Natuur.gebied: Een vijfsterrenhotel voor vleermuizen

Fort van Schoten Een vijfsterrenhotel voor vleermuizen

Tekst en foto’s: Willy Ibens

Het Fort van Schoten werd gebouwd in 1885 en is één van de forten die voor de grote oorlog ’14 - ’18 de stad Antwerpen moesten verdedigen als nationaal militair bolwerk. Geen enkel van deze forten heeft vandaag nog enig militair belang. Ze zijn meestal in het bezit van gemeentebesturen, verenigingen of particuliere eigenaars en worden gebruikt voor allerlei recreatieve doeleinden. De twee fortengordels rond Antwerpen maken thans deel uit van het Europees Natura 2000 netwerk en genieten een strikte bescherming als vleermuizenhabitat.

Slechts enkele forten, waaronder die van Brasschaat en Schoten, behoren nog tot het patrimonium van het Belgische leger. Niet dat ze nog een actieve rol spelen bij Defensie, maar gewoon omdat ze door hun ligging deel uitmaken van een groter militair domein. Dit maakt dat Defensie hier ruim aandacht kan besteden aan de natuurwaarde van deze forten zonder zijn militaire missies in het gedrang te brengen. Natuurpunt Antwerpen Noord kon met Defensie voor beide forten een overeenkomst afsluiten om hier de vleermuizen populatie te beheren en te monitoren. De vleermuizen weten dat blijkbaar te waarderen en maken massaal gebruik van deze infrastructuur om een partner te zoeken, te paren, te slapen en te overwinteren.

Een ondergrondse doolhof

Zo’n fort is een wirwar van ondergrondse gangen met tientallen grote en kleine kamers. In Schoten zijn zij deels in baksteen, deels in ongewapend beton. Ze waren bestemd voor manschappen, voor opslag van materiaal en munitie, voor kanonnen, houwitsers en machinegeweren. Waren, want alle militair materiaal is in de loop der jaren afgevoerd en verschroot en de meeste houten ramen en deuren hebben de tand des tijds niet overleefd. Bijna alle ruimtes hebben dezelfde gemeenschappelijke kenmerken: fris, donker, vochtig en geen verstoring. Dat zijn net de voorwaarden voor een goede overwinteringsplaats voor vleermuizen. De meeste plaatsen zijn goed gebufferd tegen vorst, maar in de kamers zonder ramen kan tocht het gewenste microklimaat verstoren. Kansen dus voor ons om hier met kleine ingrepen zwerm- en overwinteringshabitats te verbeteren.

Beschermde natuur

De drijvende kracht achter het jarenlange vleermuizenonderzoek in dit fort is onze Natuurpunt-vrijwilliger Dirk Swaenen uit Brecht.

In januari 2016 werd het Fort van Schoten voor de zestiende keer onderzocht door de medewerkers van onze vleermuizenwerkgroep. Daarmee beschikken wij over een unieke reeks gegevens. Ook de ruimtelijke spreiding over de verschillende onderdelen van het fort en de effecten van onze inrichtings- en beheermaatregelen zijn zeer goed gedocumenteerd.

Van de 18 vleermuizensoorten die in Vlaanderen overwinteren komen er 9 soorten voor in het Fort van Schoten: watervleermuis, baardvleermuis, Brandt’s vleermuis, franjestaart, meervleermuis, ingekorven vleermuis, bruine grootoorvleermuis, gewone dwergvleermuis en ruige dwergvleermuis. Dit hoge aantal soorten wordt haast nergens geëvenaard in gelijkaardige winterverblijven in Vlaanderen.

Ook met het aantal overwinterende vleermuizen zit het best goed. In 2016 werden er 422 vleermuizen geteld. Daarmee staat het Fort van Schoten op de zesde plaats in Vlaanderen. En we weten dat er nog meer zitten. Sommige delen van het fort zijn nauwelijks of niet toegankelijk voor onze onderzoekers. De drainagekanalen waarin traditioneel veel vleermuizen overwinteren zijn voor onze tellers gewoon te smal om veilig doorheen te kruipen. Uit vergelijkend onderzoek weten we dat in het Fort van Schoten maar drie op vier vleermuizen effectief kunnen worden geteld. Een klein rekensommetje brengt ons op 562 overwinterende ‘vleren’.

Nieuwe beheermaatregelen In 2004 kon Natuurpunt Antwerpen Noord, in overleg met Onroerend Erfgoed, de overwinteringsmogelijkheden voor vleermuizen fors verbeteren door het plaatsen van houten deuren met vliegopening en door het afsluiten van de ramen met houten panelen, met metselwerk of met zand. In 2014 werden de pompen en pijpleidingen in het fort gedemonteerd en verplaatst naar een nieuwe opgetrokken constructie buiten het fortgebouw. Dat was meteen een kans om ook de resterende kamers beter geschikt te maken voor overwinterende vleermuizen. Met de financiële steun van minister Joke Schauvliege, de toestemming van Defensie, het Agentschap Onroerend Erfgoed en het Agentschap Natuur en Bos konden wij in de loop van juni 2016 belangrijke inrichtingswerken uitvoeren.

Op basis van een publieke offerte werden de werken toevertrouwd aan de Sociale werkplaats Natuur- en Landschapszorg vzw. Dat gaf de mogelijkheid aan onze vrijwilligers om een helpende hand uit te steken en deuren en raamopeningen dicht te maken met stevige houten panelen. Ook onze groene tornado’s gingen er aan de slag.

Voor allen was het een unieke beleving om in dit beschermde historisch kader te zorgen voor meer en betere natuur. Het Fort van Schoten wordt daarmee beslist een vijfsterrenhotel voor overwinterende vleermuizen. Wij kijken al uit naar de volgende wintertelling.

Met dank aan alle vrijwilligers van Natuurpunt en de medewerkers van Natuur- en Landschapszorg.