van verschillende functies. Op dit moment wordt nog erg veel ruimte in de stad ingenomen door infrastructuur voor de auto. Dit terwijl het gebruik van een auto niet nodig zou hoeven zijn in de stad van de toekomst. Er kan veel meer nadruk gelegd worden op HUB’s met goede OV-connectie en de 15-minutenstad voor fietsen en lopen. Een belangrijk aspect van leefbaarheid is dus de autoluwe stad. Er moet dan wel gekeken worden naar

Conclusie Op basis van deze visie kan ik voor mezelf een duidelijke definitie formuleren voor zowel duurzaamheid als leefbaarheid. Deze definities zien er zo uit:

De autoluwe stad heeft ook een positieve invloed op de toegankelijkheid van een stad, wat de leefbaarheid weer positief beïnvloed. Niet iedereen heeft de juiste middelen om in een auto te kunnen rijden (tijd, geld, leeftijd). Door binnen de stad minder nadruk te leggen op de auto verminder je de barrièrewerking van infrastructuur. Mensen die geen auto hebben zijn dan niet meer zo benadeeld. Hier moet wel rekening gehouden met mensen die wel afhankelijk zijn van de auto. Het is de bedoeling dat de auto een minder prominent onderdeel zal zijn van de stad. Niet dat deze volledig verdwijnt.

Duurzaamheid

Leefbaarheid

Ervoor zorgen dat een gebied comfortabel is om te verblijven rekening houdend met onderwerpen als toegankelijkheid, veiligheid en ruimte voor recreatie.

leefbaarheid // 3 5

Een ander aspect dat ik binnen leefbaarheid vind vallen is meer diversiteit in woningen. Door meer verschillende soorten woningen te bouwen kunnen we ervoor zorgen dat iedereen een goed huis kan vinden. Er worden flats, vrijstaande woningen en rijtjeshuizen door elkaar gebouwd om zo een groter woningaanbod te kunnen bieden. Hiermee zorg je er ook voor dat hoogbouw wel mogelijk is, maar dat we niet een stad krijgen met alleen maar hoge gebouwen (extreem voorbeeld: New York). Door de menging van woningen zullen er ook meer verschillende bevolkingsgroepen door elkaar heen wonen. Dit vind ik ook een belangrijk aspect van leefbaarheid aangezien dit de kloof tussen verschillende groepen zal verkleinen. Dit zorgt ervoor dat minder polarisatie tussen groepen plaatsvindt en zo de algemene leefbaarheid wordt bevordert.

Het toekomstbestendig maken van onze leefomgeving. Dit gaat niet alleen om milieu en klimaat, maar ook om de wensen van de mens van de toekomst.

Duurzaamheid

hoe het woon-/werkverkeer in elkaar zit. Het zou kunnen zijn dat laagopgeleide bevolkingsgroepen dan benadeeld worden in een autoluwe stad omdat zij vaak werken op locaties die minder goed bereikbaak zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan medewerkers in de haven van Rotterdam.

Op basis van de gegeven voorbeelden heb ik voor mezelf een goed beeld geschetst wat duurzaamheid en leefbaarheid voor mij betekent. In toekomstige discussies of projecten die te maken hebben met deze onderwerpen kan ik aan de hand van de gegeven voorbeelden goed mijn standpunt beargumenteren.

Sara van Rijswijk Stedenbouw

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 3 6

“Duurzaamheid gaa t n i e t alleen over du u r z a m e energie, maar oo k o v e r leefbaarheid. Da a r v o o r dien je te verdie p e n i n de mens van nu... e n w a t ze later wi l l e n . ” M I J N VISIE OP DUURZAA MHEID E N L EEFBAARHEID Iedereen verstaat iets anders uit de begrippen duurzaamheid en leefbaarheid. Het zijn natuurlijk erg brede begrippen. Als je het op internet opzoekt krijg je de standaard antwoorden: duurzaamheid heeft te maken met klimaatverandering, milieuvervuiling en duurzame energie en leefbaarheid heeft te maken met bereikbaarheid, geluidsoverlast, sfeer en luchtvervuiling. Maar dit is mijn visie op duurzaamheid en leefbaarheid. Duurzaamheid en leefbaarheid speelt een grote rol nu en in de toekomst. Er wordt steeds meer groen in steden toegevoegd om hittestress tegen te gaan, zoals groen op daken en gebouwen. Misschien komen er wel meerdere maaivelden met verschillende voorzieningen erop. Bijvoorbeeld parken. Maar in de stad moet het ook leefbaar zijn, er moet rust gecreeerd worden op stresvolle plekken. Dit passen ze toe bij smart cities.

De 15 minuten stad heeft daar ook veel mee te maken. In zo’n stad is alles binnen 15 min lopen bereikbaar. Doordat alles zo dichtbij is kan je het fietsen en lopen stimuleren en het autogebruik verminderen. Aangezien er in de toekomst steeds meer mensen in steden gaan wonen, denk ik dat slow cities een goede oplossing kan zijn. Hierdoor is alles goed bereikbaar en kan men rust vinden op drukke plekken. Een soort dorpsgevoel in een stad. Deelmobiliteit wordt ook steeds belangrijker. Als steeds meer mensen deelmobiliteit gaan gebruiken kunnen we auto’s reduceren. Niet alleen voor de uitstoot maar ook voor de leefbaarheid van de mens. Door veel deelmobiliteit in atoluwe gebieden te plaatsen, zorgt het ervoor dat mensen eerder met het OV gaan. Door het reduceren van auto’s in woonwijken maak je

een duurzamere en leefbaardere omgeving. Deelmobiliteit kan bij HUB’s of binnen een servicegebied aangeboden worden. Deelfietsen en scooters zijn erg handig, hierdoor kan men snel naar bestemming en de scooters kan je ook overal neerzetten in hun zone. Deelmobiliteit vind ik in steden een goed systeem.

leefbaarheid // 3 7

Om een duurzame wijk te maken kan je dus veel manieren gebruiken zoals bomen, groene energie, duurzame materialen en nog veel meer. In andere woorden gaat mijn visie over hoe een toekomstige wijk er met duurzaamheid en leefbaarheid uit kan gaan zien. Duurzaamheid gaat niet alleen over duurzame energie, maar ook om een gebied goed leefbaar te maken. Je te verdiepen in de mens van nu en wat ze later willen.

Verder heb ik veel kennis verzameld over energie. Iedereen kent de soorten groene energie wel, namelijk zonne-energie, windenergie en geothermie. Er zijn nu zelfs meerdere manieren om met water energie op te wekken. Mensen gebruiken veel energie. De energie wordt vervoerd door een ondergronds netwerk. Maar alle leidingen en buizen liggen ook onder de grond. De ruimte wordt steeds voller en schaarser. Hoe gaan we dit oplossen? Dit kan door in sommige gebieden het energienetwerk of buizen boven het maaiveld te plaatsen. Dit

Bomen zijn ook goed voor de duurzaamheid en leefbaarheid. Je kan het hout gebruiken om duurzaam te bouwen, de bomen gebruiken om CO2 op te slaan en hierdoor de uitstoot verminderen en de bomen houden ook het CO2 iets langer vast waardoor het pas later uitgestoten wordt. Daarnaast maken bomen het gebied meer leefbaar. Over dit concept hebben wij een project gemaakt. De bomen worden gepland en in fases van 20 jaar gekapt om er in datzelfde gebied huizen van te bouwen. Hierdoor hoef je geen extra materialen te kopen en/of te maken, wat het duurzamer maakt. Daarnaast worden er weer bomen geplant bij de huizen. Elk huis heeft een aantal bomen wat de CO2 uitstoot van de omwonenden opslaat. Toch moet je wel opletten om meerdere soorten bomen te planten, want als een boomsoort ziek wordt, moeten die bomen worden gekapt weg.

Duurzaamheid

Ik denk dat we steeds meer de hoogte in gaan. De meeste mensen denken bij hoogbouw gelijk van die grote wolkenkrabbels, zoals in Rotterdam, maar zo hoog bedoel ik niet. Ik denk dat we wel hogere woondichtheden moeten krijgen, omdat er steeds meer woningstress is. Daarnaast vind ik wel dat het niet overvol hoeft te lijken want je moet ook aan de leefbaarheid denken. Door de hoogte ook in te gaan krijg je ook meer plek voor andere voorzieningen, zoals (stads)parken. Maar hoe gaan die woningen eruit zien? Ik denk dan aan een verticaal bos, dit is hoogbouw met aan de zijkant van de gebouwen groen. Niet dat er op een plek allemaal groene gebouwen komen te staan, dat is een beetje te druk, maar groen maakt mensen wel blij en is goed tegen de hittestress. De daken van de gebouwen kunnen ook gebruikt worden voor moestuintjes, daktuinen, zonnepanelen etc.

hoeft niet in het zicht, het kan ook verborgen worden onder een heuvel of als kunstwerk gemaakt worden. Maar met de woonstress en de bevolking dat groeit denk ik dat er in de toekomst leidingen of netwerken deels boven maaiveld gerealiseerd moeten worden.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 3 8

H E T TRANSFORMEREN VAN DE B E S T AANDE BEBOUWING I S BETER V O O R DE SAMENLEVING, DAN A L S MAAR UITLEGLOCATI ES TE R E A L ISEREN Duurzaamheid en leefbaarheid zijn van zichzelf erg breed. Daarom worden ze ook wel containerbegrippen genoemd. In de volgende tekst zal uitgelegd worden wat ik versta onder deze begrippen. Bij leefbaarheid denk ik zelf aan de kwaliteit van de woon en/ of werkomgeving van personen. Deze wordt door veel verschillende fysieke en sociale factoren beïnvloed. (RIGO, 2022) Denk hierbij aan de hoeveelheid criminaliteit in een buurt, maar bijvoorbeeld ook aan de hoeveelheid speelplaatsen. Bij duurzaamheid denk ik aan het ontwikkelen van een gebied, waarbij geen negatieve effecten worden achtergelaten voor de volgende generaties. (MNP, 2022) De negatieve effecten kunnen in een woningbouwproject bijvoorbeeld verminderd worden door panden op een warmtepomp en/ of zonnepanelen aan te sluiten. Hierdoor zal er minder aardgas worden verbruikt, wat uiteindelijk leidt tot een minder snelle opwarming van de aarde. Duurzaamheid en leefbaarheid hebben dus veel invloed op de huidige en toekomstige samenleving en andersom heeft het realiseren van geschikte woningen weer invloed op duurzaamheid en leefbaarheid. Daarom zullen in dit essay verschillende perspectieven worden verwerkt op de stelling: “Het transformeren van de bestaande bebouwing is beter voor de samenleving, dan uitleglocaties te realiseren.”

Als eerste zullen voorargumenten behandeldworden. Hierbij zijn perspectieven en onderzoeken verwerkt waarin wordt onderbouwd dat het realiseren van binnenstedelijke woongebieden gunstiger is. Zo hebben LPBL, Atlas voor gemeente en SEO een onderzoek uitgevoerd waarin 18 binnenstedelijke en uitleg locaties in Rotterdam zijn bekeken op economische en maatschappelijke haalbaarheid . Hierin kwam naar voren dat de binnenstedelijke locaties vooral op maatschappelijk gebied erg aantrekkelijk waren. Dit komt doordat deze locaties vaak al over een goede bereikbaarheid beschikken en doordat er rondom en binnen de locatie goede alledaagse voorzieningen en functies aanwezig zijn. Daarnaast is er binnen de kern veel werkgelegenheid aanwezig. Als laatste zullen huidige onaantrekkelijke locaties grotere potentiële positieve effecten van een opwaardering ervaren. (LPBL, Atlas voor gemeenten, SEO, 2011) Ten tweede worden de binnenstedelijke transformaties op plekken uitgevoerd waar de samenleving op dat moment problemen ondervindt. Dit kan bijvoorbeeld komen doordat er veel criminaliteit aanwezig is of omdat de kwaliteit van de huidige bebouwing slecht is. Wanneer deze plekken getransformeerd worden, zijn voornamelijk omwonende en toekomstige bewoners hier erg over te spreken omdat een deel wordt gehuisvest en omwonende geen negatieve effecten meer van waarnemen. (EIB, 2011) Daarnaast is het transformeren van bestaande bebouwing eigenlijk een opgave die mensen sinds vroeger al op de steden toepassen, aangezien de samenstelling van bevolking altijd al dynamisch is. Als je de steden niet zou blijven hernieuwen,

kan niet voorkomen dat de steden in een economische neerwaartse spiraal terecht komen. Er kan dan namelijk een mismatch ontstaan tussen de bewoners en wat de stad nodig heeft. (Reijsen, 2020)

“Het is van belang dat de partijen met elkaar overleggen en vooral voor toekomstige en huidige bewoners gaan bouwen, zonder de winst voorop te stellen.”

// 3 9

Ruimtelijke ordening

leefbaarheid

Jessica Meerkerk

Een ander argument is dat de te transformeren kernen te weinig dichtheid hebben om economisch functies te

Als laatste worden transformaties vaak uitgevoerd in een regio, wijk of buurt waar de omliggende gebieden niet goed aansluiten op de kernen. Tijdens het transformatieproces kan aan het begin al goed nadacht worden over hoe deze transformatieplek ervoor kan zorgen dat deze “probleem”wijken op een positieve manier aan de kernen gekoppeld kunnen worden. Dit kan bijvoorbeeld gedaan worden door functies toe te voegen, maar ook door de verbinding met de kern te verbeteren. Zo kunnen binnenstedelijke transformatiegebieden er voor zorgen dat er kansen gecreëerd worden voor “probleem”wijken. (Reijsen, 2020)

Duurzaamheid

Stedelijke vernieuwing zorgt er ook voor dat diverse problemen in een regio, wijk of buurt worden verholpen. Zo kunnen bijvoorbeeld “fouten” die in het verleden zijn gemaakt weer verbeterd worden. Neem bijvoorbeeld de regio’s waar tussen de jaren ’50 en ’80 veel woningen zijn gebouwd. Deze zijn nu erg gedateerd en zorgen onvoldoend voor dynamiek in de steden. Deze woningen zijn veelal voor dezelfde doelgroep gebouwd en hebben allemaal een zelfde soort uitstraling. (Reijsen, 2020)

dragen. Wanneer deze kernen worden getransformeerd om meer dynamiek aan te brengen in het gebied, zal deze regio weer aantrekkelijk worden voor mensen om te gaan wonen, verblijven en te werken. (Reijsen, 2020)

// 4 0 leefbaarheid & Duurzaamheid

Om tot een transformatie van een gebied te komen zal eerst een uitgebreid onderzoek uitgevoerd moeten worden naar welke gebieden transformatiepotentie hebben. Dit wordt gedaan door een zeefanalyse in een regio uit te voeren. Hierbij wordt er op veel factoren gelet. Denk hierbij aan structurele leegstand (minimaal 3 jaar), binnen 300 meter van bestaand woongebied geleggen, enz. Door deze analyse uit te voeren op alle potentiële transformatiegebieden krijg je een selectie van de meest rendabele en geschikte transformatiegebieden. Zo vergroot je de kans dat de transformatie goed uit pakt voor de regio en haar bewoners. (Planbureau voor de Leefomgeving, 2016) Nederland kampt momenteel echter met een grote woningnood . Om deze te verhelpen moet er tot zeker 2050 hard worden bijgebouwd. Dit kan onder andere binnen de bestaande kern van steden, wanneer er een zeefanalyse wordt uitgevoerd, maar dit zal niet voldoende zijn om de woningnood tegen te gaan. Dit komt deels juist door de strikte eisen voor een transformatiegebied. Daarnaast is er voornamelijk in de grote steden waar de woningnood het hoogst is, zoals Den Haag, Arnhem/ Nijmegen, Amsterdam, Delft/ Westland en de Zaanstreek te weinig ruimte binnen de kernen om te transformeren en eventueel nieuw te bouwen. (Planbureau voor de Leefomgeving, 2016) Om terug te komen op het onderzoek dat in Rotterdam is uitgevoerd, waarin 18 locaties werden bekeken, kwam hier ook uit dat de uitleglocaties juist economisch aantrekkelijk zijn voor de ontwikkelende partijen om te realiseren. Dit komt grotendeels doordat

de inkomsten van de bouw van nieuwbouw naar de gemeentes, projectontwikkelaars, rijk en provincie gaan, terwijl de kosten voor de leefbaarheid en mobiliteit in de nieuwe buurt vaak voor de nieuwe bewoners en omliggende bewoners zijn. Dit zorgt ervoor dat de gemeente, projectontwikkelaars, rijk en provincie een goede winst kunnen behalen, iets wat bij transformatie minder vanzelfsprekend is. (LPBL, Atlas voor gemeenten, SEO, 2011) Als derde tegenargument kan gebruikt worden dat het binnenstedelijk transformeren en bouwen ervoor kan zorgen dat de leefbaarheid in een wijk/ buurt lager wordt. Dit geldt dan voornamelijk voor het binnenstedelijk bouwen, omdat er dan vaak groen verwijderd wordt om er woningbouw te plaatsen. Dit terwijl het binnenstedelijk groen toch bij veel mensen in de steden een hogere waardering blijkt te hebben dan het groen buiten de stad. Hierdoor zou door inbreiding de leefbaarheid onder de huidige bewoners afnemen. (EIB, 2011) Het is ook steeds moeilijker om transformatiegebieden te gebruiken om omliggende probleemwijken bij de kern van de stad te betrekken. Dit komt grotendeels doordat tegenwoordig steeds minder gronden en panden van de gemeente zijn, maar van verschillende partijen. Hierdoor kan de gemeente vaak minder goed sturen op de plannen voor de transformatiegebieden. Dit leidt er vaak toe dat er geen mix meer aanwezig is op het gebied van woontypologieën en prijsklasse. Bovendien nemen particuliere partijen vaak de openbare ruimte zeer beperkt mee in hun plannen, aangezien dit de taak is van de overheden. Door deze verdeling

Bibliografie •

van

van gronden wordt het de gemeentes dus er moeilijk gemaakt om een goed transformatiegebied te ontwikkelen. (Reijsen, 2020)

www.cbs.nl:

https://www.cbs.nl/nl-nl/

economie/landbouw/monitor-duurzame-agrogrondstoffen-2016/toelichtingen-homepage-agrogrondstoffen/duurzaamheid •

de corporatie strateeg. (2022, 1 26). Wat is leefbaarheid? Opgehaald

[Kennisbank

van

Corporatiebeleid].

corporatiestrateeg.nl:

https://

corporatiestrateeg.nl/corporatiebeleid/sociaalbeheer/leefbaarheid/ •

EIB.

(2011,

maart).

succesvol_binnenstedelijk_

bouwen.pdf. Opgehaald van www.eib.nl: https:// www.eib.nl/pdf/succesvol_binnenstedelijk_ bouwen.pdf •

LPBL, Atlas voor gemeenten, SEO. (2011, mei). Mircosoft Word - MKBA Binnenstedelijk of Uitleg webversie . Opgehaald van www.lpbl.nl: http:// www.lpbl.nl/wp-content/uploads/2016/03/ LPBL-MKBA-Binnenstedelijk-of-Uitleg-webversie. pdf MNP.

(2022,

26).

071516_mnp_

pdl.nl:

https://www.pbl.nl/sites/default/files/

downloads/071516_mnp_duurzaamheidsagenda. pdf •

Onze Taal. (2014, 3 11). Duurzaam, duurzaamheid (betekenis) | Genootschap Onze Taal | Onze Taal. Opgehaald van onzetaal.nl: https://onzetaal.nl/ Planbureau

voor

Leefomgeving.

(2016).

Transformatiepotentie: woningbouwmogelijkheden in de bestaande stad. Opgehaald van www. pbl.nl:

https://www.pbl.nl/sites/default/files/

downloads/pbl-2017-transformatiepotentiewoningbouwmogelijkheden_in_de_bestaande_ stad-2420.pdf •

Reijsen, J. v. (2020, januari 29). “Binnenstedelijke transformaties brengen dynamiek in de stad”. Opgehaald

van

www.gebiedsontwikkeling.nu:

https://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikelen/ b i n n e n s t e d e l i j k e -t ra n s fo r m at i e s- b r e n g e n dynamiek-de-stad/ •

RIGO. (2022, 1 26). Leefbaarheid en leefbare buurten - RIGO. Opgehaald van www.rigo.nl: https://www. rigo.nl/werkveld/leefbaarheid/

// 4 1

taaladvies/duurzaam •

leefbaarheid

duurzaamheidsagenda.pdf. Opgehaald van www.

•

Duurzaamheid

Wanneer ik al deze vooren tegenargumenten naast elkaar leg, wordt mij steeds duidelijker dat er per locatie en stad een goede afweging gemaakt moet worden om een geschikte locatie te vinden om te bouwen. Alle steden in Nederland hebben een eigen geschiedenis, een eigen imago en andere bewoners. Ik vind dat alle gemeentes en andere partijen in Nederland alle positieve bouwmogelijkheden met beide handen moeten aangrijpen. Alleen op deze manier kunnen we de woningnood verhelpen. Daarbij is het natuurlijk wel van belang dat de woningen voldoen aan de eisen van de woningzoekenden. Zo is het van belang dat de woningen betaalbaar en van goede kwaliteit zijn, en ook de juiste typologie en een leefbare openbare ruimte hebben. Dit zal goed te realiseren zijn binnen de stedelijke kern, aangezien er een uitgebreide zeefanalyse op het potentiële gebied wordt losgelaten, maar ook buiten de stedelijke kern waar de gemeente met minder partijen heeft te maken die grond bezitten. Zo kan de gemeente meer sturing geven aan de ontwikkeling zodat er een gewenst resultaat uit komt. Het is dus van belang dat de verschillende partijen goed met elkaar overleggen en vooral voor toekomstige en huidige bewoners gaan bouwen zonder de winst die met de bouw behaald wordt voorop te stellen.

CBS. (2022, 1 26). Duurzaamheid. Opgehaald

ANSEN VOOR INTEGRALE OPLOSSINGEN VOOR HET HUISVESTEN VAN ARBEIDSMIGRANTEN IN WEST-BRABANT

De beschikbaarheid van arbeid in West-Brabant neemt af door een krimpende beroepsbevolking. De werkloosheid loopt terug. Dit terwijl de vraag naar arbeid toeneemt. Met name binnen de logistiek en agrarische sector is veel vraag naar laaggeschoolde arbeid. Durf te kijken in de toekomst om nu door te pakken voor huisvestingsoplossingen. In de Agrofood en logistieke sector zal de vraag naar laaggeschoolde arbeid afnemen als de automatisering toeneemt.

EXPERT COLUMN

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 4 2

De techniek voor automatisering is nog niet flexibel/ efficiënt genoeg of de kapitaalinvesteringen zijn nog te hoog. Dit perspectief kan en zal meegenomen moeten worden bij de keuze voor huisvesting van arbeidsmigranten. De vraag naar arbeidsmigranten in West-Brabant stijgt door groei, ook door nieuwe vestigende bedrijven. Dit geldt met name voor de logistiek. Een gezamenlijke ambitie op regionaal niveau is belangrijk om te komen tot de realisatie van voldoende woningen. De negatieve effecten op de maatschappij en de “gewone woningmarkt” moeten worden beperkt, zodat eengezinswoningen beschikbaar blijven voor inwoners van West-Brabant en arbeidsmigranten die besluiten hier te blijven. Belangrijk is dat men op regionaal niveau samenwerkt, omdat er vergelijkbare economische activiteiten zijn. Ook zijn de oplossingsrichtingen per sector en type werkgelegenheid verschillen in de regio’s. Uitbreiding van het flexibele woningaanbod kan een oplossing zijn omdat er op termijn minder arbeidsmigranten nodig zijn en die vrijkomende woonruimte interessant kan zijn voor senioren, starters en andere groepen. Integrale aanpak arbeidsmigratie vraagt om verschillende perspectieven zoals ‘goede ’bedrijven (economisch perspectief) faciliteren, goede huisvesting (volkshuisvestelijk perspectief) borgen en aandacht voor registratie, integratie, participatie en educatie (sociaal-maatschappelijk perspectief) De kwaliteit van onze samenleving krijgt vooral kansen vanuit het principe van een netwerksamenleving

Afbeelding 34: D

// 4 3

DIMPH RUBBENS

leefbaarheid

Vanuit gebiedsontwikkelingsperspectief van Waterpoort (www.waterpoortwerkt. nl) hebben we de studenten geprikkeld om het huisvestingsvraagstuk integraal te benaderen.

Via de beslisboom met vragen zijn er vijf varianten van huisvestingsmogelijkheden uitgewerkt • Containerwoningen • VAB • nieuwbouw dat na een aantal jaren een andere functie krijgt • Leegstand in de kern • Friendswonen

Duurzaamheid

De studenten hebben een toolbox ontwikkeld voor de huisvesting van arbeidsmigranten in de vorm van een beslisboom met achterliggende verdiepende informatie. Door de beslisboom kan er op een snelle en overzichtelijke manier gekeken worden naar de mogelijkheden voor het huisvesten van arbeidsmigranten zowel voor short, mid als long stay.

DIMPH RUBBENS

Dimph Rubbens (Pix4Profs/Marcel Otterspeer, bnddestem.nl)

en de regio is daarbij een belangrijk uitgangspunt. Een regio biedt het gevoel ergens bij te horen en kan een basis vormen voor ontmoeting en samenwerking. Het is belangrijk om een manier te hanteren waarbij de inwoners, ondernemers, ambtenaren en belangenbehartigers het vraagstuk van de huisvesting willen oplossen. Verken welke waarde aan de regio toegevoegd kan worden door de huisvesting van arbeidsmigranten. In netwerken doen mensen enthousiast mee wanner ze wederkerigheid ervaren. Verbindt het vraagstuk met mensen. Via mensen bereik je de organisaties zoals belangenorganisaties, architecten, bewonersgroepen, ambtenaren, werkgevers enz. Onderzoek wat de mensen in die organisaties beweegt, de organisaties en de regio. Durf vol te houden en blijf (samen) leren en ontwikkelen!

DANKWOORD

De hulp vanuit de diverse instanties en bedrijven hebben voor onze studenten geleid tot nieuwe inzichten, waardoor de creativiteit werd gestimuleerd en de projecten altijd op scherp hebben gestaan. De specifieke kennis en kunde van deze bedrijven hebben ervoor gezorgd dat de studenten altijd vooruit konden en over de meest relevante en up-todate informatie beschikte. Omdat het er te veel zijn om op te noemen, hiernaast een vermelding via logo’s. Ontzettend bedankt allemaal!

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 4 4

Tijdens een intensieve periode van circa acht maanden hebben we onderzoek verricht naar de betekenis van de begrippen duurzaamheid en leefbaarheid. Samen met studenten hebben we dit onderzoek bestierd middels diverse invalshoeken, wat heeft geleid tot grote diversiteit aan projecten. Dit hebben we echter niet alleen gedaan. Daarom wil we bij deze de personen en bedrijven bedanken die tijdens het onderzoek wijze raad hebben gegeven, feedback hebben gegeven, ons hebben geholpen en waar nodig ondersteund.

Naast de bedrijven zouden we in het bijzonder ook de volgende studenten willen bedanken voor hun werkzaamheden rondom de layout en opmaak van dit magazine. Lot van Egdom, Niek van de Noort en Mimosa Spitz dank voor jullie bijdrage.

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 4 5

BRONNENLIJST Bndestem, Voorzitter Energiek Moerdijk Dimph Rubbens: ‘Ik ben van samen, maar niet van de aalmoezen, Geraadpleegd op 11 juli 2022, Opgehaald van https://www. bndestem.nl/moerdijk/voorzitter-energiek-moerdijk-dimph-rubbens-ik-ben-vansamen-maar-niet-van-de-aalmoezen~ac361cb1/ CBS. (2022, januari 26). Duurzaamheid. Opgehaald van www.cbs.nl: https://www. cbs.nl/nl-nl/economie/landbouw/monitor-duurzame-agro-grondstoffen-2016/ toelichtingen-homepage-agro-grondstoffen/duurzaamheid

Duurzaamheid

leefbaarheid

// 4 6

De corporatie strateeg. (2022, januari 26). Wat is leefbaarheid? [Kennisbank Corporatiebeleid]. Opgehaald van corporatiestrateeg.nl: https://corporatiestrateeg.nl/ corporatiebeleid/sociaal-beheer/leefbaarheid/ EIB. (2011, maart). succesvol_binnenstedelijk_bouwen.pdf. Opgehaald van www.eib.nl: https://www.eib.nl/pdf/succesvol_binnenstedelijk_bouwen.pdf Flexwonen.nl. Logiesgebouw arbeidsmigranten in Katwijkerbroek. Geraadpleegd op 14 april 2022, Opgehaald van https://flexwonen.nl/praktijkvoorbeelden/logiesgebouwarbeidsmigranten-in-katwijkerbroek Forty4financial, Geraadpleegd op 10 juli 2022, Opgehaald van https://forty4financial. com/investing/ Kennisportaal klimaatadaptatie, Nationale klimaatadaptatiestrategie 2016 Geraadpleegd op 12 juli 2021, Opgehaald van https://klimaatadaptatienederland.nl/ overheden/nas/ Kijk op steenbergen, College zet een streep door zonnepark in oudland, Geraadpleegd op juni 30 2022, Opgehaald van https://kijkopsteenbergen.nl/college-zet-een-streepdoor-zonnepark-in-oudland/ LPBL, Atlas voor gemeenten, SEO. (2011, mei). Mircosoft Word - MKBA Binnenstedelijk of Uitleg webversie . Opgehaald van www.lpbl.nl: http://www.lpbl.nl/wp-content/ uploads/2016/03/LPBL-MKBA-Binnenstedelijk-of-Uitleg-webversie.pdf MNP. (2022, januari 26). 071516_mnp_duurzaamheidsagenda.pdf. Opgehaald van www.pdl.nl: https://www.pbl.nl/sites/default/files/downloads/071516_mnp_ duurzaamheidsagenda.pdf Natuurmonumenten, Fort Henricus. Geraadpleegd op 3 maart 2022, Opgehaald van https://www.natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/fort-henricus/route/forthenricus Onze Taal. (2014, maart 11). Duurzaam, duurzaamheid (betekenis) | Genootschap Onze Taal | Onze Taal. Opgehaald van onzetaal.nl: https://onzetaal.nl/taaladvies/duurzaam Over ons, Fort Lunet. Geraadpleegd op 20 april 2022, Opgehaald van https://www. fortlunet.nl/over-ons

Planbureau voor de Leefomgeving. (2016). Transformatiepotentie: woningbouwmogelijkheden in de bestaande stad. Opgehaald van www.pbl.nl: https://www.pbl.nl/sites/default/files/downloads/pbl-2017-transformatiepotentiewoningbouwmogelijkheden_in_de_bestaande_stad-2420.pdf Props, Hoge Vucht: veelzijdig maar ‘er mist een plek voor jongeren, Geraadpleegd op 13 juni 2022, Opgehaald van https://props.fhj.nl/nieuws/hoge-vucht-een-kijkje-in-dewijk/attachment/winkelcentrum-hoge-vucht/ Reijsen, J. v. (2020, januari 29). “Binnenstedelijke transformaties brengen dynamiek in de stad”. Opgehaald van www.gebiedsontwikkeling.nu: https://www.gebiedsontwikkeling. nu/artikelen/binnenstedelijke-transformaties-brengen-dynamiek-de-stad/

Stal en akker, Gemeente Steenbergen: ‘Biologische kippenboer is intensieve veehouder’, Geraadpleegd op 10 juli 2022, Opgehaald van https://www.stal-en-akker. nl/artikel/389929-gemeente-steenbergen-biologische-kippenboer-is-intensieveveehouder/

Velosolutions. (2021) Skills Bike Features. Geraadpleegd op 20 april 2022, Opgehaald van https://velosolutions.com/de/skills-bike-features/#top

Woonz.nl. Niet truttig, maar gezellig wonen zonder moeten. Geraadpleegd op 14 april 2022, Opgehaald van https://www.woonz.nl/informatie-inspiratie/actueel-cat/ proudhomes-niet-truttig

// 4 7

Veluwse architecten. Celsiusweg Bunchoten, huisvesting arbeidsmigranten. Geraadpleegd op 2 mei 2022, Opgehaald van https://veluwsearchitecten.nl/ projecten/celsiusweg-bunchoten-huisvesting-arbeidsmigranten

leefbaarheid

Urban living lab Breda, Geraadpleegd op 28 mei 2022, Opgehaald van https:// urbanlivinglabbreda.nl/message/64811/hele-fijne-feestdagen-en-graag-tot-in-hetnieuwe-jaar-

The Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), geraadpleegd 25 augustus 2021, Opgehaald van https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg2/

Duurzaamheid

RIGO. (2022, januari 26). Leefbaarheid en leefbare buurten - RIGO. Opgehaald van www.rigo.nl: https://www.rigo.nl/werkveld/leefbaarheid/

Duurzaamheid & Leefbaarheid