The Bournemouth Protocol on Mass Grave Protection and Investigation - Kurdish translation

‫پرۆتۆکۆلی زانکۆی بۆرنماوث سەبارەت‬

‫بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە‬ ‫گۆڕی بەکۆمەڵ‬

‫‪1‬‬

‫چاپی © ‪ 2020‬مێالنی کلیندەر و ئێلی سمیث‬ ‫مافی چاپکردنەوە پارێزراوە‪.‬‬ ‫ژمارەی نێودەوڵەتی کتێب‪9781858993218 :‬‬ ‫وێنەی بەرگ ©‬ ‫‪2‬‬

‫دەستپێک‬

‫لەالیەن فەخامەتی شازادە نوور‪ ،‬کۆمیسیاری کۆمیسیۆنی‬ ‫نێوەدەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو‬

‫وەک کۆمیسیاری کۆمیسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو (‪ )ICMP‬لە ‪2001‬ەوە‪ ،‬خۆشحاڵم و دڵشادم بەوەی کە‬ ‫جوڵەی مێژوویی دەبینم بەرەوڕووی بەرپرسیارێتی دەوڵەت بۆ لەخۆگرتنی لێپرسریاوێتی بۆ ونبووان بەپێی‬ ‫سەروەری یاسا‪.‬‬ ‫لەسااڵنی ‪ 1990‬کاندا‪ ،‬دامەزراوە دادوەریە ناوخۆیی و نێوەدەوڵەتیەکان‬ ‫دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوە لە هەزاران کەیس و گۆڕی بەکۆمەڵی هاوشێوە لە‬ ‫یۆگۆسالڤیای پێشوودا‪ .‬ئەمە بەردی بناغەی دانا بۆ ئەو ستراتیژیانە کە پشت‬ ‫دەبەستن بە سەروەری یاسا بۆ ئەوەی گارانتی مافی رزگاربووان بکات و‬ ‫متمانەی گشتی بە توانا و ویستی حکومەتەکان بەهێزبکات بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوە‬ ‫لە ونبووان کاریگەر و دادپەروەرانە بکات‪ .‬ئەم لێکۆڵینەوانە بەکارهێنانی‬ ‫بەردەوامی ئامرازی زانستی تێدابوو بۆ ئەوەی شوێنی ونبووان دیاری بکات و‬ ‫بناسێتەوە‪ .‬هەروەها ئەوەش روون بوویەوە کە لەهەمان ماوەدا کە لێکۆڵینەوەی‬ ‫شیاو لە کەیسە بەرفراوانەکانی ونبووان‪ ،‬جا ئەگەر بەهۆی شەڕ و پێشێل کردنی‬ ‫مافەکانی مرۆڤ و کارەسات و تاوانی رێکخراو و کۆچکردن بووبن‪،‬‬ ‫وەبەرهێنانێکە لە یەکانگیری کۆمەاڵیەتی و چارەسەر و رێگەگرتن لەشەڕ و‬ ‫هەروەها ئاشتی بەردەوام و ئاسایشی مرۆڤەکان‪.‬‬ ‫پابەندبوون بە لێکۆڵینەوەی کاریگەر لە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لەسەر‬ ‫دەوڵەتەکانە‪ ،‬بەبێ رەچاوکردنی ئەوەی کە کێ هەستاوە بە ئەم پێشێلکردن و‬ ‫دەستدرێژیانە‪ .‬سەرنەکەوتن لە لێکۆڵینەوە لە کەیسەکانی ونبووان بەشێوەیەکی‬ ‫کاریگەر‪ ،‬بە بارودۆخی دیارنەمانیشەوە‪ ،‬پێشێلکردنی بنەڕەتی مافەکانی مرۆڤی‬ ‫ونبووان و ئەندامانی خێزانەکانیانە‪ .‬هەروەها هەڵوەشاندنەوەیەکی مەترسیداری‬ ‫سەروەری یاسایە‪ .‬لەبەر ئەوە‪ ،‬لێکۆڵینەوەی کاریگەر پابەندبوونی رەسەن و‬ ‫پێویستە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ میراتی تاوانەکانی رابردوو‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2008‬دا‪ ،‬کتێبێک ئامادەکرا لەژێر رێبەری سکۆالرەکان لە زانکۆی‬ ‫بۆرنماوث کە یەکەم کۆکراوەی ئەزموون و وانەی لەخۆگرت کە لە‬ ‫لێکۆڵینەوەی زانستی لە گۆڕی بەکۆمەڵەوە فێرکرابوون‪ .‬ئەمە کاری هاوکاری‬ ‫بوو بە ئاڕاستەی پێکهێنانی ئیجرائاتی کارکردنی ستاندارد‪ .‬ئەم پرۆتۆکۆلەی‬ ‫زانکۆی بۆرنماوث سەبارەت بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫بەردەوامی دەدات بە ستراتیژی ئەم توێژینەوەیە‪ ،‬کە دەرگیری کارەکانی شارەزا‬ ‫نێودەوڵەتیەکانە کە دیسیپلین و رێکخراوەی جیاواز پێشکەش دەکەن بۆ‬ ‫پێناسەکردنی ستانداردەکان سەبارەت بە کێشە گرنگەکان‪.‬‬ ‫پرۆتۆکۆلی بۆرنماوث سەبارەت بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ بە‬ ‫جێگیری لەسەربناغەی ئەو قسەیەی پێشووترە کە ستانداردەکانی لێکۆڵینەوە و‬ ‫پاراستن کە پیادە دەکرێت بۆ گۆڕی بەکۆمەڵ دەبێت پاڵپشتی بکات بۆ‬ ‫دامەزراندنی راستی لەبارەی ئەوەی روویداوە و ئاسانکاری بکات بۆ گەڕان‬

‫بەدوای دادپەروەریدا‪ .‬ئەوە لەڕێی لێکۆڵینەکانەوەیە کە دەوڵەت مانا دەبەخشێت‬ ‫بە گارانتی کردنی مافەکانی مرۆڤ‪ .‬لێکۆڵینەوە لە تاوان بەشێوەیەکی رێکوپێک‬ ‫پێشەنگی ئەو هەواڵنە دەکات بۆ دەستنیشانکردنی شوێن و هەڵدانەوەی گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان کە بەدوای شەڕی چەکداریی و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و‬ ‫دەستدرێژی و هەروەها کاری تاوانی دیکەدا دێن‪ .‬ئەوان جەخت دەکەنەوە‬ ‫لەسەر دەستنیشانکردنی بەڵگەی تاوانەکان و بەشێکن لە پرۆژەیەکی گەورەتر‬ ‫ئاماژەی پێدراوە لەالیەن دادگاکانەوە وەک مافی لێکۆڵینەوەی کاریگەر‪.‬‬ ‫پرۆتۆکۆلی زانکۆی بۆرنماوث سەبارەت بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی‬ ‫بەکۆمەڵ هەنگاوێکی گرنگە بەڕووی ئەوەی فەراهەمی ئاشکراوروونی دەکات‬ ‫سەبارەت بە نەریت و ستانداردە نێودەوڵەتیەکان‪ .‬هاوکاری زیاتربەهێزدەکات‬ ‫لەناو رێکخراوەکاندا لەزۆر رووی جیاوازەوە‪ .‬گۆڕ و شوێنە بەکۆمەڵەکان کە‬ ‫لەوێدا تووندوتیژی و لەناوچوونی مرۆڤ روویداوە دەبێت بپارێزرێن لە‬ ‫تەداخولکردن و لێکۆڵینەوەیان لێبکرێت بەپێی ئەو ستانداردانەی کە یاسایی و‬ ‫بەڕێزن‪ .‬ئێمە بۆ ئەمە قەرزاری خێزانی قوربانیەکان و کۆمەڵگەین بەگشتی‪.‬‬ ‫ئەو پرۆتۆکۆلەی لێرەدا پێشکەشکراوە سروشی پێدراوە و بەشێوەیەکی گەورەش‬ ‫قەرزاری ئەکتەرە زۆرەکانن کە دەرگیری پرۆسەکانی پاراستن و لێکۆڵینەوەن‬ ‫لە گۆڕی بەکۆمەڵ‪ ،‬هەرلە لێکۆڵینەوە یاساییەکان و دیسیپلینە زانستیەکانەوە‬ ‫تاوەکو ئاسانکاری و هاوکاری کۆمەڵگە و پاڵپشتی خێزان کە هەریەکەیان بە‬ ‫یاساکانی خۆیان و ستانداردەکانی پراکتیزەی پیشەیی بەشداریان کردوە‪.‬‬ ‫خۆشحاڵی زۆرم پێدەبەخشێت تاوەکو‪ ،‬لەبری کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی‬ ‫ونبوو‪ ،ICMP‬پرۆتۆکۆلی زانکۆی بۆرنماوث سەبارەت بە پاراستن و‬ ‫لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ بناسێنم‪.‬‬

‫فەخامەتی شازادە نوور‬ ‫کۆمسیاری کۆمسێۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو‬

‫‪1‬‬

‫پێشەکی‬

‫لەالیەن دکتۆر ئاگنێس کااڵمارد‪ ،‬راپۆرتنووسی تایبەتی نەتەوە یەکگرتوەکان لەسەر‬ ‫لەسێدارەدانی سەروو دادگایی و کورتخایەن یاخود هەڕەمەکی‬ ‫گۆڕە بەکۆمەڵەکان رووداوی تەریککراوە نین لە مێژووی مرۆییدا‪ .‬بەجیهان و بە هەر هەرێمێکدا باڵوبوونەتەوە‪.‬‬ ‫هەندێکیان بۆ چەندەها سەدە دەگەڕێنەوە‪ ،‬لەکاتێکدا ئەوانی دیکەیان بەتەنها بەم زووانە دۆزراونەتەوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا هەموویان چیرۆکی گرنگیان هەیە بۆ گێڕانەوە‪ -‬ئەو راستیانەی کە بەزۆری بەنەگوتراوی جێهێڵراون و‬ ‫نکوڵیان لێکراوە و داپشراون یاخود نێژراون‪ .‬وەک راپۆرتنووسی تایبەتی نەتەوە یەکگرتوەکان جێگە سەرنجی‬ ‫مافەکانی مرۆڤە لە سیاقی لەسێدارەدانی سەروو یاسا و کوشتنی سەرپێیی و هەڕەمەکی‪ ،‬دەزانم کە گۆڕە بەکۆمەڵەکان‬ ‫ڕەنگە ئەنجامی شەڕی چەکداریی بن پەیوەستبن بە چاالکیە تاوانکاریەکان یاخود ئەنجامی چاوپۆشینی بەئەنقەستبن لە‬ ‫ئەرکەکانی دەوڵەت‪ .‬هەروەها دەزانم کە شوێنەکانی کوشتاری بەکۆمەڵ و ناشتنی بەکۆمەڵ ئەو شوێنانەن کە تیایاندا‬ ‫پێشێلکردنی زۆری مافەکانی مرۆڤی روویداوە‪ ،‬رەنگیشە دەووبارە رویدابێتەوە بە تێپەڕینی کات‪.‬‬ ‫مانا کەسی و ئایینی و کەلتوری و مێژووییەکانی شوێنی گۆڕێکی بەکۆمەڵ و‬ ‫ئەو رووداوانەشی کە دەوری روودانەکەشی داوە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی‬ ‫دیکە‪ ،‬لە تاکێکەوە بۆ تاکێکی دیکە‪ ،‬لە جڤاتێکەوە بۆ جڤاتێکی دیکە و لە‬ ‫واڵتێکەوە بۆ واڵتێکی دیکە جیاوازن‪ .‬بەاڵم گرنگیەکەیان لەودیو ناکۆکیەوەیە و‬ ‫لەسەروو سنوورەکان و نەوەکانەوەیە‪ .‬پاراستن و بەوەبیرهێنانەوەی گۆڕی‬ ‫بەکۆمەڵ دەکاتە ئەرکێک بۆ هەموو نەوەکانی رابردوو و ئێستا و داهاتوو‪،‬‬ ‫تاوەکو رێگە بدات بە ماڵئاوایی کۆتایی بەڕێز و بەبەرزراگرتنی کۆتایی‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە لەژێر هیچ بارودۆخێکدا نابێت بوونی گۆڕێکی بەکۆمەڵ نکوڵی لێ‬ ‫بکرێت یاخود بەنهێنی بهێڵرێتەوە یاخود زیان بە شوێنەکەی بگەیەنرێت یان‬ ‫وێرانکرێت‪ .‬نابێت لەژێر هیچ بارودۆخێکدا ئەوانەی کە دەگەڕێن بەدوای یاخود‬ ‫قسەدەکەن لەبارەی گۆڕی بەکۆمەڵەوە زیندانی بکرێن‪ ،‬هەڕەشە لێبکرێن یاخود‬ ‫بێدەنگ بکرێن‪ .‬لەبری ئەوە‪ ،‬دەبێت رێبازێکی گشتگیری پشتبەستوو بە‬ ‫مافەکانی مرۆڤ لەخۆبگیرێت‪ .‬مامەڵە و بەڕێوەبردن و وەکالەتی‬ ‫لەبەرچاوگیراو پێویستە کە شکۆی کۆچکردوەکە و ئازارچەشتنی خێزانەکان و‬ ‫جڤاتەکان تا ڕادەی مومکین راگرێت و گەڕان بەدوای راستی و دادپەروەریدا‬ ‫بەتوانا بکات و ئەوەش بۆ هەمووان بەگرنگ نیشان بدات کە پابەندبوونی‬ ‫گوێڕایەاڵنە هەبێت بۆ دووبارەنەبوونەوەیان‪.‬‬

‫داوای دەرگیربوونی بەهێزتری تەواوی نەریتەکان و ستانداردەکان و یاساکانی‬ ‫مافەکانی مرۆڤ کە سەبارەت بە گۆڕە بەکۆمەڵەکانن و مامەڵ کردن لەگەڵ‬ ‫ئەوەی ماوەتەوە لە مرۆڤەکان و بەرژەوەندی خێزانە بەرکەوتەکان و ئەوانەی‬ ‫بەزیندوویی ماونەتەوە و جڤاتەکان و نەتەوەکان دەکات‪ .‬پرۆتۆکۆلەکە‬ ‫کەجێبەجێ بکرێت یارمەتی ئەوە دەدات کە دڵنیابینەوە لەوەی کە گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان و ئەوەی ماوەتەوە لە مرۆڤەکان مامەڵەی بەڕێز و بێ جیاوازی و‬ ‫شکۆمەند کە شیاویانە بکرێن لە خاڵی دۆزینەوەی سەرەتاییان و لێکۆڵینەوەیان‬ ‫تاهەوڵەکانی ناسینەوەیان و تا گەڕان بەدوای تەواوتری دادپەروەری فەرمی و‬ ‫بەیادهێشتنەوەی ماوە درێژیان‪.‬‬ ‫وەک جڤاتی نێودەوڵەتی‪ ،‬مامەڵەمان لەگەڵ گۆڕە بەکۆمەڵەکان بەزۆری نەشیاو‬ ‫و جیاوازیکەرانە و یاخود بەسادەیی بێباک بووە‪ .‬ئەمە دەبێت راگیرێت‪ .‬دەتوانین‬ ‫و دەبێت زیاتر بکەین بۆ رێزگرتن و پاراستنی بەرژەوەندی و بایەخی جیاوازی‬ ‫خێزانەکان و رزگاربووان و جڤاتەکان و کۆمەڵگەکان‪ .‬ئەمە ئەرکی هاوبەشمانە‬ ‫بۆ مرۆیی هاوبەشمان‪.‬‬

‫پرۆتۆکۆلی بۆرنماوث سەبارەت بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫بەشداریەکی سەرەکیە بۆ ئەم مەبەستە‪ .‬پێناسەیەکی زۆر پێویستی گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان فەراهەم دەکات و لقەکانی یاسا نێودەوڵەتیەکان یەکدەخات کە‬ ‫پاڵپشتی دەکات لە هەوڵەکانی پاراستن و لێکۆڵینەوەی یاسایی و شکۆمەند بە‬ ‫ڕێگایەک کە دیزاین کراوە بۆ سوودگەیاندن بە خیزانەکان بۆ پیادەکردنی‬ ‫مافەکانی مرۆڤی خۆیان بۆ گەشتن بە راستی و دادپەروەری‪ .‬پرۆتۆکۆلەکە‬

‫راسپێردراوی راپۆرتنوسسوی تایبەتی بۆ‬ ‫لەسێدارەدانی سەروودادگایی و کورتخایەن‬ ‫یاخود هەڕەمەکی‬ ‫‪2‬‬

‫دکتۆر ئاگنێس کاالمارد‬ ‫راپۆرتنووسی تایبەتی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ لەسێدارەدانی‬ ‫سەروو دادگایی و کورتخایەن یاخود هەڕەمەکی‬

‫ناوەڕۆک‬

‫ئامانج و بواری پرۆتۆکۆلەکە‬

‫ئامانج و بواری پرۆتۆکۆلەکە ‪3...................................................................‬‬ ‫پرینسیپەکانی کارکردنی گشتگیر لە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان ‪6...........................................................................................‬‬ ‫ا‪ .‬دۆزینەوە و راپۆرتدانی پارێزراو‪8..........................................................‬‬ ‫ب‪ .‬پاراستن ‪8............................................................................................‬‬ ‫ت‪ .‬لێکۆڵینەوە ‪9.........................................................................................‬‬ ‫ج‪ .‬ناسینەوە‪12.............................................................................................‬‬ ‫ح‪ .‬هێنانەوەی روفاتی مردووان‪14................................................................‬‬ ‫خ‪ .‬دادپەروەری‪15.......................................................................................‬‬ ‫د‪ .‬بەیادهێنانەوە ‪16.......................................................................................‬‬ ‫پاشکۆ ‪17.................................................................................................1‬‬ ‫پاشکۆ ‪18.................................................................................................2‬‬ ‫پاشکۆ ‪19.................................................................................................3‬‬ ‫پاشکۆ ‪20.................................................................................................4‬‬ ‫پاشکۆ ‪21.................................................................................................5‬‬ ‫پاشکۆ ‪22.................................................................................................6‬‬

‫گۆڕە بەکۆمەڵەکان میراتی زۆر دووبارەبووەوەی شەڕ و پێشێلکردنی‬ ‫مەترسیداری مافەکانی مرۆڤن‪ .‬بۆ رزگاربووان‪ ،‬پێویستی زانینی چارەنووس و‬ ‫شوێنی کەسانی ئازیز و وەرگرتنەوەی روفاتی مردوان بۆ ناشتن و یاخود‬ ‫بەیادهێنانەوەی شکۆمەندانە دەکرێت گرنگبن‪ .‬ئەم پێویستیە بەشێوەیەکی زۆر‬ ‫وەک مافی یاسایی بۆ زانینی راستی ناسانێنراوە‪ .‬گۆڕە بەکۆمەڵەکان بەڵگەیان‬ ‫تێدایە کە سەرەکین بۆ بەدیهێنانی کاریگەرانەی راستی و دادپەروەری و‬ ‫بەرپرسیاربوونی تاوانبار‪.‬هەروەها ئیجرائات و یاسای کاریگەر بۆ پاراستن و‬ ‫هێشتنەوە و لێکۆڵینەوە لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان گرنگن‪.‬لەگەڵ ئەوەشدا لەکاتی‬ ‫ئێستادا کە ژمارەیەک لە رێبازی کارکردنی باش هەیە لە بوارەکەدا کەچی‬ ‫هێشتا هیچ ستانداردێکی گەردوونی و هاوبەش بوونی نیە‪ .‬لە پرۆسەیەکی‬ ‫بەشداریکەرانە و راوێژکارانە‪ ،‬ئەم پرۆتۆکۆلە ئەو بۆشاییە پڕدەکاتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دۆکیمێنتانە نە دووانە و نە جێگەیان دەگیرێتەوە سەبارەت بە بنەماکان و‬ ‫پراکتیزەی باش‪ .1‬لەبری ئەوە فەراهەمی رێبازێکی دیسیپلینی لەنێوان و لەنێوی‬ ‫یەکگرتوو دەکات بۆ پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ‪ .‬بەدوای‬ ‫بەیەکداهاتنی زەمەنی ئەم پرۆسانەوەیە لە گشتیەتیاندا لەگەڵ ژمارەی زۆری‬ ‫بەشداربووان و دیسیپلین و میکانیزمەکان کە پێکەوە کۆدەبنەوە بۆ کێشەکە و‬ ‫هاوبەشانە یەکتر بەهێزدەکەن و مەبەستیان پێشخستنی راستی و دادپەروەریە‬ ‫لەڕێی فەراهەمکردنی‪:‬‬ ‫(‪ )1‬پرۆتۆکۆلێکی نێودەوڵەتی سەبارەت بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان‪ ،‬کە جێگیرە لەناو فەراهەمکردنە یاساییەکان و پێکەوەبەستن و‬ ‫لکاندنی لقەکانی یاسا نێودەوڵەتیەکانی مافەکانی مرۆڤ و یاسای مرۆڤانەی‬ ‫نێودەوڵەتی و ‪ -‬ئەگەر شیاوبێت ‪ -‬یاسای تاوانی نێودەوڵەتی؛ هەروەها‬

‫ ‪ 1‬ئەو دۆکیومێنتە پەیوەندیدارانە ببینە لە پاشکۆی‪ 1‬دا‪.‬‬

‫ ‬ ‫‪@GraveProtection‬‬

‫‪massgraveprotection@bournemouth.ac.uk‬‬

‫‪www.bournemouth.ac.uk/mass-grave-protection‬‬

‫‪3‬‬

‫(‪ )2‬کۆمێنتی ئەکادیمی لەسەر پرۆتۆکۆلەکە‪ ،‬بیرکردنەوە لەو بیرۆکانە و‬ ‫تاوتوێیانەی کە بونە ئەنجام بۆ ئەو حوکمە جیاوازانەی کە لێرەدان‪ .‬وتارە‬ ‫ئەکادیمیەکان‪ ،‬کە بەجیا چاپ کران‪ ،‬دەردەکەون و فراوان دەبن لەسەر روانگە‬ ‫و پێویستیە کێبڕکێکەرەکان کە لەپرۆسەی پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی‬ ‫بەکۆمەڵ دەردەکەون بۆ ئەوەی کە گارانتی بکەین‪ ،‬لە پراکتیزەدا‪ ،‬پێشبینی‬ ‫کراون و سوککراون‪.‬‬

‫لەسەر بناغەیەکی گەردوونی و دیارکردنی شیاویی پیادەکردنی ئەدگارێکی‬ ‫تایبەتی پرۆتۆکۆلەکە دەبێت بڕیاری لەسەر بدرێت لەالیەن جێبەجێکارەوە‬ ‫لەسەر بناغەی کەیس بە کەیس‪ .‬ئەوە ئاشکرایە‪ ،‬لە کەمترین ئاستدا‪،‬‬ ‫ستانداردەکانی لێکۆڵینەوە و پاراستن کە پیادەبکرێت بۆ هەر بارودۆخێک دەبێت‬ ‫تەواو بێت بۆ هێنانەدی هەردووک ئامانجەکانی راستی و دادپەروەری‪ ،‬واتە‪،‬‬ ‫دەبێت بتوانن بەرەورووی پشکنینی دەستەاڵتگەر ببنەوە‪.‬‬

‫بەکارهێنەران‪ :‬پرۆتۆکۆلەکە مەبەست لێی بەکارهێنانە لەالیەن‬ ‫جێبەجێکارەکانەوە‪ ،‬تیایاندا بەالم نەک سنوردار پێیان‪ :‬لێپرسراوانی حکومی و‬ ‫دەوڵەت‪ ،‬فەرمانبەرانی سەپاندنی یاسا‪ ،‬نوێنەرانی یاسایی‪ ،‬شارەزایانی پزیشکی‬ ‫دادوەری‪ ،‬پیشەگەرانی تەندروستی‪ ،‬فەرمانبەرانی ئاسایش و شارەزایان و‬

‫میتۆدۆلۆژی‬ ‫ناوەڕۆکی پرۆتۆکۆلەکە نوسراوە لەالیەن شارەزایانی بەئەزموون و خاوەن‬ ‫زانیاری کە داوەت کراون‪ ،‬تیایاندا شارەزایانی پزیشکی دادوەری‪،‬‬ ‫لێکۆڵەرەوان‪ ،‬دادوەران‪ ،‬فەرمانبەرانی ئاسایش و پۆلیس‪ ،‬نوێنەران و‬ ‫ئەکادیمیستی کۆمەڵگەی مەدەنی‪ ،‬خاوەن ئەزموونان لە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە‬ ‫گۆڕی بەکۆمەڵ و شارەزایانی مافەکانی مرۆڤ و شارەزایانی یاسای تاوان و‬

‫چاالکوانانی کۆمەڵگەی مەدەنی‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫قەبارە و پیادەکردنی پرۆتۆکۆلەکە‪:‬‬ ‫لەسەر بناغەی کەیس بە کەیس‬ ‫پیادەی سیاقیی پرۆتۆکۆلەکە سنووردارە بە گۆڕە بەکۆمەڵەکان کە لە سیاقی‬ ‫پێشێلکردنی مەترسیداری مافەکانی مرۆڤ و شەڕدا دەردەکەون‪ ،‬هەردووک‬ ‫لە ناوخۆ و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش‪ .‬هەرچەندە ئەمە رێگری ناکات‬ ‫لەپرۆتۆکۆلەکە کە پەیوەستە بە گۆڕە بەکۆمەڵەکانەوە تاوەکو لە بارودۆخی‬ ‫‪3‬‬ ‫جیادا رووبدەن‪.‬‬ ‫قوربانیانی ناو گۆڕە بەکۆمەڵەکان دەکرێت پیاو‪ ،‬ژن و یاخود مندااڵن بن‪.‬‬ ‫دەکرێت مەدەنیبن و یاخود شەڕکەری چەکداری هەرالیەکی جەنگەکە‪.‬‬ ‫پرۆتۆکۆلەکە مەبەست لێی پیادەکردنە بەبێ جیاوازیکردن و بەبێ ڕەچاوکردنی‬ ‫بیروڕای سیاسی یاخود بیروڕای دیکە و سەربە کەمینەی نەتەوەیی و ڕەگەز و‬ ‫ئاراستەی سێکسی و شوناسی جێندەر و ئایین و باوەڕ و تەمەن و ڕەچەڵەک و‬ ‫رەنگ و زمان و ئیتنیک و تیرە و رەچەڵەکی نەتەوەیی یاخود کۆمەاڵیەتی و‬ ‫کەم توانایی فیزیکی و عەقڵی و حاڵەتی تەندروستی و موڵک و زایین و حاڵەتی‬ ‫هاوسەرگیری و یاخود هەر بناغەیەکی دیکە کە لەالیەن دامەزراوە یاساییە‬ ‫نێودەوڵەتیەکانەوە دانیان پێدانرابێت‪.‬‬ ‫هیچ شتێکی لەو جۆرە نیە وەک لێکۆڵینەوە لە و هەڵدانەوەی گۆڕی بەکۆمەڵی‬ ‫“ستاندارد” یاخود “نمونەیی”‪ .‬لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ بەزۆری تایبەتن بە‬ ‫سیاق‪ .‬ئەمەش رەنگە بەهۆی ئەو فاکتەرانەوە بێت وەک ئیدارەی جوگرافی و‬ ‫کاتی هەروەها وەک ژینگەی سیاسی‪ .‬لەدەرئەنجامدا‪ ،‬ئەم پرۆتۆکۆلە مەبەست‬ ‫لێی دیاریکردن نیە بە دەستەواژەی پراکتیزەی سەرەکی لە هەموو کەیسەکانی‬ ‫هەڵدانەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ‪ .‬بەڵکو پرۆتۆکۆلەکە فەراهەمی لەبەرچاوگرتنی‬ ‫تایبەت دەکات کە مەبەست لێیان پاڵپشتیکردن و زانیاری پێدانە بە جێبەجێکاران‬ ‫کاتێک دەرگیری پرۆسەی لێکۆڵینەوە دەبن لە توانا جیاوازەکانی خۆیاندا و لە‬ ‫هەموو قۆناغەکاندا‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە‪ ،‬دەبێت تێبینی ئەوە بکرێت کە‬ ‫لەبەرچاوگرتنەکان کەلەم پرۆتۆکۆلەدا هاتوون رەنگە بەگشتیان بەکار نەهێنرێن‬ ‫بۆ هەر لێکۆڵینەوەیەک‪ .‬لەکاتێکدا پرۆتۆکۆلەکە دیزایین کراوە بۆ یارمەتیدان‬

‫مرۆیی و هەروەها هەمەچەشنەیی جوگرافی‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫پێناسەکان‬ ‫بۆ مەبەستی پرۆتۆکۆلەکە‪ ،‬ئێمە ئەم پێناسانەی الی خوارەوە پێشکەش دەکەین‪:‬‬ ‫ •دەستەواژەی گۆڕی بەکۆمەڵ‪ ،‬کە لەیاسای نێودەوڵەتیدا پێناسە نەکراوە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫بەکاردێت بەمانای شوێنێک یاخود ناوچەیەکی دیاریکراو کە ژمارەیەکی‬ ‫زۆر (زیاتر لە یەکێک) جێماوەی مرۆڤی نێژراو و داپۆشراو و‬ ‫پەرشوباڵوکراوەی تێدابێت (بە جێماوەی ئێسکوپروسکی تێکەڵکراو و بەش‬ ‫بەش کراو)‪ ،‬کە ئەو بارودۆخانەی کە دەوری میتۆدی مردنەکە و یاخود‬ ‫فڕێدانی جەستەکەی گرتوە پێویستی بە لێکۆڵینەوە هەیە بۆ بابەتی یاسایی‬ ‫بوونیان‪.‬‬ ‫ •ونبووان مانای “کەسانێک وونن لەئەنجامی شەڕ‪ ،‬پێشێلکردنی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ و یاخود توندوتیژی رێکخراو”‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ •مەبەستی پرۆتۆکۆلەکە لە قوربانی ئەوەیە “کەسانێک کە بەتاک یاخود‬ ‫بەدەستەجەمعی ئازاریان پێگەشتووە‪ ،‬بە برینداری فیزیکی یاخود عەقڵی‪،‬‬ ‫ئازاری سۆزداری‪ ،‬زیانی ئابووری یاخود زیانی سەرەکی بە مافە‬ ‫بنەڕەتیەکانیان‪ ،‬بەهۆی کار یاخود بڕیارێکەوە کە پێشێلی یاسای تاوان دەکات‬ ‫کە لەکاردایە لە دەوڵەتدا یاخود وەک ئەنجامی کارێک کە پێشێلی‬ ‫مەترسیداری یاساکانی مافەکانی مرۆڤی نێودەوڵەتین یاخود پێشێلکردنی جدی‬ ‫یاسا نێودەوڵەتیەکانی مرۆیی”‪ 6.‬بەوەی کە تەبابێت لەگەڵ یاسای نێودەوڵەتی‪،‬‬ ‫پێناسەی قوربانی کەلە پرۆتۆکۆلەکەدا بەکارهاتووە نەک بەتەنها ئەو تاکانە‬ ‫لەخۆ دەگرێت کە لە گۆڕێکی بەکۆمەڵدان (قوربانی “سەرەکی” یاخود‬ ‫“راستەوخۆ”)‪ ،‬بەڵکو خێزانەکانیشیان و ئەگەر شیاویش بێت جڤاتەکانیشیان‬ ‫(قوربانی “الوەکی” یاخود “ناڕاستەوخۆ”)‪ .‬لەپێناو روونیدا‪ ،‬ئەم پرۆتۆکۆلە‬ ‫هەروەها ئاماژەدەدات بە “خێزانەکان”‪“ ،‬ئەندامانی خێزان” و “جڤاتە‬ ‫‪7‬‬ ‫بەرکەوتووەکان” کە حوکمی تایبەت دەیانگرێتەوە‪.‬‬

‫ ‪ 2‬رە نگە ئەمە دەستپێشخەری شیکاری هاوالتی بگرێتەوە کە دێنە ژێر دەستەاڵتی رێکخراوێکی کۆمەڵگەی مەدەنی شارەزا‪ .‬دەستپێشخەریە سیاسیەکان رەنگە هەروەها رزگارببوان‬ ‫“بەشەرعی بکەن” کە رەنگە لەنێو پرۆسەی لێکۆڵینەوە و هەڵدانەوەی گۆڕە بەکۆمەڵەکەدابن و کە رەنگە پیشەیی نەبن بەاڵم هەڵدانەوەکە لەخۆدەگرن‪ .‬بۆ تاووتوێی زیاتر‪ ،‬بڕوانە‬ ‫وتاری ئەکادیمی هاوپێچ کراو‪.‬‬ ‫ ‪ 3‬بەنمونە‪ ،‬کارەساتەکان‪ ،‬تیایاندا ئەو کارەساتانەی کە مرۆڤ کردن و مردن بەهۆی سنوور بەزاندن و بازرگانیکرن بە مرۆڤەوە‪.‬‬ ‫‪ 4‬دەکرێت زانیاری لەسەر تەکنیکی بەنمونەکردن بۆ بەشداری شارەزایانە لە وتاری ئەکادیمی هاوپێچدا ببینرێت‪.‬‬ ‫‪ 5‬وەرگیراوە لە یەکێتی ناوخۆیی پەرلەمانیی و کۆمیتەی خاچی سووری نێودەوڵەتی )‪ ،ICRC (2009‬ونبووان ‪ -‬نامیلکەیەک بۆ پەرلەمانتاران لە الپەڕە ‪9‬دا و بەپێی یاسای کۆمیسیۆنی‬ ‫نێودەوڵەتی ونبووان‪ .‬هەروەک گۆڕە بەکۆمەڵەکان تاکە پێناسەیەک نیە بۆ ونبووانیش‪ .‬پێناسەی پێشنیازکراو لێرەدا کەمتر بەرتەسکە لە بە چەمککردندا زیاتر لەوەی کە لە ساڵی ‪2019‬‬ ‫دا لە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان درا بە ونبووان لە ئەنجامی شەڕی چەکداری‪ ،‬کە رەنگدانەوەی پێناسەکەی ‪UNHCR‬ە لەساڵی ‪ 2010‬دا کە بەتەنها بۆ ئەو‬ ‫کەسانەیە کە “دیارنین لە ئەنجامی شەڕی چەکداری نێودەوڵەتی و نا نێودەوڵەتیدا” (پەرەگرافی ‪ .)9‬لەهەمان کاتتدا لێرەدا پێناسەکە کۆچبەرانی ونبوو ناگرێتەوە‪ ،‬کە بابەتێکە لەدەرەوەی‬ ‫باسی پرۆتۆکۆلەکە‪.‬‬ ‫‪ 6‬ئەمە پێناسەیەکی داڕێژراوە لە جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بنەما سەرەکیەکانی دادپەروەری بۆ قوربانیانی تاوان و خراپ بەکارهێنانی دەستەاڵت‪ ،‬لە هاوپێچی ا دا‪ ،‬و هەروەها‬ ‫لە بنەما سەرەکیەکان و رێبەریەکان سەبارەت بە مافی چاککردنەوە و قەرەبۆکردنەوەی قوربانیانی پێشێلکردنی مەترسیداری یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤ و پێشێلکردنی جدی‬ ‫یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی‪ ،‬هاوپێچی ڤی‪ ،8 ،‬هەروەها رەنگدانەوەی ماددەی ‪ )1( 24‬ی پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە ونبوونی بەسەردا سەپێنراو‪.‬‬ ‫‪ 7‬کە دەربرینی ئاماژەدان هەیە بە “خێزانەکان”‪“ ،‬ئەندامانی خێزان” یاخود “جڤاتە بەرکەوتووەکان”‪ ،‬ئەمە بەهیچ شێوەیەک مەبەست لێی ئەوە نیە کە پێشنیازی ئەوە بکات کە ئەوانیش‬ ‫قوربانی نین‪ .‬لەوەش زیاتر‪ ،‬ئەوە دانی پێدانراوە کە خێزانی تاک و ئەندامانی جڤات رەنگە خۆیان بە شێوەیەکی راستەوخۆ قوربانی زیانی دیکە بن کە پێیان گەیشتوە لە سیاقی‬ ‫بەرفراوانتری پێشێلکاری لەژێر لێکۆڵینەوەدا کە گۆڕە بەکۆمەڵەکان یەک بەشن لێی‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫ •دەستەواژەی خێزان‪ ،‬کە لە یاسا نێودەوڵەتیەکاندا پێناسە نەکراوە‪ ،‬لێرەدا وەک‬ ‫چەمکێک بەکارهێنراوە کە پەیوەستە بە پراکتیزەی کۆمەاڵیەتی لە سیاقێکی‬ ‫دیاریکراودا‪ 8.‬لەپێناو مەبەستی ئەم پرۆتۆکۆلەدا‪ ،‬ئەندامێتی خێزان گرنگە بۆ‬ ‫دیاریکردن بۆنمونە نزیکترین خزم‪ ،9‬بەدەستگەشتنی شیاوی جێماوەی فانی و‬ ‫راگەیاندنی بەدۆکیمێنت کردنی پێگەی یاسایی پەیوەست بە کەسی ونبووەوە‪.‬‬ ‫ئەندامێتی لە خێزاندا دەبێت بەپێی یاسا و نەریت و یاخود پراکتیزە لۆکاڵیەکان‬ ‫دیاری بکرێت‪.‬‬ ‫ •پزیشکی دادوەری (لەگەڵ مانا حەرفیەکەیدا راستبێت “لە دادگای کراوەدا”‬ ‫یاخود “گشتی”) مانای بواری زانستی و یاسایی و کۆمەاڵیەتی دەگەیەنێت‬ ‫لەڕێی هێنانی بابەتەکان بۆ پێش دادگاکان و یاخود میکانیزمە دادوەریەکانی‬ ‫دیکە (هەروەک پزیشکی دادوەری)‪.‬‬ ‫فۆرماتی پرۆتۆکۆلەکە‬ ‫دۆکیومێنتەکە تۆماری پرۆسە یەک بەدوای یەکداهاتوە جیاوازەکان دەکات کە‬ ‫پەیوەستن بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ لەکاتی پیادەکردنی‬ ‫رێبازی نەریتی‪ ،‬بەم شێوەیە ناوەڕۆکی پرۆتۆکۆلەکە بناغەیەکی ئاشکرای هەیە‬ ‫لە یاسا و بنەما یاساییە نێودەوڵەتیەکاندا‪ .‬لەبەر ئەوە هەر بەشێک بە بۆکسێکی‬ ‫شین دەستپێدەکات کە دەستنیشانی حومکە نەریتیە سەرەکیەکان دەکات کە لە‬ ‫یاسای نێودەوڵەتیەوە وەرگیراون‪( 10‬رێسا نێودەوڵەتیەکان) لێرەوە فەراهەمی‬ ‫بناغەیەکی لۆژیکی یاسایی دەکات بۆ ناوەڕۆکی پێشنیازکراوی پرۆتۆکۆلەکە‪.‬‬

‫ماددەی ‪ )3( 24‬ی رێکەوتنامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو‬ ‫کەسێک لە دیارنەمانی بەزۆر(‪ )CED13‬پێویستی بە الیەنە دەوڵەتیەکانە‬ ‫بۆئەوەی کە “هەموو رێکارێک بگرنەبەر بۆ گەڕان بەدواو و‬ ‫دیاریکردنی شوێن و ئازادکردنی کەسە دیارنەماوەکان و لە حاڵەتی‬ ‫مردن یشدا دەبێت شوێن دیاری بکەن و رێزبگرن و روفاتەکانیان‬ ‫بگەڕێننەوە”‪ .‬ئەوە پابەندبوونێکی بەردەوامە هەتاوەکو چارەنووسی‬ ‫کەسانی دیارنەماو دیاری بکرێت و یاخود سۆراخیان بکرێت‬ ‫(‪ CED‬بنەما رێبەریکەرەکان‪ ،14‬بنەمای ‪ ،)7‬لەکۆتاییدا‪ ،‬ئەرکی‬ ‫هەستان بە لێکۆڵینەوەی کاریگەر پابەندیی هەموو ئامرازەکانە نەک‬ ‫‪15‬‬ ‫ئەنجامەکان‪.‬‬ ‫یاسای مرۆڤانەی نێودەوڵەتی داوای گەڕان بەدوای مردواندا دەکات‬ ‫(بۆ نمونە‪ ،GC I ،‬ماددەی ‪15‬؛ ‪ ،GC II‬ماددەی ‪ 18‬و ‪21‬؛ ‪،GC VI‬‬ ‫ماددەی‪ ،16‬پرۆتۆکۆلی زیاتر‪ ،‬ماددەی ‪ ))2( 17‬و ونبووان‬ ‫(پرۆتۆکۆلی زیاتر‪ ،‬ماددەی ‪ .16))2( 33‬یاسای مرۆڤانەی نێودەوڵەتی‬ ‫نەریتی پێشنیازی ئەوە دەکات کە هەر الیەنێکی شەڕ کەئایا‬ ‫نێودەوڵەتیبن یاخود ناوخۆیی ناچارکراوە “بۆ ئەوەی هەموو رێگەیەکی‬ ‫گونجاو بگرێتەبەر تاوەکو تۆماری ئەو کەسانە بکات کە ونبوون لە‬ ‫ئەنجامی شەڕی چەکداری” (‪ CIHL17‬یاساکانی ‪ ،2006‬یاسای ‪.)117‬‬

‫بناغە یاساییەکان‬ ‫خاڵی دەستپێکردنی پرۆتۆکۆلەکە وەک گشتێک پابەندبوونی دەوڵەتانە بۆ گەڕان‬ ‫و لێکۆڵینەوە‪.‬‬

‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫ئەرکی گەڕان و لێکۆڵینەوە‬ ‫بەپێی یاسای مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬ئەرکی دەوڵەتانە بۆ گەڕان و‬ ‫لێکۆڵینەوە کاتێک مافی تاکێک و پاراستنی پێشێلکراوە‪ .‬مافی ژیان و‬ ‫قەدەغەکردنی ئەشکەنجەدان یاخود هەر مامەڵەیەکی نامرۆڤانەی‬ ‫توندوتیژ یاخود سوکایەتی پێکردن کە پێویستی بە هەستان بە ئیجرائات‬ ‫و لێکۆڵینەوەی کاریگەر بێت (‪ ،ICCPR11‬مادەکانی ‪ 6‬و‪ .)7‬لەژێر‬ ‫یاسای هەرێمی مافەکانی مرۆڤدا‪ ،‬لێکۆڵینەوە دەبێت خێرا و سەربەخۆ‬ ‫و تەواو و بێالیەن و شەفاف بێت‪ .‬ئەنجامەکانی دەبێت “لەسەر بناغەی‬ ‫شیکاری تەواو و بابەتی و بێالیەنی هەموو رەگەزە پەیوەندارەکان‬ ‫‪12‬‬ ‫بێت”‪.‬‬

‫لەکاتێکدا داننان بەوەی کە گۆڕە بەکۆمەڵەکان رەنگە شوێنیان دیاری بکرێت لە‬ ‫سیاقەکاندا لەڕێی ئە ومیکانیزمانەوە کە ئامرازی تەواویان نیە یاخود هەر نین و‬ ‫لەڕێی دەزگای دادوەری سەرقاڵەوە و نادڵنیایی و ژمارەیەکی زۆر لە پێداویستی‬ ‫کێبڕکێکەرانە و هاوکات‪ ،‬ئەوا مەرجێکی خێرا هەیە بۆ یاسادەرکردنی ناوخۆیی‬ ‫و دامەزراندنی دامەزراوەی خۆتەرخانەکەر‪ .‬ئەم جۆرە دانان و دامەزراوانە‬ ‫وەک پێشمەرجەکان دەبینرێن بۆ مامەڵەکردنێکی کاریگەر لەگەڵ هەموو‬ ‫کەیسەکانی کەسانی ونبوودا‪.‬‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‪:‬‬ ‫دەستەاڵتی یاسادانەر و خۆتەرخانکەر بۆ کەیسی کەسانی ونبوو‬ ‫‪ CED‬داوادەکات لە دەستەاڵتە پەیوەنددارەکان تاوەکو تۆماری‬ ‫فەرمیان هەبێت بۆ هەموو ئەو کەسانەی کە بێبەشکراون لە ئازادییان‬ ‫(ماددەی ‪ .))3( 17‬بەڕێوەبردنی تۆمار وداتاکان دەبێت رێزبگرێت‬ ‫لە نهێنی قوربانیەکان و زانیاریەکان (بنەما رێبەریکەرەکانی‬ ‫‪.))8( 11 ،CED‬‬

‫ ‪ 8‬یاسای مۆدێلی کۆمیتەی خاچی سووری نێودەوڵەتی ‪ ICRC‬سەبارەت بە ونووان دەستەواژەی کەسوکاری ونبوو بەکاردەهێنێت بەئاماژەدان بە و بەپێی ئەحکامەکانی پەیوەست بە‬ ‫یاسادانانی ناوخۆیی (کۆمیتەی خاچی سووری نێودەوڵەتی )‪ ،(2009) (ICRC‬یاسای بنەما رێبەرایەتیکەرەکان و مۆدیلەکان سەبارەت بە ونبووان‪ ،‬ماددەی ‪( ))2( 2‬یاسای مۆدێلی‬ ‫کورتکراوەی ‪ ICRC‬سەبارەت بە ونبووان)‪.‬‬ ‫ ‪ 9‬کەسی یەکەم و پەیوەندار لەڕووی جینەوە لەخۆدەگرێت (قەسابخانەی پیولۆ بێلۆ لە کۆڵۆمبیا‪ ،‬حکومدان لەسەر شایستەیی‪ ،‬قەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆی ئەمەریکا بۆ‬ ‫مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬زنجیرە ‪ 31( 140‬ی کانوونی دووەمی ‪ )2006‬پەرەگرافی ‪ 273‬و ‪.274‬‬ ‫‪ 10‬لەبەرئەوە دەبێت لیستی ئەحکامە نەریتیەکان بەتەنها دیاریکەربن‪.‬‬ ‫‪ 11‬رێکەوتنامەی نێودەوڵەتی سەبارەت بە یاسا سیاسی و مەدەنیەکان (کە لە ‪19‬ی کانونی یەکەمی ساڵی ‪ 1966‬دا لەسەری رێکەوتوون و کەتە بواری جێبەجێکرنەوە لە ‪23‬ی ئازاری‬ ‫‪1976‬دا) ‪( 999 UNTS 171‬کورتکراوەی ‪ .)ICCPR‬هەروەها بڕوانە کۆمیتەی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان (‪ ،)HRC‬کۆمێنتی گشتی ژمارە ‪ ،36‬ماددەی ‪6‬‬ ‫(ماف بۆ ژیان) ‪3( CCPR/C/GC/35‬ی ئەیلوولی ‪ )2019‬پەرەگرافی ‪.58‬‬ ‫‪ 12‬کوخاالشڤیلی و ئەوانی دیکە دژبە جۆرجیا‪ ،‬حکومدان‪ ECtHR ،‬ژمارەی داواکاری‪2( 8938/07 ،‬ی ئایاری ‪ )2020‬پەرەگرافی ‪.130‬‬ ‫‪ 13‬رێکەوتنامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسێک لە دیارنەمانی بەزۆر (لە ‪12‬ی کانوونی دووەمی ‪ 2007‬رێکەوتنی لەسەر کرا و لە ‪23‬ی کانوونی یەکەمی ‪ 2010‬جێبەجێ‬ ‫کرا) دۆکیومێنتی نەتەوە یەکگرتووەکان ‪20( A/RES/61/177‬ی کانوونی یەکەمی ‪( )2006‬کورتکراوەی ‪.)CED‬‬ ‫‪ 14‬کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە دیارنەمانی بەزۆر‪ ،‬بنەماکانی رێبەڕایەتی کردن بۆ گەڕان بەدوای کەسانی دیارنەماودا (‪8‬ی ئایاری ‪ )2019‬دۆکیومێنتی نەتەوە‬ ‫یەکگرتوەکان ‪ ،CED/C/7‬بنەمای ‪( 7‬لێرەوە بنەماکانی رێبەرایەتیکردنی ‪.)CED‬‬ ‫‪ 15‬داسیلڤا دژبە پاشانشینی یەکگرتوو‪ ،‬حوکمی گراند چامبەر (ئەنجوومەنی دادوەران)‪ ،‬داواکاری ‪ ECtHR‬ژمارە ‪30( 5878/08‬ی ئازاری ‪ )2016‬پەرەگرافی ‪،231-238‬‬ ‫پێدانی کورتەی تەواوی مەرجەکانی گراند چامبەر بۆ لێکۆڵینەوەیەکی کاریگەر‪.‬‬ ‫‪ 16‬رێکەوتنامەی جنێڤ (‪ )I‬بۆ باشترکردنی دۆخی کەسانی بریندار و نەخۆش لە هێزە چەکدارەکان لە مەیداندا (‪12‬ی ئابی ‪ 1949‬رێکەوتنی لەسەر کراوە) ‪75 UNTS 31‬‬ ‫(کورتکراوەی ‪)GC I‬؛ رێکەوتننامەی جنێڤ (‪ )II‬بۆ باشترکردنی دۆخی ئەندامانی بریندار و نەخۆش و پاپۆڕ نقوومبووی هێزە چەکدارەکان لە دەریادا (لە ‪12‬ی ئابی ‪ 1949‬دا‬ ‫رێکەوتنی لەسەر کراوە) ‪( 75 UNTS 85‬کورتکراوەی ‪)GC II‬؛ رێکەوتننامەی جنێڤ (‪ )VI‬پەیوەندار بە پاراستنی کەسانی مەدەنی لەکاتی جەنگدا (لە ‪12‬ی ئابی ‪1949‬دا رێکەوتنی‬ ‫لەسەر کراوە) ‪( 75 UNTS 288‬کورتکراوەی ‪)GC IV‬؛ هەروەها پرۆتۆکۆلی هاوپێچی رێکەوتننامەکانی جنێڤ لە ‪12‬ی ئابی ‪1949‬دا‪ ،‬و پەیوەندار بە پاراستنی قوربانیانی شەڕی‬ ‫چەکداری نێودەوڵەتی (پرۆتۆکۆلی ‪( )I‬لە ‪8‬ی حوزەیرانی ساڵی ‪1977‬دا رێکەوتنی لەسەر کراوە و لە ‪7‬ی کانوونی یەکەمی ساڵی ‪1979‬دا چوەتە بواری جێبەجێکردنەوە) ‪1125‬‬ ‫‪( UNTS 17512‬پرۆتۆکۆلی زیادەی کورتکراوە)‪.‬‬ ‫‪ 17‬هێنکایرتس جەی‪-‬ئێم‪ ،‬و دۆسواڵد‪-‬بێک ئێڵ‪ )2006( ،.‬یاسای نەریتی مرۆیی نێودەوڵەتی‪ ،‬بەندی ‪ :I‬یاساکان (کورتکراوەی یاساکانی ‪.)CIHL‬‬ ‫‪5‬‬

‫دەستەاڵتی دیاری کراو پەیوەست بە کەسانی ونبوەوە بۆ رێکخستنی‬ ‫هەوڵەکان سەبارەت بە کەسانی ونبوو (یاسای بۆسنیە سەبارەت بە‬ ‫کەسانی ونبوو‪ 18‬ماددەی ‪ ،7‬بڕوانە بنەماکانی ڕێبەریکەری ‪CED 12‬‬ ‫)‪ (1‬و ‪ ))3( 12‬هەروەها ئەو شارەزاییە پەیوەندارەی کە پێویستە‪،‬‬ ‫پێشنیاز کراوە‪ ،‬تاوەکو لێپرسراوێتی لەئەستۆ بگرێت بۆ پاراستن و‬ ‫لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ و جێماوەی مردووان بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها دەبێت میکانیزمی سەالمەت فەراهەم بکات تاوەکو داوای‬ ‫بەدواداچوونی پێبگات (یاسای مۆدێلی کۆمیتەی خاچی سووری‬ ‫نێودەوڵەتی ‪ ICRC‬سەبارەت بە ونبووان‪ ،19‬ماددەی ‪ 12‬و ‪ ))3( 12‬و‬ ‫تۆمارێک بۆ کەسانی ونبوو دروست بکات و هەروەها زانیاری‬ ‫پەیوەست پێیان کۆبکاتەوە‪.‬‬ ‫بڕیاری ساڵی ‪2019‬ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان‬ ‫جەخت دەخاتە سەر پێویستی بۆ “چاالککردنی یاسادانان”‬ ‫(‪ UNSC 247420‬الپەڕە ‪ )2‬لەئاستی ناوخۆییدا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ‬ ‫کێشەی کەسانی ونبوو‪ .‬یاسادانانەکە دەبێت جیاوازی نەکات و گارانتی‬ ‫پاراستن و لێکۆڵینەوە و ناسینەوە وی هەموو تاکەکان بکات تا‬ ‫ئەوپەڕی ئاستی مومکین‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا دەستەاڵتدارانی دەوڵەت رەنگە هەمیشە سترەکتوری پێشتر ئامادەیان‬ ‫نەبێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ بارودۆخە هەاڵوێردەکانی گۆڕە بەکۆمەڵەکان بەر‬ ‫لە شەڕ و پێشێلی مافەکانی مرۆڤ و کارەسات‪ ،‬بەاڵم هێشتا لەوە دەچێت هەنێک‬ ‫چوارچێوەکاری یاسای هەبێت کە بەهۆیەوە پرۆسەکان بەڕێوەببرێن لەالیەن‬ ‫یاسا و یاسادانان و پراکتیزەی واڵتی بەرکەوتوو‪ 21.‬هەتا دەستەاڵتێکی یاسایی‬ ‫نێودەوڵەتی دەست بەکار دەکات رێز و پابەندبوون بەم پێشینە یاساییانە بۆ‬ ‫هەموو الیەنەکانە‪ .‬ئەو یاسایانە کێشەی ئەوەی کە کێ مافی ئەوەی هەیە‬ ‫کێشەکان بەرێت بەڕێوە بۆ گەڕان بەدوای کەسانی ونبوو و داواکردنی‬ ‫لێکۆڵینەوە لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان و بڕیاردان لەسەر پرۆسەی گەڕانەوەی‬ ‫روفاتی مردووان‪.‬‬ ‫تێبینیەکی ئاگادارکەرەوە سەبارەت بە پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫سەرەڕای هەبوونی مافە یاساییەکان‪ ،‬لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ پابەندبوونی‬ ‫ئامرازەکانە نەک ئەنجامەکان (واتە‪ ،‬باشترین هەوڵ و پشتبەستن بە سەرچاوە‬ ‫بەردەستەکان)‪ .‬لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ بەزۆری پرۆسەیەکی ئاڵۆز و‬ ‫دوورودرێژ و قورسە و پێویستی بە پالندانانی گرنگ و تەنسیق و سەرچاوە و‬ ‫دەستەاڵت پێبەخشینی فەرمی و ویستی سیاسی هەیە‪ .‬لێکۆڵینەوەکە خۆی کار‬ ‫دەکاتە سەر هاوبەشانی زۆر‪ ،‬تیایاندا‪ ،‬بەاڵم نەک سنووردار بە‪ ،‬رزگاربووان و‬ ‫خێزانەکان و شایەتەکان و گروپی قوربانیان و جڤاتە بەرکەوتوەکان و ئاژانسە‬ ‫تایبەتەکان و رێکخراوە ناحکومیەکان (‪ )NGOs‬و دەستەاڵتە لۆکاڵی و هەرێمی‬ ‫و نیشتمانی و ئاژانسەکانی دەوڵەت و قەوارە نێودەوڵەتیەکان وەک‬ ‫کۆمسیۆنەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ لێکۆڵینەوە و رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان‪.‬‬ ‫لە دەرئەنجامدا‪ ،‬زنجیرەیەکی فراوان لە بەرژەوەندی و پێویستی تاک و‬ ‫دەستەجەمعی و کۆمەاڵیەتی بوونی دەبێت کە رەنگە پێکەوە نەگونجێن و‬ ‫ئاشتنەکرێنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬لە بارودۆخی گرنگدا رەنگە مومکین نەبێت تاوەکو هەموو‬ ‫قوربانیەکان بگەڕێنیتەوە و بناسیتەوە و دەریبهێنی لە گۆڕێکی بەکۆمەڵدا و‬ ‫ئەمەش رەنگە کاریگەری هەبێت لەسەرخێزانی ونبووان و جڤاتە‬ ‫بەرکەوتوەکان‪.‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 19‬‬ ‫‪ 20‬‬ ‫‪ 21‬‬ ‫‪ 22‬‬ ‫‪ 23‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪6‬‬

‫هەروەها رەنگە کاربکاتە سەر تێگەیشتن لە دادپەروەری و چاالکیەکانی گەڕان‬ ‫بەدوای دادپەروەریدا هەردووک لە ناوخۆدا و لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا کە لە‬ ‫گۆڕدەرهێنان ئەدگارێکی پرۆسەی دادوەری پێکدەهێنێت‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫بنەما پیادەکراوە گشتیەکان لە پاراستن و لێکۆڵینەوە‬ ‫لە گۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫لەگەڵ ئەو فاکتەرانەی کە لەم پرۆتۆکۆلەدا دیاریکراون کە لە قۆناغی جیاوازی‬ ‫پرۆسەی پاراستن و لێکۆڵینەوەدا پیادەدەکرێن‪ ،‬ژمارەیەک بنەمای پیادەکراوی‬ ‫گشتی هەیە کە دەبێت زانیاری بدات و رێبەری پرۆسەکان بکات بەکۆیان و‬ ‫پیادە بکرێن لەهەموو قۆناغەکاندا و بۆ هەموو الیەنێک و لە ئاستی نیشتمانی و‬ ‫نێودەوڵەتیشدا‪ .‬لەکاتێکدا بەجیا بە لیست کراون لەخوارەوە بەاڵم لەپراکتیزەدا‬ ‫لەناوەوە پێکەوە بەستراون‪.‬‬ ‫(‪ )1‬هیچ زیانێک مەگەیەنە‬ ‫رێبازی “هیچ زیانێک مەگەیەنە” سەرنجی هەموو بنەما پیادەکراوەکانی دیکەیە‬ ‫و تێگەیشتنێک بەپێویست دەکات بۆ ئەو رێگا مومکینانە کە لەناویاندا بوون و‬ ‫جێبەجێکردنی لێکۆڵینەوە لە گۆڕێکی بەکۆمەڵ رەنگە کاربکاتە سەرسیاق و‬ ‫ژینگە بەرفروانەکە‪ ،‬پێکەوە لەگەڵ تەقدیرکردنی ئەو رێگایانەی کە لەناویاندا‬ ‫رەنگە خۆبەدوور بگیرێت لە کاریگەری نەرێنی و یاخود سووک بکرێت‬ ‫لەهەرکوێدا مومکین بوو‪.‬‬ ‫وەک تەداخولکردن لە مافەکانی مرۆڤ و ژینگەی شەڕ و پاش شەڕ‪ ،‬ئەم جۆرە‬ ‫ئۆپراسیۆنانە بەشێک لە داینامیکی سیاقی جێبەجێکردنیان پێکدەهێنێت‪ ،‬جڤاتەکان‬ ‫رەنگە تێپەڕن بە گۆڕانی خێرای کۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬کە دەکرێت رێژەیەک رەوانی لە‬ ‫پێکهاتەی کۆمەاڵیەتی و هێز و سەرلەنوێ دامەزراندنی نەریتی کۆمەاڵیەتی‬ ‫لەخۆ بگرێت‪ .‬رێبازی “هیچ زیانێک مەگەیەنە” لەم بارودۆخانەدا بەشێوەیەکی‬ ‫چاالک دەگەڕێت بەدوای خۆ بەدوورگرتن لە لەقکردنی پێکهاتە و پەیوەندیەکان‬ ‫کە سەرەکین بۆ پاراستنی ئاشتی و پێکەوە ژیانی جڤات‪ .‬هەروەها دەبێت‬ ‫سەرکێشی ئەوە بکات تاوەکو نایەکسانی یاخود پەیبردن بە الیەنگیری و‬ ‫پەسەندخوازی نەکات تیایدا پەیوەندار بە جێندەرەوە‪ .‬رێزی تایبەتی تێدایە بۆ و‪،‬‬ ‫گەر مومکین بێت‪ ،‬پابەندبوون بە هەستیاری و نەریتە کەلتوریەکان و باوەڕە‬ ‫ئایینیەکانی قوربانیان و یاخود خێزانەکانیان دەبێت رەچاوبکرێن تا رادەی‬ ‫مومکین و تا ئەو ئاستەی کە بەشێوەیەکی خراپ کاربکەنە سەر بەدەستهێنانی‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی کاریگەر‪.‬‬ ‫(‪ )2‬سەالمەتی جەستەیی و سۆز‬ ‫سەالمەتی جەستەیی و سۆزی تیمی لێکۆڵینەوە و خێزانی ونبووان و شایەتەکان‬ ‫و هەر الیەنێکی دیکە کە لەناو لێکۆڵینەوەکەدایە سەرەکیە‪.‬‬ ‫سەالمەتی و شکۆ و تایبەتمەندی وباشحاڵی قوربانیان و خێزانەکانیان دەبێت‬ ‫بایەخی سەرەکی هەموو الیەنەکان بێت بەبێ جیاوازی‪ .‬ئەمە رەنگە پێویستی بە‬ ‫دەستپێشخەری بێت بۆ پاڵپشتیکردنی سەالمەتی جەستەیی و دەروونی‪ ،‬تیایدا‬ ‫گەڕانەوە بۆ و لەخۆگرنتی رێبازە لەبەرچاوگیراوەکان کاتێک چاوپێکەوتن‬ ‫دەکەن لەگەڵ تاکە بەر زەبری دەروونی کەوتوەکان‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئاگاداربین بۆ کەمکردنەوە و مامەڵە کردن لەگەڵ رووداوی زەبری دەروونی و‬ ‫کاریگەریە سۆزداریە نەرێنیەکانی دیکە لە ناو ئەندامانی تیمەکەدا‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫بۆسنیە وهەرزەگۆڤینا‪ :‬یاسا سەبارەت بە کەسانی ونبوو (‪21‬ی تشرینی یەکەمی ‪ ،)2004‬رۆژنامەی فەرمی بۆسنیە وهەرزەگۆڤینا ‪.50/04‬‬ ‫یاسای مۆدێلی ‪ ICRC‬سەبارەت بە ونبووان‪.‬‬ ‫‪ ،UNSC‬بڕیاری ‪2474‬ی ‪11‬ی حوزەیرانی ‪ ،2019‬دۆکیومێنتی نەتەوە یەکگرتوەکان ‪.2474 ،S/RES‬‬ ‫بۆ نمونە بڕوانە پۆلیسی نێودەوڵەتی (‪ )2018‬رێبەری ناسینەوەی قوربانی کارەسات‪ ،‬بەشی ‪ ،B‬هاوپێچی ‪ ،1‬لە بەشی ‪4.1‬‬ ‫رێکخستنی پەیوەندی خێزان و جڤات‪ ،‬تیایدا بەڕێوەبردنی چاوەڕوانلێکراوەکان لەخوارەوەدا بە دوورودرێژی باسی کراوە‪ ،‬لە بنەما گشتیەکان و لە بەشی ‪ C‬ئەم پرۆتۆکۆلە‪.‬‬ ‫بۆ نمونە بڕوانە ‪ ،OHCHR‬مانوەڵ سەبارەت بە چاودێریکردنی مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬باشی ‪ 12‬کە رێبەریکردنی وردی تێدایە سەبارەت بەچۆنێتی چاوپێکەوتن لەگەڵ کەسە بەر زەبری‬ ‫دەروونی کەوتوەکان و هەروەها بایەخدان بەخۆ‪.‬‬

‫دەبێت ستراتیژی و چاالکی تایبەت پەرەپێبدرێت‪ .‬بواری گشتی دەبێت‬

‫(‪ )5‬شەفافیەت‬

‫ئاگاداربێت لە بوونی ئەو ئیجرائاتانەی پاراستن تاوەکو فەراهەمی دڵنیاکردنەوە‬

‫دەبێت هەموو پرۆسەی لێکۆڵینەوە و ناسینەوە و گەڕاندنەوەی رووفاتی‬

‫بکات و هانی دەرگیرییان بدات لەگەڵ لێکۆڵینەوەکە‪ .‬ئەگەر بارودۆخی ئاسایشی‬

‫مردووان روفاتی مردووان تابکرێت شەفاف بێت بۆ هەموو الیەنە‬

‫بەرباڵو رێگە بدات‪ ،‬ناوەڕۆکی تایبەتی رێکاری پاراستن پەیوەست بە خێزانی‬

‫بەشداربوەکانی هەوڵەکانی پاراستن و لێکۆڵینەوە و خێزانی ونبووان و بواری‬

‫قوربانیەکان و شایەتەکان دەکرێت بەهەمان شێوە لە بواری گشتیدا رووبدات‪.‬‬

‫گشتی‪ .‬شەفافیەت خزمەتی پاڵپشتیکردنی پشکنینی بواری گشتی دەکات بۆ‬

‫ئەوانەی کە ڕاستەوخۆ بەشدارن لە لێکۆڵینەوەکەدا دەبێت ئاگاداربکرێنەوە لە‬

‫پرۆسەکە‪ .‬دامەزراندنی رێکارە فەرمیە روون و شەفاف و بەدەستراگەشتووەکان‬

‫ناوەڕۆکی ئیجرائاتی پەیوەندار و تیایدا هەر سنووردارکردنێک سەبارەت بە‬

‫و پرۆۆکۆلەکانی رێبەری کردنی پرۆسەکە پێویست دەبن‪ .‬دەبێت پراکتیزەکەرە‬

‫رژێمی پاراستن کە دراوە تاوەکو کە هەر دەرگیربوونێک لەگەڵ لێکۆڵینەوەکان‬

‫شارەزاکان ئەندامی دەستە یاسایی و رێکخەران بن و ئەو پرۆسەیەی کە تیایدا‬

‫پشت ببەستێت بە بڕیاری ئاگادار‪.‬‬

‫ئەم دەستانە کارامەیی ئەندامان دیاریدەکەن دەبێت بەهەمان شێوە بەردەست بێت‬

‫رێز لە شکۆی قوربانیان مامەڵەی بەڕێز و بائاگا لەگەڵ روفاتی مردووان‬

‫و شەفاف بێت بۆ ئەوەی تێگەیشتنی بواری گشتی و خێزانەکان بەهێزبکەن لە‬ ‫میسداقیەتی پراکتیزەکەرەکان‪ .‬گەر پێویست بێت بڕوانامەی تایبەتی تاقیگەی‬

‫لەخۆدەگرێت‪.‬‬

‫زانستی بەکاربێت بۆ تاقیکردنەوەی نمونەی مرۆڤەکان و مادەکان هەروەها‬

‫(‪ )3‬سەربەخۆیی و بێالیەنی‬ ‫دەبێت رێبازێکی جیاوازی نەکەر و بێالیەن لەگەڵ هەموودا پەیڕەو بکرێت‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫بۆئەوەی لێکۆڵینەوەیەک وەک یاسایی وەرگیرێت لەچاوی جڤاتی بەرکەوتوودا و‬ ‫بەوشێوەیەش دەرگیری جڤاتەکە بەهێزبکات‪ ،‬ئەوا دەبێت هەر تیمێکی لێکۆڵەوەر‬ ‫نەک بەتەنها بە سەربەخۆیی و بێالیەنی کار بکات بەڵکو دەبێت ببینرێن‬ ‫کەوادەکەن‪ .‬تادەکرێت تیمەکانی لێکۆڵینەوە دەبێت بگەڕێن بەدوای ئەوەی لەو‬ ‫بارودۆخانە خۆبەدووربگرن و سنووردار بکەن و سووک بکەن کە رەنگە‬

‫بەردەست بێت لەگەڵ ئەو رێکارە بەردەستە زانستی و تەکنیکی و ئیداریانە کە‬ ‫لەالیەن تاقیگەکەوە لەخۆگیراوە‪.‬‬ ‫هەر سنووردارکردنێک بۆ شەفافیەت دەبێت بەشێوەیەکی زۆر پێویست بێت و‬ ‫جۆربێت لەگەڵ مافەکانی قوربانیان و خێزانەکانیان بۆ شکۆمەندی و نهێنی و‬ ‫هەروەها خزمەتی مەبەستی یاسایی بکات تیایدا سەالمەتی هەموو ئەو الیەنانەی‬ ‫کە بەشدارن تیایدا یاخود دەکرێت بەشداربن تیایدا‪.‬‬

‫چاالکیەکانیان قابیلی لەخۆگرتنی تێگەیشتنی الیەنگیری یاخود کۆنتڕۆڵی سیاسی‬

‫(‪ )6‬پەیوەندیکردن‬

‫و ئایینی یاخود ئیتنی بکەن‪ .‬دەبێت تێبینی ئەوە بکرێت کە هەرچەندە گۆڕە‬

‫ستراتیژی و کەناڵەکانی دامەزراندن و بەردەوامی پێشوەختەی پەیوەندی‬

‫بەکۆمەڵەکان بەزۆری لە سیاقێکی تەواو بارگاوی سیاسی و یاخود کەلتوری‬

‫(لەناویاندا لەڕێی سۆشیال میدیاوە) لەگەڵ جڤاتی بەرکەوتوو و میدیا و بواری‬

‫رووبدەن کە رەنگە هێشتا بەردەوام بێت لەکاتی لێکۆڵینەوەکەدا‪ .‬لە ئەنجامدا‪،‬‬

‫گشتیدا بەشیوەیەکی بەرفراوان سەرەکیە بۆ بەدیهێنانی متمانە و نیازپاکی و‬

‫تیمەکانی لێکۆڵینەوە دەبێت ئاگاداربن کە هەڵدانەوەی هەر گۆڕیکی بەکۆمەڵ‬

‫یاساییبوونی کارەکە و هەروەها گەیاندنی ئەدگارە گرنگەکانی دیکە فەراهەم‬

‫دەکرێت لەخۆیدا تێگەیشتنی الیەنگیری الی هەندێ بەشی کۆمەڵگە دەربخەن‪.‬‬

‫دەکات تیایدا راپۆرتدان‪ -‬لەسەر هەردووک شوێنی گۆڕەکان و ونبووان‪-‬‬

‫(‪ )4‬نهێنیبوون‬

‫هەروەها وەک دەرگیربوون لەگەڵ پرۆسەی ناسینەوە و لێکۆڵینەوەدا‪ .‬هەروەها‬

‫دڵنیا کردنەوە لە و رێز بۆ نهێنی پەیوەندار بە وردەکاریە کەسیەکان و داتای‬ ‫دیاریکردنی دیکە رەنگە گرنگ بێت لە دروستکردنی متمانە لەگەڵ و‬

‫پەیوەندیکردنی روون و بەردەوام فەراهەمی پالتفۆرم دەکات بۆ شەفافیەت‪.‬‬ ‫ستراتیژیەکانی پەیوەندیکردن بەشیوەیەکی نمونەیی دەبێت پێشبینی و دەستەبەری‬

‫سەالمەتی دڵنیا بکاتەوە لەگەڵ خێزانی قوربانیە گومانکەرەکان و دەشکرێت‬

‫دوو الیەنەی هاتوچوونی زانیاری بکات و ئەپدەیتی رێک و پێک بدات‪.‬‬

‫بەسوودبێت لە گارانتیکردنی راپۆرتدان سەبارەت بە گۆڕی بەکۆمەڵی مومکین‬

‫(‪ )7‬لێچاوەڕوانکردنە واقیعیەکان‬

‫و شوناسی کەسوکاری ونبوو و دەستەبەرکردنی زانیاری و نمونەی دی ئێن‬

‫خێزانی ونبووان رەنگە هیوای زۆریان هەبێت کە کەسە خۆشەویستەکانیان‬

‫ئەی کەسانی ونبوو‪.‬‬

‫بناسرێنەوە و بگەڕێنرێنەوە ماڵەوە بۆ بەیادکردنەوەی شکۆمەندانە‪ .‬لە‬

‫رێکارەکانی نهێنی دەبێت دامەزرێت و لێیتێبگەن و پیادەبکرێت لەالیەن هەموو‬

‫پراکتیزەدا‪ ،‬هەرچەندە ناسینەوە و گەڕاندنەوەی روفاتی مردووان رەنگە‬

‫ئەندامانی تیمی لێکۆڵەرەوە‪ .‬دەستەواژەی رێکاری نهێنی دەبێت لەگەڵ ئەحکامە‬ ‫نیشتمانیەکاندا بگونجێت و بە جڤاتە بەرکەوتوەکان بگات و لە بواری گشتیدا‬ ‫بەردەستبن‪ .‬خێزانەکانی ونبووان و ئەندامانی دیکەی جڤات دەبێت بەهەمان‬ ‫شێوە ئاگاداربکرێن لە سنوورەکانی رێکاری نهێنیبوون‪ .‬دەبێت پرۆسەکانی‬ ‫ناسینەوە و یاخود لێکۆڵینەوە پێویستی یاخود پابەندی بە هاوبەشیکردنی زانیاری‬ ‫و پرۆسەکە و سروشت و مەبەستی هاوبەشکردنەکە بەپێویست بکات کە دەبێت‬ ‫روونبکرێتەوە لە قۆناغی سەرەتادا‪ .‬هەر هاوبەش پێکردنێکی زانیاری دەبێت‬ ‫بەتەنها سنوورداربێت بەو کەسانە و دەستانە کە پێویستن بۆ دڵنیا کردنەوەی‬

‫هەمیشە مومکین نەبێت بۆ ئەوەی دەرگیری بەردەوام و پاڵپشتی بۆ پرۆسەی‬ ‫هەڵدانەوە و دەرهێنان گارانتی بکات‪ .‬رەنگە قورسایی بەتایبەت رووبدات لەو‬ ‫بارودۆخانەدا کە دەستدرێژی تیادا بە ئاستێکی زۆر کراوە کە ژمارەیەکی زۆر‬ ‫لەگۆڕی بەکۆمەڵ و کەسانی ونبوو هەیە و کە گۆڕەکان بە نەدۆزراوی‬ ‫دەمێننەوە و یاخود کە توانا و سەرچاوەی سنووردار دەشێت هەوڵەکانی هەڵدانە‬ ‫و دەرهێنان و ناسینەوە سنوورداربکەن‪ .‬هەموو ئەو الیەنانەی کە بەشدارن لە‬ ‫پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ دەبێت خۆ بەدووربگرن لە بەڵێندان بۆ‬ ‫پابەندیەکان بۆ خێزانەکان کە رەنگە نەتوانن بەجێی بگەیەنن‪.‬‬

‫بەدەستهێنانی ئامانجەکانی پرۆسەی هەڵدانەوە و دەرهێنان و دەبێت‬ ‫سنوورداربێت بەو رادەیەی کە لەالیەن کەسە پەیوەندارەکانەوە رێکەوتنی‬ ‫لەسەر کراوە‪.‬‬

‫‪ 24‬بەشێوەیەکی تێبینیکراو‪ ،‬ئەمە رەنگە پێویستی بە لەخۆگرتنی رێبازی لێکۆڵەرەوانەی جیاواز بێت بۆ نمونە لەکەیسی ژنان و بەسااڵچووان و کەسە بەر زەبری دەروونی کەوتوەکان و‬ ‫یاخود مندااڵن کە نایەکسانی راستەقینە یاخود گرفت هەیە لە پراکتیزدا‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪ .A‬دۆزینەوە و راپۆرتدانی سەالمەت‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫لەژێر یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤدا‪ CED ،‬داوای جێبەجێکردنی‬ ‫ناوخۆیی مافی مانادار بۆ راپۆرتدان ودڵنیاکردنەوە لەوەی کاتێک‬ ‫کەسێک دەڵێت کە رووداوی دیارنەمان بەهێز روویداوە بتوانێت‬ ‫راستیەکان راپۆرت بکات بۆ دەستەاڵتە بەتواناکان لەکاتێکدا پاراستنی‬ ‫گونجاوی بۆ فەراهەم بکرێت (‪ CED‬ماددەی ‪ .))1( 12‬داواکراوە لە‬ ‫دەستەاڵتداران بۆ هەستان بەلێکۆڵینەوە تەنانەت گەر سكااڵی فەرمیش‬ ‫نەبێت تا ئەو کاتەی کە هۆی ماقول هەیە تاوەکو بڕوا بەوە بکەیت کە‬ ‫رووداوی دیارنەمان بەهێز روویداوە (‪ ،CED‬ماددەی ‪.))2( 12‬‬ ‫بەپێی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی الیەنەکانی شەڕ دەبێت هەموو‬ ‫زانیاریەکانی دیاریکردن تۆماربکەن بەرلە ناشتنی روفاتی مردووان و‬ ‫دەستنیشانی شوێنی گۆڕەکە بکەن (یاساکانی ‪ ،CIHL‬یاسای ‪116‬؛‬ ‫‪ ،GC IV‬ماددەی ‪.)130‬‬

‫دەستپێشخەری لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ رەنگە پشت ببەستێت بە‬ ‫دەستەاڵتداران کە یەکەمجار ئاگاداربن لە بوونی گوماناوی گۆڕێکی بەکۆمەڵ‪.‬‬ ‫‪25‬‬ ‫سیستمە ناوخۆییەکان رەنگە تەنانەت داوای ئەرکی راپۆرتدان بکەن‪.‬‬ ‫هەرچەندە‪ ،‬ئەو راپۆرتانە رەنگە هەمیشە راست نەبن کە “زانیاریدەرەکە” (کە‬ ‫رەنگە و رەنگیش نیە کەسوکاری کەسی ونبووبێت) خوازیاربێت کە نەناسرێت‬ ‫لەالیەن و بە نەزانراوی بمێنێتەوە الی دەستەاڵتداران‪.‬‬ ‫راپۆرتدانی سەالمەت‪ :‬دەستەبەرکردنی پرۆسە سەالمەتەکانی ئاگادارکردنەوەی‬ ‫دەستەاڵتداران پێویستە‪ 26.‬ئەو کەسانەی یاخود ئاژانسانەی کە رەنگە یەکەم کەس‬ ‫بن لە دۆزینەوە یاخود بیستنی راپۆرت لەسەر گۆڕێکی بەکۆمەڵی گومان‬ ‫لێکراو‪.‬راپۆرتدان دەکرێت دەبێت تۆماری شوێنی گۆڕێکی بەکۆمەڵی گومان‬ ‫لێکراو بکات‪ .‬ئەمە دەکرێت بەدەست بێت لەڕێی خزمەتگوزاری و ئامرازە‬ ‫جیماتیکیەکان کە تۆمارو دەستنیشانی شوێنەکان دەکات‪ ،‬هەروەک‪:‬‬ ‫ •سیستمی دیاریکردنی جیهانی (‪ )GPS‬یاخود سیستمی دیاریکردنی یەکەی‬ ‫سەربازی (‪)MGRS‬؛‬ ‫ •نەخشە لەسەر تەلەفۆنی مۆبایل؛‬ ‫ •میتا ‪ -‬داتا لەو وێنانەوە کە بە تەلەفۆنی زیرەک گیراون‪.‬‬ ‫بەدۆکیمێنتکردنی سەرەتایی شوێنەکە دەکرێت لەڕێی‪:‬‬ ‫ •وێنەوە‬ ‫ •تۆماری ڤیدیۆیی‬ ‫ •وەسفی نوسراو و بەدەنگی تۆمارکراوی شوێنێک؛‬ ‫ •وێنەکێشان یاخود دیاریکردن لەسەر نەخشە‪.‬‬ ‫ئەمە رەنگە لەالیەن یەکەم پێزانەکانەوە بکرێت‪ ،‬راپۆرتنێر یاخود خەڵکی‬ ‫ناوچەکە کە بە شوێنێکی مومکینیان زانیوە‪ 27.‬ئەمە دەبێت بەدواداچوونی ئاژانس‬ ‫و لێپرسراوە لێکۆڵەرەوەکانی بەدوادا بێت کە دەستدەکەن بە هەڵسەنگاندنی‬

‫سەرەتایی شوێنەکە‪ .‬ئامرازی وەک فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان و سەتەالیت و‬ ‫تەکنەلۆجیای سکانکردنی دیکە ئەگەر دەستەبەربن رەنگە زیاتر یارمەتیدەربن لە‬ ‫بەدۆکیومێنتکردندا‪.‬‬

‫‪ .B‬پاراستنن‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫بۆ ئەوەی هەستیت بە لێکۆڵینەوەیەکی کاریگەر تیایدا دڵنیاکردنەوە لە‬ ‫نەزاهەتی ئەو بەڵگەیەی لە شوێنەکەوە بەدەست هاتووە‪ ،‬ئەوە سەرەکیە‬ ‫کە گۆڕێکی بەکۆمەڵ نابێت خراپ کرابێت یاخود شێوێنرابێت لەالیەن‬ ‫الیەنی سێهەمەوە (بە یەکەم کەسانی مامەڵەکەر لەگەڵیدا)‪CED .‬‬ ‫ماددەی ‪.a )3( 12‬ئەوە داوادەکات کە دەستەاڵتداران “دەستەاڵت و‬ ‫سەرچاوەی پێویستیان هەیە بۆ جێبەجێکردنی لێکۆڵینەوە بەشێوەیەکی‬ ‫کاریگەر تیایدا دەستڕاگەشتن بە دۆکیمێنتکردن و زانیاری دیکە‬ ‫پەیوەندار بە لێکۆڵینەوەکەیان” (جەختکردنەوەی لەگەڵدایە)‪.‬‬ ‫فیقهی یاسای مافەکانی مرۆڤ جەخت دەکاتە سەر ئیجتیهاد و پێشنیازی‬ ‫ئەوە دەکات کە “دەستەاڵتداران دەبێت ئەو هەنگاوانە بگرنە بەر کە‬ ‫‪28‬‬ ‫بەشێوەیەکی ماقول لەبەردەستیاندایە بۆئەوەی لە بەڵگە دڵنیا بنەوە”‪.‬‬ ‫بەپێی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی‪ ،‬ماددەی ‪ .b )2( 34‬پرۆتۆکۆلی ‪I‬‬ ‫داوای پاراستنی شوێنی گۆڕەکان دەکات‪ .‬هەروەها پێویستیەک هەیە بۆ‬ ‫“بۆ گرتنەبەری هەموو رێوشوێنە مومکینەکان بۆ رێگە گرتن لە‬ ‫جەستەی مردوو لە بۆگەنکردن”‪ ،‬بێڕێزیکردن یاخود لەتکردنی‬ ‫جەستەی مردوو قەدەغەکراوە (یاساکانی ‪ ،CIHL‬یاسای ‪113‬؛‬ ‫‪ ICC ST.‬ماددەی‪ )xxi( )b( )2( 8 29‬و ‪ (ii) c )2( 8‬وەک تاوانی‬ ‫جەنگ)؛ هەروەها البردنی بەڕێزانەی جەستە مردووەکان بە رێز و‬ ‫پاراستنی گۆڕەکانیانەوە پێویستە (یاسای ‪.)115‬‬ ‫دزیکردن لە مردووان‪ ،‬تەنانەت بەبێ کوشتن بەتاوانی کوشتن‬ ‫‪30‬‬ ‫دادەنرێت‪.‬‬

‫پاراستنی شوینەکە لەئاستی پاراستنی شکۆی جێماوەکان و بەڵگەکان و هێڵەکانی‬ ‫لێکۆڵینەوەیە بەاڵم لەهەمان کاتتدا رەنگە سەرنج بۆ گۆڕی بەکۆمەڵ وەک‬ ‫شوێنی بایەخپێدان راکێشێت و مەترسی لەناوبردنی بەڵگە زیادبکات‪.‬‬ ‫هەڵدانەوە و دەرهێنانی ناشارەزایانە رەنگە ببێتە هۆی تێکەاڵوکردن و ناتەواوی‬ ‫لە کۆکردنەوەی بەڵگەدا کە پێویستە بۆ ناسینەوە و یاخود مەبەستەکانی‬ ‫لێکۆڵینەوە لەتاوان‪ ،‬و سەرنەکەوتن لە کۆکردنەوەی زانیاری بۆ ئەوەی لەئاستی‬ ‫ستانداردەکانی بەڵگەدابێت و زیانی زیاتری پاش مردن بە جێماوەی مردوەکان‬ ‫بگەیەنێت‪.‬‬ ‫دەرهێنانی نەشیاوی جەستەکان‪ ،‬دەکرێت بەهەمان شێوە مامەڵەی بێڕێزانە بێت‬ ‫(بینیبی لەالیەن بواری گشتیەوە) و زەبری دەروونی خێزانەکانیش خراپتر‬ ‫دەکات‪ .‬پاراستن پاسەوانی دەکات دژبە وێنەی گرافیکی و ئازاراوی کەگیراون‬ ‫و باڵوکراونەتەوە‪.‬‬

‫‪ 25‬بۆ نمونە بڕوانە یاسای ژمارە ‪13‬ی ‪ 2015‬عێراقی‪ ،‬یاسای کارەکان و پاراستنی گۆڕە بەکۆمەڵەکان‪ ،‬یاسای هەموارکراو ژمارە ‪5‬ی ‪ ،2006‬پاراستنی گۆڕە بەکۆمەڵەکان‪ ،‬ماددەی‬ ‫ ‬ ‫‪ .9‬بەهەمان شێوە‪ ،‬کۆدی تاوانی ساڵی ‪2003‬ی بۆسنیە وهەرزەگۆڤینا بەپێی ماددەی ‪ 231a‬راپۆرت نەدان لەسەر شوێنی گۆڕی بەکۆمەڵ تاوانە و زیندانی دەکرێت (بۆسنیە و‬ ‫هەرزەگۆڤینا‪ :‬کۆدی تاوان (‪27‬ی حوزەیرانی ‪ ،)2003‬رۆژنامەی فەرمی بۆسنیە و هەرزەگۆڤینا ‪.)37/03‬‬ ‫‪ 26‬بۆ نمونە کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو ‪ ICMP‬سەنتەرێکی لێکۆڵینەوەی ئۆناڵین دەستەبەر دەکات و هەر کەسێک دەتوانێت لەم ڕێگەیەوە راپۆرت بکات لەڕێی سایتی‬ ‫شوێن دیاریکەرەوە‪.‬‬ ‫‪ 27‬پابەندی بە مافە جیهانیەکانوە (‪ ،)2016‬ستانداردە لێکۆڵەرەوە سەرەکیەکان بۆ بۆ یەکەم الیەنی ئاشکاراکەری تاوانە نێودەوڵەتیەکان‪.‬‬ ‫‪ 28‬ترێسکاڤێکا دژەبە کرواتیا‪ ،‬حکومدان‪ ،‬ئەپڵیکەیشنی ‪ ECTHR‬ژمارە ‪12( 32036/13‬ی نیسانی ‪ )2016‬پەرەگرافی ‪ ،60‬تێبینی ئەوە دەکات کە ئەمە بەڵگەی پزیشکی دادوەری‬ ‫لەخۆدەگرێت‪ .‬زانیاری لەسەر ئەوەی کە چۆن مامەڵە بکەیت لەگەڵ دیمەنی تاوانی پێشبینیکراو لە نامیلکەی ‪ 2011‬دایە سەبارەت بە یارمەتی دانی لێکۆڵینەوەکانی تاوانی نێودەوڵەتی‬ ‫لە بەشی ‪ 7.1‬بۆ دڵنیاکردنەوە لە دیمەنی تاوانەکە‪ ،‬الپەڕە ‪ .65‬پرۆتۆکۆلەکانی مینیسۆتا ئەوە دەڵێن کە [‪ ]a‬دەبێت دیمەنەکانی تاوان دڵنیا بکرێنەوە لە زووترین دەرفەتی مومکیندا و‬ ‫فەرمانبەری دەستەاڵت پێنەدراو نابێت ڕیگەی پێبدرێت بچێتە ناوەوە (الپەڕە ‪ 14‬لە پەرەگرافی ‪ 59‬دا)‪.‬‬ ‫‪ 29‬پەیکەری رۆمای دادگای تاوانی نێودەوڵەتی (کەلە ‪17‬ی تەمموزی ‪1998‬دا رێکەوتنی لەسەر کرا و لە ‪1‬ی تەمموزی ‪2002‬دا چووە بواری جێبەجێکردنەوە)‪2187 UNTS 3 .‬‬ ‫ ‬ ‫(کورتکراوەی ‪.)ICC St.‬‬ ‫‪ Pohl et al 30‬دادگای سەربازی ئەمەریکا لە نوریمبێرگ (‪3‬ی تشرینی دووەمی ‪.)1947‬‬ ‫‪8‬‬

‫لەسەرەتادا پاراستنی جێماوەکانی مرۆڤە مردووەکان دەپارێزێت لە پیسبوون و‬ ‫بێڕێزیکردن و دزین و مردووخۆران و بردن‪/‬جێگۆڕینی جەستە مردووەکان بۆ‬ ‫شوێنە الوەکیەکان کەلەوێدا تاوانکار هەوڵی خۆشاردنەوە دەدات‪ .‬رەنگە‬ ‫‪31‬‬ ‫پێشێلکاری و یاری پێکردن بە تاوان دابنرێت لە سیستمی ناوخۆییدا‪.‬‬ ‫پێشمەرجەکان بۆ رژێمێکی پاراستنی کاریگەر‪:‬‬ ‫ •دڵنیابوونەوە لە راپۆرت و بەڵگەکان لەڕێی بەراوردکردن لەگەڵ‬ ‫سەرچاوەکانی دیکە‪.‬‬ ‫ •نەخشە دیاریکردن وبەدۆکیومێنتکردنی گۆڕە بەکۆمەڵەکان لەڕووی‬ ‫قەبارەیانەوە و ئەو سیاقە لۆکاڵیەی کە تیایدان‪.‬‬ ‫هەنگاوە پێویستەکانی پاراستن رەنگە ئەمانە بن‪:‬‬ ‫ •دڵنیاکردنەوە لە شوێن و دەستپێڕاگەیشتن‪ :‬مۆڵەتی یاسایی‪ 32‬بۆ چوونە ناو‬ ‫خاکەکە دەبێت داواکرێت و بەدەستبگات‪ .‬ئەمەش هەروەها رەنگە پێوسیتی بە‬ ‫پەیوەندی کردن و رازیبوونی جڤات بێت لە پیادەکردندا‪ .‬چونە ناوەوە رەنگە‬ ‫لەالیەن بوونی شوێنە گرنگە کەلتوریەکان و هۆکارە جوگرافیەکان و‬ ‫کۆنتڕۆڵ کاری تێبکرێت‪ .‬ئەو مەترسیانەی کەلە شوێنەکەدا جێماوە رەنگە‬ ‫پارچەی نەتەقیوە و ژەهراویکەرەکان بن‪.‬‬ ‫ •رێوشوێنەکانی پاراستن رەنگە ئەمانە بن‪ :‬پەرژینکردن بۆ دڵنیاکردنەوەی‬ ‫ناوچەی دەرەوە؛ داپۆشینی ئاسۆیی بۆ پاراستنی جێماوەکانی سەر زەویەکە و‬ ‫گاردی ئاسایش و چاودێری شوێنەکە‪ .‬ئەم جۆرە لە رێوشوێن هەروەها‬ ‫پشتدەبەستن بە درێژی کات لەنێوان دۆزینەوە و لێکۆڵینەوە و سیاقی لۆکاڵی و‬ ‫پێگەالوازی شوێنەکە (بۆ نمونە‪ ،‬خستنەبەرەدەم رەگەزەکان و ئاژەڵەکان)‪.‬‬ ‫پاراستنی شوێنەکە رەنگە پێویستی بە رێوشوێنی سەالمەتی بێت بۆ ئەوانی کە‬ ‫رێوشوێنی پاراستن پێشکەش دەکەن؛ کە رەنگە هەستی گشتی دژیان بێت‪.‬‬ ‫ •چوونەناوەوەی فیزیکی رەنگە هەمیشە مومکین نەبێت بۆ نمونە کاتێک‬ ‫لێکۆڵەرەوان ناتوانن بچنە ناو واڵتەکە‪ .‬چاودێریکردنی دەرەوەی شوێنەکە‬ ‫لەڕێی وێنەی سەتەالیتەوە رەنگە تاکە رێوشوێنی پاراستنی بەردەست بێت‪.‬‬ ‫دەبێت پاراستن جێبەجێ بکرێت ئەگەر شوێنەکە دەستکاری کرابێت یان نا‪.‬‬

‫‪ .C‬لێکۆڵینەوە‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫بەپێی یاسای مافەکانی مرۆڤ ئەرکی هەستان بە لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫کاریگەر مانای وایە کە لێکۆڵینەوەکە پێویستی بەوەیە کە سەربەخۆ و‬ ‫تەواو بێت (بۆ نمونە‪ CED ،‬ماددەی ‪ ،)12‬توانای دەستنیشانکردنی‬ ‫‪33‬‬ ‫راستیەکانی هەبێت و ناسینەوەی ئەوانەی کە بەرپرسیارن لێی‪.‬‬ ‫ئەمە بەڵگەی پزیشکی دادوەری و شیکاری پزیشکی لەخۆدەگرێت بۆ‬ ‫تۆماری تەواو و راست و شیکاری سەربەخۆی برینداربوون و هۆی‬ ‫مردن‪ 34.‬دەبێت لێکۆڵینەوەکە دەستەاڵتی تەواوی هەبێت بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی زانیاری و بەرپرسان بەرپرسیاربکات‪ .‬دەبێت بە شیاوی‬ ‫بەجیبگەیەنرێت؛ بەگشتی ئەوە پابەندبوونی بەردەوامە تاوەکو‬ ‫‪36‬‬ ‫لێکۆڵینەوە بکەیت‪ 35‬بەاڵم پابەندبوونی ئامرازەکان نەک ئامانجەکان‪.‬‬ ‫دادگای ناوخۆی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ جەخت دەکاتە سەر‬ ‫پێویستی بۆ لێکۆڵینەوە تاوەکو سیاقی بەرفراوانتر و ئاڵۆزیەکانی‬ ‫دەوری رووداوەکان لەبەرچاوبگیرێن‪ 37‬بۆ بەدەستهێنانی “راستی‬ ‫‪38‬‬ ‫مێژووی تەواو تیایدا دیاریکردنی شێوازەکانی کاری دەستەجەمعی”‬ ‫بەپێی مافی زانینی راستی (بۆ نمونە‪ CED ،‬ماددەی ‪CED .))2( 24‬‬ ‫زیاتر تایبەتانەتر روونی دەکاتەوە لە ماددەی ‪ )4( 12‬دا کە دەوڵەتانی‬ ‫ئەندام دەبێت “رێوشوێنی پێویست بگرنەبەر بۆ رێگەگرتن و سزادانی‬ ‫ئەو کارانەی کە ریگری دەکەن لە لێکۆڵینەوە‪ ”.‬ئەگەر شیاوبێت ئەمە‬ ‫رەنگە هاوکاری نێوان دەوڵەتان و ئاژانسە پەیوەندارەکان دەگرێتەوە‬ ‫(بنەماکانی رێبەریکردنی ‪ ،CED‬بنەمای ‪.))4( 3‬‬ ‫ئەو لێکۆڵینەوانەی کە بەتەنها بەدوای ئامانجە مرۆییەکانەوەن رەنگە‬ ‫“لەخۆیاندا تەواو نەبن بۆ بەدیهێنانی ستانداردەکانی لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫کاریگەر” وەک ئەوەی لەالیەن رێکەوتتنامەی ئەوروپیەوە ماددەی ‪2‬‬ ‫‪39‬‬ ‫داواکراوە‪.‬‬ ‫بەپێی بنەماکانی ئۆرێنتچیلەر‪40‬؛ [‪ ]i‬هاوکاتی هەر پرۆسەیەکی یاسایی‪،‬‬ ‫قوربانیان و خێزانەکانیان مافێکی بێهاوتایان هەیە تاراستی سەبارەت‬ ‫بەو بارودۆخانە بزانن کە تیایاندا پێشێلکاری روویداوە و لە رووداوی‬ ‫مردن یاخود دیارنەمان دەبێت راستی لەبارەی “چارەنووسی”‬ ‫قوربانیەکەوە بزانرێت‪.‬‬ ‫بەپێی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی‪ ،‬خێزانەکان مافیان هەتە تا ئاگادار‬ ‫بکرێن لە چارەنووسی ئەندامانی خێزانەکە و دەتوانن پەناببەنە بەر‬ ‫دەوڵەت بۆ فەراهەمکردنی زانیاری (ماددەی ‪ 32‬لە پرۆتۆکۆلی‬ ‫زیادە ‪ .)I‬یاسای ‪ 117‬لە یاساکانی ‪ CIHL‬ئەوە پێشنیاز دەکات بۆ‬ ‫هەردووک الیەنی بەشەڕ هاتووی رهنمودهای نێودەوڵەتی یاخود‬ ‫نانێودەوڵەتی کە “دەبێت هەموو رێوشوێنێکی شیاو بگرنەبەر بۆ‬

‫‪ 31‬‬ ‫‪32‬‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ 35‬‬ ‫‪36‬‬ ‫ ‬

‫‪33‬‬

‫‪34‬‬

‫‪ 37‬‬ ‫‪38‬‬ ‫ ‬ ‫‪39‬‬ ‫ ‬ ‫‪40‬‬ ‫ ‬

‫برای مثال‪ ،‬نگاه کنید به قانون نمبر ‪ 13‬سال ‪ 2015‬عراق‪ ،‬قانون امور و حفاظت از قبرهای دسته جمعی‪ ،‬اصالحیه قانون نمبر ‪ 5‬سال ‪ ،2006‬حفاظت از قبرهای دسته جمعی‪.‬‬ ‫اصل ‪ )3(10‬اصول رهنمود ‪ 2019‬جهت جستجوی افراد ناپدید شده‪ ،‬خواهان دسترسی بدون محدودیت به مقامات ذیصالح بشمول “اختیارات کامل برای انجام بازدیدهای اعالم‬ ‫نشده از تمام محالتی که شخص مفقودشده ممکن است در آنجا باشد‪ ،‬بشمول تسهیالت نظامی و پولیس و مکانهای خصوصی” شده است‪ .‬در صورت ضرورت‪ ،‬این مسئله باید شامل‬ ‫“محافظت از مکان های مربوط به جستجو” باشد (همان)‪.‬‬ ‫کوخاالشویلی و دیگران علیه گرجستان‪ ،‬حکم‪ ،‬درخواست ‪ ECtHR‬نمبر ‪ 8938/07‬و ‪ 2( 41891/07‬اپریل ‪ )2020‬فقره ‪.129‬‬ ‫همان‪ ،‬فقره ‪.129‬‬ ‫اصالخانووا و دیگران علیه روسیه‪ ،‬حکم‪ ،‬درخواست ‪ ECtHR‬نمبر ‪ 2944/06‬و ‪ 18( 42509/10 ،332/08 ،50184/07 ،8300/07‬دسمبر ‪ )2012‬فقره ‪.230‬‬ ‫دا سیلوا علیه انگلستان‪ ،‬حکم ستره محکمه‪ ،‬درخواست ‪ ECtHR‬نمبر ‪ 30( 5878/08‬مارچ ‪ )2016‬فقره های ‪ ،238–231‬که خالصه کاملی از الزامات ستره محکمه برای‬ ‫تحقیقات مؤثر را ارائه میکند‪.‬‬ ‫قتل عام ال موزوت و مکان های دیگر علیه السالوادور‪ ،‬حکم قطعی‪ ،‬غرامات و مصارف‪ ،‬محکمه حقوق بشر قاره امریکا سری ‪ C‬نمبر ‪ 25( 252‬اکتوبر ‪ )2012‬فقره ‪.299‬‬ ‫واله خارامیلو و دیگران علیه کلومبیا‪ ،‬حکم قطعی‪ ،‬غرامات و مصارف‪ ،‬محکمه حقوق بشر قاره امریکا سری ‪ C‬نمبر ‪ 27( 192‬نومبر ‪ )2008‬فقره ‪.102‬‬ ‫قبرس علیه ترکیه‪ ،‬حکم ستره محکمه‪ ،‬درخواست ‪ ECtHR‬نمبر ‪ 10( 25781/91‬می ‪ )2001‬فقره ‪.135‬‬ ‫کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد‪ ،‬راپور یک متخصص مستقل برای آپدیت کردن مجموعه اصول مبارزه با مصونیت از مجازات (‪ 18‬فبروری ‪ )2005‬سند سازمان ملل‬ ‫متحد ‪( E/CN.4/2005/102/Add.1‬تحت نام اصول اورنتلیچر) اصل ‪.4‬‬ ‫‪9‬‬

‫لەبەرچاوگرنتی ئەو کەسانەی کە راپۆرتکراون کە ونبوون”‪ .‬ڕیبەری‬ ‫ساڵی ‪ 2019‬بۆ لێکۆڵینەوە لە تاوان وەک ئەنجامی پێشێلکردنی یاسای‬ ‫مرۆیی نێودەوڵەتی‪ 41‬پێویستی بەو ستانداردە لێکۆڵەرەوانە هەیە تاوەکو‬ ‫سازبن لەگەڵ ئەو بنەمایانەی سەربەخۆبوون و بێالیەنی (رێبەری ‪)7‬؛‬ ‫و تەواوی و(رێبەری ‪)8‬؛ پابەندبەکات و (رێبەری ‪ )9‬و شەفافیەت‬ ‫(رێبەری ‪ )10‬هاوکات دادگای تاوانی نێودەوڵەتی داوادەکات لە‬ ‫لێکۆڵەرەوەکان تاوەکو ‘رەچاوی بەرزترین ستانداردەکانی نەزاهە و‬ ‫‪42‬‬ ‫هەڵسوکەوت بکەن’‪.‬‬

‫)‪ (2‬پالنەکان بۆ دەستڕاگەیشتن بە جڤات و کەمکردنەوەی کاریگەری نەرێیانە‬ ‫ •بوونیادنانی پەیوەندییەکان و متمانە لەڕێی ڕوونکردنەوەی ڕەچاوکراو لەسەر‬ ‫مەبەست و پرۆسە لێکۆڵەرەوەکارییەکان و هەروەها بەڕێوەبردنی‬ ‫چاوەڕوانییە واقیعییەکان گرنگییەکی جەوهەری هەیە‪ .‬ئەمە دەبێتە پاڵپشت بۆ‬ ‫زامنکردنی دەستڕاگەیشتن بە شوێنی مەبەست‪ ،‬سیاق‪ ،‬زانیاری و قبوڵکردن‬ ‫لە پراکتیسدا‪.‬‬ ‫ •دەبێت پالندانان پێشبینی کاریگەری جڤاک بکات و هەوڵی هێورکردنەوەی‬ ‫کاریگەرییەکە بدات و هاوکات یەکانگیری لێکۆڵینەوەکارییەکە بپارێزێت‪.‬‬ ‫)‪ (3‬پالنەکان بۆ سەرچاوەکان‪ ،‬تیم و دابینکردن‬

‫دەشێت لێکۆڵینەوەکان لەسەر گۆڕی بەکۆمەڵ بەشێکی دانەبڕاو پێکبهێنێت لە‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی بەرفراوانتری کاریگەر لەسەر ئەگەری گیان لەدەستدانە‬ ‫ناڕەواکان‪ .‬دەکرێت زانیاری لەسەر سیاقی گۆڕی بەکۆمەڵ یاخود گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان کە لەالیەن شایەتحاڵ‪ ،‬ئەندامانی جڤات و ڕزگاربووانەوە فەراهەم‬ ‫‪43‬‬ ‫بکرێت‪ ،‬زانیاری پڕبایەخ بن بۆ پاراستن و لێکۆڵینەوە لە گۆڕەکان‪.‬‬ ‫پرۆتۆکۆلەکانی مینیسۆتا (‪ )Minnesota Protocols‬النی کەمی ئەم‬ ‫داواکارییانەی خوارەوە بەمەرج دادەنێت بۆ لێکۆڵینەوە لە ئەگەری گیان‬ ‫لەدەستدانی ناڕەوا‪ )a( :‬ناسینەوەی قوربانییەکە (کان)؛ (‪ )b‬دۆزینەوە و‬ ‫هەڵگرتنی هەموو ئەو کەرەستانەی سەلمێنەری هۆکاری مردنەکەن‪ ،‬شوناسی‬ ‫تاوانکار (ەکان) و بارودۆخەکانی ڕوودانی مردنەکە؛ (‪ )c‬دەستنیشانکردنی‬ ‫شایەتحاڵەکان ئەگەر هەبوون لەگەڵ بەدەستهێنانی هەر بەڵگەیەک لێیانەوە‬ ‫پەیوەنددار بە مردنەکە و بارودۆخەکانی ڕوودانی مردنەکە؛ (‪ )d‬دیاریکردنی‬ ‫هەریەک لە هۆکار‪ ،‬چۆنیەتی‪ ،‬شوێن و کاتی مردنەکە لەگەڵ هەموو‬ ‫بارودۆخەکانی دەوروبەری مردنەکە‪ )...( .‬و (‪ )e‬دیاریکردنی ئەو کەسانەی‬ ‫لە مرندەکەوە تێوەگالون هەروەها بەرپرسیارییەتی هەریەکەیان لە مردنەکە‬ ‫(لە‪ .D.1.25‬الپەڕە ‪ ،7‬پەراوێزەکان سڕدراونەتەوە)‪.‬‬ ‫پرسە تایبەتەکان کە دەبێت ڕەچاوبکرێن لە کردەی لێکۆڵینەوەیەکی باش لە‬ ‫گۆڕی بەکۆمەڵ‪:‬‬ ‫قۆناغی پالندانان‬ ‫)‪ (1‬ڕەچاوکردنەکانی پالندانان کە گشتگیرن‬ ‫ •ئایا چ قەوارەیەک هەموو بەرپرسیاریەتی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی دەکەوێتە‬ ‫‪44‬‬ ‫ئەستۆ لە سیاقی هەوڵی بەرفراوانتری گەڕان بەدوای ونبوواندا؟‬ ‫ •دەبێت کێ پالن بۆ هەڵدانەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ دابنێت؟‬ ‫ •ئایا مەودای لێکۆڵینەوە پالن بۆداڕێژراوەکە چەندە؟‬ ‫ •پێویستە کام لە تیمە فرە پسپۆڕییەکان پێکبهێنرێن و بە چ ئاستێکی‬ ‫‪45‬‬ ‫بەرپرساری؟‬ ‫ •کام قەوارە یاخود الیەنی دەسەاڵتداری دیکە دەشێت بەشداری بکەن و دەبێت‬ ‫چۆنیش هەموو پێکەوە ڕێکبخرێن؟‬ ‫ •چۆن لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ دەسازێت لەگەڵ چاالکییە لێکۆڵەرەوە‬ ‫‪46‬‬ ‫بەرفراوانەکان و ئەوانەی دیکە؟‬

‫دەبێت بودجە و پالنێکی ڕوون بۆ ئەو سەرچاوانەی لەبەردەستدان و داواکراون‬ ‫بۆ لێکۆڵینەوەکە بەدەستبهێنرێت‪ .‬ئەمەش ئەمانە دەگرێتەوە‪ :‬قەبارە و پێکهاتەی‬ ‫ئەو تیمەی دەخرێتەگەڕ‪ ،‬ڕۆڵی کارمەندەکان (دڵنیابوونەوە لە بەردەوامبوون‬ ‫هەر کاتێک پێویست بکات) هەروەها قۆناغی دامەزراندن بۆ کارکردن‪.‬‬ ‫دەبێت لەهەر شوێنێک شیاو بوو‪ ،‬ئەوە ڕەچاو بکرێت کە لێکۆڵەرەوانی ناوخۆ‬ ‫بەکاربهێنرێن (بە پێدوایستییەکانی مەشق و ڕاهێنانەوە) بۆ تواناسازی‬ ‫درێژخایەن‪.‬‬ ‫‪47‬‬

‫)‪ (4‬پالنەکان بۆ سەالمەتی و ئاسایش‬ ‫سەالمەتی شوێنی کارکردن هەروەها ئاسایشی فیزیکی و دەروونی گرنگییەکی‬ ‫بنەڕەتییان هەیە‪ .‬دەشێت هەندێک شوێن زۆر مەترسیداربن بۆ هەڵدانەوەی‬ ‫خاکەکە یاخود سەالمەت نەبن بەهۆی بارودۆخی نالەباری کەش و هەواوە‪.‬‬ ‫ڕەنگە پێویست بە هاوکاری لە کەسانی پسپۆڕ بکات بۆ ڕەچاوکردنی‬ ‫مەترسییەکانی وەک ژەهراویبوون‪ ،‬مینی ژێرزەوی و ئامێری تەقەمەنی‬ ‫(‪ .)IED‬سەرباری سەالمەتی لەسەر شوێنی کار‪ ،‬دەبێت بیر لە سەالمەتی‬ ‫کارمەندان بکرێتەوە لە کاتی گواستنەوەیان بۆ شوێنی کار و گەڕانەوەیان‬ ‫هەروەها لە کاتی ئەنجامدانی کارە هەماهەنگییەکەدا‪.‬‬ ‫)‪ (5‬پالنەکان بۆ مەودا‪ ،‬پێوانە و بەدواییەکداهاتن‬ ‫مەودای لێکۆڵینەوەیەک کە خشتەی کار و پێوەرە دیاریکەرەکان دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫گرنگیدانەکان بە مەودا و بەدواییەکداهاتنی هەڵدانەوە و شرۆڤەکردنی گۆڕی‬ ‫بەکۆمەڵ دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫)‪ (6‬پالنەکان بۆ ڕێکارە ستاندەردەکانی کارکردن و ڕاپۆرتکردن‬ ‫بەکارهێنانی ڕێکارە ستاندەردەکانی کارکردن کە بنەما و پرۆتۆکۆلی جیهانیی‬ ‫بەڵگەنەویستی پەسەندکراون بۆ مامەڵەکردن\بەکاربردنی بەڵگە و تۆمارەکان‬ ‫دەبنە هۆی دڵنیابوونەوە لە کواڵیتی‪ ،‬وێکچوون و شەفافیەتی پڕۆسەکان‪،‬‬ ‫هەروەها دەشبێت ڕەزامەندبوونیان لەسەر بدرێت‪ .‬سەرباری ئەمەش‪ ،‬دەبێت‬ ‫سیستمێک لە کۆنتڕۆڵی جۆریی بۆ جێبەجێکردن ئامادە بکرێت‪.‬‬ ‫)‪ (7‬پالنەکان بۆ هۆکارە دەرەکییەکان‬ ‫دەشێت پیسبوونی ژینگە و تێکەڵبوونی پاشماوەکان بە ژینگە هەروەها‬ ‫‘هەڵکەندنی زەوی’ لەالیەن الیەنی سێهەمەوە کار بکاتە سەر قۆناغی پالندانان‪.‬‬

‫‪ 41‬ئەکادیمیای جنێف و کۆمیتەی نێودەوڵەتی خاجی سور (‪ ،)ICRC) (2019‬ڕێنماییەکان لەسەر لێکۆڵینەوەی پێشێلکارییەکانی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی‪ :‬یاسا‪ ،‬سیاسەت و پراکتیسی‬ ‫ ‬ ‫باش‪.‬‬ ‫‪ 42‬دادگای تاوانی نێودەوڵەتی (‪ ،)2008‬ڕێسای ڕەفتار بۆ لێکۆڵەرەوان‪ ،‬بەشی ‪ 4-1‬لە ‪.ICC/AI/2008/005‬‬ ‫‪ 43‬پرۆتۆکۆلی مینێسۆتا‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬بەشێکی هەیە لەسەر چاوپێکەوتنەکان و پاراستنی شایەتحاڵ بەلەخۆگرتنی ڕێنمای بەوردەکارییەوە لەسە چاوپێکەوتنەکان (لە بەشی ‪ .B ،V‬الپەڕە‬ ‫‪.)33-35‬‬ ‫‪ 44‬ئەم پشت ددەبەستێت بە ڕێکخستنی دامودەزگایی‪ ،‬دادوەری و حوکمەوە‪.‬‬ ‫‪ 45‬بڕوانە هاوپێچی ژمارە ‪ 2‬سەبارەت بە دیسپلین و پسپۆڕەکان کە دەشێت بەشێک لە تیمەکە پێکبهێنن‪ .‬بۆ زنایاری لەسەر ڕۆڵی بەڕێوەبردن وەک بەشێک لە ناسینەوەی کارەساتی‬ ‫ ‬ ‫قوربانی بڕوانە‪ :‬رۆڵەکانی بەڕێوەبردنی رێنماییەکانی ناسینەوەی قوربانیانی کارەساتەکان لەالیەن ئینتەرپۆلەوە‬ ‫‪ 46‬بڕگەی یاسای گشتیی بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ئەگەری گیانلەدەستدانی ناڕەوا دەکرێت لە پرۆتۆکۆلی مینێسۆتا بەشی ‪ IV‬بدۆزرێتەوە سەبارەت بە ئەنجامدانی‬ ‫ ‬ ‫لێکۆڵینەوەیەک (الپەڕە ‪ .)12-15‬ڕێنمای زیاتر لەسەر لێکۆڵینەوەی شوێنی تاوان دەتوانرێت هەر لە پرۆتۆکۆلی مینێسۆتا لە بەشی ‪ V‬بدۆززرێتەوە‪ ،‬الپەڕە ‪.30-32‬‬ ‫‪ 47‬ڕێکارەکان بۆ پاراستنی ئەزموون‪ ،‬پسپۆڕیی و گونجاوی پەیوەست هەروەها زنجیرەکانی پێداویستی پشتیوانی دەشێت بەشێک لەمە پێکبهێنن‪.‬‬ ‫‪ 48‬ئاشکراکردنی پێشێلکاریەکان لەالیەن نێردەی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هاریکاری عێراق و ‪ :)2018( OHCHR‬گۆڕە بەکۆمەڵەکان لەو ناوچانەی کەلەپێشتردا لەالیەن دەوڵەتی‬ ‫ ‬ ‫ئیسالمی لەعێراق و شامەوە کۆنتڕۆڵ کرابوون‪.‬‬ ‫‪10‬‬

‫)‪ (8‬پالنەکان بۆ ڕێکخستن‪ ،‬خەزنکردنیکردنی زانیاری‪ ،‬هەڵگرتن و پاراستن‬

‫ڕێبازی لێکۆڵینەوەی دادوەری پزیشکیی‬

‫هاوشانی مەودای لێکۆڵینەوە‪ ،‬دەبێت ڕێکخستن (بەکارهێنان و فڕێدان) ی‬ ‫نموونەی سەرەکی‪ ،‬نموونە لە ئەندامانی جەستە و بەڵگەی پەیوەستدار جێگیر‬ ‫بکرێت‪ .‬دەبێت بوونیاد و بنەمای ڕوون بوونیان هەبێت بۆ هەموو داتا و‬ ‫زنایارییەکان بەلەخۆگرتنی خەزنکردنیکردنی زانیارییەکان‪ ،‬پاراستن و‬ ‫هەڵگرتنی زانیاری تەبا لەگەڵ یاسا ناوخۆییەکانی دەوڵەت تایبەت بە وەرگرتن‬

‫هاوتا لەگەڵ قۆناغەکانی پالندانان کە لەسەرەوە باسکران‪ ،‬ڕێبازی لێکۆڵینەوەی‬ ‫دادوەری پزیشکیی پێوسیتی بەمانەی خوارەوە دەبێت‪:‬‬

‫و هەڵگرتنی داتا و زانیاری بەاڵم بەئاگابوون لە یاسای نێودەوڵەتییەکانیش‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫)‪ (9‬پالنەکان بۆ پرۆسەکانی گەڕاندنەوەی روفاتی مردووان و\یاخود‬ ‫هەڵگرتنی پاش گۆڕهەڵدانەوە‬ ‫بەر لەوەی گۆڕهەڵدانەوە دەست پێبکات‪ ،‬دەبێت ستراتیژێکی ڕوون لەئارادابێت‬ ‫بۆ پڕۆسەکانی گەڕاندنەوەی روفاتی مردووان‪ ،‬هەروەها لە حاڵەتی‬ ‫نەناسینەوەی تەرمەکان دەبێت ڕێکار و ڕێکخستنێکی شکۆمەندانە بۆ هەڵگرتن‬ ‫یاخود ناشتنەوەی روفاتی مردووان بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫)‪ (10‬پالنەکان بۆ ستراتیژی پەیوەندیکردن (بەلەخۆگرتنی بەکارهێنانی‬ ‫وێناگەری) و هەماهەنگیکردن‬ ‫(‪ )10.1‬پەیوەندیکردن و هەماهەنگیکردنی ناوخۆیی و جێبەجێکردنی پالن‬ ‫بەشێوەیەکی ڕێکوپێک‪.‬‬ ‫(‪ )10.2‬پەیوەندیکردن و هەماهەنگی دەرەکیی لە نێوان تیمی لێکۆڵینەوە و‬ ‫دەسەاڵتەکانی لێپرسینەوەی دادوەری؛ بەتایبەتیش کاتێک هەوڵەکانی ناسینەوەی‬ ‫تەرمەکان جیاکراوەن لە دەستە نیشتیمانیی و نێودەوڵەتییەکانی دادوەریکردن‪.‬‬ ‫(‪ )10.3‬پەیوەندیکردن و هەماهەنگی دەرەکیی لە نێوان تیمی لێکۆڵینەوە و‬ ‫قوربانییەکان‪ ،‬خێزانەکان‪ ،‬جڤاکەکان و پەیوەندییەکان بە کەناڵەکانی‬ ‫ڕاگەیاندنەوە‪ .‬پەیوەندیکردنی زووبەزوو هەروەها بەردەوام زۆر گرنگە بۆ‬ ‫پەرەپێدانی پشتگیریکردنی شەرعیانە بۆ پڕۆسەی گۆڕهەڵدانەوە و دەرگیربوون‬ ‫لەگەڵیدا‪ .‬ئەمەش دڵنیابوونەوە دەگرێتەوە لەوەی کە پاشماوەکانی مردووان بە‬ ‫بایەخپێدان‪ ،‬شکۆ و ڕێزەوە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت و بە سەالمەتی‬ ‫دەپارێزرێن‪ .‬ئەمەش لەالی خۆیەوە زۆر گرنگە بۆ بەدیهێنانی ئەرکی ناسینەوە‬ ‫و گەڕاندنەوە‪ ،‬هەروەها پشتگیری متمانە دەکات لە یاسا و قبوڵکردنی دەرئەنجام‬ ‫و دۆزینەوە دادوەرییەکاندا‪.‬‬

‫(‪ )1‬بەکارهێنانی ڕێکارە ستاندەرەکانی کارکردن‬ ‫لە هەموو کات و قۆناغەکاندا‪ ،‬ڕێکارە ستاندەرەکانی کارکردن کە ڕەزامەندی‬ ‫لەسەر دەربڕدراوە‪ ،‬دەبێت پیادە بکرێن‪ .‬ئەمە پارێزگاری لە یەکانگیری‬ ‫لێکۆڵینەوەکە دەکات (بەتایبەتی پەیوەنددار بە شوناسی قوربانییەکانەوە‪،‬‬ ‫ڕێکخستنەوە و هەڵگرتنی هەموو ئەو بەڵگانەی پەیوەنددارن بە شوناس‪،‬‬ ‫هۆکار‪ ،‬چۆنیەتی‪ ،‬کات‪ ،‬شوێنی مردن‪ ،‬جووڵەپێکردن و تێکدانی روفاتی‬ ‫مردووان هەروەها شوناسی تاوانکارەکە (کان))‪.‬‬ ‫‪50‬‬

‫(‪ )2‬بەکارهێنانی میکانیزمەکانی کۆنتڕۆڵی جۆریی‬ ‫میکانیزمێکی کۆنتڕۆڵی جۆریی زەمانی پابەندبوون بە هەموو ڕێکارە‬ ‫ستاندەرەکانی کارکردن دەکات‪.‬‬ ‫(‪ )3‬بەکارهێنانی سیستمێکی شیاوی مامەڵەکردن‪ ،‬تۆمارکردن‪ ،‬ڕاپۆرتکردن و‬ ‫پاراستن و هەڵگرتن‬ ‫ئەمە گەڕاندنەوە و گواستنەوەی روفاتی مردووان دەگرێتەوە کە دەبێت‬ ‫بەشێوەیەکی شیاو‪ ،‬پارێزراو و شکۆمەندانە ئەنجام بدرێت بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫ڕێکارەکانی ڕێگریگرتن لە پیس بوون و ژەهراوی بوون‪ .‬هەموو بەڵگەکان‬ ‫(لەسەر هۆکار‪ ،‬شێواز و کاتی مردن‪ ،‬وردەکارییە دیمۆگرافییەکان‪ ،‬ژمارەی‬ ‫سەرجەمی تاکەکەسەکان و هەروەها شوناسیان) دەبێت بپارێزرێن‪ ،‬تۆمار‬ ‫بکرێن‪ ،‬بەشێوەیەکی پسپۆڕانە شرۆڤە بکرێن و ڕاپۆرت بکرێن‪ ،‬هاوکات‬ ‫درێژەپێدانی زنجیرەیەکی ڕوون لە بایەخپێدان بۆ پرۆسەکانی ناسینەوە و‬ ‫ئەگەری لێپرسینەوە‪.‬‬ ‫(‪ )4‬بەکارهێنانی ستراتیژی پەیوەندیکردن‬ ‫بۆ ئاسانکاریکردن لە دەرگیربوونی کاریگەر لەگەڵ بەتەنگەوەهاتن‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫خێزانیی و لەهەر شوێنێکیش شیاو بوو هەماهەنگیکردن لەگەڵ دامودەزگا‬ ‫دادوەرییەکان\داواکاری گشتی و میدیادا‪.‬‬

‫دەبێت هەموو پەیوەندییەکان لەگەڵ الیەنە حکومییەکان بەدیقەت‪ ،‬ڕوون‪،‬‬ ‫بەردەوام و لەکاتی خویدا بێت‪ .‬دەبێت زانیاری لەم بوارانەی خوارەوەدا‬ ‫بگرێتەوە‪:‬‬ ‫ •پرۆسەی ڕێکخستنەوە و گەڕاندەوەی روفاتی مردووان؛‬ ‫ •هەبوونی پرۆتۆکۆل\ڕێکارەکانی پاراستن و زانیاریپارێزی (هەروەها‬ ‫قەناعەتپێکراو هەر کاتێک پێویست بوو)؛‬ ‫ •بەڵگەنامەی گیانلەدەستدان؛‬ ‫ •بەردەستبوونی پشتگیری دەروونی و کۆمەاڵیەتی شیاو بۆ خێزانەکان؛ و‬ ‫ •دەشبێت چاوەڕوانییەکان بەڕێوەببرێن‪.‬‬

‫‪ 49‬وەک جاڕنامەی جیهانی لەسەر ئاکاری بایۆلۆژی و مافەکانی مرۆڤ (یونێسکۆ ‪ ،)2005‬سەبارەت بە توێژینەوە لە زانستی پزیشکی‪ ،‬زانستە زیندەوەرزانییەکان و تەکنەلۆژیای‬ ‫ ‬ ‫پەیوەستدار‪ ،‬بە بۆماوەزانیشەوە؛ جاڕنامەی نێودەوڵەتی لەسەر داتای بۆماوەیی مرۆیی (یونێسکۆ ‪ ،)2003‬سەبارەت بە کۆکردنەوە‪ ،‬پرۆسێسکردن‪ ،‬بەکارهێنان و‬ ‫خەزنکردنیکردنینمونە و داتای بۆماوەیی مرۆیی‪ :‬جاڕنامەی نێودەوڵەتی لەسەر بۆماوەی مرۆیی و مافەکانی مرۆڤ (یونێسکۆ ‪ ،)1997‬سەبارەت بە توێژینەوە‪ ،‬چارەسەرکردن یاخود‬ ‫دەستنیشانکردنی نەخۆشی کە کار دەکاتە سەر بۆماوەی کەسێک؛ ڕێکەوتننامەی مافەکانی مرۆڤ و نۆژداری بایۆلۆژی‪ ،‬ڕێکەوتننامەی ئۆڤیدۆ (ئەنخومەنی ئەوروپا)‪ ،‬پاراستنی‬ ‫شکۆمەندی و شوناسی مرۆڤەکان پەیوەندار بە بایۆلۆژی‪ ،‬نۆژداری‪ ،‬توێژینەوەی نۆژداری بایۆلۆژی و تاقیکردنەوەی بۆماوەیی‪ .‬هەروەها بڕوانە ‪ aaBB‬خوێنگواستنەوەی پێشکەوتوو‬ ‫و چارەسەری خانەگواستنەوەی جیهانی (‪ ،)2010‬ڕێنماییەکان لەسەر پرۆسەکانی ناسینەوەی دی ئێن ئێی گیانلەدەستدانی بەکۆمەڵ‪ .،‬بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ڕێکخستن لە سیاقی‬ ‫هەوڵەکانی ناسینەوەدا (الپەڕە ‪.)11‬‬ ‫‪ 50‬وەک پرۆتۆکۆلەکانی مینێسۆتا و بەتایبەتی ڕێنماییە وردەکانی لەسەر هەڵدانەوەی گۆڕەکان‪ ،‬بەشی ‪ C‬الپەڕە ‪.36-37‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪ .D‬ناسینەوە‬ ‫ڕێسا نێودەوڵەتییەکان‬ ‫بڕگەی ‪ 15‬لە ڕێکارە ستاندەرەکانی کارکردن (‪ )CED‬دەیکات بە‬ ‫مەرج کە‪‘ :‬دەبێت الیەنەکانی دەوڵەت لەگەڵ یەکدیدا هاوکاری بکەن و‬ ‫دەبێت گەورەترین بڕی پشتگیری دووالیەنە پێشکەش بەیەکدی بکەن‬ ‫لە ڕوانگەی پشتگیریکردنی بێسەروشوێنبوونی سەپێنراو‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی شوێنی کەسانی ونبوو و ئازادکردنیان‪،‬‬ ‫هەروەها لە حاڵەتی مردندا‪ ،‬لە گۆڕهەڵدانەوە و ناسینەوەیاندا و‬ ‫گەڕاندنەوەی روفاتی مردووانیان’ (تۆخکردنەوەی وشەکان‬ ‫زیادکراوە)‪ .‬دەشبێت زنایارییەکان بدرێن بە کەسە پەیوەنددارەکان وەک‬ ‫خزم و کەسی نزیکی قوربانییەکان (هەمان سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬بڕگەی‬ ‫‪ .)18‬بڕگەی ‪ )3( 24‬لە هەمان بەڵگەنامە داوای گەڕاندنەوەی روفاتی‬ ‫مردووان دەکات‪ .‬دەوڵەتەکان ئەرکی دەستەبەرکردنی زانیاری‬ ‫بەڵگەنامەییان لەسەرە سەبارەت بە کەسە مردووەکان‪ 51‬هەروەها‬ ‫تەرخانکردنی سەرچاوەی پێویست بۆ هەڵدانەوەی شوێنی گۆڕەکان‬ ‫‪52‬‬ ‫لەگەڵ کۆکردنەوە‪ ،‬خەزنکردنیکردن و ناسینەوەی روفاتی مردووان‪.‬‬ ‫لە درێژەی ئەمانەشدا‪ ،‬لە حاڵەتی کۆمەڵکوژی پویبلۆ بێلۆ کۆڵۆمبیادا‪،‬‬ ‫دادگای نێو‪-‬ئەمەریکی پێشنیازی کرد کە دەبێت دەوڵەت تکا لە خەڵک‬ ‫بکات هەر زنیارییەک پێشکەش بکەن کە دەشێت هاوکاری ناسینەوەی‬ ‫قوربانییەکان بکات‪ 54.‬پڕبایەخی شیکارکردنی دی ئێن ئێی وەک‬ ‫ئامڕازێکی سەرەکی ناسینەوە دانی پێدانرا (بنەماکانی پاریس ‪،ICMP‬‬ ‫‪55‬‬ ‫بنەمای ‪.)6‬‬

‫‪53‬‬

‫یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی باو (عورفی) ئەوە دەخاتەڕوو کە الیەنەکانی‬ ‫ملمالنێکە (ئیدی نێودەوڵەتی بن یاخود نانێودەوڵەتی) دەبێت لە کاتی‬ ‫داواکردندا روفاتی مردووان بگەڕێننەوە (بڕگەی ‪ 114‬لە یاسای‬ ‫‪ .)CIHL‬سەرباری ئەمەش‪ ،‬پێوسیتە هەر الیەنێکی ملمالنێکە هەموو‬ ‫ڕێکارە کردەنییەکان بخەنەگەڕ سەبارەت بە کەسە بێسەروشوێنەکان لە‬ ‫ئەنجامی پێکدادانی چەکداری و پێوستیشە هەر زانیارییەک کە لەسەر‬ ‫چارەنوسیان لەالیەنە بیدەن بە ئەندامانی خێزانەکانیان (بڕگەی ‪ 117‬لە‬ ‫یاسای ‪.)CIHL‬‬ ‫یاسای ‪ ICRC‬بەم شێوەیە درێژە بەم پێگەیە دەدات‪‘ :‬هەر کاتێک‬ ‫چارەنووسی کەسێکی ونبوو وەک مردوو دەستنیشانکرا‪ ،‬پێویستە‬ ‫هەموو ئامڕازەکانی بەردەست بخرێنە کار بۆ دڵنیابوونەوە لە پاراستنی‬

‫تەرمەکە و هەر کاریگەرییەکی کەسیی’ (یاسای نموونەی لەسەر‬ ‫بێسەروشوێنبوون‪ ،‬بڕگەی ‪ .)19‬بڕگەکانی یاساکە کردەی داواکراوی‬ ‫ناشتن‪ ،‬گۆڕهەڵدانەوە و یادکردنەوە دەگرێتەوە هەروەها چۆن مامەڵە‬ ‫لەگەڵ پاشماوەی نەناسراوی تەرمەکان بکرێت‪ ،‬لەم ڕووە یاساکە داوا‬ ‫دەکات کە تۆمارەکان بپارێزرێن‪ ،‬هەوڵەکانی ناسینەوە بەردەوام بن و‬ ‫زانیاری بە خێزانەکان بدرێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمانەشدا‪ ،‬ناسینەوەی تەرمەکان الیەنێکی زۆر گرنگ لە لێکۆڵینەوەکان‬ ‫و بەدیهێنانی مافەکان پێکدەهێنێت‪ ،‬بەشێوەیەکی باو وەک ئامڕازێکی ئەرک‬ ‫ڕەچاوکراوە‪ 56.‬ناسینەوەی روفاتی مردووان‪ ،‬پێشمەرجێکە بۆ گەڕاندنەوەی‬ ‫پاشماوەکان بۆ خێزانەکان بۆ کارئاسانیکردن لە کردەکانی یادکردنەوەکان و بۆ‬ ‫‪57‬‬ ‫ئەوەش کە خێزانەکان بتوانن بەڵگەنامەی گیانلەدەستدان وەربگرن‪.‬‬ ‫داواکارییەکانی سەر شوێنی کارکردن‪:‬‬ ‫هەڵگرتن‪ ،‬تۆمارکردن و بایەخپێدان بە روفاتی مردووان و بەڵگەی پەیوەستدار‬ ‫دەبێت تەبا بن لەگەڵ ئەو بڕگە یاساییانەی لە بەشی لێکۆڵینەوەدا خرانەڕوو‪.‬‬ ‫هەوڵەکانی دەرەوەی شوێنی کارکردن‪:‬‬ ‫پشکنینی پاش گیانلەدەستدان‪ 58‬و بەڵگەی پەیوەستدار لە مردووخانەدا جێبەجێ‬ ‫دەکرێن‪ .‬ئەم کارە‪ ،‬وەک باوە‪ ،‬پێویستی بە پالندانانی تایبەت و تەرخانکردنی‬ ‫کەرەستە و سەرچاوەی سەربار هەیە‪ .‬سەرباری ئەوانەش‪ ،‬ئەمانەی خوارەوە‬ ‫داواکراون‪:‬‬ ‫ •درێژەپێدانی زنجیرەیەکی ڕوون لە بایەخپێدان بۆ پرۆسەکانی ناسینەوە و‬ ‫بەرپرسیاریەتی؛‬ ‫ •ئاسانکاری کردن بۆ خەزنکردنیکردن و پاراستنی روفاتی مردووان؛ و‪.‬‬ ‫ •توانای خێزانەکان بۆ سەردانکردنی مردووخانەکان بۆ ناسینەوەی یاخود‬ ‫بینینی بەڵگەی پەیوەستدار‪.‬‬ ‫کۆکردنەوەی داتا و زانیاری لەسەر ونبووان بە زانیاری لەسەر خێزانیشەوە‬ ‫نموونەی دی ئێن ئێی پێویستە بۆ دەستکەوتنی زانیاری بۆ کارئاسانی ناسینەوەی‬ ‫قوربانییەکان‪ .‬پێویستە داتاکان بە شێوازێکی هەستیار کۆبکرێنەوە کە مافی‬ ‫ڕزگاربووان و مردووان دەپارێزێت‪ .‬ئەم جۆرە کردارانەی پەیوەست بە‬ ‫زانیاری کەسیی‪ ،‬زانیاری بۆماوەیی و خەزنکردنیکردنی ئەم جۆرە زانیارییانە‬ ‫پێویستە بگونجێت لەگەڵ یاسا ناوخۆییەکانی کۆکردنەوەی زانیاری و دەشبێت لە‬ ‫بنەما نێودەوڵەتییەکان ئاگادار بن‪.‬‬

‫‪ 51‬قەسابخانەی ئەلمۆزۆتە و شوێنەکانی دیکە دژبە سلڤادۆر‪ ،‬حکومدان لەسەر شایستە و قەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرە ‪ c‬ژمارە‬ ‫‪25( 252‬ی تشرینی یەکەمی ‪ )2012‬پەرەگرافی ‪.334‬‬ ‫‪ 52‬ئەسالخانۆڤا و ئەوانی دیکە دژبە رووسیا‪ ،‬دادگاییکردن‪ ،‬ئەپڵیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە ‪ 2944/06‬و ‪18( 42509/10 ،332/08 ،50184/07 ،8300/07‬ی کانوونی دووەمی‬ ‫ ‬ ‫‪ )2012‬پەرەگرافی ‪.226‬‬ ‫‪ 53‬دەرکردن و پرۆسێسکردنی بەڵگەنامەی مردن پرسی سەرەکی بوو لە ڕێککەوتنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر ڕاگەیاندنی مردنی کەسانی ونبوو لەدوای جەنگی جیهانی دووەم‬ ‫(‪ )1939-1945‬کە هەتا ساڵی ‪ 1972‬بەرکاربوو‪ .‬یاسای مۆدێلی ‪ ICRC‬لەسەر ونبوون لە سەرنجەکانی تایبەت بە بڕگەی ‪ 4‬ئەوە ڕووندەکاتەوە کە ‘لە کاتی ڕوودانی مردندا‪ ،‬ئەوە‬ ‫ئەرکی ئیجبارییە کە بەڵگەنامەی مردن بەردەستبخرێت‪ ،‬کە بە ڕێز و شکۆوە مامەڵە لەگەڵ روفاتی مردووان بکرێت‪ ،‬هەروەها دەبێت تەرمەکە بۆ خێزان بگەڕێنرێتەوە یاخود زامنی‬ ‫ناشتنی بکرێت’ (الپەڕە ‪ )12‬هەروەها دەبێت الیەنی دەسەاڵتداری لێهاتوەوە کارەک ئەنجامبدات (الپەڕە ‪ .)44‬لەمەش زیاتر‪ ،‬بەڵگەنامەی مردن پێناسەکراوە لە لە بەڕێوەبردنی‬ ‫کۆمیتەی خاچی سووری نێودەوڵەتی سەبارەت بە جەستە مردوەکان لەپاش کارەسات‪ :‬مانوەڵی مەیدانی بۆ یەکەم الیەنی مامەڵەکەر‪ ،‬بۆ نموونە لە الپەڕە ‪30‬؛ هەروەها لە ئینتەرپول‪،‬‬ ‫ناسینەوەی قوربانیانی کارەسات لە ‪ 5.4‬قۆناغی ‪ :4‬ئاشتبوونەوە لە الپەڕە ‪.17‬‬ ‫‪ 54‬قەسابخانەی پیوبلۆ بێلۆ کۆڵۆمبیا‪ ،‬دادگاییکردن لەسەر شایستە وقەرەبۆکردنەوە وتێچوونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرە ‪ C‬ژمارە ‪31( 140‬ی کانوونی‬ ‫دووەمی ‪ )2006‬پەرەگرافی ‪.272‬‬ ‫‪ 55‬کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو (‪ ،)2019‬بنەماکانی پاریسی ‪ ،ICMP‬ڤێرژنی تێبینیەکان‪.ICMP.DG.468.1.W.doc ،‬‬ ‫‪ 56‬هەرچەندە رێنماییەکانی ئینەرپول بۆ ناسینەوەی قوربانیانی کارەسات رێبازێکی کاتیگۆریانەتر پێشنیاز دەکات لەڕێی ئەوەی کە دەڵێت‪ :‬قوربانیان مافی ئەوەیان هەیە کە بناسرێنەوە‬ ‫لەپاش مردنیان (بەشی ‪ ،B‬پاشکۆی ‪ ،2‬الپەڕەی سپی‪)DVI-‬‬ ‫‪ 57‬حاڵەتێکی ناوازە بریتییە لە یاسی ئەرجەنتین ژمارە ‪ 14،321‬بەرواری ‪11‬ی ئایاری ‪ 1994‬کە پۆڵێنێک بۆ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێیانە دەکاتەوە وەک هاوتایەکی یاسایی‬ ‫بەرامبەر بە مردنێک لەپرۆسە مەدەنییەکاندا‪ .‬یاسایکە ڕێگە بە خێزانکان دەدات وەسیەتنامە دەربهێنن‪ ،‬مامەڵە بە سەروەت و سامان و کاروباری میراتی کەسە بێسەروشوێنبووەکەوە‬ ‫بکەن‪ ،‬بەاڵم پرسی ئەگەری ‘سەرلەنوێ دەرکەوتنەوە’ی کەسەکە بەکراوەیی ماوەتەوە‪ .‬ئەم جۆرە ڕاگەیاندنە لە ناوەڕۆدا تێوەگالن و بەرپرسیارییەتی دەوڵەت دەناسێنێت بەرامبەر بە‬ ‫مردنی کەسەکە (کە لەمەدا جیاوازە لە بەڵگەنامی گیان لەدەستدان)‪.‬‬ ‫‪ 58‬بۆ نموونە‪ ،‬بەپێی ڕێنماییەکانی مینێسۆتا لەسەر شیکاری جەستە کە ڕێنمای لەسەر شیکاری جەستە دەڤاتەڕوو‪ ،‬پشکنینی دانسازی و شیکردنەوەی ئەنترۆپۆلۆژییانە لەسەر پاشماوەی‬ ‫ ‬ ‫الشەکان‪ ،‬هەروەک لە ڕێنماییەکانی ‪ E‬دا لە الپەڕە ‪ 49-51‬هەروەها لە هاوپێچەکانی ‪ 1-5‬دا هاتووە‪ ،‬الپەڕە ‪ .57-58‬دەکرێت ئەمانە لە مردووخانەی پارێزراو و کاتییدا ڕووبدات‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫داخوازییەکی دیکەی دەرەوەی شوێنی کار بۆ ئاسانکاریکردن لە ناسینەوەی‬ ‫قوربانیدا بریتییە لە سیستمێکی بەڕێوەبردنی داتا کە تەبا بێت لەگەڵ هەموو‬ ‫الیەنەکانی پرۆسەی کۆکردنەوە و شیکردنەوەی داتا‪ .‬ئەمەش النی کەمی‬ ‫ئەمانەی خوارەوە دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫ •تۆمارگەیەک لەسەر کەسە ونبووەکان و زانیاری پەیوەندار؛‬ ‫ •زانیاری سەبارەت بە نموونەی دی ئێن ئێی لە خێزانی کەسە ونبووەکان؛‬ ‫ •داتا لەسەر ئۆپەراسیۆنەکانی پزیشکی دادوەری ئارکیۆلۆژی و هەڵگرتنەوەی‬ ‫روفاتی مردووان و بەڵگەی پەیوەستدار؛‬ ‫ •پشکنینی ئەنترۆپۆلۆژییانە و تۆماری کەیسەکان؛‬ ‫ •پرۆسەکانی تاقیگەی دی ئێن ئێی؛‬ ‫ •بانکی زانیاری پرۆفایلی دی ئێن ئێی؛ هەروەها‬ ‫ •بەیەکگەیاندنەوەی دی ئێن ئێی‪.‬‬ ‫پێویست ناکات توانای پرۆسێسکردنی دی ئێن ئێی لەناو واڵتەکەدا بوونی‬ ‫هەبێت چونکە دەکرێت لەڕێگەی ڕێکخراوەکانی الیەنی سێهەمەوە دەستەبەر‬ ‫بکرێت کە دەتوانن لەسەر ئاستێکی بەرفراوان هاوکاری تاقیکردنەوەی دی ئێن‬ ‫ئێی فەراهەم بکەن‪.‬‬ ‫ستراتیژی پەیوەندیکردن کارئاسانی دەکات بۆ‪:‬‬ ‫ •ڕوونکردنەوەی پرۆسەکان و خشتەی کاری ناسینەوە و پرۆسێسکردنی داتا‬ ‫بۆ ئەندامانی خێزان و هەموو جڤاتەکە بۆ بەدیهێنانی قبوڵکردن؛‬ ‫ •درێژەدان بە پێدانی زانیاری بە خێزانەکان سەبارەت بە بڕیارەکان پەیوەست‬ ‫بە پشکنینەکانی پاش مردن‪ ،‬هەروەها ئەنجامەکانی هەر پشکنینێکی لەم‬ ‫جۆرە‪ .‬ئەمەش دەبێت زانیاری لەسەر پشتگیری خێزان و بژاردەکانی‬ ‫ڕەوانەکردن بۆ الی الیەنی پەیوەنددار بگرێتەوە؛‬ ‫ •پەیوەندیکردنی کاریگەر لەگەڵ ئەو ئاژانسانەی کە دەشێت زانیاری‬ ‫تەواوکاریان لەال بێت یاخود دەتوانن بەردەستی بخەن؛‬ ‫ •پەیوەدنیکردنی کاریگەر لەگەڵ ئەو میدیا و ڕاگەیاندنانەی کە ڕێز لە‬ ‫مافەکانی ژیانی تایبەتی خێزان زیان لێکەوتووەکان دەگرێت‪ ،‬هەستیاریی‬ ‫خێزانکان ڕەچاو دەکەن هەروەها مافی زانینی ئەنجامەکان بەرلەوەی بدرن‬ ‫بە ڕاگەیاندنەکان‪.‬‬ ‫دەرئەنجامە شیاوەکانی هەوڵەکانی ناسینەوە‬ ‫(‪ )1‬ناسینەوەی ئەرێنیی‪ :‬دڵنیابوونەوە لەوەی لەکوێدا تەبابوون هەیە لە نێوان‬ ‫داتای کەسێکی ونبوو بەرلە مردن و پاش مردنەکەی‪ ،‬هەروەها هیچ‬ ‫ناچونیەکیەکیش لەئارادا نییە کە نەتوانرێت ڕوونبکرێتەوە‪.‬‬ ‫میتۆدەکانی ناسینەوە کە لەڕووی زانستییەوە متمانەپێکراون ئەمانە دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫پەنجەمۆر‪ ،‬پشکنینی دانسازیی‪ ،‬پرۆفایلێکی بایۆلۆژی لەڕێی پشکنینی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژی کە پاشماوەکان پێکەوەنراونەتەوە و هەروەها دەبێت‬ ‫شیکردنەوەی دی ئێن ئێی ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫هەریەک لە ناسینەوەی بینراوانە (بەناسینەوە لە وێنەشەوە)‪ ،‬وەسفکردنی‬ ‫کەسیی‪ ،‬تاتو‪ ،‬شتومەک و پۆشاک کە لە تەرمەکەوە دۆزراونەتەوە هەروەها‬ ‫دۆزینەوە پزیشکییەکان دەکرێت هاوکار بن لە ناسینەوە بەاڵم نابێت وەک تەنها‬ ‫‪59‬‬ ‫نیشاندەرێک ڕەچاو بکرێن‪.‬‬

‫کاتێک دڵنیابوونەوە لە ناسینەوە بەدیهێنرا‪ ،‬الیەنی شیاوی دەسەاڵتدار دەبێت‬ ‫بەڵگەنامی گیانلەدەستدان دەربکات‪.60‬‬ ‫(‪ )2‬کاتێک دڵنیابوونەوە لە ناسینەوە بەدینەهاتووە‪ :‬کاتێک‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬بەڵگە‬ ‫پشتگیری دەرهاویشتنی گریمانەیەکی تایبەتی دەکات سەبارەت بە شوناسی‬ ‫روفاتی مردووان‪ ،‬یاخود کاتێک دەرئەنجامگیری ناکرێت سەبارەت بە‬ ‫ناسینەوەی روفاتی مردووان‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫دەبێت تۆمارێک بە چاالکی بهێڵرێتەوە بۆ ڕێگەدان بە ناسینەوە لە ئایندەدا و‬ ‫بەدوایدا ئاگادارکردنەوەی خزم و الیەنە پەیوەنددراەکان بە دەسەاڵتەکانی‬ ‫دەوڵەتیشەوە‪.‬‬ ‫ڕێکارەکانی پارێزگاریلێکردن و خەزنکردنیکردنی درێژ خایەن پێویستن بۆ‬ ‫پاراستنی سەالمەتی ئەگەری ناسینەوە لە ئایندەدا‪ .‬لەو شوێنانەش کە ڕێکارەکانی‬ ‫پارێزگاریلێکردن و خەزنکردنیکردن بەردەست نین یاخود شیاو نین‪ ،‬دەشێت‬ ‫پاشماوە نەناسراوەکانی تەرمەکان بنێژرێن لە گۆڕی نیشانەکراودا بەپێی‬ ‫کەلتوری خواستراو یاخود دابونەریتی ئاینی شیاوی مردووەکە‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫بۆ زامنکردنی ئەگەری ناسینەوەی تەرمەکە لە ئایندەدا‪ ،‬دەبێت لە هەر شوێنێک‬ ‫بشێت سوتانی تەرمەکە ئەنجام نەدرێت‪.‬‬ ‫دەبێت شوێنکەوتنی پاشماوەکان زامنبکرێت لەڕێ میتۆدەکانی وەک‪:‬‬ ‫ •دۆکیومێنتکرندن و نەخشەسازی شوێنەکە‪ ،‬بەلەخۆگرتنی نەخشەکێشانی‬ ‫جێگەی هەریەکە لە جەستەکان لە چوارجێوەی شوێنەکەدا؛‬ ‫ •ژمارەکردن و نیشانەپێوەکردن بە هەر جەستەیەک و کیس\تابووتێک‬ ‫بەئاماژەدان بە ژمارەی نموونەی دی ئێن ئێی و خەزنکردنیکردن؛‬ ‫ •بەکارهێنانی هێماکان بۆ نیشانەکردنی شوێنەکە؛‬ ‫ •خەزنکردنیی سەالمەتی زانیارییەکان بۆ دڵنیابوونەوە لە پارێزراوی‪.‬‬ ‫(‪ )3‬چەوتناسینەوە‪ :‬کاتێک هەڵە بوونی دەبێت لە گرێدانەوەی شوناس بە‬ ‫روفاتی مردووان‪ .‬چەوتناسینەوەی لەم جەشبە کاریگەری کوشندەی دەبێت‬ ‫لەسەر دوو تاقم لە دوو خێزانی پەیوەستدارەوە هەروەها لەسەر لێکۆڵینەوەکەش‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی هەڵەی لەم جەشنە دەبێت ببێتە هاندەر بۆ پەیوەندیکردن بە خێزان و‬ ‫پشتگیریکردن و هەروەها هەڵسان بە کردارێکی ڕاستکەرەوە بەپێی ڕێکارە‬ ‫ستاندەرەکانی کارکردن‪.‬‬ ‫مافەکانی خێزان لە حاڵەتی نەناسینەوەدا‬ ‫لە حاڵەتی نەناسینەوەدا‪ ،‬دەشێت ئەندامانی رزگاربووی خێزانکە پێویستیان بە‬ ‫هەندێک بەڵگە هەبێت بۆ سەلماندنی نەمانی کەسە نزیکەکانیان تا توانای‬ ‫ئەوەیان هەبێت داوای مافەکانی دیکە بکەن بۆ ڕایکردنی فرۆشتنی ماڵ و‬ ‫موڵک‪ ،‬میراتی‪ ،‬سەرلەنوێ هاوسەرگیریکردن و هتد‪ .‬دەبێت پلەوپایە یاخود‬ ‫بەڵگەنامەی نەمان دەربکرێت بۆ پاراستنی مافەکانی خێزانەکان‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫‪ 59‬بروانە میتۆدەکانی ناسینەوە (سەرەکی و الوەکی) وەک بەشێک لە رێبەری ئەینتەرپول بۆ ناسینەوەی قوربانیانی کارەسات لە الپەرە ‪ .18‬رێنماییەکانی ناسینەوەی قوربانیانی کارەسات‬ ‫لەالیەن ئینتەرپولەوە؛ پاشکۆی ‪12‬ی میتۆدەکانی ناسینەوە و پرۆتۆکۆلی مینیسۆتا‪ ،‬بەشی ‪ E‬سەبارەت بە ناسینەوەی الشەی مردوو‪ ،‬الپەڕە ‪24-21‬‬ ‫‪ 60‬یاسای مۆدیل لەسەر ونبووان ‪ICRC2‬ی ‪ 60‬بۆ نمونە بڕوانە بڕوانامەی مردن لە پاشکۆی‪.‬‬ ‫‪ 61‬بروانە پرۆتۆکۆلی مینێسۆتا‪ ،‬بەشی ئی سەبارەت بە ناسینەوەی الشەی مردووان‪ ،‬الپەڕە ‪.24‬‬ ‫‪ 62‬ئەم جۆرە ناشتنەی ڕوفاتی بێخاوەن و نەناسێنراو بە شیاو ڕەچاودەکرێت لەالیەن ڕاگەیەندراوی مایتیلینی سەبارەت بە مامەڵەکردنی شکۆدارانە لەگەڵ کەسانی مردوو و ونبوو و‬ ‫خێزانەکانیان وەک دەرئەنجامێکی گەشتەکانی کۆچبەران‬ ‫‪ 63‬بەپێی یاسای نێودەڵەتی پێگەی یاسایی کەسی ونبوو یاخود بێسەروشوێنکراو و خزمەکانیان لەالیەن ‪ CED 63‬هاوشێوەی ڕێکنەخراوە لە بڕگەی ‪‘ )6( 24‬بەبێ بڕیاری پێشوەخت‬ ‫لەسەر ئەرکی ناچاری درێژەدان بە لێکۆڵینەوەکە هەتا چارەنوسی کەسە ونبووەکە ڕووندەکرێتەوە‪ ،‬هەر الیەنێکی دەوڵەت دەبێت بە کاری شیاو هەڵبسن سەبارەت بە دۆخی یاسایی‬ ‫کەسە بێسەروشوێنەکان کە چارەنوسیان ڕوون نەکراوەتەوە و خزمەکانیان ناناسرێن‪ ،‬کارەکان دەبێت بوارەکانی چاودێری کۆمەاڵیەتی‪ ،‬پرسە داراییەکان‪ ،‬یاسای خێزان و مافەکانی‬ ‫موڵکایەتی بگرێتەوە‪’.‬‬

‫‪13‬‬

‫‪ .E‬هێنانەوەی روفاتی مردووەکان‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫ماددەی ‪ )3(24‬ی ‪ CED‬پابەندبوون بە هێنانەوەی رووفاتی مردووان‬ ‫کە دیارنەماون بۆ خێزانەکانیان دووپات دەکاتەوە؛ لەگەڵ ماددەی ‪15‬‬ ‫کەداوا دەکات لە دەوڵەتان تا هاوکاری و یارمەتی پێشکەش بکەن‬ ‫بەیەکدی لە هەوڵەکانی گەڕان و هێنانەوەدا‪.‬‬ ‫بنەمای ‪)4(2‬ی بنەماکانی رێبەری کردن ساڵی ‪ 2019‬دەڵێت کە‬ ‫“هێنانەوەی [روفاتی مردووان] دەبێت بەشداری ئامراز و رێکارە‬ ‫پێویستەکانی تیادابێت بۆ دڵنیاکردنەوە لە ناشتنی بەشکۆی ساز لەگەڵ‬ ‫خواستەکان و نەریتە کەلتوریەکانی خێزانەکان و جڤاتەکانیان‪ ’.‬ئەمەش‬ ‫گرتنەئەستۆی تێچونەکانی تیدایە بۆ گوێزانەوەی روفاتی مردووان لە‬ ‫سنوورەکانەوە‪.‬‬ ‫فیقهی دادگای مافەکانی مرۆڤی ناوخۆی ئەمەریکا دەڵێت کە ‘کاتێک‬ ‫روفاتی مردووان دۆزرانەوە و ناسرانەوە‪ ،‬دەوڵەت دەبێت‬ ‫بیانگەڕێنێتەوە بۆ کەسوکاری یەکەمیان کاتێک لەرووی جینیەوە‬ ‫پەیوەندیەکەیان پشتراست کرایەوە بۆ ئەوەی رێزیان لێ بگیرێت بەپێی‬ ‫عەقیدەی خۆیان‪ .‬دەوڵەت هەروەها دەبێت تێچوونەکانی ناشتن لەئەستۆ‬ ‫‪64‬‬ ‫بگرێت بەرێکەوتن لەگەڵ کەسوکاری یەکەمی قوربانیەکان‪’.‬‬ ‫هیچ هێنانەوەی روفاتی مردووان و ناشتنیان لە شوێنی تایبەتنەکراودا‬ ‫پێشێلکردنی مافی خێزانەکان ژیانی تایەبتیان نیە؛ تەداخولکردن بەتەنها‬ ‫رێگەپێدراوە کاتێک بەپێی یاسا دەبێت و بەدوای ئامانجی یاساییەوەیە‬ ‫(هەروەک سەالمەتی گشتی و رێگەگرتن لە فەوزا یاخود مافەکان و‬ ‫‪65‬‬ ‫ئازادیەکانی ئەوانی دیکە) و پێویستیشە لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراتیدا‪.‬‬ ‫لە یاسای مرۆیی نێودەوڵەتیدا‪‘ ،‬هێنانەوەی روفاتی مردووان لەسەر‬ ‫داوای الیەنێک یاخود کەسوکاری یەکەمی قوربانیەکە پیادەدەکرێت‬ ‫وەک ئاماژەیەک بۆ رێزگرتن لە ژیانی خێزانەکە و لەبەرچاوگرتنی‬ ‫مافەکانی کەسانی رزگاربوو لە شەڕی چەکداری نێودەوڵەتی و‬ ‫ناوخۆیدا’ (‪ ،CIHL‬یاسای ‪.)114‬‬ ‫یاسای مۆدێلی کۆمیتەی خاچی سووری نێودەوڵەتی ‪ ICRC‬سەبارەت‬ ‫بە ونبووان ماددەی ‪ )4(21‬ئەوە دەسەپێنێت کە ‘[روفاتی مردووان و‬ ‫کاریەگەریە کەسیەکانیان دەبێت بگەڕێنرێتەوە بۆ خێزانەکانیان’‪.‬‬

‫لەگەڵ تەواوکردنی پرۆسەکانی لێکۆڵینەوە و ناسینەوە و دادپەروەری‪ ،‬دەبێت‬ ‫روفاتی مردووان و بەشەکانی جەستەیان و ئەوەی کە هەیانە بگەڕێنرێتەوە بۆ‬ ‫ئەندامانی خێزانەکەیان و رێگەیان پێ بدەن تاوەکو مردوەکەیان بنێژن بەپێی‬ ‫باوەڕەکانی خۆیان‪.‬‬

‫کەی ناسینەوە و هێنانەوەی رووفاتی مردووان مومکینە‪:‬‬ ‫ •لە پاش تاقیکردنەوەی پاش مردن‪ ،‬جێماوەکان دەبێت بگەڕێنڕیەنوە بۆ‬ ‫خێزانەکانیان بەزووترین کاتی مومکین‪.‬‬ ‫ •پرۆسەی گەڕانەوەی رووفاتی مردووان دەبێت جێبەجێ بکرێت و بەدوایدا‬ ‫بێت‪ .‬دەبێت ستراتیژیەکی پەیوەندیکردنی شیاو و پێشکەشکردن و گەڕانەوە‬ ‫بۆ سەرچاوەکانی یارمەتیدانی خێزانە کۆستکەوتوەکان و جڤاتەکانی تێدابێت‪.‬‬ ‫کاتێک کە الشەیەک ناسرایەوە بەاڵم لەالیەن ئەدامێکی خێزانەکەوە‬ ‫خاوەنداری نەکرا‪:‬‬ ‫ •دەکرێت جێماوەکان و هەموو تۆمارەکانی پەیوەست بە مرۆڤەکانەوە‬ ‫بپارێزرێن و خەزن بکرێن؛ یاخود‬ ‫ •دەکرێت رووفاتی مردووان لە گۆڕی دیاریکراودا بنێژرێن بەپێی نەریتە‬ ‫کەلتوری یاخود ئاینیە شیاوەکانی مردووان و تۆمارە پەیوەندارەکان دەکرێت‬ ‫خەزن بکرێن‪.‬‬ ‫بژاردەی پەسەندکراو هەرچیەک بێت‪ ،‬پالنەکان دەبێت دەستەبەرکردنی‬ ‫خەزنکردنی ماوەدرێژ و دیاریکراو یاخود ناشتنی الشە مردووەکان لەخۆ‬ ‫بگرێت‪ .‬پالنەکان دەبێت لەڕووی کەلتوریەوە شیاو بن و ئەبێت شوێنی ناشتنەکە‬ ‫لەبارچاوبگیرێت وەک جێگایەکی گرنگ و یادکردن بۆ خێزان و جڤاتەکان‪.‬‬ ‫پراکتیزە زیادەکان کێشەی خاوەندارێتی زەوی و بارودۆخی خاکەکە و بەرزی‬ ‫ئاوی ژێرزەوی لەناوچەی دیارکراودا لەخۆ بگرێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە الشە نەناسراوەکان (بڕوانە سەرەوە‪ ،‬بەشی ‪ D‬سەبارەت بە‬ ‫ناسینەوە) و بۆ بەتوانکردن لە راستکردنەوەی هەڵەی ناسینەوە و هێنانەوەی‬ ‫رووفاتی مردووان‪ ،‬ناسینەوەی شوێن دەبێت دڵنیابکرێتەوە لەڕێی میتۆدی وەک‪:‬‬ ‫ •بەدۆکیومێنت کردن و نەخشەدانان بۆ شوێنەکە تیایدا نەخشەدانان بۆ جێگەی‬ ‫الشەی تاک لە شوێنەکەدا‬ ‫ •ژمارەپێدان و پێکەوەلکانی ژمارە بە هەر الشەیەک و کفنێکەوە وخەزنی‬ ‫نمونەی دی ئێن ئەی؛‬ ‫ •بەکارهێنانی نیشانە بۆ دیاریکردنی شوێنەکە؛ و‬ ‫ •خەزنی سەالمەتی زانیاریەکان بۆ دڵنیا بوونەوە لە ئاسایشی‪.‬‬ ‫نابێت بسووتێنرێن‪.‬‬ ‫بەشەکانی الشە و بەڵگە‬ ‫ڕێگا شیاوەکان لەرووی کەلتوریەوە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو شتە کەسیانەی‬ ‫کە کەس لەخۆی نەگرتوون و بەشەکانی الشەکە کە نەناسراونەتەوە یاخود کەس‬ ‫‪66‬‬ ‫لەخۆی نەگرتوە دەبێت رێکەوتنی لەسەر بکرێت لەگەڵ جڤاتە بەرکەوتوەکاندا‪.‬‬ ‫رەنگە ئەمەش بەیادهێنانەوە و پیشاندانە هەستیارەکان و ناشتن و دەستنیشان‬ ‫کردنی ناوچەکانی یادهێنانەوە یاخود ئەو تابووتەی کە جێماوەکانی تیادایە‪.‬‬

‫‪ 64‬قەسابخانەی پیوبلۆ بێلۆ لە کۆڵۆمبیا‪ ،‬حکومدان لەسەر شایستەکان و قەرەبۆکردنەوە و تێچونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆیی ئەمەریکی بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرە ‪ C‬ژمارە ‪31( 140‬ی‬ ‫کانوونی دووەم ‪ )2006‬پەرەگرافی ‪.273‬‬ ‫‪ 65‬سابانچیاڤا و ئەوانی دیکە دژبە رووسیا‪ ،‬دادگایی‪ ،‬ئەپڵیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە ‪6( 38450/05‬ی حوزەیرانی ‪ )2013‬پارەگرافی ‪.117-134‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 66‬رێبەری ئینتەرپول بۆ ناسینەوەی قوربانی کارەسات‪ ،‬پاشکۆی ‪ :17‬رۆل و بەرپرسیارێتی ئەنسرۆپۆلیژستی پزیشکی دادوەری بۆ ‪ DVI‬پێشنیازی ‘ پێداچوونەوەیەکی‬ ‫ ‬ ‫ئەنسرۆپۆلۆژیستیکی پزیشکی دادوەری کۆتایی دەکات و پشکنینی جێماوە فیزیکیەکان لە رووداوەکاندا لەگەڵ جێماوە بەشبەش بووەکان و یاخود دیاریکراوەکان‪ .‬بەر لە پێدانەوەی‬ ‫جێماوەکان بە خزمانی یەکەمی قوربانیەکان‪ ،‬کۆتا پێداچوونەوەی ئەنسرۆپۆلۆژجیکی بەشێکی دڵنیایی کواڵیتی کۆنتڕۆڵ و پەسەندکراو زیاددەکات کە خزمەتی پاراستنی ئاستێکی‬ ‫بەرزی متمانە دەکات لەگەڵ خێزانەکانی قوربانیان’ (لە الپەڕە ‪3‬دا)‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫‪ .F‬دادپەروەری‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫‪ .a‬دەستەبەرکردنی زانیاری‪:‬‬ ‫ماف بۆ راستی لە ماددەی ‪ 32‬و ‪33‬ی پرۆتۆکۆلی زیادەکراوی ‪I‬ی‬ ‫رێکەوتنەکانی جنێڤدایە کە کراوە بە رێکەوتنی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫(دیباجەی ‪ CED‬و ماددەی ‪ ،))2(24‬فیقه و بەروونی لە یاسا‬ ‫نەرمەکاندایە کە پابەندبوون ناسەپێنێت‪ .‬مافەکە پێویستی قوربانیان و‬ ‫خێزانەکان و کۆمەڵگاکان لەخۆدەگرێت بۆ زانینی راستی لەبارەی‬ ‫رووداوەکانی رابردوو و پێکەوە لەگەڵ ئەو بارودۆخانە و هۆیانەی کە‬ ‫بەرەو ئەنجامدانی تاوانەکانی بردوە (بنەماکانی ئۆرێنتڵئیچەر‪ ،‬بنەمای‬ ‫‪ .)2‬لە کەیسی مردندا یاخود دیارنەمانی بەزۆردا‪ ،‬ماف بۆ راستی‬ ‫مافی خێزانەکان لەخۆدەگرێت بۆ زانینی چارەنووس و شوێنی کەسە‬ ‫خۆشەویستەکانیان‪ .‬زانین و مەعریفەی کۆمەاڵیەتی بەهەمان شێوە‬ ‫داوای ئەرکێک دەکات لەسەر دەوڵەت بۆ پاراستنی یادگەی‬ ‫دەستەجەمعی رووداوەکان (بنەماکانی ئۆرێنتلیچەر‪ ،‬بنەمای ‪.)3‬‬ ‫‪ .b‬چارەسەرەکان‪:‬‬ ‫یاسای نێودەوڵەتی بۆ قوربانیان و خێزانەکانیان دەستەبەری ژمارەیەک‬ ‫لە چارەسەر دەکات لەڕێێ بنەما و رێبەریە سەرەکیەکان ساڵی ‪2005‬‬ ‫و ‪( CED‬لە ماددەی ‪ ))4(24‬و ‪ ))5(24‬دا‪:‬‬ ‫ •قەرەبۆکردنەوە؛‬ ‫ •ژیاننەوە؛‬ ‫ •‪Rehabilitation‬؛‬ ‫ •رازیکردن (تیایدا دڵنیاکردنەوە لە راستیەکان و یاخود گەڕان و‬ ‫دۆزینەوە و ناسینەوە و ناشتن) و؛‬ ‫ •گارانتیکردنی دووبارەنەبوونەوە (لەڕێی بۆنمونە یاساکانی‬ ‫هەڵسوکەوت و خوێندن و راهێنان)‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫ئەمە دەربڕاوە لە کەیسی قەسابخانەکەی ماپیریپاندا‪’:‬لە کاتی‬ ‫پرۆسەکانی لێکۆڵینەوە و دادوەریدا قوربانیانی پێشێلکردنی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ یاخود خزمانی یەکەمیان دەبێت دەرفەتییان هەبێت بۆ‬ ‫بەشداریکردن و گوێ لێگرتن‪ ،‬هەردووک پەیوەست بە‬ ‫روونکردنەوەی راستیەکان و سزادانی ئەو کەسانەی بەرپرسبوون لێی‬ ‫‪71‬‬ ‫و لە داواکردنی قەرەبۆی دادپەروەرانەدا’‪.‬‬ ‫‪ .c‬قەدەغەکردن و سزادان یاخود رادەستکردنەوە‪:‬‬ ‫جێنۆساید و پێشێلکردنی جدی رێکەوتنەکانی جنێڤ و ئەشکەنجەدان و‬ ‫دیارنەمانی بەزۆر قەدەغەکراون لەالیەن رێکەوتنەکانەوە وداوا لە‬ ‫الیەنەکانی دەوڵەت دەکرێت تاوەکو یاسای ناوخۆیی بۆ دەستەبەرکردنی‬ ‫سزای کاریگەردەربکەن کاتێک پێشێلکاری روودەدات (بڕوانە‬ ‫رێکەوتننامەی جێنۆساید ماددەی ‪5‬؛ ماددەی ‪49‬ی ‪GC I‬؛ ماددەی‬ ‫‪50‬ی ‪GC II‬؛ ماددەی ‪129‬ی ‪GC II‬؛ ماددەی ‪146‬ی ‪GC IV‬؛‬ ‫ماددەکانی ‪ 2‬و ‪4‬ی ‪UNCAT‬؛ ماددەی ‪6‬ی ‪CED‬؛ ماددەی ‪6‬ی‬ ‫‪ ICCPR‬پەیوەست بە جینۆسایدەوە)‪ .‬بەدوای بێبەشکردن لەژیان‪،‬‬ ‫ئەرکی لێکۆڵینەوە ‘ناسینەوە و گەر شیاوبێت سزادانی ئەوانەیە کە‬ ‫بەرپرسن لێی’‪ 72‬بنەما رێبەریکەرەکانی ‪ CED‬ئەوە دیاری دەکەن کە‬ ‫‘گەڕان بەدوای کەسی دیارنەماو و لێکۆڵینەوە لەو کەسانەی کە‬ ‫بەرپرسن لەتاوانی دیارنەمانەکە دەبێت هاوبەشانە سەپێنرابێت’ (بنەمای‬ ‫‪.))1(13‬‬ ‫رێکەوتننامەکانی جنێڤ داوادەکەن لە الیەنەکانی دەوڵەت بۆئەوەی‬ ‫بەشێوەیەکی چاالک بگەڕێن بۆ تاوانکاران تاوەکو بیاندەن بەدادگا‬ ‫(ماددەی ‪49‬ی ‪GC I‬؛ ماددەی ‪50‬ی‪GCII‬؛ ماددەی ‪129‬ی ‪GC III‬؛‬ ‫ماددەی ‪146‬ی ‪.)GC IV‬‬ ‫‪ .d‬راگەیاندن‪:‬‬ ‫ئەنجامەکانی هەر لێکۆڵینەوەیەک دەبێت بەتەواوی رابگەیەنرێت بەپێی‬ ‫مافەکانی چارەسەری قوربانیان و چاوەڕوانلێکردنە دادپەروەرەکانی‬ ‫کۆمەڵگەیەکی دیمۆکراتی و وەک رێوشوێنێک بۆ بەهێزکردنی رێز بۆ‬ ‫‪73‬‬ ‫سەروەری یاسا‪.‬‬

‫لە چوون بەدوای چارەسەردا‪ ،69‬قوربانیان مافیان هەیە بۆ‪:‬‬ ‫ •بەدەستراگەیشتنی یەکسان و کاریگەر بە دادپەروەریدا؛‬ ‫ •قەرەبۆکردنەوەی تەواو وکاریگەر و خێرا بۆ ئەو زیانەی‬ ‫بەرکەوتوە‪ ،‬تیایدا بایەخدان لەرووی دەروونیەوە بە کەسی یەکەمی‬ ‫قوربانی‪70‬؛ و‬ ‫ •بەدەستراگەشتنی زانیاری پەیوەندار سەبارەت بە پێشێلکاری‬ ‫ومیکانیزمەکانی قەرەبۆکردنەوە‪.‬‬

‫ ‬

‫‪67‬‬

‫‪ 68‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫‪69‬‬ ‫‪70‬‬

‫ ‬

‫‪71‬‬

‫ ‬

‫‪72‬‬

‫ ‬

‫‪73‬‬

‫دۆزینەوە و لێکۆڵینەوە لەشوێنی گۆڕێکی بەکۆمەڵ رەنگە رووبدات لەناو سیاقی‬ ‫بەرفراوانی بەرباڵوی پێشلكردنەکانی مافەکانی مرۆڤ یاخود پێشێلکردنی‬ ‫یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی‪ .‬لەم چەشنە بارودۆخانەدا پێویستیە دادپەروەرەکانی‬ ‫تاکەکان و جڤاتەکان و دەوڵەتەکان و جڤاتی نێودەوڵەتی دەکرێت هەردووک‬ ‫خێرا و ناکۆکیش بێت‪ .‬دەکرێت پێویستی بۆ و یاخود ماف بۆ چارەکردن و‬ ‫چاکبوونەوەی دەستەجەمعی و بەرپرسیارێتی و پێکەوەبوون و متمانە و‬ ‫ئاشتبوونەوەی کۆمەاڵیەتی تێدابێت‪.‬‬

‫بۆ بڕیارە سەرەتاییەکان بڕوانە ڤێالسکیز رۆدرێگیوز دژەبە هۆندوراس‪ ،‬دادگایی لەسەر شایستەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆیی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرەکانی ‪ C‬ژمارە ‪29( 4‬ی‬ ‫تەمموزی ‪ ،)1988‬پەرەگرافی ‪ .177‬ماف بۆ زانینی راستی پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی دەستەاڵتدارهەیە بۆ پێشێلکاریەکانی مافەکانی مرۆڤ و ئەو سیاقە کۆمەاڵیەتی سیاسیانەیە کە‬ ‫بوونەتە هۆی ئەو پێشێلکاریانە؛ داوای مافی پیرۆزی بەشداریکردنی قوربانی دەکات لە پرۆسە و راگەیاندنی ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوە بۆ سوودگەیاندن بە کۆمەڵگە و تاک‪.‬‬ ‫وەک ئەوەی کە لە ‪ UNGA‬دا پێناسەکراوە‪ ،‬بنەما و رێبەریە سەرەکیەکان سەبارەت بە ماف بۆ چارەسەر و قەرەبۆکردنەوەی قوربانیانی پێشێلکردنی جدی یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ و پێشێلکردنی جدی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی‪ ،‬بنەماکانی ‪.19-23‬‬ ‫بنەما سەرەکیەکان‪ ،‬بنەمای ‪.11‬‬ ‫قەسابخانەی پیوبلۆ دژبە کۆڵۆمبیا‪ ،‬دادگایکردن لەسەر شایستەکان و قەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ ،‬دادگای ةاوخۆی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرە ‪ C‬ژمارە ‪31( 140‬ی‬ ‫کانوونی دووەمی ‪ )2006‬پەرەگرافی ‪.274‬‬ ‫قەسابخانەی ماپیریپان دژەبە کۆڵۆمبیا لەسەر شایستە و قەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆیی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرەی ‪ C‬ژمارە ‪15( 134‬ی ئەیلوولی‬ ‫‪ )2005‬پەرەگرافی ‪.219‬‬ ‫کوخاالسشڤیلی و ئەوانی دیکە دژبە جۆرجیا‪ ،‬دادگایکردن‪ ،‬ئەپڵیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە ‪2( 8938/07‬ی ئایاری ‪ )2020‬پەرەگرافی ‪ .129‬هەروەها بڕوانە قەسابخانەی پیوبلۆ بێلۆ‬ ‫دژبە کۆڵۆمبیا‪ ،‬دادگاییکردن لەسەر شایستە وقەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆی ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرە ‪ C‬ژمارە ‪31( 140‬ی کانوونی دووەمی ‪)2006‬‬ ‫پەرەگرافی ‪ 265-269‬لەسەر پابەندبوونی دەوڵەت بە لێکۆڵینەوە لە راستیەکانی کەیسێک و‪ ،‬گەر شیاوبێت‪ ،‬ناسینەوە و دادگاییکردن و سزادانی ئەوانەی کە بەرپرسن لێی‪.‬‬ ‫قەسابخانەی الس دۆس ئێرێس دژبە گواتیماال‪ ،‬دادگاییکردن لەسەر رەتکردنەوە سەرەتاییەکان و شایستەکان و قەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ IACtHR ،‬زنجیرە ‪ C‬ژمارە ‪24( 211‬ی‬ ‫تشرینی دووەمی ‪ )2009‬پەرەگرافی ‪ 256-264‬و ئەلمەسری دژبە کۆماری یۆگسالڤیای پێشووی مەسەدۆنیا‪ ،‬دادگاییکردنی گراند چامبەر‪ ،‬ئەپڵیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە‬ ‫‪13( 39630/09‬ی کانوونی یەکەمی ‪ )2012‬پەرەگرافی ‪ 192‬و ڕای پەسەندکردنی هاوبەشی داوەران توڵکێنس و سپێلمان و سیسیلیۆنس و کێلەر‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫(‪ )1‬فەراهەمکردنی زانیاری‪ :‬زانینی ئەوەی کە روودەدات لە ناو پرۆسەی‬ ‫لێکۆڵینەوەکەدا پێشمەرجێکە بۆ بەدیهێنانی پێداویستیەکانی دادپەروەری‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوە و دەرهێنانەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ لەرێی ئەو زانیاریانەی کە کەشفی‬ ‫دەکەن دەکرێت بەشداری بکات لە بەدەستهێنانی راستی و دەستنیشانکەری‬ ‫ئامانجەکانی دادپەروەری بێت لە ژمارەیەک ئاستدا‪.‬‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوە و بەدۆکیمێنتکردنی گۆڕی بەکۆمەڵ دەکرێت‬ ‫یارمەتیدەربن لە دەستەبەرکردنی‪:‬‬ ‫ •زانیاری سەبارەت بە رووداوەکان کە دەبنەهۆی پێشێلکردنی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ؛‬ ‫ •هێنانەوەی روفاتی مردووان بۆ مەبەستی یادکردنەوە و دەرکردنی بروانامەی‬ ‫مردن (یاخود هاوتای) بۆ پاراستنی ئابووری خێزانێک تیایدا پێویستیەکانی‬ ‫خوێندن و تەندروستیش؛‬ ‫ •ناسینەوەی قوربانیەکە و هەروەها رزگاربوەکەش و‬ ‫ •ناسینەوەی تاوانکاران‪.‬‬ ‫(‪ )2‬چارەسەریەکان‪ :‬لەم زانیاریە و دادپەروەریەکانی دیکە و مافەکانی‬ ‫قەرەبۆکردنەوە و داواکاریە یاساییەکان دەبێت سازبێت لەگەڵ‪:‬‬ ‫ •ئاسانکاری بکات بۆ قەرەبۆکردنەوە بە ناسینەوەی فەرمی وقەرەبۆکردنەوە و‬ ‫رازیبوون و یادکردنەوە؛‬ ‫ •داواکاری پێشکەشکردن بەپێی ئەحکامە ناوخۆیی و هەرێمی و یاخود‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ مافەکانی مرۆڤ و‬ ‫ •دادگاییکردنی تاوانباران پێشخات‪.‬‬

‫مافەکانی قوربانیان بۆ زانینی ئەوەی کە روویداوە و یادگەی دەستەجەمعی و‬ ‫پاڵپشتی بۆ سەروەری یاسا‪ .‬ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ دەبێت‬ ‫بۆ بواری گشتی راپۆرت بکرێت مەگەر ئەوە دادگایکردنی تاوانباران لە ئێستا‬ ‫و داهاتوودا بخاتە مەترسیەوە‪.‬‬

‫‪ .G‬یادکردنەوە‬ ‫رێسا نێودەوڵەتیەکان‬ ‫مافی ناشتنی ئەندامانی خێزان بەگشتی جێ بەجێ دەکرێت لەڕێی‬ ‫پاراستنی ژیانی تایبەتی و خێزانی‪ 75.‬شێوازی ناشتنی مردوو دەکرێت‬ ‫ئەدگارێکی سەرەکی بێت لە پراکتیزەی ئایینی وەک ئەوەی کە بەپێی‬ ‫ئەحکامەکانی مافی ئازادی لە بیرکردنەوە و ویژدان و ئایینییدا‬ ‫پارێزراوە‪ 76.‬لەگەڵ ئەوەشدا بیناکردنی شوێنی یادکردنەوەی‬ ‫کؤچکردوو دەکرێت بەشێک لە گارانتی پێکبهێنێت بۆ هەوڵەکانی‬ ‫دووبارەنەبوونەوە‪ 77.‬بنەماکانی ئۆرێنتلیچەر داوای ئەوە دەکات کە‬ ‫دەولەتان یادگەی دەستەجەمعی رووداوەکان بپارێزن (بنەماکانی‬ ‫‪78‬‬ ‫ئۆرێنتلیچەر‪ ،‬بنەمای ‪.)3‬‬ ‫یاسای ‪ CIHL 115‬دەڵێت کە ‘دەبێت کۆچکردوو بنێژرێت‬ ‫بەشێوازێکی بەڕێز و گۆڕەکانیان بپارێزرێت و بەشێوەیەکی شیاو‬ ‫ببرێت بەڕێوە’‪.‬‬ ‫گۆڕە بەکۆمەڵەکان دەکرێت ئەدگاری ئاڵۆز و یاخود جێگەی مشتومڕبن لە‬ ‫دیمەنی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و جوگرافیدا‪.‬‬

‫(‪ )3‬قەدەغەکردن و سزادان و رادەستکردنەوە‪ :‬لێکۆڵینەوە لە گۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫و لێکۆڵینەوە لەتاوان کە ئامانجی بەبەرسیارگرتنی تاوانبارانە دەبێت هاوبەشانە‬ ‫جێ بەجێ بکرێن و کەناڵی پەیوەندیکردن لەگەڵ دەستەاڵتی دادگاییکردن و‬ ‫داوەری شتێکی سەررەکیە‪.‬‬

‫کاتێک لێیان دەکۆڵرێتەوە و هەڵدەکۆڵدرێن هەردووک گۆڕی بەکۆمەڵی پێشوو و‬ ‫شوێنی نوێی ناشتن و یادکردنەوە رەنگە ببنە شوێنێک بۆ یادکردنەوەی تاک و‬ ‫دەستەجەمعی؛ دەربڕینی کەلتوری و ئایینی و پراکتیزەی سیاسی و ببنە بەشێک‬ ‫لە قەرەبۆکردنەوە‪.‬‬

‫بەهای تایبەتی لێکۆڵینەوەکانی گۆڕی بەکۆمەڵ بۆ پرۆسە داوەریەکان دەکرێت‬ ‫ئەمانەی تیادابێت‪:‬‬

‫لێرەوە گۆڕە بەکۆمەڵەکان دەکرێت ببنە سەرچاوەی‪:‬‬ ‫ •یادگەی مێژوویی پێشکەوتوو‬

‫ •جێکردنەوەی تۆماری شایەتەکان؛‬

‫ •بەشداری بکەن لە گووتاری نەتەوەیی سەبارەت بە رابردوو‬

‫ •ژمارەی مردووان‬

‫ •سیستمی پاڵپشتی دەروونی‪-‬کۆمەاڵیەتی‬

‫ •هۆ و شێواز و بەروار‪/‬کاتی مردن‬

‫ •کاربکەنەسەر سیاسەتی داهاتوو و یاخود‬

‫ •سێکس و تەمەن و رەگەزی قوربانیان‬

‫ •ئاسانکاری بکەن بۆ دۆخی سەرەکی کۆمەڵگەیەکی دادپەروەر‪.‬‬

‫ •شوناسی قوربانیان‬

‫گؤری بەکۆمەڵی هەڵکەنراو رەنگە پێویستی بە دانپێدانانی یاسای و پاراستنی‬ ‫وەک شوێنی یادکردنەوە بێت‪.‬‬

‫ •هەوڵەکانی شاردنەوەی تاوانەکە لەڕێی گواستنەوەی الشەکان لە گۆڕی‬ ‫سەرەکیەوە بۆ گۆری الوەکی و‬ ‫ •بەستەری بەڵگەکان بە تاوانبارانەوە‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫تەواوکردنی هەر پرۆسەیەکی لێکۆڵینەوە و دادگاییکردن نابێت بەخراپی‬ ‫کاربکاتە سەر بەردەوامی هەوڵەکانی لێکۆڵینەوە و پاراستنی گۆری بەکۆمەڵ‪.‬‬

‫ئەو شوێنی گۆڕە بەکۆمەاڵنەی کە ناتوانرێت لێکۆڵینەوەیان لەسەر بکرێت‬ ‫رەنگە ببنە شوێنێکی یادکردنەوە و دەبێت لەڕووی یاساییەوە دانیان پێدا بنرێت و‬ ‫بپارێزرێن تا ئەو ئاستی مومکین بۆ دڵنیاکردنەوە لە نەزاهەی بەڵگە ئەگەر‬ ‫شیمانەی لێکۆڵینەوەیەک دەرکەوێت لە داهاتوودا‪.‬‬

‫(‪ )4‬بۆ هەوڵەکانی دەوڵەت کە ئامانجی دادپەروەری و لێپرسراوێتیە‪،‬‬ ‫راپۆرتدانی سەربەخۆ و دەستەاڵتخوازانەی ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکە‪ ،‬وەک‬ ‫بەشێکی دانەبڕاو لە پرۆسەی لێکۆڵینەوە دەکرێت بەشداری بکات لە یاسادان بۆ‬ ‫ ‬

‫‪74‬‬

‫ ‬ ‫‪ 76‬‬ ‫‪77‬‬ ‫ ‬ ‫‪75‬‬

‫‪ 78‬‬

‫‪16‬‬

‫وەک ئەوەی لە ئەزموونی ‪ ICTY‬ەوە و کەیسی وەک دادوەر دژبە مالدیچ وەرگیراوە‪ ،‬دادگایکردن‪ 22( IT-09-02-11781 ،‬ی تشرینی دووەمی ‪ )2017‬و دادوەر دژبە کارادیچ‪،‬‬ ‫ڤێرژنی کورتکراوەی بواری گشتی ئەو بڕیارەی دەرچوو لە ‪25‬ی ئازاری ‪2016‬دا‪25( IT-95-5/18-T ،‬ی ئازاری ‪.)2016‬‬ ‫بۆ نمونە وەک ئەوەی کە دەربڕاوە لە سابانچیڤا و ئەوانی دیکە دژبە رووسیا‪ ،‬دادگایکردن‪ ،‬ئەپلیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە ‪6( 38450/05‬ی حوزەیرانی ‪.)2013‬‬ ‫جۆهانیسچە‪ ،‬کریچە و پیتەرز دژبە ئەڵمانیا‪ ،‬بڕیار‪ ،‬ئەپڵیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە ‪10( 41754/98‬ی تەموزی ‪.)2001‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬قەسابخانەی ‘الس دۆس ئێریس’ دژبە گواتیماال‪ ،‬دادگایکردن لەسەر رەتکردنەوە سەرەتاییەکان و شایستەکان و قەرەبۆکردنەوە و تێچوونەکان‪ IACtHR ،‬زنجیرەکانی‬ ‫‪ C‬ژمارە ‪24( 211‬ی تشرینی دووەمی ‪ )2009‬پەرەگرافی ‪ 265‬و قەسابخانەی پیوبلۆ بێلۆ دژبە کۆڵۆمبیا‪ ،‬دادگایکردن لەسەر شایستە و قەرەبۆکردن و تێچوونەکان‪ ،‬دادگای ناوخۆی‬ ‫ئەمەریکا بۆ مافەکانی مرۆڤ زنجیرە ‪ C‬ژمارە ‪31( 140‬ی کانوونی دووەمی ‪ )2006‬پەرەگراف ‪.278‬‬ ‫لەبەرچاوگرتنی مافەکانی ئازادی دەربڕین دەکرێت سەرهەڵبات لە سیاقی ئەم یادکردنەوانەی شوێنەکانی قەسابخانەکان وەک ئەوەی لە فابێر دژبە هانگاریا دەربراوە‪ ،‬دادگاییکردن‪،‬‬ ‫ئەپڵیکەیشنی ‪ ECtHR‬ژمارە ‪24( 40721/08‬ی تەمووزی ‪ )2012‬کە دادگا دان دەنێت بە ئەوەی ‘کە پیشاندانی سیمبوڵێکی نادیار لەرووی سیاقەوە لە شوێنی دیاریکراوی کوشتاری‬ ‫بەکۆمەڵ رەنگە لە بارودۆخی تایبەتدا دەربری هاوسۆزی بێت لەگەڵ بکەرانی ئەو تاوانانەدا؛ لەبەر ئەم هۆیەش کە تەنانەت دەربڕینی پارێزراو بەشێوەیەکی یەکسان رێگەپێدراو نیە‬ ‫لە هەموو شوێنکدا و لەهەموو کاتێکدا’ (پەرەگرافی ‪.)58‬‬

‫پاشکۆی ‪1‬‬ ‫رێبەری و بنەما و نامیلکەی پەیوەندار و مانوەڵی‬ ‫پراکتیزی باش و پرۆتۆکۆلەکان‪:‬‬ ‫ •‪ aaBB‬گواستنەوەی خوێن و پالزما بەشێوەیەکی پێشکەوتوو و‬ ‫جیهانی (‪ ،)2010‬رێبەری بۆ کاری ناسینەوەی دی ئێن ئەی‬ ‫مردووان‬ ‫‪www.aabb.org/programs/disasterresponse/‬‬ ‫‪Documents/aabbdnamassfatalityguidelines.pdf‬‬ ‫ •ئەنجوومەنی ئەوروپا (‪ ،)2011‬رێکەووتننامە سەبارەت بە‬ ‫رێگەگرتن و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژبە ژنان و‬ ‫توندوتیژی خێزانی‪CETS 21011.V.2011 ،‬‬ ‫‪www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/‬‬ ‫‪conventions/treaty/210‬‬

‫ •)‪ ،Cox, M et al. (eds) (2008‬لێکۆڵینەوەی زانستی بۆ گۆڕە‬ ‫بەکۆمەڵەکان‪ :‬بەرەو ئیجرائاتی کارکردنی پرۆتۆکۆل و‬ ‫ستانداردەکان (زانکۆی کامبریج)‬ ‫ •ئەکادیمیای فۆلکە بێرنادۆتە و کۆلیژی بەرگری نیشتمانی سویدی‬ ‫(‪ ،)2011‬نامیلکە لەسەر یارمەتیدانی لێکۆڵینەوەی تاوانکاری‬ ‫نێودەوڵەتی ‪https://fba.se/‬‬ ‫‪contentassets/6f4962727ea34af5940fa8c448f3d30f/‬‬ ‫‪handbook-on-assisting-international-criminal‬‬‫‪investigations.pdf‬‬ ‫ • ئەکادیمیای جنێڤ و کۆمیتەی نێودەوڵەتی خاچی سوور )‪(ICRC‬‬ ‫)‪ ،(2019‬رێبەری سەبارەت بە لێکۆڵینەوە لە پێشێلکاریەکانی‬ ‫یاسای نێودەوڵەتی مرۆڤانە‪ :‬یاسا و سیاسەت و پراکتیزەی باش‬ ‫‪www.icrc.org/en/document/guidelines‬‬‫‪ investigating-violations-ihl-law-policy-and‬‬‫‪good-practice‬‬ ‫ •پابەندی بە مافە جیهانیەکانەوە (‪ ،)2016‬ستانداردە سەرەکیەکانی‬ ‫لێکۆڵینەوە بۆ یەکەم کەسانی شایەت بە تاوانە نێودەوڵەتیەکان‬ ‫‪ www.globalrightscompliance.com/en/‬‬ ‫‪publications/basic-investigative-standards-for‬‬‫‪international-crimes‬‬ ‫ •کۆمەڵەی رێگەگرتنی نێودەوڵەتی‪ :‬پەیمانگای مافەکانی مرۆڤ‬ ‫(‪ )2009‬رێبەریەکان سەبارەت بە سەردان و راپۆرتەکانی گەڕان‬ ‫بەدوای راستیدا بۆ مافەکانی مرۆڤی نێودەوڵەتی (“لوند ‪ -‬لەندەن‬ ‫رێبەریەکان”)‬ ‫‪www.ibanet.org/Fact_Finding_Guidelines.aspx‬‬ ‫ •کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو )‪،(ICMP) (2018‬‬ ‫رێبەریەکان بۆ یەکەم کەسانی شایەت‪ :‬پاراستنی شوێنی گۆڕ یاخود‬ ‫ناشتنی الشەی زانراو یاخود گومانلێکراو‪ICMP.ST.AA.857.1 .‬‬ ‫‪www.icmp.int/wp-content/uploads/2018/10/‬‬ ‫‪icmp-st-aa-857-1-doc-guidelines-for-first‬‬‫‪response-at-grave-or-body-disposal-locations.pdf‬‬ ‫ •)‪ ،ICMP (2019‬بنەماکانی پاریسی ‪ ،ICMP‬ڤێرژنی تێنبینیەکان‪،‬‬ ‫‪ICMP.DG.468.1.W.doc‬‬ ‫‪www.icmp.int/wp-content/uploads/2019/04/‬‬ ‫‪icmp-dg-1468-1-W-doc-paris-principles‬‬‫‪annotated.pdf‬‬

‫ •)‪ ،ICRC (2016‬مامەڵەکردن لەگەڵ الشەی مردوو پاش کارەسات‪:‬‬ ‫مانوەڵی مەیدانی بۆ کەسانی یەکەم وەاڵمدەرەوە‬ ‫‪www.icrc.org/en/publication/0880-management‬‬‫‪dead-bodies-after-disasters-field-manual-first‬‬‫‪responders‬‬ ‫ •)‪ ،ICRC (2020‬هاوەڵیکردنی خێزانی کەسانی ونبوو‪ -‬نامیلکەی‬ ‫پراکتیکی‬ ‫‪https://shop.icrc.org/accompanying-the-families‬‬‫‪of-missing-persons-a-practical-handbook-pdf-en‬‬ ‫ •دادگای تاوانی نێودەوڵەتی (‪ ،)2008‬یاسای هەڵسوکەوت بۆ‬ ‫لێکۆڵەرەوان‪ICC/AI/2008/005 ،‬‬ ‫‪www.icc-cpi.int/resource-library/‬‬ ‫‪Vademecum/Code%20of%20Conduct%‬‬ ‫‪20for%20Investigators.PDF‬‬ ‫ •پۆلیسی نێودەوڵەتی‪ )2018( ،‬ناسینەوەی قوربانی کارەسات‬ ‫‪www.interpol.int/en/How-we-work/Forensics/‬‬ ‫‪Disaster-Victim-Identification-DVI‬‬ ‫ •یەکێتی پارلەمانی ناوخۆیی و )‪ ،ICRC (2009‬کەسانی ونبوو‪-‬‬ ‫نامیلکەیەک بۆ پەرلەمانتاران‬ ‫‪www.icrc.org/en/doc/assets/files/other/‬‬ ‫‪icrc_002_1117.pdf‬‬ ‫ •گروپی یاسا و سیاسەتی نێودەوڵەتی گشتی (‪ ،)PILPG‬رێبەری‬ ‫مەیدانی بۆ کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ لێکۆڵینەوە و بەدۆکیومێنتکردنی‬ ‫پێشێلکاریە مەترسیدارەکانی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫‪www.publicinternationallawandpolicygroup.org/‬‬ ‫‪toolkits-and-handbooks‬‬ ‫ •کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتوەکان سەبارەت بە دیارنەمانی بەزۆر‪،‬‬ ‫بنەما رێبەریکەرەکان بۆ گەڕان بەدوای کەسانی ونبوودا‬ ‫(‪8‬ی ئایاری ‪UN Doc CED/C/7 )2019‬‬ ‫‪www.ohchr.org/_layouts/15/WopiFrame.‬‬ ‫‪aspx?sourcedoc=/Documents/HRBodies/CED/‬‬ ‫‪CED_C_7_E_FINAL.‬‬ ‫‪docx&action=default&DefaultItemOpen=1‬‬ ‫ •ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ کۆمسیۆنی بااڵی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫(‪ ،)2004‬پرۆتۆکۆلی ئیستانبول‪-‬مانواڵ سەبارەت بە لێکۆڵینەوە و‬ ‫بەدۆکیومێنتکردنی کاریگەری ئەشکەنجەدان و هەر مامەڵەیەکی‬ ‫یاخود سزایەکی توند و نامرۆڤانە و ریسواکەرانە‬ ‫‪www.ohchr.org/documents/publications/‬‬ ‫‪training8rev1en.pdf‬‬ ‫ •ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتوەکانی کۆمسیۆنی بااڵی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫(‪ ،)2016‬پرۆتۆکۆلی مینێسۆتا سەبارەت بە لێکۆڵینەوە لە مردنی‬ ‫نایاسایی‬ ‫‪www.ohchr.org/Documents/Publications/‬‬ ‫‪MinnesotaProtocol.pdf‬‬ ‫ •ئۆفیسی نەتەوە یەکگرتوەکانی کۆمیسیۆنی بااڵی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫(‪ ،)2001‬مانواڵی راهێنان لەسەر چاودێریکردنی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫‪www.ohchr.org/Documents/Publications/‬‬ ‫‪training7Introen.pdf‬‬

‫ •کۆمیتەی خاچی سووری نێودەوڵەتی )‪ ،(ICRC) (2009‬بنەما‬ ‫رێبەریکەرەکان‪/‬یاسای مۆدێل سەبارەت بە ونبووان‬ ‫‪www.icrc.org/en/document/guiding-principles‬‬‫‪model-law-missing-model-law‬‬ ‫‪17‬‬

‫پاشکۆی ‪2‬‬ ‫شارەزای لێکؤلینەوە و پزیشکی دادوەری رەنگە ئەم‬ ‫رۆڵگێڕ و دیسیپلینە تایبەتمەندانەی الی خوارەوەی‬ ‫تیادابێت‪:‬‬ ‫بەڕێوەبەری مردنی بەکۆمەڵ کۆی لێپرسراوی بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی گۆڕی بەکۆمەڵ لە ئەستۆ دەگرێت تیایدا‪ ،‬بەاڵم نەک‬ ‫سنووردار بە‪ ،‬پابەندبوون بە رێکەوتنە ئیداریەکان و رێکارەکانی‬ ‫کارکردنی ستاندارد و بەردەوامبوونی پەیوەندیکردن بە جڤاتەوە و‬ ‫تەندروستی و سەالمەتی و باشحاڵی شوێنەکە و پیادەکردنی‬ ‫سترەکتوری راپۆرتکردن و ستراتیژی پەیوەندیکردن و رێکخستنی‬ ‫ناسینەوە و پرۆسەی هێنانەوەی روفاتی مرۆڤەکان‪.‬‬ ‫لێکۆڵەرەوانی شوێنی تاوان و یاخود فەرمانبەرانی بااڵی شوێن ئەو‬ ‫کەسانەن راهێنراون لەسەر ناسینەوە و بەدۆکیومێنتکردن و کۆکردنەوە‬ ‫و پاراستنی بەڵگەی فیزیکی بۆ شیکاری زیاتر لەکاتێکدا بەردەوامی‬ ‫دەدەن بە تۆماری یەک بەدوای یەکداهاتووی کارەکان‪.‬‬ ‫شارەزایانی زانیاری دیجیتاڵی بۆ پشکنین و دەرهێنانی بەڵگە و‬ ‫زانیاری لە تەلەفۆنی مۆبایل و مێمۆری وکۆمپیتەر و سۆشیال میدیا‪.‬‬ ‫ئەنسرۆپۆلۆژی پزیشکی دادوەری بایەخدەدات بە دۆزینەوە و‬ ‫پشکنینی روفاتی مرۆڤەکان (تیایدا هەڵوەشاندنەوە و پەیەکەرە ئێسک و‬ ‫کە پاڕجەبووە یاخود سوتێنراوە) بۆ وەاڵمدانەوەی پرسیارە پزیشکی‪-‬‬ ‫یاسایەکان و ئەوانەی ناسینەوە‪.‬‬ ‫ئارکیۆلۆژیای پزیشکی دادوەری بەکارهێنانی میتۆدەکان دیاریدەکات‬ ‫کە پیادەدەکرێت لە توێژینەوەی روفاتی دێرین و شتومەکی کۆن بۆ‬ ‫مەبەستی یاسایی تاوەکو تۆمار و هەڵکۆڵین و دۆزینەوە و سەرلەنوێ‬ ‫بنیادنانەوە و هەڵسەنگاندنی دیمەنی شوێنی تاوانێک بکات‪.‬‬ ‫تایبەتمەندی بەلگەی پزیشکی دادوەری و چەک و ئاسەوارەکان‬ ‫بایەخ دەدەن بە پشکنینی نیشانەکان کە بەجێماون و بەراوردکردنی‬ ‫ئەمانە لەگەڵ هۆکاری مومکیندا‪ ،‬کەرەستەکان و ئامرازەکان و‬

‫‪18‬‬

‫چەکەکان کە ئەم ئەنجامانەی بەهای پزیشکی دادوەری لێدەکەوێتەوە‬ ‫سەبارەت بە جێگەبرینداری فیشەک و چەک کە لێیان چاکبووەتەوە‪.‬‬ ‫ئێنتۆمۆلۆژی پزیشکی دادوەری توێژینەوەیە لە مێروو لە شوێنی‬ ‫پزیشکی دادوەریدا‪ ،‬بەزۆریش وەک بەشێک لە پاسۆلۆژی پزیشکی‬ ‫دادوەری وەک نیشادەرێکی کەمترین کات لەو کاتەوەی کەتیایدا‬ ‫مردووە‪.‬‬ ‫ئۆدۆنتۆلۆژی پزیشکی دادوەری توێژینەوەی پزیشکی ددانەکانە‬ ‫پەیوەست بە یاساوە‪ ،‬بەتایبەتیش لە لێکۆڵینەوە لە مردندا بەتایبەتیش بۆ‬ ‫ناسینەوەی روفاتی مردووان‪.‬‬ ‫پزیشکی دادوەری ئاماژەیە بەو بنەمایانە و پراکتیزەی پزیشکی وەک‬ ‫ئەوەی کە پیادەکراوە بۆ پێداویستی یاسا و دادگاکان‪.‬‬ ‫پاسۆلۆژیستی دادوەری یاخود پزیشکی دادوەری تایبەتمەندێکی‬ ‫پزیشکی خاوەن بڕوانامەیە کە دەستەاڵتی پێبەخشراوە بۆ پشکنینی‬ ‫یاسای پاش مردن‪.‬‬ ‫تێکسکۆلۆژی دادوەری زانستی دەرمان و ژەهرە کە پەیوەستە بە‬ ‫پێداویستیەکانی یاسا و دادگاکان‪.‬‬ ‫شارەزایانی ناسینەوەی مرۆڤەکان ئەوانەی کە لە جینەکان دەکۆڵنەوە و‬ ‫شارەزایانی پەنجەمۆر و شارەزایانی بایۆلۆژیست و بەڵگەی وورد‬ ‫یاخود پزیشکی ددانی دادوەری‪.‬‬ ‫(سەرچاوە‪ :‬وەرگیراوە لە پرۆتۆکۆلەکانی مینێسۆتا‪ ،‬الپەڕە ‪ 30‬و ‪)53‬‬

‫هەریەکێک لەم پیشە و یاخود پراکیتیشنەرانە لەالیەن یاسای‬ ‫هەڵسوکەوتی پەیوەست و شیاو دەبرێن بەڕێوە‪ .‬ناونیشانەکانیان رەنگە‬ ‫جیاوازبن‪.‬‬

‫پاشکۆی ‪ :3‬دۆزینەوە و راپۆرتدان و پاراستن*‬ ‫پشتراستکردنەوەو‬ ‫هەڵسەنگاندن‬

‫شیکاری‬ ‫زانیاری‬

‫راپۆرتدان لەسەر‬ ‫گۆڕێک‬ ‫جیۆماتیک‬

‫تەلەفۆن‬

‫نەخشە‬

‫وێنە‬

‫سەتەالیت‬

‫چوونە ناو‬ ‫شوێنەکە‬

‫هەستپێکردن‬ ‫لەدوورەوە‬

‫رێگەپێدان‬

‫دانپێدانانی‬ ‫یاسای‬

‫پەیوەندیکردن لەگەڵ جڤات‬

‫پاراستنی‬ ‫جەستە لە‬

‫سیاقی شوێن‬ ‫شوێن‬

‫بێزارکردن‬

‫تەاڵن‬

‫ئاژەڵ‬ ‫بێزارکردن‬

‫شوێن‪ ‬‬

‫مەترسیدار‬

‫پاراستن‬ ‫لەڕێی‬

‫کەش و هەوا‬

‫رۆشتنی‬ ‫کات‬

‫یاسا‬

‫ڤیدیۆ‬ ‫پاراستنی‬ ‫یاسایی‬ ‫* ئەو پرۆسانەی کە لەم پاشکۆیەدا پیشاندراون‬ ‫بەشێکی دانەبڕاو پێکدەهێنن لە هەوڵی بەرفراوانتری‬ ‫پاراستن و لێکۆلینەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ‪.‬‬

‫پەرژین‬

‫پاراستنی‬ ‫ئاسۆیی‬

‫ئاسایش‬ ‫‪19‬‬

‫پاشکۆی ‪ :4‬پرۆسەی لێکؤلینەوە*‬ ‫قۆناغی پالندانان‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫قۆناغی لێکۆڵینەوەی دادوەری‪:‬‬

‫چ قەوارەیەک کۆی لێپرسراوێتی هەیە بۆ‬ ‫هەوڵەکانی کەسانی ونبوو؟‬

‫‪1‬‬

‫بەکارهێنانی رێکاری کارکردنی ستاندارد‬

‫کێ دەبێت پالنی لێکۆڵینەوە‬ ‫لە گۆڕی بەکۆمەڵ دابنێت؟‬

‫‪2‬‬

‫مامەڵەکردن لەگەڵ بەڵگە و سیستمی تۆمارکردن و‬ ‫پاراستن‬ ‫• گەڕانەوە‬ ‫• گواستنەوە‬ ‫• فایلی بەڵگە‬ ‫• تۆمارکردن‬ ‫• لیستکردنی زانیاری و بەڵگەکان‬ ‫• پاراستن‬

‫‪3‬‬

‫میکانیزمەکانی کواڵیتی کۆنتڕۆڵ‬

‫‪4‬‬

‫بەستنەوە بە ستراتیژی پەیوەندیکردن و تیمی‬ ‫پەیوەندیکردن‬

‫بواری لێکۆڵینەوە چیە؟‬ ‫چ ئەندامانی‬ ‫تیم؟‬ ‫دەستەاڵتێکی زیاتر‬ ‫بەشدارە و داواکراوە؟‬

‫چ چاالکیەکی لێکۆڵەرەوانەی دیکە؟‬

‫‪2‬‬

‫دەستراگەشتن و کاریگەری جڤات‬

‫‪3‬‬

‫بوار و قەبارە و بەدوای یەکداهاتن‬

‫‪4‬‬

‫سەرچاوەکان و تیمەکان و کڕین‬

‫‪5‬‬

‫سەالمەتی و ئاسایش‬

‫‪6‬‬

‫لەخۆگرتنی رێکارەکانی کاری ستاندارد‬

‫‪7‬‬

‫هۆکار و سیاقی دەرەکی‬

‫‪8‬‬

‫رێکخستن و خەزنکردنی زانیاری و‬ ‫پارێزگاری و پاراستن‬

‫‪9‬‬

‫هێنانەوەی روفاتی مردووان و یاخود خەزنکردنی‬ ‫پاش دەرهێننەوەا‬

‫‪10‬‬

‫ستراتیژی پەیوەندیکردن‬ ‫‪ 10.1‬ناوخۆیی‬ ‫‪ 10.2‬دەرەکی لەنێوان تیمەکان و دەستەاڵت‬ ‫دەرەکی لەنێوان تیم وخێزان و‬ ‫‪10.3‬‬ ‫جڤات و میدیا‬

‫‪20‬‬

‫* ئەو پرۆسانەی کە لەم پاشکۆیەدا پیشاندراون بەشێکی دانەبڕاو پێکدەهێنن لە هەوڵی‬ ‫بەرفراوانتری پاراستن و لێکۆلینەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ‪.‬‬

‫پاشکۆی ‪ :5‬پرۆسەی لێکؤلینەوە*‬

‫‪+‬‬

‫کۆکردنەوەی زانیاری و نمونەی دی ئێن ئەی‬ ‫لەخێزانەکان‪:‬‬ ‫• رێزگرتن لە مافی کەسی‬

‫• هەستیار‬

‫سیستمی بەڕێوەبردنی‬ ‫زانیاری‬ ‫ •‬ ‫• ‬ ‫ •‬ ‫• ‬ ‫• ‬

‫پەیوەندی پێوەکردن‬ ‫ستراتیژی‬ ‫پەیوەندیکردن‪:‬‬ ‫• بەدیقەت‬ ‫• روون‬ ‫• لەکاتی خۆیدا‬ ‫• سکااڵکەری‬ ‫پاراستنی زانیاری‬ ‫وداتای کەسی‬

‫ • پرۆسەکانی تاقیگە‬ ‫ • داتابەیسی پرۆفایلی دی‬ ‫ئێن ئەی‬ ‫• لێکچونی دی ئێن ئەی‬

‫پەیوەندیکردن لەگەڵ‪ :‬محتوای ارتباطات‬ ‫پەیوەندیکردن‬ ‫• خێزانەکان‬ ‫سەبارەت‪:‬‬ ‫ • دەستەاڵتەکان‬ ‫• پرۆسەکانی‬ ‫ • میدیا‬ ‫ناسینەوە‬ ‫• ئەنجامەکان‬ ‫• پێشکەوتن‬ ‫• چوارچێوەکات‬ ‫• پاڵپشتی دەروون‬

‫دەستەاڵت‪/‬دادوەر ناسینەوە‬ ‫یاخود بڕوانامەی راپۆرتی‬ ‫ونبوون دەردەکات‬

‫=‬ ‫ئەنجامەکانی ناسینەوە‬

‫دابینکردنی ناوی راست و شوناسی روفاتی مردووان‬

‫الشەکە ناسراوەتەوە بەاڵم خێزان‬ ‫خاوەندارێتی نەکردوە‬

‫• ناشتنی شیاو‬ ‫لەرووی کەلتوری‬ ‫و ئایینیەوە‬

‫تۆمارکردنی کەسانی ونبوو‬ ‫زانیاری لە خێزانەکان و‬ ‫نمونەکانی دی ئێن ئەی‬ ‫هەڵکەندن و بەڵگەی شوێن‬ ‫ئەنجامەکانی مردووخانە‬ ‫تاقیگە و پرۆفایل وهاوشێوەی‬ ‫دی ئێن ئەی‬

‫توانای پرۆسەکردنی‬ ‫دی ئێن ئەی‬

‫• پاراستن‬ ‫وخەزنکردنی‬ ‫بەردەوام‬

‫هیچ ئەنجامێک نیە سەبارەت بە ناسینەوە‬

‫هێنانەوەی روفاتی‬ ‫ناسراوەی مردووان‬

‫• پەیوەندیکردن لەسەر • پێدانەوەی بەخێزان‬ ‫پێدانی یارمەتی‬

‫لەحاڵەتی نەناسینەوەدا‬ ‫• بڕوانامەی ونیی‬

‫• پاراستن و‬ ‫بەدواداچوونی‬ ‫بەردەوام‬

‫* ئەو پرۆسانەی کەلەم پاشکۆیەدا پیشاندراون بەشێکی دانەبڕاو پێکدەهێنن لە هەوڵی‬ ‫بەرفراوانتری پاراستن و لێکۆڵینەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ‬ ‫‪21‬‬

‫پاشکۆی ‪ :6‬راستی و دادپەروەری و یادکردنەوە*‬

‫دەستەبەرکردنی زانیاری‬

‫بەدەستگەیشتنی‬ ‫زانیاری‬

‫لێکۆڵینەوە‬

‫پێدانی زانیاری‬

‫یادکردنەوە‬

‫بەیانی تاک‬

‫بەیانی‬ ‫دەستەجەمعی‬

‫باڵوکردنەوە‬ ‫پراکتیزی‬ ‫ئایینی‬

‫پیادەکردنی‬ ‫کەلتوری‬

‫دادگای تاوان‬

‫بەتاوانبارکردن‬

‫* ئەو پرۆسانەی کە لەم پاشکۆیەدا پێشاندراون بەشێکی دانەبڕاو پێکدەهێنن لە هەوڵە‬ ‫بەرفراوانترەکانی پاراستن و لێکۆڵینەوە لەگۆڕی بەکۆمەڵ‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫دادگایکردنی‬ ‫تاوانباران‬

‫چارەسەرەکان‬ ‫ •قەرەبۆکردنەوە‬ ‫ •بۆ بژاردنەوە‬ ‫ •ژیاننەوە‬ ‫ •رازیکردن‬ ‫ •گارانتیکردنی‬ ‫دووبارەنەبوونەوە‬

‫نووسەران‬

‫دکتۆر مێالنی کلینکەر‬ ‫ئەکادیمیستی بەڕێوەبەر لە یاسای نێودەوڵەتیدا‪ ،‬بەشی زانستە مرۆییەکان‬ ‫و یاسا‪ ،‬زانکۆی بۆرنماوث‬

‫دکتۆر ئێلی سمیس‬ ‫توێژەر‪ ،‬بەشی زانستە مرۆییەکان و یاسا‪ ،‬زانکۆی بۆرنماوث و هاوکاری‬ ‫سەرەکی لە ئاسایشی جیهانی و بەڕێوەبردنی کارەسات سنووردار‬

‫بەشدارانی شارەزا لە تاوتوێی مێزگردەکەدا‬

‫ئێسما ئەلیسێهاجیک‬ ‫ئارکیۆلۆجیستی دادوەری و ئەنسرۆپۆلۆجیست‪ ،‬کۆمیتەی نێودەوڵەتی‬ ‫خاچی سوور‬

‫دکتۆر ئالێساندرا ال ڤاکار‬ ‫بەڕێوەبەری پرۆگرانمی کۆچبەرە ونبووەکان و پرۆگرامی پەنابەران‪ ،‬کۆمسیۆنی‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو‬

‫سارێتا ئەشرەف‬ ‫پارێزەر لە گاردن کۆرت چامبەرز؛ بەڕێوەبەر‪ ،‬نوسینگەی لێکۆڵینەوە‬ ‫مەیدانیەکانی تیمی لێکۆڵەری نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ بەهێزکردنی بەرپرسیارێتی‬ ‫بۆ ئەو تاوانانەی کە لە الیەن داعش‪ /‬دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و شام‬ ‫ئەنجامیداون؛ راوێژکاری بااڵ سەبارەت بە هەوڵەکانی بەرپرسیارێتی پەیوەست‬ ‫بەو تاوانانەی کە لە سوریا و عێراق ئەنجامدراون؛ سکۆاڵری میوان لە کۆلیژی‬ ‫بالڤاتنیکی حکومەت‪ ،‬زانکۆی ئۆکسفۆرد‪.‬‬

‫سین مانینگ‬ ‫لێکۆڵەرەوەی پێشوو بۆ دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ یۆگۆسالڤیای پێشوو‪،‬‬ ‫ئەندامی تیمی لێکۆڵەرەوانی ‪ ،MH17‬سەرۆک تیم لە کانبێرا ئاسێتس‬ ‫کۆنفیسکایشن تاسکفۆرس‬

‫کارۆلین بارکەر‬ ‫ئارکۆلۆژیست و ئەنسرۆپۆلۆژیستی دادوەری‪ ،‬سەرۆک بەش‪ ،‬ئەنسرۆپۆلۆژیستی‬ ‫بااڵ‪ ،‬تیمی لێکۆڵەوەری نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هاندان بۆ بەرپرسیارێتی بۆ ئەو‬ ‫تاوانانەی کەلەالیەن داعشەوە ئەنجامدراون (‪.)UNITAD‬‬ ‫دکتۆر دەنیز بیکێشا‬ ‫راگری کۆلیژی یاسا‪ ،‬زانکۆی رواندا‬ ‫کالودیا بیسۆ‬ ‫ئەنسرۆپۆلۆژیستی دادوەری‪ ،‬تیمی ئەرکی کەسانی ونبووی ئەفەریقای باشوور و‬ ‫ئەندام لە تیمی ئەنسرۆپۆلۆژی دادوەری ئەرجەنتین (‪)EAAF‬‬ ‫دکتۆر انگس کاالمارد‬ ‫راپۆرتنووسی بااڵی نەتەوە یەکگرتوەکان سەبارەت بە لەسێدارەدانی سەروو یاسا‬ ‫و کورتخایەن و هەرەمەکی‬ ‫تینا گاینتزل‬ ‫ئەفسەری هەواڵگری تاوان‪ ،‬پاڵپشتیکەر لە لێکۆڵینەوە لە کەسانی هەڵهاتوو لەیاسا‪/‬‬ ‫تاوانە نێودەوڵەتیەکان‪ ،‬ئینتەرپول‬ ‫ئالیستێر گراهام‬ ‫سەرۆک تیمی لێکۆڵینەوە‪ ،‬دادگای تاوانی نێودەوڵەتی‬ ‫دکتۆر ئایان هانسۆن‬ ‫ئارکیۆلۆژیست و شایەتی شارەزا بۆ لێکۆڵینەوە نێودەوڵەتیەکان و بەڕێوەبەری‬ ‫پێشووی بەشی ئارکیۆلۆژیا و ئانسرۆپۆلۆژیا لە کۆمیسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫کەسانی ونبوو؛ فیلۆی ئەکادیمیای ئەمەریکی زانستی دادوەری؛ فیلۆی میوان لە‬ ‫زا نکۆی بۆرنماوث‬ ‫کارۆلین هۆرن‬ ‫راوێژکاری بااڵ بۆ راپۆرتنووسی تایبەت لەسەر لەسێدارەدانی سەروو یاسا و‬ ‫کورتخایەن و هەڕەمەکی‬ ‫ئاندریاس کلێیسەر‬ ‫بەڕێووەبەری سیاسەت و هاوکاری‪ ،‬کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی ونبوو‬

‫ئەندامانی گروپی بڕیاردەر‬

‫پرۆفیسۆر رۆگەر براونسوۆرد‬ ‫پرۆفیسەر لە یاسادا لە کۆلیژی کینگ لەندەن و زانکۆی بۆرنماوث‬ ‫پرۆفیسۆر لویس مالیندەر‬ ‫پرۆفیسۆری یاسا لە زانکۆی کوین لە بێلفاست‬

‫پیتەر مکلۆسکی‬ ‫پارێزەری بااڵی دادگا لە ئۆفیسی دادوەر لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫یۆگۆسالڤیای پێشوو (خانەنشین بووە)‬ ‫سێر هاوارد مۆریسۆن‬ ‫پارێزەر و دادوەری بەریتانی لە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی کە پێشتر دادگای‬ ‫تاوانی نێودەوڵەتی بوو بۆ یۆگۆسالڤیای پێشوو‬ ‫دکتۆر کلێر موون‬ ‫پرۆفێسەری یاریدەدەر لە باشی زانستە کۆمەاڵیەتیەکان‪ ،‬کۆلیژی زانستی ئابووری‬ ‫لەندەن و سەرۆکی توێژنەوە بۆ پرۆژەی ‘مافەکانی مرۆڤ و روفاتی مردووان‪:‬‬ ‫هیومانتاریزمی دادوەری و سیاسەتەکانی گۆڕ’‬ ‫مارک میوڵدەر‬ ‫رێکخەری یەکەی ناسینەوەی قوربانیانی کارەساتی ئینتەرپول‬ ‫گاوری پرادهان‬ ‫کۆمیسەری پێشوو (ئەندام) و وتەبێژی کۆمسیۆنی نیشتمانی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫(‪ ،)NHRC‬دەستەی دەستوری نیشتمانی نیپاڵ‬ ‫ستێفان سکمیت‬ ‫سەرۆکی پرۆگرامی دادوەری نێودەوڵەتی لە بەشی زانستی دادوەری نیشتمانی و‬ ‫سەبتەری تەکنەلۆژی لە زانکۆی نێودەوڵەتی فلۆریدا‪ ،‬ئەندامی پزیشکان بۆ‬ ‫مافەکانی مرۆڤ و دامەزرێنەری کۆمەڵەی گواتیماالن بۆ ئەنسرۆپۆلۆژیای‬ ‫دادوەری‬ ‫عەلی سیمۆقی‬ ‫توێژەرەوەی سەربەخۆ‪ ،‬چاالکوانی مافەکانی مرۆڤ و ئەندامی تیمی‬ ‫لێکۆڵەرەوەی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هاندانی بەرپرسیارێتی بۆ ئەو تاوانانەی کە‬ ‫داعش ئەنجامیداون (‪)UNITAD‬‬ ‫روپێرت سکیلبێک‬ ‫بەڕێوەبەری ریكخراوی ناحکومی ریدرێس‪ ،‬پارێزەر و بەڕیوەبەری پێشووی‬ ‫پەنابردن بۆ دادگا لە دەستپێشخەری دادپەروەری کۆمەڵگەی کراوە‬

‫پرۆفیسۆر دینوشا مێندیس‬ ‫پرۆفیسۆر لە موڵکی مەعنەوی و جێگری راگری توێژینەوە و پراکتیزەی پیشەیی‬ ‫لە زانکۆی بۆرنماوث‬ ‫دکتۆر ئانێلێن میکوس‬ ‫سەرۆکی پرۆگرامەکانی پەیمانگەی بۆناڤیرۆی مافەکانی مرۆڤ لە زانکۆی‬ ‫ئۆکسفۆرد‬

‫نووسەران سوپاسگوزارن بۆ شارەزا زۆرەکان کە بەشداریان کرد لە قۆناغی راوێژکردنی نەناسراودا و کە فیدباک و بەشداریان پڕبەهابووە‬ ‫بۆ پەرەپێدانی ئەم دۆکیمێنتە‪.‬‬ ‫‪23‬‬

24

25

‫‪10856 09/20‬‬

‫ئەنجوومەنی هونەرو زانستە مرۆڤایەتیەکانی شانشینی یەکگرتوو تێچوونەکانی ئەم پرۆژەیەی لەخۆگرتوە‪ .‬هونەرو‬ ‫زانستە مرۆڤایەتیەکان لەو بەها وباوەڕانە دەکۆڵێتەوە کە پاڵپشتی هەردووک ئەوەی کەئێمەین وەک تاک و ئەوەی‬ ‫کە چۆن بەرپرسیارێتیەکانمان لەئەستۆ دەگرین بۆ کۆمەڵگەکەمان و بۆ مرۆڤایەتی لەرووی جیهانیەوە‪.‬‬ ‫‪26‬‬