Thema 6.1 • les 1 Uitstervende dieren
Eten en gegeten worden. Zo gaat het op de Afrikaanse savanne. En daar zijn razend interessante dingen over te vertellen. Lees je mee?
Vandaag
antIlopes kauwen de hele dag
In de val van de leeuw Ze zien er stoer uit: die grote mannetjesleeuwen. Maar als er gejaagd moet worden, zijn het meestal de leeuwinnen die het werk doen. Ze jagen hun prooi een kant op waar een paar andere leeuwinnen staan te wachten. Zo loopt die arme koedoe in de val. Met een flinke beet wordt de prooi gewurgd of dood gebeten. En wie mag het eerste hapje? Juist, dat luie mannetje! 12
Grazen en kauwen. Dat is eigenlijk wat een antilope doet. Het gras dat hij doorslikt komt terecht in de eerste maag. Na een tijdje boert hij dat gras weer op en kauwt het nog eens. Het gras gaat daarna naar de tweede maag, dan naar de derde en de vierde. Daar is het gras genoeg gemalen om de voedingsstoffen eruit te halen. En de rest kan weg: poep!
u n e m t op he slImme dIeven, dIe jakhalZen Jakhalzen zijn slim. Ze vangen hazen, vogels, reptielen en soms een antilopekalfje. Maar als ze geen vlees kunnen vinden, lusten ze ook best vruchten of bessen. Nóg handiger is het om andere dieren het werk te laten doen en dan gewoon de restjes op te peuzelen. Aas eten dus. En dat is precies wat jakhalzen het liefste doen.
Zebratanden ZIjn gemaakt om te malen Ja, laat jij die tanden maar zien! Zebra’s hebben een gebit dat gemaakt is om stug gras goed te vermalen. Dat moet ook wel, anders komen er geen voedingsstoffen vrij. Al dat gekauw op gras zorgt ervoor dat de tanden van zebra’s slijten. Als ze oud zijn, kunnen ze het gras niet meer goed vermalen en sterven ze omdat ze niet meer genoeg voedingsstoffen binnen krijgen. 13
Thema 6.1 • les 1 Uitstervende dieren
knaagdIeren ZIjn echte overlevers Een handige eigenschap van knaagdieren zoals muizen, ratten en bijvoorbeeld gerbils is dat ze niet kieskeurig zijn. Gerbils eten bijvoorbeeld graag planten. Of anders insecten, zaden, bloemen, noten, stengels, vruchten. En als die er niet zijn, zetten ze hun tandjes in een lekkere meelworm. Als je niet moeilijk doet over je dieet, is je overlevingskans veel groter!
Insectensoep op het spInnen-menu Yes! De spin heeft een prooi gevangen. Die zit stevig vastgeplakt in zijn web. Het is etenstijd! De spin pakt het insect met zijn kaken vast en spuit gif naar binnen. Hierdoor wordt het slachtoffer verlamd. In het gif zitten ook verteringssappen. Die veranderen de prooi in een soort insectensoep. De spin kan zijn hapje zo opslurpen. Jammie!
uitgestorVen Niet alle diersoorten leven eeuwig. Soms sterven ze uit. Dat is bijvoorbeeld gebeurd met de dodo en de mammoet. Lees maar.
14
de dode dodo De dodo was een vogel die tot in de zeventiende eeuw leefde op het eiland Mauritius. Hij at zaden en vruchten en kon niet vliegen. De dodo had geen vijanden. Tot er Nederlanders op het eiland gingen wonen. Wat er precies mis ging met de dodo, weten we niet. Maar de mensen hebben ermee te maken. Misschien hebben de dieren die ze meebrachten de dodo-eieren opgegeten…
mensen eten alles! Net als gerbils zijn mensen alleseters. Slakken, honden, kikkerbillen of zeewier, we eten het allemaal. We doen zelfs hele rare dingen om een eetrecord te vestigen. Zo heeft Sjonnie Noordeinde uit Delft het record frikadellen eten. Hij stopte er in een uur tijd maar liefst 47 achter elkaar naar binnen. Je moet dit record maar beter niet proberen te verbeteren…
handIg olIfanten-gereedschap De slurf van een olifant is een geweldig ding! Hij kan ermee ademen, ruiken, trompetteren, water opzuigen en spuiten, en hem als snorkel gebruiken. Maar ook als hij trek heeft komt een slurf goed van pas. Hij kan er sappige wortels mee opgraven, besjes plukken en een tak van de boom trekken. En natuurlijk gebruikt de olifant die slurf daarna om al dat lekkers in zijn mond te stoppen.
open dIe slangenbek!
aanval van de roofvogel
Slangen eten dieren. Insecten of een rat, een hagedis of een konijn. Maar soms doet een slang heel stoer. Hij grijpt een krokodil, een hertje of zelfs een nijlpaarden jong. En dan heeft hij een uitdaging. Een slang slikt een prooi namelijk in zijn geheel door. In zijn lijf wordt het vlees verteerd. Maar eerst moet die bek dus open. Héél ver open!
Voor knaagdieren, reptielen, kleine zoogdieren, vogels en insecten loert het gevaar ook vanuit de lucht. Roofvogels zoals steppearenden loeren altijd op een lekker hapje. Met hun scherpe ogen hebben ze de kleinste beweging snel in de gaten. Een vluchtduik later spartelt de prooi al in de klauwen van de vogel. Smullen maar!
de machtIge mammoet 600.000 jaar geleden was Europa een grote koude vlakte. Hier leefde de wolharige mammoet. Hij leek op een olifant, maar dan met een dikke vacht tegen de kou. Mammoeten zijn uitgestorven omdat het klimaat veranderde. Het werd warmer in Europa en de graslanden veranderden in bossen. De mammoeten konden niet meer voldoende eten vinden en verdwenen langzaam.
Je voedsel of Je leven!
Elk dier heeft voedsel nodig om te leven. Planteneters knabbelen aan planten. En diereneters jagen op dieren. Het eten en gegeten worden noem je de voedselketen. Voedselketens hangen weer met elkaar samen. Een koedoe eet gras, maar een zebra ook. Een leeuw eet een koedoe, maar een jakhals lust ook wel zo’n lekker hertje. In een voedselweb kun je goed zien hoe de voedselketens samenhangen. Als er een dier uitsterft, heeft het andere dier minder voedsel, of juist meer! 15
Thema 6.1 • les 2 Dood en bederf
JiJ ook een hapJe
Heerlijk, die olifantenpoep! Mestkevers krijgen er geen genoeg van. Ze eten het, maken er balletjes van en leggen hun eitjes daarin. Het larfje dat uit zo’n eitje kruipt, zit meteen midden in zijn voedsel en kan zijn buikje rond eten. Zo zie je dat er niets in de natuur verloren gaat, zelfs poep niet! EEn poEp-diEEt Mestkevers zijn planteneters. Je vindt ze niet in de poep van dieren die vlees eten. In olifantenpoep zit genoeg halfverteerd gras waar de kever van kan leven. Door het rommelen in de poep, verspreiden de kevers de olifantenmest over de grond. Ook graven ze gangetjes waar ze poep in stoppen. De mest zorgt voor vruchtbare grond waar planten goed op kunnen groeien. Olifantenpoep zit ook vol zaadjes en besjes. Daar kunnen dus mooi planten uit groeien. En planten, die vindt de olifant dan weer lekker…
HondErd kilo poEp Die grote Afrikaanse olifanten kunnen wel tweehonderd kilo gras en planten per dag eten. Ze zijn daar dan ook achttien uur per dag mee bezig. Eten zoeken en kauwen maar. Al dat eten, komt er natuurlijk voor een deel ook weer uit. Als poep! Olifanten poepen wel zestien keer per dag. Dat zorgt voor een berg van honderd kilo. Dat is evenveel als het gewicht van drie kinderen van tien jaar! En de mestkevers? Die zijn maar wat blij met zo’n dampende hoop! 16
poep? Niets gaat verloreN iN de Natuur
Al het afval in de natuur wordt netjes opgeruimd. Blaadjes, poep, dode dieren... ieder dier lust wel wat. Je hebt planteneters, zoals zebra’s. Vleeseters, zoals de leeuw. Poepeters, zoals mestkevers. En aaseters, zoals hyena’s, maden en bacteriën. Hyena’s beginnen pas te eten als het dier al een tijdje dood is. Het kadaver (aas) is dan al voor een groot deel opgegeten door een ander dier, zoals de leeuw. Ietsje later beginnen de maden en de bacteriën te knabbelen. Tot het lijk helemaal schoon is. Veel poepeters en aaseters zijn dus opruimers, de schoonmakers van de natuur. Bacteriën eten zowel poep als aas. Een bacterie is een superklein diertje dat je alleen onder een vergrootglas kunt zien. Hij vermaalt zijn eten zo piepklein dat je het ook met een vergrootglas niet meer kunt zien. Je noemt dit mineralen. Deze superkleine deeltjes komen in het water van de grond terecht. De plant zuigt die piepkleine deeltjes samen met het water op. Zo kan hij lekker groeien! Omdat alles in de natuur gebruikt en opgeruimd wordt, krijg je een soort kring. Dat noem je een kringloop. Je kunt eraan zien dat alles in de natuur gebruikt en opgeruimd wordt. 17
Thema 6.1 • les 3 Rotten en schimmelen
Hier is de scHoonmaakploeg!
Zonder schimmels, bacteriën en insecten zouden wij tot onze knieën in het afval staan. Zij ruimen namelijk dode dieren en plantenresten op. Samen breken deze opruimers dode dingen af tot er bijna niets van over is. In ruil daarvoor zorgen ze voor mineralen die de grond vruchtbaar maken. En dat vinden planten weer lekker. Mooie schiMMels Ja echt, een paddenstoel is ook een schimmel! Rottend hout is zijn voedsel. Het stukje dat je boven de grond ziet, is trouwens maar een klein deel van een paddenstoel. De rest zit onder de grond. Daar zit een enorm netwerk van schimmeldraadjes dat zich steeds verder verspreidt. 20
Sommige dieren eten graag paddenstoelen. Herten, egels en slakken bijvoorbeeld. Zo zie je goed hoe het bos schoon gehouden wordt: paddenstoelen voeden zich met rottend hout en dieren eten graag paddenstoelen.
Ja, ook de mooie vliegenzwam is een schimmel. Je ziet ze in de herfst, omdat de bladeren van de bomen dan worden opgeruimd.
ontMoet de schoonMakers: bacterie
schimmel
huisstofmijt
SchimmelS zijn opruimerS
Wist je dat schimmels geen planten zijn? En ook geen dieren? Het is een aparte groep draadjes, lijntjes of uitstulpingen. Je noemt ze gewoon schimmels. Deze paddenstoel leeft op dode resten van loofbomen.
goed of slecht?
Schimmels lijken vies, maar we hebben ze dus hard nodig! Goed van schiMMel
slecht van schiMMel
• Er zijn heel lekkere paddenstoelen die je kunt eten. • Schimmels maken de korst van Franse kaas, zoals camembert. • Gist zorgt ervoor dat brood luchtig is. En gist is ook een schimmel. • Een bepaalde schimmel maakt penicilline. Dat is een medicijn tegen infecties. Van een infectie kun je flink ziek worden. • Er is een schimmel die ervoor zorgt dat een getransplanteerd orgaan niet wordt afgestoten.
• Sommige paddenstoelen zijn erg giftig en zelfs dodelijk. • Sommige schimmels vernielen houten huizen. Dat noem je houtrot. • Van bepaalde schimmels kun je rode en jeukende voeten krijgen: voetschimmel. • Meeldauw is een schimmel die sla en komkommers kan verpesten. • Schimmels kunnen kleren, papier en andere spullen aantasten.
Schimmels halen hun eten uit andere levende of dode wezens. Ze hebben daardoor een belangrijke rol in de kringloop. Samen met de bacteriën maken ze afval in de natuur klein. Zo klein dat die piepkleine mineralen in het water van de grond komen zonder dat je ze ziet. Zo kunnen ze daarna gemakkelijk door plantenwortels worden opgezogen. Het mooie is dat de schimmel weer terugkomt als de plant doodgaat! De blaadjes komen dan op de grond terecht en ja hoor, daar heb je de schimmel weer. De kring is rond. Schimmels maken een soort zaadjes, de sporen. Ze zijn zo klein, dat je ze vaak niet ziet. Ze waaien gewoon mee met de wind, zo licht zijn ze. Vinden ze een lekker stukje voedsel, dan groeien ze weer uit tot een schimmel. 21
18
De bomen in een tropisch regenwoud kunnen wel zeventig meter hoog worden. Dat is zo hoog als een flat van 28 verdiepingen! Hier bovenin het woud is veel licht en veel zon. Om niet te verbranden, draaien de bomen hun bladeren vaak dwars, zodat ze minder zon vangen. De enorme takken vormen een soort dak bovenin het regenwoud.
Lekker zonnig hier!
Het tropische regenwoud is een heerlijke plek voor planten. Het is er lekker warm, het regent een paar keer per dag en er zijn allerlei dieren die je plantenzaadjes kunnen verspreiden. Daar willen bijna alle planten wel leven! En dat doen ze dan ook. Nergens vind je zoveel soorten planten als hier. Het is dan ook dringen om een plekje…
In het tropisch regenwoud zijn veel planten die meeliften op andere planten. Orchideeën groeien bijvoorbeeld op de takken van een boom en halen hun voedingsstoffen daaruit. Hun wortels bengelen naar beneden. Daarmee halen ze vocht uit de lucht.
mag ik een Lift?
De rafflesia is de grootste bloem ter wereld. Wel een meter breed en tien kilo zwaar. De rafflesia stinkt enorm naar rottend vlees. Dit is een truc om vliegen te lokken. Die komen op de bloem zitten en verspreiden daarna met hun pootjes het stuifmeel.
stinkende schoonheid
Dringen in het tropisch regenwoud PasPoort Zuid-amerikaans regenwoud a fmeting: Zo groot als hal f europa waar: in tien landen in Zuid-amerika, het grootste deel ligt in Brazilië temperatuur: gemiddeld dertig graden grootste gevaar: Houtkap door mensen, hierdoor spoelt de vruchtbare aarde weg.
Thema 6.1 • les 4 Groeiende planten
19
Op de bodem van het tropisch regenwoud komt bijna geen licht. Het is er vochtig en een stuk koeler dan aan de zonnige top. Planten groeien hier bijna niet. Dit is het terrein van de schimmels, bacteriĂŤn en insecten. Zij zorgen ervoor dat de rottende resten van het woud worden opgeruimd. Ze eten alles wat dood is en zorgen voor de voedingsstoffen die de planten en bomen zo hard nodig hebben.
rottende smurrie
Onder dat enorme bladerdak staan bomen en struiken die wachten op een kans om groter te groeien. Water krijgen ze genoeg. Maar het meeste licht wordt ingepikt door de grote jongens. Als er een grote boom omvalt, komt er een gat in het bladerdak. Er komt meer licht en lucht bij de kleinere bomen, dus die krijgen nu de kans om door te groeien naar de top. Daar hebben ze soms wel een eeuw op gewacht. Yes!
Wachten op je kans
Al deze stappen samen noem je fotosynthese. Het is dus de manier waarop de plant voeding maakt en kan groeien en leven.
Waarom zijn deze drie dingen zo belangrijk voor een plant? Dat komt doordat hij de hele dag glucose en zuurstof staat te maken. Het lijkt wel een soort fabriekje. De glucose heeft de plant zelf nodig als voeding, het is een soort suiker. Om dat te kunnen doen heeft de plant twee stoffen nodig: koolstofdioxide (een stofje dat in de lucht zit) en water met mineralen erin. Dit zijn superkleine voedingsstoffen. Natuurlijk heeft hij wel energie nodig om dit allemaal te doen. Die haalt hij uit het zonlicht.
Waarom is het tropisch regenwoud zo’n heerlijke plek voor planten? Omdat planten drie belangrijke dingen nodig hebben: lucht, water en zonlicht. Als er ergens weinig licht, lucht of water is, zie je minder planten. Denk maar aan de woestijn, daar groeit niet zoveel. Maar als er veel licht, lucht en water is, dan wordt het een plantenparadijs, zoals in het regenwoud!
Wat planten Willen
Thema 6.1 • les 5 Vergeten dieren
Monster-pad verovert australi Je weet nu hoe belangrijk de omgeving van een dier is. In zijn biotoop krijgt hij het niet te warm of te koud. Er is eten te vinden en een plek om te schuilen. Dit is voor hem de beste plek om te overleven. Maar wat als je een dier uit zijn biotoop haalt en hem ergens anders neerplant. Wat gebeurt er dan? Op zOek naar een kever-eter
Liever andere hapjes
Dat is precies wat ze in Australië deden met de reuzenpad. Deze dikkerd hoort thuis in Midden- en Zuid-Amerika. Daar leeft hij in vochtige, warme bossen. In Australië hadden boeren die suikerriet verbouwen veel last van kevers. Ze gingen op zoek naar een dier dat deze kevers graag lustte. Dan hoefden ze geen gif op hun planten te sproeien. Ze ontdekten de reuzenpad in Zuid-Amerika. Wetenschappen geloofden dat de padden wel zouden kunnen overleven in Australië.
Daar hadden de wetenschappers gelijk in. De reuzenpadden hadden het prima naar hun zin in hun nieuwe land. Ze aten hun buiken rond met insecten, vogels en andere kikkers. Maar de suikerriet-kever, die hoefden ze niet. Het ging geweldig goed met de reuzenpad in Australië. Ze gingen baby’s maken en er kwamen er steeds meer. Ze pikten ook een steeds groter leefgebied in.
Dit is de suikerriet-kever waar de boeren graag vana f wilden.
22
paddenpLaag De reuzenpad werd een plaag. En dat terwijl hij eigenlijk zelf een plaag moest bestrijden! Reuzenpadden eten allerlei dieren die in Australië thuishoren. Kikkers, hagedissen en kleide buideldieren worden door de pad uit hun biotoop verjaagd. Krokodillen en slangen die een reuzenpad opeten, gaan dood omdat ze niet tegen het soort gif kunnen dat de padden in hun huid hebben. De reuzenpadden zorgen voor een ramp!
kringLOOp verstOOrd Vijanden van de reuzenpad zijn niet in hun nieuwe leefomgeving te vinden. En daardoor raakt de voedselketen in
Is het geen schatje?
de war. Er komen veel te veel padden. Ze lopen op de wegen, in tuinen en komen in huizen terecht. Er zijn zelfs al reuzenpadden gevonden in vliegtuigen.
Dus met een beetje pech komen ze zo ook in andere delen van AustraliĂŤ of de wereld terecht. Achteraf was het misschien beter om die
padden niet te verhuizen. Om ze te laten waar ze horen. Maar daarvoor is het nu te laat‌
23