Au-delà du Pentagone | De Vijfhoek voorbij by BSI-Brussels Centre Observatory

Au-delà du Pentagone Le centre-ville métropolitain de Bruxelles

De Vijfhoek voorbij Het metropolitane stadscentrum van Brussel Aniss M. Mezoued, Sofie Vermeulen, Jean-Philippe De Visscher éd. | red.

Éditeurs Redactie Aniss M. Mezoued Sofie Vermeulen Jean-Philippe De Visscher

Comité éditorial Redactiecomité Eric Corijn (VUB) Jean-Philippe De Visscher (UCLouvain) Gabrielle Fenton (USL-B) Michel Hubert (USL-B) Aniss M. Mezoued (BSI) Elisabetta Rosa (UCLouvain) Anneloes Vandenbroucke (BSI) Sofie Vermeulen (BSI) Benjamin Wayens (ULB)

Auteurs Atelier Groot Eiland Mathieu Berger (UCLouvain) Pierre-Jean Bertrand (Bruxelles Mobilité) Marion Berzin (Brussels Academy) Kristiaan Borret (BMA) Tim Cassiers (BRAL) Eric Corijn (VUB) Nicola da Schio (VUB) Louise Deblieck (Brussels Academy) Jean-Philippe De Visscher (UCLouvain) Roeland Dudal (AWB) Gabrielle Fenton (USL-B) Michel Hubert (USL-B) Quentin Letesson (UCLouvain) Julie Lumen (perspective.brussels) Wim Menten (BPC – WKR) Benoit Moritz (ULB) Aniss M. Mezoued (BSI) Frederik Serroen (BMA) Anne Tréfois (perspective.brussels) Anneloes Vandenbroucke (BSI) Rien van de Wall (BPC) Hanne Van Reusel (KU Leuven) Heleen Verheyden (BMA) Vlaamse Gemeenschapscommissie – VGC Benjamin Wayens (ULB)

Design : Spec uloos Typographie | Lettertypen : Inter Impression | Druk : Havaux 2020

Au-delĂ du Pentagone De Vijfhoek voorbij

© 2020 Éditions de l’Université de Bruxelles Avenue Paul Héger 26 – 1000 Bruxelles (Belgique) editions@ulb.be www.editions-ulb.be 978-2-8004-1723-3 © 2020 VUBPRESS Brussels University Press VUBPRESS is een imprint van ASP nv (Academic and Scientific Publishers nv) Keizerslaan 34 – 1000 Brussel (Belgie) info@aspeditions.be www.vubpress.be Wettelijk depot D/2020/11.161/061 ISBN 978 90 5718 995 1

Couverture, graphisme et mise en page Cover en grafisch ontwerp : Spec uloos – speculoos.com Imprimeur | Drukwerk : Imprimerie Havaux – Belgique

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en / of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, op elektronische of welke andere wijze ook zonder voorafgaande, schriftelijke toestemming van de uitgever. Aucune partie de cette publication ne peut être reproduite et / ou publiée par impression, photocopie, microfilm ou par n’importe quel moyen électronique ou autre sans l’autorisation écrite préalable de l’éditeur.

Depuis 2012, les travaux du Brussels Studies Institute (BSI) facilitent le développement d’une connaissance intégrée et multi-perspective sur Bruxelles en encourageant des chercheurs et experts aux profils très divers à aborder ensemble les défis sociétaux métropolitains. Le BSI est très attentif à ce que les résultats de ces recherches soient largement diffusés, valorisés et débattus. Cette série de publications constitue l’un des canaux de communication visant à mettre à la disposition du public le fruit d’une partie des études réalisées par le BSI.

Het Brussels Studies Institute draagt sinds 2012 bij tot een meer geïntegreerde, multiperspectieve kennis over Brussel. Onderzoekers en experts met uiteenlopende profielen kijken samen naar de grootstedelijke uitdagingen waar Brussel voor staat. De brede verspreiding en valorisatie van de onderzoeksresultaten, en het debat daaromtrent staan hoog op de agenda van het BSI. De publicatiereeks BSI Series is een van de communicatiekanalen hiertoe.

Le Brussels Centre Observatory est une plateforme d’échange des connaissances sur le centre métropolitain de Bruxelles, d’environ 70 chercheurs, fondée au sein du Brussels Studies Institute avec le soutien de la Ville de Bruxelles. Les recherches menées dans ce cadre l’ont été grâce au soutien d’Innoviris, de Bruxelles Mobilité, de perspective.brussels, du Forum des Vies Mobiles, du FNRS, de la VGC, et avec la collaboration de nos partenaires, notamment, BOZAR, le bMa – Maître architecte de la Région de Bruxelles-Capitale, Brussels Academy, Architecture Workroom Brussels et les mouvements urbains BRAL, Atelier Groot Eiland et Bienvenue sur la Petite Ceinture.

Het Brussels Centre Observatory is een kennis- en uitwisselingsplatform van een 70-tal onderzoekers dat opgericht werd in 2015 binnen het Brussels Studies Institute met de steun van de Stad Brussel. Dit onderzoek kwam tot stand dankzij de steun van Innoviris, Brussel Mobiliteit, perspective.brussels, het Forum des Vies Mobiles, het FNRS en de VGC, en met de medewerking van heel wat partners waaronder BOZAR, de bMa-Brusselse bouwmeester, Brussels Academy, Architecture Workroom Brussels, en de stadsorganisaties BRAL, Atelier Groot Eiland en Welkom op de Kleine Ring.

bco.bsi-brussels.be Twitter : @BcoBrussels

Membres du BCO depuis sa création Leden van het BCO sinds haar oprichting

Bureau de coordination Coördinatiebureau

Membres de la taskforce Leden Taskforce

1. 2. 3. 4.

18. Guy Bakumba (ULB – HABITER) 19. Céline Brandeleer (USL-B – CES) 20. Cristina Braschi (UCL – LOCI) 21. Heleen Buldeo Rai (VUB – MOBI) 22. Tim Cassiers (BRAL) 23. Alexis Creten (USL-B – CES) 24. Bénédicte Dawance (UCL – LOCI) 25. Roeland Dudal (AWB) 26. Livia de Bethune (KU Leuven) 27. Stefan De Corte (VUB – Cosmopolis) 28. Bas de Geus (VUB – MFYS) 29. Roselyne de Lestrange (UCL – LOCI) 30. Myriam De Spiegelaere (ULB) 31. Julie Denef (UCL – LOCI) 32. Alexandre Donnen (UCL – IRSS) 33. Ana Daniela Dresler (VUB – Cosmopolis) 34. Thomas Ermans (USL – B – CES) 35. Geoffrey Grulois (ULB – LOUISE) 36. Rafaella Houlstan-Hasaerts (ULB – CLARA – sASHa et hortence) 37. Virginie Jourdain (BSI) 38. Bram Kin (VUB – MOBI) 39. Annelies Kums (Pyblik) 40. Giulietta Laki (ULB – GRAP) 41. Philippe Lebeau (VUB – MOBI) 42. Kevin Lebrun (USL-B – CES) 43. Gérald Ledent (UCL – LOCI, Uses & Spaces) 44. Barbara Le Fort (UCL – LOCI)

5. 6. 7. 8. 9.

Support à la coordination Coördinatie-ondersteuning 1. 2. 3. 4.

Gabrielle Fenton (BSI) Clara Lozano Lopez (BSI | stagiaire) Dirk Moors (BSI) Anneloes Vandenbroucke (BSI)

Comité de pilotage Stuurgroep 5. Mathieu Berger (UCL – CriDIS) 6. Kobe Boussauw (VUB – Cosmopolis & STeR*) 7. Catherine Bouland (ULB – École de Santé publique) 8. Nicola da Schio (VUB – Cosmopolis) 9. Jean-Philippe De Visscher (UCL – LOCI) 10. Christophe Loir (ULB – SOCIAMM) 11. Jean-Michel Decroly (ULB – IGEAT) 12. Jean-Louis Genard (ULB – CLARA) 13. Imre Keserü (VUB – MOBI) 14. Judith le Maire (ULB) 15. Cathy Macharis (VUB – MOBI) 16. Pierre Vanderstraeten (UCL – LOCI) 17. Benjamin Wayens (BSI – ULB – IGEAT)

Comité scientifique et d’évaluation du présent ouvrage Wetenschappelijk en evaluatiecomité

45. Géry Leloutre (ULB – LOUISE) 46. Quentin Letesson (USL-B – CES) 47. Cristina Lopez-Garcia de Leaniz (VUB – MOBI) 48. Alain Malherbe (UCL – LOCI, CREAT) 49. Wim Menten (BPC) 50. Benoit Moritz (ULB ) 51. Claire Pelgrims (ULB – LOUISE) 52. Hugo Perilleux (ULB – DGES) 53. Anna Plushteva (VUB – Cosmopolis) 54. Lucien Rigaux (ULB – Centre de Droit Public) 55. Elisabetta Rosa (UCL – LOCI) 56. Chloé Salembier (UCL – LOCI, Uses & Spaces) 57. Mathieu Strale (ULB – IGEAT) 58. Geert te Boveldt (VUB – MOBI) 59. Julie Tessuto (USL-B – CES) 60. Stéphanie van Doosselaere (Pyblik) 61. Eva Van Eeno (VUB – Cosmopolis) 62. Emilie van Haute (ULB – Cevipol) 63. Linus Vanhellemont (VUB – Cosmopolis) 64. Fabio Vanin (VUB – MOBI) 65. Rien van de Wall (BPC) 66. Sara Verlinde (VUB – MOBI) 67. Heleen Verheyden (AWB) 68. Nils Wuytens (VUB – MOBI) 69. Mareile Wiegmann (VUB – MOBI)

Au-delà du Pentagone De Vijfhoek voorbij Le centre-ville métropolitain de Bruxelles

Aniss M. Mezoued, Sofie Vermeulen, Jean-Philippe De Visscher éd. | red. Avec la collaboration de Met de medewerking van Anneloes Vandenbroucke en | et Gabrielle Fenton

Het metropolitane stadscentrum van Brussel

Table des matières Inhoudstafel 14

Introduction | Inleiding Aniss M. Mezoued, Jean-Philippe De Visscher et | en Michel Hubert

Constats Bevindingen 28

Un piétonnier nommé désir… Een lang verwachte voetgangerszone…

Le piétonnier, ses usages et ses usagers De voetgangerszone : gebruiken en gebruikers Gabrielle Fenton et | en Quentin Letesson

Les défis du centre-ville De uitdagingen van het stadscentrum

Les États Généraux de l’Air de Bruxelles 2019 Staten-Generaal van de Lucht in Brussel 2019 Nicolas da Schio et | en Anneloes Vandenbroucke

Droit à la ville. De la marge à l’urbain Recht op de stad. Van de marge naar het stedelijke Louise Deblieck et | en Marion Berzin | Brussels Academy

Du piétonnier au projet urbain complexe Van voetgangerszone tot complex stadsproject

Vision Visie 102 114

Le centre-ville dans le Plan régional de développement durable Het stadscentrum in de gewestelijke ontwikkelingsplanning Eric Corijn

120

Enclaves inclusives : concevoir l’hospitalité urbaine en archipel Inclusieve enclaves : een archipel van stedelijke gastvrijheid Mathieu Berger et | en Benoit Moritz | Metrolab

130 142

Le centre-ville métropolitain au-delà du Pentagone Het metropolitane stadscentrum voorbij de Vijfhoek

Vers un maillage d’espaces publics Naar een netwerk van openbare ruimtes S’affranchir du Pentagone grâce aux magistrales piétonnes Voorbij de grenzen van de Vijfhoek via de voetgangersboulevards Pierre-Jean Bertrand

150

La recherche par le projet : un processus de production conjointe de savoirs et d’expériences Ontwerpend onderzoek : een proces waarbij men samen kennis en ervaring produceert

164

La Petite Ceinture, d’une autoroute urbaine à un espace public partagé De Kleine Ring, van stadssnelweg naar gedeelde publieke ruimte Rien van de Wall et | en Wim Menten

Actions Acties 180

Inventer le centre-ville métropolitain : un processus d’apprentissage collectif Het metropolitane stadscentrum vormgeven : een collectief leerproces

190

Des dispositifs d’enquête et de participation : susciter l’intérêt, accueillir ce qui importe Instrumenten voor inspraak en participatie : interesse wekken, openstaan voor wat er toe doet Rafaella Houlstan-Hasaerts, Giulietta Laki, Guillaume Slizewicz, Greg Nijs et | en Thomas Laureyssens

204

Projet Steenweg : plus qu’une magistrale piétonne Project Steenweg : meer dan een voetgangersboulevard

220

Projet Pentagone Sud : un réseau vert et bleu, et de mobilité douce en collaboration avec le quartier Project Zuidelijke Vijfhoek : een groen en blauw netwerk van zachte mobiliteit, in samenwerking met de buurt

238

Appel à la co-conception pour un avenir urbain meilleur — Expériences et leçons tirées du projet Pentagone Sud Pleidooi voor co-design voor een betere stadsontwikkeling — Ervaringen en lessen uit het lopende project Zuidelijke Vijfhoek Tim Cassiers, Heleen Verheyden et | en Roeland Dudal | BRAL et | en AWB

248

Pentagone Sud — Équipements collectifs et végétation comestible comme leviers Zuidelijke Vijfhoek — Gemeenschapsvoorzieningen en eetbaar groen als hefboom Vlaamse Gemeenschapscommissie (cellule Politique Urbaine cel Stedelijk Beleid) et | en Atelier Groot Eiland

256

L’école, un espace urbain pas comme les autres De school, geen stedelijke ruimte zoals de andere Julie Lumen et | en Anne Tréfois | perspective.brussels Vers la ville en commun : de la co-conception et la co-production à la co-gouvernance Naar een gedeelde stad : van co-design en coproductie tot medebeheer

264

268

L’occupation temporaire, un jeu dans la cour des grands ? Tijdelijk gebruik, een speeltuin voor de grote jongens? Hanne Van Reusel

282

Changer la ville ensemble — Un aperçu de la gouvernance dans le développement urbain bruxellois Samen stad maken — Over open governance in Brusselse stadsontwikkeling Frederik Serroen et | en Kristiaan Borret | BMA Conclusion Conclusie Michel Hubert, Jean-Philippe De Visscher et | en Aniss M. Mezoued

292

Page précédente Vorige pagina Place de Brouckère : L’agora urbaine Het Brouckèreplein : De stedelijke agora

Introduction Inleiding Aniss M. Mezoued, Jean-Philippe De Visscher et | en Michel Hubert

1. Voir en particulier le « Plan NoMo pour 50 % de voitures en moins dans le Pentagone » de septembre 2000 qui a longtemps servi de référence au mouvement associatif : NoMo – Autrement mobile, « Demain, 50 % de voitures en moins dans le centre de Bruxelles », NoMologue, septembre 2000, n°64, pp. 10-27. 1. Zie in het bijzonder het Plan NoMo voor 50 % minder auto’s in de Vijfhoek van september 2000 dat lang als referentie diende voor het middenveld: NoMo – Anders mobiel, “Morgen, 50 % minder auto’s in het centrum van Brussel”, NoMologue, september 2000, n°64, pp. 10-27.

Aperçu de quelques dynamiques positives de transformation du centre-ville métropolitain : place Rogier, rue à vivre (quartier Alhambra), itinéraires cyclables, rénovations (Mima), potagers urbains (rampart des moines) et aménagements pour nouvelles mobilités (place de Brouckère) Overzicht van een aantal positieve dynamieken in de transformatie van het metropolitane stadscentrum : Rogierplein, Leefstraat (Alhambrawijk), fietsroutes, renovaties (Mima), stadsmoestuinen (Papenvest) en inrichtingen voor een andere mobiliteit (het Brouckèreplein)

Fin juin 2015, les boulevards centraux de Bruxelles sont piétonnisés de la place Fontainas à la place de Brouckère. Cette décision politique majeure est le fait de la nouvelle majorité socialiste-libérale issue des élections communales d’octobre 2012. Elle fait suite aux nombreuses études commandées par la commune de Bruxelles-Ville elle-même et aux revendications portées, depuis plus de quinze ans, par diverses associations urbaines, en faveur d’une transformation du centre de Bruxelles et d’une diminution de la pression automobile en son sein 1, dont la mobilisation « Picnic the streets » initiée en juin 2012 semble avoir été le point d’orgue. Le projet est alors présenté par les autorités communales comme un changement de paradigme tant en termes de mobilité que d’urbanisme. Après plusieurs décennies de dépendance à la vitesse et à l’automobile, mais aussi de périurbanisation tant sur le plan de l’habitat que de l’emploi et du commerce, ce projet de piétonnisation est en effet porteur de nombreux potentiels pour Bruxelles. D’abord, sur le plan de la mobilité, il peut participer à la transition mobilitaire, « piétonnier c’est un c’est-à-dire au passage Le peu un truc dans lequel on n’est pas seul. Il y de mobilités fondées a eu un moment une sur les énergies décision hyper ferme qui bien sûr est motivée fossiles, carbonées politiquement de façon à des mobilités déun peu douteuse à bon nombre d’égards mais carbonées, plus c’est un truc fort, dans durables. Cette lequel on s’est reconnu. On ne peut plus se sentir transition ne va complètement seul. cependant pas de soi On est exagérément enthousiastes et on et passe par une veut se faire entendre, réorganisation de on veut avoir une place dans le débat mais, l’espace public et des fait, ce piétonnier systèmes de transport, en il est hyper important ainsi que des modes de d’un point de vue symbolique. C’est la vie. première pierre d’une Ensuite, si, sur bataille pour plein de gens dans leur vie. Et le plan écologique, c’est une bataille visible, réduire l’espace public c’est un jeu de forces. » Morgane, habitante dédié à la voiture d’une rue proche du boulevard Anspach contribue à l’améliora-

Eind juni 2015 werden de Centrale lanen van Brussel, van het Fontainasplein tot het Brouckèreplein, omgevormd tot voetgangerszone. Deze belangrijke politieke beslissing is het wapenfeit van de nieuwe socialistisch-liberale meerderheid die werd gevormd na de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2012. Het project ligt in het verlengde van de talrijke studies die in opdracht van de stad Brussel werden uitgevoerd en de eisen die al meer dan vijftien jaar door verschillende stadsverenigingen worden geuit ten voordele van een transformatie van het Brusselse centrum en een vermindering van de autodruk 1, en waarvan de mobilisatie rond “Picnick de streets”, dat in juni 2012 van start ging, het hoogtepunt lijkt te zijn geweest. Het project werd vervolgens door de gemeentelijke overheid voorgesteld als een paradigmawissel op het gebied van zowel mobiliteit als stadsplanning. Na decennia van afhankelijkheid van snelheid en auto’s, maar ook van peri-urbanisatie op het vlak van huisvesting, werkgelegenheid en handel, heeft dit voetgangersproject inderdaad « De voetgangerszone heel wat potentieel is zo’n beetje een ding waar je niet alleen voor Brussel. bent. Er was een In de eerste plaats bepaald moment een zeer ferme beslissing, kan het op het gebied die natuurlijk politiek van mobiliteit deel gemotiveerd is op een, in vele opzichten, uitmaken van de motwijfelachtige biliteitstransitie, d.w.z. enigszins manier, maar het is een straf ding, waarin we de overgang van een herkennen. We mobiliteit op basis van onszelf kunnen ons niet meer helemaal alleen voelen. fossiele, koolstofrijke We zijn overenthousiast energie naar meer en we willen gehoord worden, we willen een duurzame, koolstofplaats hebben in het arme mobiliteit. Deze debat, maar in feite is overgang is echter niet die voetgangerszone superbelangrijk vanuit vanzelfsprekend en een symbolisch vereist een reorganistandpunt. Het is voor veel mensen de eerste satie van de publieke steen van een gevecht in ruimte, de vervoershun leven. En het is een gevecht, het is systemen en de manier zichtbaar een krachtenspel. Morgane, van leven. » bewoonster van Als, vanuit ecoeen straat dichtbij de Anspachlaan logisch oogpunt, het

Introduction

Inleiding

Introduction

Inleiding

tion de la qualité de l’air et à la réduction des nuisances (bruit, trafic…), à tout le moins dans le périmètre piétonnisé, cela pourrait aussi constituer une opportunité pour perméabiliser les sols et verduriser la ville, conditions nécessaires à l’amélioration des conditions de vie et à la réduction des températures urbaines dans un contexte de réchauffement climatique. Sur le plan économique, c’est aussi l’occasion de repenser le fonctionnement du commerce de centre-ville et l’hyper-concentration de la fonction touristique. Enfin, sur le plan « social, réduire l’espace Mais la zone piétonne public dédié à la voiture en 2015 a vraiment fait la différence. Il y augmente le potentiel avait quand même de rencontre entre les les Bruxellois qui s’en foutaient largement. habitants et usagers Là, ils étaient confrontés avec une zone piétonne de la ville, fait place à qui était sur un grand de nouvelles pratiques axe de boulevard, donc urbaines et, de ce fait, ils étaient ‘là c’est la zone piétonne, c’est permet de renforcer la pour les piétons ici !’. cohésion sociale et la Donc ça a quand même été psychologiquement dimension symbolique un grand boost, du centre de Bruxelles. ensemble avec nos efforts sur le terrain et Et, pour les nomc’est vraiment, comment breuses institutions dire, cette zone piétonne a vraiment culturelles présentes au été un catalyseur de centre-ville, c’est aussi beaucoup de choses qui ont changé à ce l’occasion d’envisager moment-là et c’est pour différemment leur inça que ce projet est hyper important. C’est teraction avec l’espace pas juste mettre un public. panneau zone piétonne et voilà ça c’est la zone Cependant, malgré piétonne, mais voilà on a fait beaucoup de choses ces potentiels, le projet là-dedans. » Serge, policier dans de piétonnisation du centre de Bruxelles a le centre-ville fait l’objet de nombreuses controverses et oppositions. Celles-ci ont été causées au départ par un certain nombre de manquements dans la conception, la gestion et la communication du projet, et furent le reflet de multiples craintes quant aux répercussions directes ou indirectes du projet. Parmi les éléments qui ont polarisé les débats, on retrouve notamment le plan de mobilité et ce qui a été qualifié de « mini-ring », le projet (finalement abandonné) de construire de nouveaux parkings au centre-ville, le manque de communication et de participation, le peu d’accompagnement des commerçants pendant la transition, l’insuffisance des solutions alternatives pour les livraisons,

terugschroeven van de publieke ruimte gewijd aan de auto bijdraagt tot het verbeteren van de luchtkwaliteit en het verminderen van de overlast (lawaai, verkeer...), toch op z’n minst in de voetgangerszone, kan dit op zijn beurt een gelegenheid zijn om de bodem terug doorlaatbaar te maken en de stad te vergroenen, wat noodzakelijk is om de levensomstandigheden te verbeteren en de temperatuur in de stad te verlagen in een context van klimaatopwarming. Op economisch vlak is het ook een gelegenheid om de werking van de handel in het stadscentrum en de hyperconcentratie van de toeristische functie te herdenken. Op het sociale vlak ten slotte, verhoogt het terugdringen van de openbare ruimte gewijd aan de auto het potentieel voor ontmoetingen tussen de inwoners en gebruikers van de stad, maakt ze plaats voor nieuwe stedelijke praktijken en draagt ze bijgevolg bij tot het versterken van de sociale cohesie en de symbolische dimensie van het centrum van Brussel. En voor de vele culturele instellingen die in de binnenstad aanwezig zijn, is het ook een gelegenheid om op een andere manier na te denken over hun interactie met de publieke ruimte. Ondanks dit potentieel heeft het voetgangersproject in het « Maar de centrum van Brussel voetgangerszone heeft echter veel stof doen in 2015 echt de sprong gewaagd. Er waren nog opwaaien en veel steeds Brusselaars die er geen moer om gaven. weerstand opgeroeDaar werden ze dan pen. Dit werd in eerste geconfronteerd met een voetgangerszone die op instantie veroorzaakt een grote laan lag, dus door een aantal ze zeiden van ‘ah, daar is die voetgangerszone, tekortkomingen in de het is hier voor opzet, het beheer en voetgangers !’. Dat gaf de communicatie van dus psychologisch wel een grote boost, het project, en weersamen met onze inspanningen ter plaatse spiegelden een reeks en het is echt, hoe zal bezorgdheden over ik het zeggen, deze voetgangerszone is echt de directe of indireceen katalysator geweest te gevolgen van het voor veel dingen die project. Onder de eletoen veranderd zijn en het is daarom dat dit menten die het debat project zo belangrijk polariseerden waren is. Het is niet gewoon kwestie van een bord het mobiliteitsplan en ‘voetgangerszone’ te wat werd omschreven plaatsen en voilà, dat is de voetgangerszone, als een “mini-ring”, het we hebben er toch veel (uiteindelijk verlaten) dingen in gedaan. » Serge, project om nieuwe politieagent in het parkings te bouwen in stadscentrum

Introduction

Inleiding

ou le déficit de programmation de l’espace public et des espaces bâtis aux alentours du piétonnier. Ces controverses et oppositions ont révélé la complexité d’un grand projet urbain comme celui-ci, dont les multiples enjeux ont sans doute été sous-estimés. Elles ont mis en lumière que le piétonnier ne peut être réduit au seul réaménagement local d’une portion d’espace public : il touche au cœur même de la ville et remet en cause les nombreuses dynamiques, pratiques et imaginaires qui y prennent place. Par conséquent, on ne peut affronter les enjeux d’une telle transformation sans l’inscrire dans son contexte territorial ou sociétal et sans l’articuler aux nombreuses initiatives citoyennes et dynamiques privées ou publiques déjà à l’œuvre. Le présent livre présente le travail de quatre années du Brussels Centre Observatory (BCO), une initiative du Brussels Studies Institute (BSI), la plateforme de collaboration interuniversitaire et interdisciplinaire pour la recherche sur Bruxelles. Grâce au soutien de la Ville de Bruxelles, le BSI-BCO a mobilisé à des titres divers une septantaine de chercheurs issus d’une douzaine de centres de recherche de cinq universités (ULB, VUB, USL-B, UCLouvain « et KULeuven). En C’est vrai que je ne veux pas non plus qu’on travaillant de manière devienne le centre où il transdisciplinaire, n’y a que des touristes et plus d’habitants et ces chercheurs ont que des Airbnb. Je ne tenté de répondre à voudrais pas non plus qu’on devienne l’endroit trois objectifs prinoù tout le monde vient cipaux. Le premier faire la fête et laisse sa canette par terre. était de valoriser le » Dominique, savoir académique habitante d’une rue proche du existant sur les défis boulevard Anspach des piétonnisations en général et d’ouvrir des réflexions et des pistes d’actions concrètes aux différentes échelles pertinentes. Le deuxième objectif était de débattre autour de ces savoirs et propositions avec les acteurs publics et la société civile dans des espaces de discussion existants ou constitués à cette fin. Le troisième objectif était de mettre en évidence les questions demeurant en suspens et les manques dans les connaissances et les données. La poursuite de ces différents objectifs a très vite mis en lumière la nécessité d’élargir le périmètre d’étude et de mener

het centrum van de stad, het gebrek aan communicatie en participatie, de beperkte steun voor winkeliers tijdens de overgang, het gebrek aan alternatieve oplossingen voor leveringen, en het gebrek aan een programmatie voor de publieke ruimte en de bebouwde zones rond de voetgangerszone. Deze controverses en tegenstellingen hebben de complexiteit van een groot stadsproject als dit, waarvan de vele uitdagingen ongetwijfeld werden onderschat, aan het licht gebracht. Ze hebben aangetoond dat de voetgangerszone niet kan worden gereduceerd tot een lokale herinrichting van een deel van de publieke ruimte : ze raakt het hart van de stad en stelt de vele dynamieken, praktijken en denkbeelden die zich daar afspelen ter discussie. We kunnen de uitdagingen van een dergelijke transformatie dan ook niet aangaan zonder ze in hun territoriale of maatschappelijke context te plaatsen en zonder ze te relateren aan de vele burgerinitiatieven en de particuliere en publieke dynamieken die er aan de gang zijn. Dit boek presenteert het werk van vier jaar Brussels Centre Observatory (BCO), een initiatief van het Brussels Studies Institute (BSI), het platform voor interuniversitaire en interdisciplinaire samenwerking voor onderzoek over Brussel. Dankzij de steun van de Stad Brussel heeft het BSI-BCO een zeventigtal onderzoekers uit een twaalftal onderzoekscentra van vijf universiteiten (ULB, VUB, USL-B, UCLouvain en KU « Het is waar dat ik ook Leuven) in verschilniet wil dat we zo’n lende rollen gemocentrum worden waar er alleen toeristen zijn biliseerd. Door op en geen inwoners meer en alleen maar Airbnb’s. een transdisciplinaire Ik wil ook niet dat we manier te werken, prozo’n plek worden waar beerden deze onderiedereen komt feesten en zijn blikje op de grond zoekers drie belangrijke laat liggen. doelstellingen te berei » Dominique, bewoonster van ken. De eerste was het een straat dichtbij valoriseren van de bede Anspachlaan staande academische kennis over de uitdagingen verbonden met voetgangerszones in het algemeen en het op gang brengen van reflecties en ontwikkelen van concrete actiepistes op de verschillende relevante schalen. De tweede doelstelling was om deze kennis en voorstellen te bespreken met publieke actoren en het maatschappelijk midden-

Introduction

Inleiding

une réflexion sur l’ensemble de ce que nous avons appelé le « centre-ville métropolitain ». Il est ainsi apparu qu’aujourd’hui, ce centre dépasse largement les limites du Pentagone historique. En effet, avec la croissance urbaine bruxelloise de ces 25 dernières années, le territoire caractérisé par une forte densité et diversité en termes d’usagers et de fonctions et qui présente une accessibilité maximale pour le plus grand nombre, s’étend dorénavant sur un périmètre plus large, incluant notamment l’espace compris dans la boucle de la ligne 2 du métro, le canal et les quartiers de gare. Ce travail de reconceptualisation du centre métropolitain étendu a permis d’approfondir le rôle et le fonctionnement du centre-ville, en tant que pôle principal de la structure polycentrique bruxelloise telle que définie par le Plan régional de développement durable (PRDD). Le « centre-ville métropolitain » a été considéré alors comme l’échelle d’étude pertinente pour resituer le piétonnier et développer plus largement les changements de « Le plus souvent, c’est paradigme qui y ont les gens qui n’y viennent été initiés. Il fournit un pas qui ont des images un peu genre : c’est une cadre suffisamment zone sinistrée, il y a des travaux depuis 10 ans, je large pour prendre ne sais pas, dans leurs en considération les têtes, ça ne s’arrêtera jamais.... Ça date depuis multiples dimensions Mathusalem. Par contre, des enjeux et projets une fois que les gens urbains, mais suffiviennent, ça va déjà mieux. Je sais que mes samment réduit pour parents maintenant, bah oui, ils trouvent que c’est être étudié et expérivrai que le piétonnier, ça menté concrètement. Il a l’air chouette et que permet de se focaliser c’est vrai que ça à l’air d’être pratique. Mais les sur le développement gens qui persistent à d’un territoire spéciessayer de venir dans le centre de Bruxelles fique, mais en prenant en voiture, par exemple, en considération son ben oui ils trouvent ça affreux le piétonnier. rôle et son impact sur Donc ça fait un décalage la structure régionale et mais les gens qui sont prêts à s’ouvrir un petit métropolitaine. peu, ils viennent, ils Un quatrième essayent, ils voient, et bon bah ils admettent objectif de travail a que, non, ce n’est pas Bagdad et que, non, il n’y ainsi émergé pour le pas des gangs partout. BSI-BCO. Il est apparu Ou je ne sais pas quoi. en effet nécessaire Mais bon, c’est comme pour tout je crois, ceux d’entamer un processus qui sont braqués, bah permettant de mettre à ils sont braqués, et ils restent de loin, à l’épreuve les analyses dire : ‘oh non, ça a l’air dangereux, j’irai jamais !’ et pistes d’action en » Loes, habitante visagées via l’élaborad’une rue proche du boulevard Anspach tion de scénarios de

veld in bestaande of daartoe opgezette discussiefora. De derde doelstelling was om de aandacht te vestigen op de nog op te lossen problemen en de lacunes in de kennis en qua gegevens aan te wijzen. Het nastreven van deze verschillende doelstellingen heeft al snel duidelijk gemaakt dat de perimeter van de studie moest worden uitgebreid en dat er moest worden nagedacht over het geheel van wat we het “metropolitane stadscentrum” hebben genoemd. Zo bleek dit centrum vandaag de dag de grenzen van de historische Vijfhoek ver te overschrijden. Met de Brusselse stedelijke groei van de afgelopen 25 jaar heeft het grondgebied, dat gekenmerkt wordt door een grote dichtheid en diversiteit aan gebruikers en functies en dat een maximale toegankelijkheid biedt voor een zo groot mogelijk aantal mensen, zich nu immers uitgestrekt over een merkelijk groter gebied, met inbegrip van met name het gebied binnen de lus van metrolijn 2, het kanaal en de « Meestal zijn het de stationsdistricten. Deze mensen die hier niet komen die beelden herconceptualisering hebben een beetje van het uitgebreidde genre : het is een rampgebied, er zijn metropolitane stadsal 10 jaar werken aan centrum heeft het mode gang, ik weet het niet, in hun hoofd, zal gelijk gemaakt om de het nooit ophouden... rol en de werking van Het is al bezig sinds Metusalem. Maar als het stadscentrum als de mensen eenmaal de belangrijkste pool komen, wordt het al beter. Ik weet dat mijn van de Brusselse poouders nu, wel ja, ze zijn lycentrische structuur, het ermee eens dat de voetgangerszone er leuk zoals bepaald in het uitziet en dat het waar Gewestelijk Plan voor is dat het er praktisch uitziet. Maar de mensen Duurzame Ontwikkeling die blijven proberen om (GPDO), te verdiepen. met de auto naar het Het “metropolitane centrum van Brussel te komen bijvoorbeeld, stadscentrum” werd nu ja, zij vinden de vervolgens beschouwd voetgangerszone vreselijk. Dus het duurt als de relevante oneen tijd maar de mensen derzoeksschaal om de die bereid zijn om zich een beetje open te voetgangerszone te stellen, zij komen, ze herpositioneren en de proberen het uit, ze zien het, en goed ja, ze daar geïnitieerde parageven toe dat, nee, het digmaverschuivingen is Bagdad niet en dat, nee, er zijn niet overal verder te ontwikkelen. bendes. Of ik weet niet Het biedt een kader wat. Maar goed, het is zoals altijd denk ik, dat breed genoeg is zij die beroofd zijn, tja, om rekening te houden die zijn beroofd, en ze blijven weg, zeggende : met de vele dimensies ‘Oh nee, het ziet er eigen aan stedelijke gevaarlijk uit, ik kom er nooit meer’. » Loes, bewoonster vraagstukken en projecten, maar toch ook van het MSC

Introduction

Inleiding

Step 1 Setting up a research platform Nov-Jan 2014

Public stakeholders

Jul 2012

Step 2 Developing a vision

Jan-Apr 2016

Apr 2016

Oct 2017

Feb 2018

Perspective Brussels Regional administration for territorial planning)

Beliris Federal Infrastructure operator City of Brussels

City of Brussels

Step 3 Expanding partnerships Mar-Apr 2018

May 2018 City of Brussels

Administrations Members

Perspective Brussels

Jun 2018

Perspective Brussels

Administrations Members

City of Perspective Brussels Brussels

City of Brussels

PYBLIK

Portfolio #1

Academy

Academics

Brussels Centre Observatory

Impact on PRDD Regional Structure Plan)

VISION FOR BRUSSELS METRO POLITAN Workshop CENTRE Pietonnier

PIETONNIER ON ANSPACH BVD

PICNIC THE STREETS

PYBLIK

Seminar Centralities

Portfolio #2 Workshop Economy Workshop Mobility

Protest against circulation plan

Impact on GOODMOVE Regional Mobility Plan) IABR EXHIBITION

Exhibition Beyond the Pentagon

Workshop PRDD Workshop European Quarter Brussels Studies Institute

VUB  ULB  FUSLB  UCLouvain KULeuven)

BOZAR BSI BCO

BSI BCO

Exhibition and Public debates

BSI BCO

BSI BCO BRUSSELS ACADEMY

Civil Society

BYE BYE KLEINE RING

Civil society

BYE BYE KLEINE RING

Civil Society 2000 participants

Introduction

Platform Pentagone

Civil Society

Inleiding

BRALIEB GRACQ ARAU EUROPEAN QUARTER FUND UCM

GRACQ BRALIEB AWB

Step 4 Learning through pilot projects June 2018

Oct 2018

Perspective VGC Brussels Flemish School Administration)

May 2019

Perspective Brussels

June-Sept 2019 Perspective Brussels urban .brussels Bruxelles Mobilité hub. brussels visit. brussels B-rail STIB

Dec 2019 March 2020

June-July 2020

BruxellesEnvironnement Municipality of Brussels: Service d’urbanisme, Instruction publique, Cabinet Sport et Climat. Perspective.brussels: service écoles dienst scholen

Municipality of Brussels Municipality of Ixelles Municipality of Molenbeek

Steenweg diagnosis phase Workshop Mobility and Ecological networks

STEENWEG

Funding of Steenweg project

Exhibition Steenweg

Steenweg planning phase

Workshop Culture and Events

Workshop RegionMunicipalities

Workshop Retail and Housing

7 Pilot project proposals

PENTAGONE SUD Workshop Shared Space, shared mobility

BSI BCO

Brussels Academy

Funding of Groen en blauw netwerk project

BSI BCO

BRAL Bye bye Kleine RIng Architecture Workroom Brussels

Introduction

BSI BCO

BRAL Atelier Groot Eiland Architecture Workroom Brussels

Workshops Introduction AnneessensFontainas De Markten and Bloemenhof Chapelle et Terre Neuve Urbanisme BSI BCO

BSI BCO

RABBKO Unizo

BRAL Atelier Groot Eiland Architecture Workroom Brussels Convivence Samenleven, Habitat et Rénovation, De Markten, De brede school Nieuwland, Buiten de Lijntjes, Neerhof vzw, La Nuit Blanche, Tour à Plomb, BRAVVO, De Buurtwinkel, PCS Rempart de Moines, Sint Jan Berchmans lagere school, OCMW Ter Ursulinen, a master gardener, inhabitants...

Inleiding

BSI BCO

projet, des séances de co-design participatif et l’expérimentation de solutions temporaires. Ainsi le BSI-BCO est passé d’un processus de recherche organisé autour de quatre » groupes de travail transdisciplinaires et interuniversitaires (espace et société, économie et commerces, mobilité et accessibilité, et gouvernance), à un processus de recherche par le projet qui réorganise les groupes de travail autour de quatre territoires dessinés à travers trois axes transversaux au piétonnier, ainsi qu’autour des connexions nord et sud de celui-ci. Il en a découlé un processus d’apprentissage collectif qui a permis au BSI-BCO d’élargir sa collaboration, au-delà du monde académique et de la Ville de Bruxelles, à des acteurs de la société civile (BRAL, AWB, Byebye Petite Ceinture, Atelier Groot Eiland…) et aux administrations régionales (perspective.brussels, Bruxelles Mobilité, hub.brussels…). Le BSI-BCO se positionne ainsi comme un acteur médiateur, indépendant des procédures classiques de l’action publique urbaine et de la participation. Les méthodes de travail développées ont ainsi permis d’appréhender la complexité du projet urbain de manière transversale et multi-acteurs. Dans cette dynamique, l’université devient un acteur de la fabrique urbaine à travers la constitution d’une interface entre acteurs publics et citoyens. Par ce biais, le BSI-BCO contribue notamment à l’objectivation et au meilleur cadrage des débats et soutient l’émergence d’une vision explicite de l’urbanité bruxelloise par-delà les divergences d’opinions et d’intérêts.

klein genoeg om het gebied concreet te bestuderen en er te experimenteren. Het maakt het mogelijk om zich te concentreren op de ontwikkeling van een specifiek gebied, rekening houdend met de rol en impact ervan op de regionale en metropolitane structuur. Zo verscheen een vierde werkdoelstelling voor het BSI-BCO. Het bleek namelijk noodzakelijk een traject te starten dat toelaat de analyses en beoogde actiepistes te testen door middel van de ontwikkeling van projectscenario’s, participatieve co-design sessies en het experimenteren met tijdelijke oplossingen. Zo is het BSIBCO van een onderzoeksproces georganiseerd rond vier trans-disciplinaire en interuniversitaire werkgroepen (ruimte en samenleving, economie en handel, mobiliteit en toegankelijkheid, en bestuur) overgestapt op een proces van ontwerpend onderzoek dat de werkgroepen reorganiseert rond vier zones : drie langs assen die haaks staan op de voetgangerszone, en een vierde rond de verbindingen ten noorden en zuiden van de voetgangerszone. Het resultaat was een collectief leerproces dat het BSI-BCO in staat stelde om zijn samenwerking uit te breiden buiten de academische wereld en de Stad Brussel naar actoren van het maatschappelijk middenveld (BRAL, AWB, Welkom op de Kleine Ring, Atelier Groot Eiland...) en de regionale administratie (perspective.brussels, Brussel Mobiliteit, hub.brussels...). Het BSI-BCO positioneert zich zo als een bemiddelende actor, die optreedt onafhankelijk van de klassieke procedures van stedelijke publieke interventie en participatie. De ontwikkelde werkmethodes hebben het dus mogelijk gemaakt om de complexiteit van het stadsproject te vatten op een transversale manier met oog voor de vele betrokkenen. In deze dynamiek wordt de universiteit een actor in het stedelijke weefsel door het leggen van een verbinding tussen publieke actoren en burgers. « Wel, ze zijn eerst Op die manier draagt begonnen op het Brouckèreplein en het BSI-BCO in het daarna... Trouwens, het bijzonder bij tot de oblijkt erop dat het nu een kale plek is, het heeft... jectivering en de betere Vroeger was het veel kadering van de debatmooier, nu is het kaal. ten en ondersteunt het » Mohamed, bewoner van een de productie van een straat dichtbij de Anspachlaan expliciete visie op de

Introduction

Inleiding

Ben, ils ont d’abord commencé place de Brouckère et puis... D’ailleurs, on dirait que c’est une place chauve maintenant, elle a... Avant, elle était beaucoup plus belle, maintenant elle est chauve. Mohamed, habitant d’une rue proche du boulevard Anspach

Page précédente Vorige pagina Évolution des travaux du BSI-BCO et relations avec les différents acteurs de la ville Evolutie van het werk van het BSI-BCO en relaties met de betrokkenen binnen de stad

Between 2015 and 2020, the city centre of Brussels witnessed the creation of its first major pedestrian zone, one of the largest urban projects in recent decades. The boulevards between place Fontainas and place De Brouckère are now car free. New public spaces, greenery, benches and lighting have been installed, as well as new entrances for metro stations, two large bicycle parks and other facilities. Has the Brussels city centre finally done away with the car hegemony? Can the city centre be extended to become the centre of the Brussels metropolis where everyone can find his or her own place? This book presents scientific background to the issue and brings together in words and images the research carried out over the past four years by the Brussels Centre Observatory.

Cover van het wetenschappelijk boek dat aanvullend is bij deze publicatie

bsi.brussels/publication/ beyond-the-pentagon

Since 2012, the work of the Brussels Studies Institute has facilitated the development of integrated and multi-perspective knowledge about Brussels by encouraging collaboration between researchers and experts of highly varying profiles to address the metropolitan societal challenges. The BSI sets great store by the wide dissemination, promotion and debate of research results. The BSI series is one of the communication channels aiming at making available the research results of the BSI.

Prix : 35 €

Éditions de l’Université de Bruxelles

14/09/20 15:04

Deux livres pour le centre-ville métropolitain de Bruxelles

2. Le premier volume, publié en 2019, était intitulé Voitures de société et mobilité durable. Diagnostic et enjeux (Vandenbroucke, Mezoued et Vaesen, dir.). 2. Het eerste volume, gepubliceerd in 2019, was getiteld Bedrijfswagens en duurzame mobiliteit. Analyse en uitdagingen (Vandenbroucke, Mezoued en Vaesen, Eds).

Metropolitan City Centre.indd 1

Brusselse stedelijkheid die verder gaat dan de verschillen in meningen en belangen.

L’ouvrage de synthèse que le lecteur a entre les mains s’appuie sur un ouvrage scientifique qui constitue le volume 2 de la série BSI 2 publiée, en partenariat, par les Presses Universitaires de Bruxelles et VUBPress. Towards a Metropolitan City Centre for Brussels regroupe ainsi 11 articles scientifiques rédigés en anglais par des membres actifs du BSI-BCO. La présente publication, co-publiée également par les Éditions de l’Université de Bruxelles et VUBPress, est destinée à un public plus large et est composée avant tout d’une narration, rédigée par les éditeurs de l’ouvrage, Aniss Mezoued, Sofie Vermeulen et Jean-Philippe de Visscher, qui est une synthèse de la publication scientifique. Cette narration constitue le fil rouge qui accompagne le lecteur à travers les différents contenus. Elle est ponctuée de données chiffrées et de citations. Les premières permettent de mesurer les propos et de donner des repères quantitatifs alors que les secondes offrent une immersion qualitative dans les perceptions des citoyens qui pratiquent, habitent, ou travaillent (sur) le piétonnier

Het samenvattende boek dat u in handen heeft, is gebaseerd op een wetenschappelijk werk dat deel 2 uitmaakt van de BSI-reeks 2 die in samenwerking met de Presses Universitaires de Bruxelles en VUBPress wordt gepubliceerd. Towards a Metropolitan City Centre for Brussels bevat 11 Engelstalige wetenschappelijke artikelen geschreven door actieve leden van het BSI-BCO. De publicatie, die eveneens door de Presses Universitaires de Bruxelles en VUBPress wordt uitgegeven, is gericht op een breder publiek en bestaat voornamelijk uit een verhaal, geschreven door de redacteurs van het boek, Aniss Mezoued, Sofie Vermeulen en Jean-Philippe de Visscher, dat een synthese vormt van de wetenschappelijke publicatie. Deze vertelling vormt de rode draad die de lezer door de verschillende inhouden begeleidt en wordt afgewisseld met cijfers en citaten. Het eerste laat toe de voorstellen beter in

Introduction

Inleiding

Twee boeken voor het metropolitane stadscentrum van Brussel

BSI Series

METROPOLITAN CITY CENTRE for BRUSSELS

TOWARDS A METROPOLITAN CITY CENTRE FOR BRUSSELS

e has persging highly cietal minae BSI ng at

Couverture du livre scientifique complémentaire au présent ouvrage

Towards a

Sofie Vermeulen Aniss M. Mezoued Jean-Philippe De Visscher (eds.)

TOWARDS A METROPOLITAN CITY CENTRE FOR BRUSSELS

BSI Series

ssels e, one . The e De enery, s new s and away nded where sents her in past

ou, plus largement, dans le centre-ville métropolitain de Bruxelles. L’ensemble est complété par de nombreux documents graphiques et surtout de courtes contributions de chercheurs du BSI-BCO ou de ses différents partenaires (administration ou organisations de la société civile). Ces dernières permettent d’apporter un point de vue ou un éclairage particulier sur l’une ou l’autre thématique. Ce livre, ainsi que l’ouvrage scientifique, est organisé en trois parties. 1. Constats : cette première partie expose le diagnostic réalisé sur le piétonnier et définit les opportunités et les enjeux du centre-ville de Bruxelles. 2. Vision : la deuxième partie conceptualise la vision partagée et développée pour le centre-ville métropolitain. 3. Action et projets : la troisième partie expose dans le détail les méthodes utilisées pour certains projets et en expose les ressorts. Elle présente les projets pilotes et expérimentaux sur lesquels le BSI-BCO a pu avancer en 2019 et 2020. Tout au long de ce livre de synthèse, de nombreuses références sont faites au livre scientifique, à des documents intermédiaires (portfolios, rapports, dépliants), à des sites internet et à du matériel audiovisuel ou bibliographique produit par le BSI-BCO ou ses partenaires. Les deux ouvrages ont été rédigés, pour l’essentiel, avant la crise du covid-19. Celle-ci leur a donné un supplément d’actualité tant elle accentue l’urgence de mettre en œuvre la transition économique, sociale et écologique pour laquelle la transformation du centre-ville métropolitain de Bruxelles pose certains jalons. Nous y reviendrons dans la conclusion générale.

te schatten en kwantitatieve aanknopingspunten te bieden, terwijl het tweede een kwalitatieve onderdompeling biedt in de perceptie van de burgers die leven, wonen of werken in de voetgangerszone of, ruimer gezien, in het grootstedelijk centrum van Brussel. Het geheel wordt aangevuld met talrijke illustraties en vooral met korte bijdragen van onderzoekers van het BSIBCO of van zijn verschillende partners (administratie of maatschappelijk middenveld). Dat laatste maakt het mogelijk een specifiek standpunt of inzicht te geven in het ene of andere thema. Dit boek is, net als het wetenschappelijke werk, georganiseerd in drie delen. 1. Bevindingen : in dit eerste deel wordt een diagnose van de voetgangerszone gepresenteerd en worden de kansen en uitdagingen voor het stadscentrum van Brussel gedefinieerd. 2. Visie : het tweede deel conceptualiseert de ontwikkelde en gedeelde visie voor het metropolitane stadscentrum. 3. Actie en projecten : in het derde deel worden de methodes die voor bepaalde projecten worden gebruikt, in detail beschreven en wordt de grondgedachte erachter toegelicht. Het presenteert de proef- en experimentele projecten waarmee het BSI-BCO in 2019 en 2020 vooruitgang heeft kunnen boeken. Doorheen dit overzichtsboek worden talrijke verwijzingen gemaakt naar het wetenschappelijke boek en naar tussentijdse documenten (portfolio’s, rapporten, folders), websites en audiovisueel of bibliografisch materiaal, geproduceerd door het BSI-BCO of zijn partners. De twee boeken zijn voor het grootste deel geschreven vóór de covid-19-crisis. Deze heeft hun actualiteitswaarde nog vergroot, omdat ze de urgentie benadrukt om werk te maken van de economische, sociale en ecologische transitie waarvoor de transformatie van het metropolitane centrum van Brussel de weg helpt vrijmaken. We komen hierop terug in de algemene conclusie.

Introduction

Inleiding

Introduction

Inleiding

Au-delà du Pentagone | De Vijfhoek voorbij

Articles inside

Au-delà du Pentagone | De Vijfhoek voorbij