Natuur.actueel

Galgeschoor Opstalvallei

De Kuifeend

Bospolder - Ekers Moeras

Ontdek mee het havenlandschap op de Antwerpse Rechteroever

Tekst: Dries Martens,

Willy Ibens

De Antwerpse haven … haveninstallaties en industriële activiteiten domineren hier als vanzelfsprekend het landschap. Je denkt er niet spontaan aan landschappelijke waarden, toch is er aan natuur en natuurlijk erfgoed heel wat te ontdekken!

Als we aan natuur in de haven denken, komen in de eerste plaats de grotere natuurgebieden in beeld: De Kuifeend, de Bospolder en de Scheldeschorren. Maar er is zoveel meer natuur te vinden. Denken we maar aan de Opstalvallei, waar natuur wordt gecompenseerd die plaats moe(s)t maken voor allerhande havenontwikkelingen. Of de kleinere reststukjes natuur die een verbinding vormen tussen grotere natuurgebieden. Ook aan de industriële activiteiten in het havengebied is heel wat natuur verbonden, zoals nestelende vogels aan gebouwen, op pylonen of zelfs aan industriële opslagtanks.

Natuurgebieden en/of -reservaten in de haven

Bijna te midden van de haven op rechteroever ligt het natuurreservaat De Kuifeend. Dit gebied maakte vroeger deel uit van de historische Polder van Oorderen. Om tegemoet te komen aan het toenemende scheepvaartverkeer in de haven, werd reeds in 1928 het NMBS-rangeerstation Antwerpen-Noord aangelegd. Gedurende de daaropvolgende decennia werden grote delen van de Polder van Oorderen geleidelijk opgespoten met een (soms metersdikke) laag fossiel schelpenzand. Toch bleven - eerder toevallig - stukjes van de polder bewaard ter hoogte van het huidige natuurreservaat De Kuifeend.

Omdat de afwaterende poldergrachten werden doorsneden, liepen die polderrelicten geleidelijk

Foto: Groot Buitenschoor Foto: De Kuifeend

onder water. Tussen de sporenbundels ontwikkelde zich een mozaïek van grote en kleine plassen. Al snel bleek dit terrein een ware oase voor tal van vogels, vooral voor watervogels. Het gebied kreeg niet toevallig de naam van de eendensoort die hier in grote dichtheden broedde (zeker naar Vlaamse normen). De Kuifeend was geboren en werd in 1972 een natuurgebied in beheer bij de Belgische Natuuren Vogelreservaten vzw, de voorganger van Natuurpunt. Door de hoge aantallen watervogels kreeg De Kuifeend internationale bekendheid als Ramsarsite en Vogelrichtlijngebied.

De Kuifeend is echter niet het enige natuurgebied in de haven. De oevers van de Schelde bestaan nog gedeeltelijk uit natuurlijke slikken en schorren. De grootste restanten op rechteroever zijn het Galgeschoor en het Groot Buitenschoor, beide in beheer bij Natuurpunt Antwerpen Noord. Door hun ligging op de scheiding tussen zoet rivierwater en zout zeewater ontstonden er brakwaterschorren: een uniek en onvervangbaar landschap. Het Groot Buitenschoor is het grootste brakwaterschor van België en vormt samen met het Galgeschoor, het Schor Ouden Doel en het Verdronken L a n d v a n S a e f t i n g h e (Nederland) zelfs het grootste brakwater schorrengebied van West -Europa. Omwille van hun uitzonderlijk belang voor de fauna en flora werden beide gebieden geselecteerd als Vogelen Habitatrichtlijngebied.

Foto: Grazende galloways in Bospolder

Natuurgebieden aan de rand van de haven

Voor je vanuit Ekeren de haven ingaat, vormen de Bospolder en het Ekers Moeras een laatste oase van rust. Dit gebied werd bij de havenuitbreidingen eind jaren ‘60 - begin jaren ‘70 opgespoten met enkele meters zand uit de pas gegraven dokken. Nadien kon de natuur geleidelijk het gebied heroveren. Door nieuw gegraven afwateringsgreppels werd de Bospolder sterk gedraineerd naar de Verlegde Schijns toe. De laaggelegen poelen en plassen verdroogden tijdens de zomermaanden en de oevers verruigden ten nadele van de aanwezige moerasfauna en -flora.

Om deze fauna en flora opnieuw kansen te geven, drong een natuurherinrichting zich op met als doel het water zoveel mogelijk op te houden. Zo werd in 2002 de Bospolder - als eerste Vlaams natuurinrichtingsproject - heringericht door de Vlaamse Landmaatschappij en de afdeling Natuur van de Vlaamse Gemeenschap. Dit in samenwerking met de Stad Antwerpen (als eigenaar) en Natuurreservaten Antwerpen Noord (als beheerder). Het moeras werd hersteld en wielen en plassen werden opnieuw uitgegraven. Het gebied werd terug natter en waardevoller. Zowel voor de natuur als voor de wandelaars. Tevens aan de rand van de haven, maar ditmaal aan het polderdorpje Berendrecht, ligt het natuurcompensatiegebied Opstalvallei. Het gebied was grotendeels voorbehouden voor het ontwateren van havenslib maar werd recent herbestemd tot natuurgebied. Het wordt ingericht in functie van verloren gegane natuur in het Vogelrichtlijngebied De Kuifeend, ter hoogte van het Rangeerstation Antwerpen-Noord. In de Opstalvallei is ook plaats voor natuur die moe(s)t wijken voor haveninbreiding, of nog te ontwikkelen havenactiviteiten tussen reeds bestaande havenindustrie. In 2008 werd reeds een eerste fase (± 40 ha) van dit gebied aangelegd ter compensatie van de ingebruikname van de plas aan de Hooge Maey voor het mechanisch slibontwateringsproject AMORAS.

Fasen 2 en 3 (± 175 ha) zullen in de loop van de volgende jaren aangelegd worden ter compensatie van reeds uitgevoerde en nog geplande uitbreidingen in het rangeerstation Antwerpen -Noord en ter compensatie van de ontwikkeling van het Logistiek Park Schijns. Omdat deze te verdwijnen gebieden voornamelijk bestaan uit rietmoeras, open water, natte graslanden en struweel, zal de compensatie in de Opstalvallei zich vooral op die vegetatietypes toespitsen. Zo worden nieuwe kansen gecreëerd voor de doelsoorten bruine kiekendief, blauwborst, roerdomp en rietzanger.

Foto: Opstalvallei - zicht vanaf kijkwand

Foto: Netwerk ecologische infrastructuur aan de Kuifeend

Netwerk van ecologische infrastructuur

Deze natuurgebieden vormen grote brokken natuur in het havenlandschap, maar zijn vaak niet of nauwelijks met elkaar verbonden. Een netwerk van ecologische infrastructuur biedt daar een oplossing voor. Dit zorgt voor een natuurlijk web tussen de grotere natuurgebieden in en op de rand van de haven. Dankzij dit netwerk zijn de natuurgebieden met elkaar verbonden via bestaande spoor- en wegbermen, pijpleidingstraten en veiligheidszones die een aangepast natuurbeheer krijgen. Het initiatief hiervoor komt van het Antwerps Havenbedrijf. Natuurpunt Antwerpen Noord werkt eraan mee door het opstellen van natuurbeheerplannen en via een jaarlijkse monitoring van tientallen soorten planten en dieren die in dit netwerk voorkomen. Zo wordt de samenhang tussen de grote natuurgebieden versterkt en zorgen wij samen voor een robuuste ecologische structuur. Via deze corridors kunnen planten en dieren zich verplaatsen zodat populaties n i e t g e ï s o l e e r d r a k e n . Daarnaast is het de opdracht om in dit netwerk bijkomende, duurzame populaties te creëren voor soorten die plaats moeten maken voor nieuwe havenactiviteiten of voor nieuwe industriële ontwikkelingen. Tot slot vinden we in de Antwerpse haven heel wat organismen die afhankelijk zijn van de specifieke havenstructuren. We denken hier onder andere aan de slechtvalk. Slechtvalken zijn de waaghalzen van de natuur. Ze moeten het hebben van hoogte en snelheid. In de natuur broeden ze op hoge kliffen en op bergwanden. In de haven vinden ze gelijkaardige broedlocaties op masten en schoorstenen. Ook aan de kerncentrale van Doel broedt jaarlijks een koppel. Jagen doen ze aan duizelingwekkende snelheden tot meer dan 300 km/u. De hoogst gemeten snelheid van een slechtvalk bedraagt zelfs 389 km/u, waarmee de slechtvalk de snelste vogel op aarde is.

Er zijn nog andere vogels sterk gebonden aan de havenstructuren. Denken we maar aan zwaluwen. Oeverzwaluwen broeden in zandstocks op werven, boerenzwaluwen in open loodsen en gierzwaluwen tussen kieren en spleten van oude bakstenen loodsen. Huiszwaluwen hebben dan weer een voorkeur voor oude gebouwen met een uitstekende rand zoals die van drie grote olieopslagtanks van de raffinaderij van ExxonMobil. Dit jaar behoorde deze kolonie zelfs tot de grootste huiszwaluwenkolonies van België.

Foto: Slechtvalkenkast SAMGA