Boekblad #6 2020

JAARGANG 187 JUNI 2020

6

Vakblad voor het boekenvak w ww.b oek blad.nl

Sandra en Erik van Doorn (Broese):

‘ WE GAAN ERVAN UIT DAT BROESE EEN TREKKER BLIJFT’ juni 2020  jaargang 187

00

Wij drukken ook

fotografieboeken

Kanaaldijk OZ 3 8102 HL Raalte 0572 - 34 97 00

info@veldhuis.nl www.veldhuis.nl

Uitgaven: Van Duuren Media | www.vanduurenmedia.nl

IN DIT NUMMER:

12 Sandra en Erik van Doorn (Broese):

‘We gaan ervan uit dat Broese een trekker blijft’

COLOFON Redactie Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) Geraldine te Gussinklo (webredacteur) Frank Hockx (eindredacteur).

Redactieadres Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T (072) 531 49 78 E redactie@boekblad.nl Persberichten welkom op bovenstaand mailadres.

4

Medewerkers aan dit nummer Sjoerd Agterhof, Janny Beima, Carlijn Brouwer, Maarten Dessing, Sandra de Jong, Arno Koek, Femke Liemburg, Niels Nijborg, Maarten Richel, Inge Roos, Daan van der Valk, Sander Verheijen, Enno de Witt, Anne Zeegers.

Foto omslag Stijn Rademaker

Uitgeverij Boekblad verschijnt 10 keer per jaar en is een uitgave van Stip Media.

Adres: Louise de Colignystraat 15, 1814 JA Alkmaar.

Advertenties Vincent van de Vrede T (072) 531 49 78 E vincent@stipmedia.nl

www.boekblad.nl

Vormgeving colorscan – Den Haag – Alphen aan den Rijn – Doetinchem – Deventer (basisontwerp) Jan Scholtus Druk Veldhuis (Raalte)

© 2020 Stip Media Overname van artikelen is alleen toegestaan met bronvermelding en na overleg met de uitgever. Voor het kopiëren van artikelen is reprorecht verschuldigd. Zie voor meer informatie www. reprorecht.nl.

INHOUD

22

In beeld Een goed verhaal in beeld: het nieuwe Broese

EN VERDER 06 Vooraf

08 Over het nieuws

26

Vincent van de Vrede: 'Local hero'

Anne Zeegers, Maarten Richel, Sander Verheijen, Femke Liemburg, Daan van der Valk

30 Voorpublicatie

Het buitenlandse boekenvak in tijden van corona Behoedzaam voortstappen in de mist van het schimmenrijk

Daan Heerma van Voss -

Coronakronieken

36 Boekverkoper schrijft Arno Koek (Boekhandel Blokker, Heemstede): Zomerbeurs… en ineens werd alles anders

37 Boekverkopers lezen Recensies

34

Lokale gemeenschap steunt Culemborgse boekhandel Tomey ‘Het bevestigt dat je gezien wordt’

Abonnementen BOEKBLAD COMPLEET onbeperkt toegang tot Boekblad.nl + 10 x Boekblad magazine | € 261, eerste jaar € 179.

BOEKBLAD ONLINE onbeperkt toegang tot Boekblad.nl | € 201, eerste jaar € 119.

BOEKBLAD COMPLEET ZZP/STUDENT onbeperkt toegang tot Boekblad.nl + 10 x Boekblad magazine | € 141,

eerste jaar € 108 (kopie KVKinschrijving/studentenkaart opsturen).

BOEKBLAD ONLINE ZZP/ STUDENT onbeperkt toegang tot Boekblad.nl | € 81, eerste jaar € 59,- (kopie KVKinschrijving/studentenkaart opsturen).

PROEFABONNEMENT 6 maanden onbeperkt toegang tot Boekblad.nl + 5 Boekblad magazines | loopt automatisch af | € 49,50.

MEER INFORMATIE Boekblad. nl/abonneren.

Opzeggingen Uw opzegging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven bij onze klantenservice.

juni 2020  jaargang 187

Adreswijzigingen Uw adreswijziging dient minimaal één maand voor het verschijnen van het eerstvolgende nummer te worden doorgegeven bij onze klantenservice.

Klantenservice Stip Media Louise de Colignystraat 15 1814 JA Alkmaar T +32 (0)72 531 49 78 (ma t/m vr 13-17 uur) E info@stipmedia.nl www.stipmedia.nl ISSN 1586-2897

5

VOORAF

Local hero Het was een opvallende steunbetuiging van de lokale gemeenschap aan een boekverkoper: Gerard Tomey, eigenaar van de boekhandel die zijn naam draagt in Culemborg, stond op 11 maart centraal tijdens een gala, aangeboden door de lokale culturele stichting De Roos. Een initiatief dat niets met de coronacrisis te maken had, maar omdat het kabinet een dag later de eerste beperkende maatregelen aankondigde, kan het gezien worden als een vroeg voorbeeld van de huidige ‘Koop Lokaal-campagne’.

Van lokale trots zal ook sprake zijn in Utrecht waar zowel de bibliotheek als boekhandel Broese recent een nieuw onderkomen vonden. In dit nummer vertellen Erik en Sandra van Doorn uitgebreid over hun nieuwe winkel. Oproepen om lokaal te kopen hebben in het centrum van een grote stad als Utrecht minder effect dan in een kleine gemeenschap, zeggen zij, maar ze gaan uit van eigen kracht: het feit dat een prachtig nieuw boekenpaleis een trekker is en blijft.

Er zijn sombere verwachtingen voor allerlei sectoren, en voor de boekhandel is dat niet anders, zo meldde de KBb in april. Dan is het mooi om te zien dat er ini-

De medewerkenden aan het Tomey Gala

Het is prettig om te kunnen berichten over lokale

verbondenheid en onderlinge solidariteit, naast alle noodzakelijke aandacht voor de huidige problemen.

In ons eind juni te verschijnen zomernummer, een gezamenlijke uitgave van Boekblad en Boekenpost, richten we onze blik uiteraard op het komende boekenseizoen.

Hopelijk klinken daarin zonnige geluiden. Want er blijven natuurlijk altijd titels om naar uit te kijken!  Vincent van de Vrede (hoofdredacteur) vincent@stipmedia.nl

Foto Karin van de Kar

tiatieven ontstaan die van de boekverkoper een soort ‘local hero’ maken zoals in Culemborg. Naast de lokale steun is er die vanuit het vak, waar het bewustzijn van de ketenafhankelijkheid aanwezig is. Zie bijvoorbeeld de grote #ikkooplokaal-advertentie van de WPG-uitgevers met daarin een sonnet van Ilja Leonard Pfeijffer.

Andersom mag de huidige crisis geen aanleiding zijn voor boekhandels om bij uitgevers hogere kortingen te bedingen. Als die uitgevers in problemen brengen, schiet de boekhandel daar niets mee op, aldus Erik van Doorn in dit nummer.

Home Magazine Boekblad was erbij

Vacatures Agenda

Over het nieuws ANNE ZEEGERS Directeur van De Schrijverscentrale die in april startte met het project ‘Schrijver op je scherm’, online auteursbezoeken aan scholen.

Boekenweek voor Jongeren: ‘In een boek kan het wel’

De samenwerking tussen CPNB, Stichting Lezen en De Schrijverscentrale brengt ook dit jaar weer een Boekenweek voor Jongeren met een schrijverstournee voor 10.000 scholieren (‘Literatour’).

Heel fijn vond ik het om 23 schrijvers te mogen uitnodigen voor iets dat wel doorgaat. Een opluchting na de honderden afgelastingen in het voortgezet onderwijs sinds de coronacrisis, waar het laten overgaan van leerlingen prioriteit kreeg. Laten we in het licht blijven houden dat het schrijversbezoek in het voortgezet onderwijs steeds populairder wordt: in 2019 kregen 100.000 scholieren een schrijver in de klas. Docenten merken dat jongeren daarna (iets) meer interesse tonen voor het lezen van boeken.

Het nieuwe schooljaar start met ‘Literatour’. Als schrijvers in levende lijve nog niet mogen toeren, dan doen ze dat virtueel via het inmiddels in het basisonderwijs succesvol beproefde ‘Schrijver op je scherm’.

Daan Heerma van Voss en Atlas Contact doneren coronaboek aan de boekhandel

Hierbij doe ik een oproep aan ie-

8

dereen die in het boekenvak werkt om massaal de Coronakronieken aan te schaffen. Bij de plaatselijke boekhandel natuurlijk.

Als buiging naar de schrijver en de uitgeverij die moeite doen de driehoek schrijver-uitgever-boekhandel te eren. De ketenafhankelijkheid geldt in meer sectoren, en zeker ook in het boekenvak. Het was en is een belangrijk argument pro vaste boekenprijs. Er vonden tijdens de afgelopen weken tal van grote en kleine solidariteitsacties plaats in het boekenvak, die wat mij betreft een eigen column in Boekblad verdienen.

Letterenfonds blij met extra geld voor cultuur

300 miljoen aan compensatie voor Cultuur; nog geen derde van wat er nodig is. Blij kunnen we zijn met een minister die zich stevig inzet voor de sector en hopelijk een resultaat behaalt waar we ook blij van worden. Natuurlijk, we zouden verrast zijn als Rutte 3 de culturele sector genereus tegemoet zou komen, nadat Rutte 1 de sector tot op meer dan het hemd had uitgekleed. Maar het zou wel een schappelijke reactie zijn op de uiterste inspanningen die de sector betracht om te voldoen aan de opgelegde eis de bedrijfsvoering voor een groter deel te laten bestaan uit (publieks)inkomsten.

Eind april liet de minister de Tweede Kamer weten, na nieuwe moties ter ondersteuning van de cultuur, dat ze werkt aan een ruimhartiger plan. Laten we er het beste van hopen.

www.boekblad.nl

Foto Chris van Houts

Foto Chris van Houts

Boekenvakkers reageren op de voor hen belangrijkste en opvallendste nieuwsberichten van Boekblad.nl.

MAARTEN RICHEL Eigenaar New Book Collective dat 4500 gesigneerde exemplaren van Japan in honderd kleine stukjes van Paulien Cornelisse afleverde bij de boekhandels tijdens een ronde door Nederland.

Er zijn in deze tijden genoeg lichtpuntjes te vinden om van het boekenvak te blijven houden! De talloze initiatieven van de boekhandel om de lezers te blijven bedienen van boeken en advies, de acties van de uitgevers om de boekhandel toch vooral bij te blijven staan en de collectiviteit die mooi tot uiting komt in de #ikleesthuis-campagne van de CPNB. Maar vooral: #kooplokaal!

Broese opent op nieuwe locatie Midden in de crisis, natuurlijk al lang gepland maar niettemin doorgezet, openen Sandra en Erik van Doorn een werkelijk schitterende nieuwe Broese-winkel op het Neude in Utrecht. Fantastisch en gewaagd ondernemerschap verdient een groot applaus! #kooplokaal De Kler, Scheltema en Linnaeus heropenen hun winkels Aan het begin van de coronacrisis werd er op Boekblad een deprimerende teller bijgehouden: hoeveel

Lees de besproken artikelen op boekblad.nl boekhandels zijn er vandaag dichtgegaan. Gelukkig zijn de meeste winkels nu weer open! En hopelijk blijven ze dat nog voor lange tijd.

Ik hoop dat uitgevers beseffen dat de boekhandel essentieel is voor de verspreiding van hun literatuur. #kooplokaal

Foto Barbara Kroon

Paulien Cornelisse signeert 4500 boeken voor de boekhandel Paulien Cornelisse signeerde exclusief voor de boekhandel 4500 exemplaren van haar nieuwe boek Japan in honderd kleine stukjes. Boekhandels konden zelf acties starten onder hun klanten om speciaal voor hen op naam gesigneerde boeken te verkopen. De actie was een groot succes met meer dan 60 deelnemende winkels. En ik vermoed dat Pauliens signeeractie ook nog een record is! #kooplokaal SANDER VERHEIJEN Hoofdredacteur Hebban, als auteur Jens Vern genomineerd voor de Gouden Strop met De macht van K. Net als iedereen ben ik coronamoe aan het worden. Ik heb de laatste drie persconferenties gewoon gemist en ik check niet elke ochtend meer eerst het laatste nieuws over de coronacrisis in de NOS-app. Op Boekblad selecteerde ik nieuws dat door de coronahectiek een beetje onder is gesneeuwd. Dus geen nieuws over boekhandels in nood, thuiswerkende uitgevers of succesvolle #ikleesthuis-campagnes.

Nu al tweede druk voor nieuwe Paulien Cornelisse Het is altijd vrij eenvoudig om bij succesvolle boeken van BN’ers te roepen: ‘lekker makkelijk, hoor’ en natuurlijk is het fijn als je met

je kop én je boek op televisie kunt komen en bij alle radiostations langs kunt gaan. Maar ik heb veel respect gekregen voor cabaretier – en auteur én uitgever – Paulien Cornelisse. Zij signeerde 4500 boeken (wie wel eens signeert wéét dat dat echt niet leuk is) en verkocht dozen vol aan de boekhandel. New Book Collective had de regie strak in handen en dat alles resulteerde in blije boekverkopers op Facebook, veel lezers, nog meer bestellingen en een toppositie in de Bestseller 60. Dat het hier ook nog eens om een onderwerp gaat dat niet voor een heel groot publiek interessant lijkt te zijn, maakt het misschien nog wel knapper.

Dat creativiteit en hard werken soms wél echt lonen, is een mooie opsteker voor alle hardwerkende creatieven in het vak.

Chris Herschdorfer vertrekt bij Atlas Contact Chris Herschdorfer vertrok met stille trom uit het boekenvak. Nou ja, dat laatste zal vast en zeker niet, maar zijn directeurschap bij Atlas Contact eindigde net zo verrassend (voor mij) als dat drie jaar geleden begon. Ik heb een zwak voor Chris, niet in de laatste plaats omdat hij in het boekenvak een van de eerste fans van Crimezone.nl was en ons letterlijk omarmde.

Hij gaf Kim Moelands en mij de kans een nieuwe droom te verwezenlijken. Het boek Crimezone, het beste van de hedendaagse misdaadliteratuur verscheen in 2005 bij Ambo|Anthos, Chris’ toenmalige uitgeverij, nog voordat het genre écht grote sprongen voorwaarts maakte. Chris verdient een klein standbeeld voor zijn aandeel in het succes van de (Nederlandstalige) thriller in ons land. Als ontdekker van Nicci French, als bedenker van de ‘literaire thriller’ en het succesvol in de markt zetten van die nieuwe lichting thrillerau-

juni 2020  jaargang 187

teurs: Saskia Noort, Simone van der Vlugt, Marion Pauw en Esther Verhoef. En omdat hij mij tipte om De hoogvlieger van Howard Roughan te lezen.

Maj Sjöwall overleden Nog meer thrillergerelateerd nieuws: de Zweedse misdaadschrijfster Maj Sjöwall is na een lang ziekbed overleden. Ze was voornamelijk bekend door de maatschappijkritische misdaadromans die ze samen met haar partner Per Wahlöö schreef. Het tiende en laatste deel in de Martin Beck-reeks, De terroristen, verscheen in 1975, vlak na de dood van Wahlöö. Ik was anderhalf jaar oud.

Ik kan dus niet zeggen dat ik uit eerste hand weet wat die boeken in de wereld van de misdaadroman hebben betekend, maar wat ik wél weet is dat ze voor veel Scandinavische schrijvers een voorbeeld zijn geweest. Schrijvers als Stieg Larsson, Henning Mankell en Jo Nesbø hebben er nooit een geheim van gemaakt hoe belangrijk het schrijversduo is geweest voor het succes van de Scandinavische misdaadliteratuur. Zelfs vele jaren later. Rust zacht, Maj Sjöwall. En bedankt.

FEMKE LIEMBURG Sinds april enige eigenaar van boekhandel Daan Nijman na terugtreden van de naamgever.

93 procent Nederlanders blij met boek als cadeau Positief nieuws, dat is wat we nodig hebben in deze tijd. Verheugd las ik dat het nieuwste consumentenonderzoek van GfK in opdracht van Stichting Marketingonderzoek Boekenvak uitwijst dat 93 procent van de ondervraagden heel erg blij is met een gekregen boek.

Dat zijn maar liefst negen op de

9

Home Magazine Boekblad was erbij tien Nederlanders. Het boek is als cadeau daarmee populairder dan bonbons en verzorgingsproducten.

Dat is toch een bericht om blij van te worden? En wij als boekenvakkers kunnen daar ook daadwerkelijk iets mee. We kunnen met trots en enthousiasme uitdragen dat het boek gewoon het allerleukste, meest kekke, superspannendste en slimste cadeau is om te geven.

Heeft de klant twijfels, of een goed advies nodig? Vraag ons maar, de lokale boekverkopers. Wij weten er wel raad mee en vinden dat passende cadeau.

Bestseller 60 (week 18): ontspannende lectuur aan kop De wereld staat op zijn kop. In een paar weken tijd is alles veranderd.

En de Bestseller 60 is als vanzelfsprekend meeveranderd. Ontspanning voert de boventoon. Maar is dat erg? Als ik naar mezelf kijk: ik heb nog nooit zoveel gelezen als de afgelopen weken. Was het allemaal literair werk? Zeker niet. Ik lees nu voornamelijk om te ontspannen. Dat lukt me maximaal met heerlijke thrillers. In de Bestseller 60 is Lucinda Riley opnieuw de nummer 1. Zag ze de coronacrisis aankomen en heeft ze erop ingespeeld? Hoe dan ook, ik ben blij met haar boeken. Dat we veel nieuwe lezers in de winkel krijgen, is voor een groot deel aan haar te danken. Mensen hebben al genoeg aan hun hoofd. Ze gaan nu vaak voor een lekkere weglezer.

Bookstore Day 2020 (5), blog Lianne Laseur Iedereen, echt iedereen wordt creatief in deze tijd. Ook zij die dachten dat niet in zich te hebben.

We zijn ook nog nooit zo flexibel geweest. Komt de klant niet naar ons? Dan komen wij naar de klant.

Hebben we een Bookstore Day gepland in mei? Dan verschuiven we die naar september. Niet alle

10

beslissingen zijn makkelijk, maar ze worden wél genomen. Knopen doorgehakt. En de Libris-medewerkers doen – vaak thuis achter de computer en telefoon – enorm hun best om hun Libris-boekenvrienden zo goed mogelijk te ondersteunen. Advies bij gesprekken met vastgoedeigenaren, informatie over de RIVM-richtlijnen; ze hebben alles op een rijtje. Of ze bieden gewoon even een luisterend oor. Bij Libris kan het. En dat geeft vertrouwen.

DAAN VAN DER VALK Winkelmanager De Vries Van Stockum Haarlem, zette een succesvolle voorintekenactie op rond kookboek Yvette van Boven.

Actie Yvette van Boven: 400 bestellingen Wat een teleurstelling: de presentatie van Home made basics, het nieuwe kookboek van Yvette van Boven kon niet doorgaan vanwege de coronacrisis. Yvette en ik bedachten snel een alternatief plan: gesigneerde exemplaren online verkopen. Yvette ontwierp een etiket en liet er 400 exemplaren van drukken, beter te veel dan te weinig. Ik had ingeschat er 200 van te kunnen verkopen maar inmiddels zitten we op 500 online verkochte exemplaren. Het is echt gaaf om met elkaar, uitgever, auteur en team Haarlem, dit voor elkaar te krijgen. Het is goed om af en toe met succes je grenzen te verleggen. Zeker als je merkt dat de markt veel groter is dan je ooit had kunnen bedenken. We hebben in Haarlem bijvoorbeeld bijna 2000 exemplaren verkocht van Simpel van Ottolenghi dus mijn weddenschap met de uitgever om voor 1

www.boekblad.nl

Vacatures Agenda

januari 1000 exemplaren van Home made basics te gaan verkopen zie ik met veel vertrouwen tegemoet.

Boekblad was er niet bij: De nieuwe Paulien Cornelisse wordt uitgeleverd Japan in honderd kleine stukjes zou groots gepresenteerd worden, ook hier weer roet in het eten door corona. De mensen achter New Book Collective hebben laten zien dat het ook anders kan. Dit is een echt goed voorbeeld hoe je succesvol een actie noodgedwongen aanpast aan de veranderde omstandigheden. De gesigneerde exemplaren werden rap verkocht en inmiddels gaat Paulien voor de tweede keer veel exemplaren signeren.

Het mooie van deze actie is dat de boekhandel centraal staat, de uitgever creatief meedenkt en dat door deelname van veel boekhandels het een bijzonder succesvolle actie is geworden. Alle hulde voor Paulien en New Book Collective.

Nederland leest ’Maria Zachea’ en ‘Dwars door de storm’ In november start weer een nieuwe editie van ‘Nederland Leest’, sinds een aantal jaar is de boekhandel buitengesloten van deze actie.

Het blijft me verbazen dat bij zo’n belangrijke leesbevorderingsactie de boekhandel niet mee kan doen.

Wat zou ik graag Het zwijgen van Maria Zachea willen verkopen. Het liefst in een mooie, betaalbare, gebonden editie. Mischien kan de CPNB weer eens heroverwegen of dit haalbaar is? Als we veel lezers willen bereiken met deze actie kan de boekhandel daar een belangrijke rol in vervullen. Ik herinner me Remco Campert in een bomvolle boekhandel in 2011, zijn Het leven is vurrukkulluk, toen de actietitel van ‘Nederland Leest’, werd bij ons wederom een bestseller. Gezamenlijk kunnen bibliotheek en boekhandel een nog breder publiek bereiken. 

Altijd op de hoogte van het laatste boekenvaknieuws?

Gerard Keijsers (De Vrije Uitgevers): JAARGANG 187 MAART 2020

3

Vakblad voor het boekenvak ww w.b oek blad

.nl

JAARGANG 187 APRIL/MEI 2020

‘Bedenk wat een uitgeverij nodig heeft en je kunt het bij ons krijgen’

JAARGANG 187 JUNI 2020

4/5

Vakblad voor het boekenvak

Vakblad voor het boekenvak

ww w.b oek blad

.nl

.nl ww w.b oek blad

Jurriaan Rammeloo (KVB Boekwerk):

‘De enorme ondernemingszin geeft deze branche grote dynamiek’

187 april/mei 2020  jaargang

187 maart 2020  jaargang

6

Sandra en se): Erik van Doorn (Broe

‘WE GAAN ERVAN N UIT DAT BROESE EE TREKKER BLIJFT’ 187 juni 2020  jaargang

00

00

Neem nu een abonnement op Boekblad!

Boekblad Online

Onbeperkt toegang tot Boekblad.nl v.a. p/j

Boekblad Compleet

€ 59,-

juni 2020  jaargang 187

10 x Boekblad Magazine Onbeperkt toegang tot Boekblad.nl v.a. p/j

€ 108,-

11

0

SANDRA VAN DOORNVAN WEGBERG 1961 Geboren in Den Haag 1980 Begonnen aan studie rechten Utrecht 1983-1992 Boekverkoper F. van Broek, aanvankelijk als vakantiekracht 1983 Ontmoeting met Erik van Doorn 1992- Mede-eigenaar Kramer & van Doorn, Zeist 2014- Mede-eigenaar Broese, Utrecht ERIK VAN DOORN 1957 Geboren in Rotterdam 1975 Revius Lyceum, Doorn 1977-1980 Diverse administratieve banen, Doorn 1980-1992 Boekverkoper bij F. van Broek in Zeist 1983 Ontmoeting met Sandra van Doorn 1992- Mede-eigenaar Kramer & van Doorn, Zeist 2014- Mede-eigenaar Broese, Utrecht

12

www.boekblad.nl

DE VISIE

Sandra en Erik van Doorn (Broese)

‘ WE GAAN ERVAN UIT DAT BROESE EEN TREKKER BLIJFT’ Midden in de coronacrisis verhuisde Broese naar een schitterend pand aan de Neude. Even vreesden eigenaren Sandra en Erik van Doorn dat alles in het water viel, nu zien ze vooral de grote mogelijkheden op de nieuwe locatie.

Tekst Maarten Dessing Beeld Stijn Rademaker

J

arenlang zochten Sandra en Erik van Doorn naar een nieuwe locatie voor boekhandel Broese in het centrum van Utrecht. Maanden is er gewerkt aan de 1800 vierkante meter grote winkel in het voormalige postkantoor aan de Neude, ook de thuisbasis van de nieuwe openbare bibliotheek. Maar toen de eigenaren het resultaat met gepaste feestelijkheden wilden tonen aan leveranciers, collega-boekverkopers, relaties en bovenal klanten, golden de strengste lockdown-maatregelen. Alles moest in allerijl worden afgelast. Er mogen, ook nu nog, niet meer dan ruim honderd klanten tegelijk binnen zijn.

Een afgepast aantal mandjes bij de ingang aan de Oude Gracht voorkomt dat het drukker wordt.

Toch is het sinds 23 april elke dag een beetje feest bij Broese. Eerst kwam die ochtend de Utrechtse schrijver Ronald Giphart langs om met het doorknippen van een lint de winkel voor geopend te verklaren – een aangename verrassing van bedrijfsleider Grietje Braaksma voor het echtpaar Van Doorn.

Daarna lieten veel mensen die hun nieuwsgierigheid niet konden bedwingen en toch snel kwamen kijken, hun bewondering blijken voor de nieuwe winkel: de verrassende combinatie van oud en nieuw, de slimme verdeling in verschillende werelden verspreid over de winkel, de overheersende speelsheid en lichtheid.

De eerste reacties zijn erg enthousiast, zegt Erik van Doorn. ‘Ook medewerkers zijn er erg gelukkig mee.

Iedereen loopt met een big smile rond. Natuurlijk zijn er kleinigheden niet goed gegaan of ontdek je dingen

juni 2020  jaargang 187

13

die je toch liever aanpast. Zo was er iets misgegaan met de vloer van de kinderboekenafdeling. Daar lag aanvankelijk noodgedwongen een betonvloer. Maar door de heftige weken direct na het uitbreken van de coronacrisis maken we ons daar niet meer druk om. In februari zouden we om zoiets wakker hebben gelegen, nu is het gewoon iets wat gebeurt. We zijn allang blij dat deze schitterende winkel gewoon open kan zijn.’

ger, zoals wij willen zijn. En de ontwerpers hebben dat versterkt. Ze zijn er heel goed in geslaagd om zo’n groot pand toch een zekere intimiteit te geven, zonder de grootsheid te verliezen. Dat komt door de opdeling in zes aparte werelden die ieder een eigen uitstraling hebben. Het is ook zo sfeervol omdat de oude muren zoveel mogelijk zichtbaar zijn, onder andere door de glazen lift. Je zou kunnen zeggen: het pand is het decor van de winkel. Dat het zo’n fraai monument is, maakt het voor wat wij verkopen uitermate geschikt.’

Grandeur Sinds de overname in 2014 wisten jullie: Broese moet weg van de Stadhuisbrug. Heeft het lang geduurd voor jullie het oude postkantoor vonden?

EvD: ‘We hadden tien jaar. Maar we keken vanaf het begin al om ons heen naar opties voor een groter pand. Dat moest wel, Utrecht is niet rijkelijk bedeeld met mogelijkheden voor ons formaat. We hebben veel vierkante meters, we willen in het centrum blijven en dan zijn de ruimtes niet een twee drie beschikbaar. We hebben door de jaren heen vier, vijf locaties bekeken. Steeds was er iets waardoor we zeiden: toch maar niet.

Tot dit pand voorbij kwam.’

SvD: ‘Dan duurde het nog lang voordat we zekerheid hadden. Bij de eerste contacten met verhuurder ASR kwamen we niet tot overeenstemming. Wij zagen Post Utrecht niet als betaalbare optie, de huurprijs was een te groot risico voor ons. Later keerde ASR bij ons terug. Toen keken we in vele gesprekken naar: hoe kan het wél? Uiteindelijk zijn we eruit gekomen, maar het was een intensief proces.’

Jullie hebben gekozen voor designbureau NomNom, dat de laatste jaren meer boekhandels heeft ingericht. Waarom?

EvD: ‘NomNom heeft zich er zo langzamerhand in gespecialiseerd. Ze zijn begonnen bij Van der Velde destijds. Zo zijn wij aan hen gekomen voor onze winkel in Zeist, die in 2016 is verbouwd. Ook hebben ze bijvoorbeeld Kooyker (Leiden), De Algemene Boekhandel (Amersfoort) en Blokker (Heemstede) geheel of gedeeltelijk verbouwd. We wilden graag weer met hen in zee, ook al is het iedere keer 200 kilometer rijden naar hun kantoor boven Groningen. Zij kunnen heel goed visualiseren wat wij onbeholpen onder woorden brengen en komen dan met details waar wij nooit aan gedacht zouden hebben, maar die wel precies uitdrukken wat wij bedoelen.

Ze zijn ook vaak hier geweest om het pand te absorberen en de mogelijkheden te ontdekken. En ze hebben alles voortreffelijk uitgewerkt.’

‘WE ZIJN ALLANG BLIJ DAT DEZE SCHITTERENDE WINKEL GEWOON OPEN KAN ZIJN’

Wat maakt deze locatie ideaal?

EvD: ‘Het zit midden in het hart van Utrecht. En: de toegang naar het centrum vanaf het station en Hoog Catherijne loopt steeds vaker via de Lange Viestraat en De Bijenkorf – dus naar ons. Alle veranderingen creëren een natuurlijke trek die kant op. Mede door de komst van nieuwe winkels als een grote Zara op het Vredenburg. Vroeger ging 40 procent via deze weg, dat is nu eerder 50 procent en dat zal verder verschuiven.’

SvD: ‘Ook omdat Broese een autonome trekker is.

Kijk naar de onderzoeken van KVB Boekwerk naar de impact van het boek over de rechtstreekse economische waarde van een boekhandel. Wij geloven zeker dat ook wij die kracht hebben.’

Het pand helpt daarbij?

EvD: ‘Zeker. Het heeft grandeur, het is een blikvan-

14

Waar zit dat bijvoorbeeld in?

SvD: ‘Omdat we in een monument zitten, moesten veel muren zichtbaar blijven. Dat betekent: weinig ruimte voor kasten. In deze winkel heb je dus veel tafels nodig. Dat hebben ze heel creatief gedaan. Alleen bij wetenschap staan veel kasten. Die hebben weer een heel speciale uitstraling. Ze doen denken aan oude Engelse bibliotheken, maar dan wel met een moderner kleurtje groen.’

Cultuuromslag Wat kan in dit pand wat in het oude niet kon?

SvD: ‘We hebben meer oppervlakte: 400 vierkante meter. We hebben eindelijk een nieuwe uitstraling. Na 46 jaar was je wel op de oude uitgekeken. Dat alleen al geeft nieuwe mogelijkheden. Ook staan alle tafels op wielen, zodat ze aan de kant zijn te schuiven. Het grote aantal evenementen is altijd een kracht van Broese geweest. Nu kunnen we op alle afdelingen

www.boekblad.nl

DE VISIE

evenementen organiseren, groot en klein. Naast de lezingen, muziekevenementen of wat dan ook op het aparte podium op de entresol.’

Betekent dat: méér evenementen, zodra ze weer kunnen worden georganiseerd?

EvD: ‘ We deden in het cultureel seizoen al gauw drie keer per week iets. Kan dat meer worden? Dat hangt van het aanbod af. Het moet wel relevant en omzetgericht blijven. Het is geen doel op zich.’

‘DE KOFFIE BINDT KLANTEN AAN DE WINKEL’

Er zijn ook vrij veel afrekenpunten, viel mij op.

EvD: ‘Dat klopt. In totaal zijn het er veertien. De oude winkel kende boekverkopers en een kassaploeg. Dus als de boekverkoper een gesprek had met een klant, moest hij of zij op een gegeven moment die klant naar de kassa sturen. Dat hebben we omgegooid. Er zijn natuurlijk nog steeds kassa’s voor wie zelf een boek

juni 2020  jaargang 187

15

16

www.boekblad.nl

DE VISIE

uitzoekt en alleen wil afrekenen. Maar boekverkopers kunnen nu zelf met de klant meelopen, voor de afhandeling zorgen en eindigen met een “tot ziens” terwijl de klant met zijn boeken in de tas de winkel verlaat. Daarvoor zijn die afrekenpunten of gecombineerde informatie- en afrekenbalies. Het helpt daarbij dat iedereen meer op pin is ingesteld, zodat je niet overal kassalades met geld hoeft te hebben.’

SvD: ‘Het idee erachter is dat het contact tussen boekverkoper en klant persoonlijker moet worden. Dat maakt het onderscheid. We zien in Zeist hoe belangrijk het is. Boekverkopers kennen de klant, kunnen daarom boeken aanraden, en klanten durven daar op een gegeven moment op te vertrouwen en komen dan ook terug voor advies.’

EvD: ‘Voor Broese is dat echt een cultuuromslag. De winkel kende de oude BGN-cultuur van de boekverkoper op zijn troon. De klant kwam naar de boekverkoper toe, terwijl wij willen dat dat andersom is. Al langer overigens. Vanaf dag 1 zijn we bezig geweest onze medewerkers zo ver te krijgen de klant aan te spreken.

Maar in de oude winkel was het moeilijk om de vloer op te gaan – ook omdat de geplande verbouwingen steeds niet konden worden gerealiseerd. Hier kunnen ze de trainingen echt in de praktijk brengen. Daarom hebben we nu ook een boekje gemaakt waarin ieder personeelslid zich voorstelt met zijn favoriete boek.

Dat werkt direct goed. Je hoort al klanten zeggen: “O, ben jij Clemens, dat wist ik niet. Ik ga dit boek kopen omdat jij het aanraadt.”’

Wat is nog meer nieuw?

SvD: ‘De horeca. Op termijn dan. We hebben er een medewerker voor aangetrokken, die daar nu nog niet de juiste invulling aan kan geven. We hebben de horeca bewust boven neergezet bij literatuur en wetenschap, omdat dat de onthaastingslezers zijn die daar rustig willen genieten. Eerst hadden we het op de entresol gedacht. Daar zou het echter te veel los staan van de boekhandelsbeleving. Er moet juist beweging omheen zijn, zodat je geen afstandelijk, doods gevoel krijgt. En beneden is het juist te onrustig.’

Horeca is heel gewoon geworden in de boekhandel.

Misten jullie het echt?

SvD: ‘Heel erg. Je hoorde steeds vaker klanten vragen waar ze bij ons koffie konden drinken. Maar wij hadden er geen ruimte voor.’

EvD: ‘In Zeist heeft de coffeecorner ook een grote toegevoegde waarde. Ik wilde het eerst niet, Sandra wel en zij heeft helemaal gelijk gehad. De koffie bindt klanten aan de winkel. Het verschil is dat het in een dorp als Zeist bedoeld is als promotie, maar in een stad als Utrecht als verdienmodel. Dat moet wel met de vierkantemeterprijs op een locatie als deze. Moet

‘TOEN HALF MAART ALLES DICHT MOEST, KREGEN WE HEEL VEEL BUIKPIJN’ de horeca dan aan de straat zitten? Nee. Het is echt bedoeld voor bezoekers en we zijn overtuigd dat als die het eenmaal kennen, ze er wel voor naar boven komen. Gelukkig merkten we binnen een week al dat klanten geen enkel beletsel ervaren om de roltrap naar boven te nemen.’

Waarom staat de literatuur boven en bijvoorbeeld reizen en kinderboeken beneden?

EvD: ‘Deels komt dat door het volume: wat kan je waar kwijt. Maar ook willen we de verstokte lezer de sfeervolle oase bieden die het boven is, terwijl mensen met kinderwagens nu niet per se naar boven hoeven.

Ook omloopsnelheid speelt mee. Reizen is altijd een toprubriek voor Broese geweest, dus die staat op de meest centrale plek. Helaas pakt dat deze maanden anders uit. Toch hebben we het laten staan, omdat het te veel werk was om het te verplaatsen – en het dan misschien over een paar maanden terug te moeten zetten.’

Decembermaand Hebben jullie ooit gedacht dat het coronavirus alle moeite voor de nieuwbouw zinloos zou maken?

SvD: ‘Toen half maart alles dicht moest, bijna alle winkels om ons heen op slot gingen en er geen sterveling op straat liep, kregen we heel veel buikpijn. Alles valt uit onze handen, dachten we. We verloren tot 90 procent van de omzet. Gelukkig is het daarna gedeeltelijk hersteld. In Zeist zeker: daar sloten we april af met een plus. In een dorp voelen mensen veel verbondenheid. Als daar wordt opgeroepen om lokaal te kopen, heeft dat meer effect dan in het centrum van Utrecht.

Hier is het moeilijker. Broese is afhankelijk van mensen die nu wegblijven: mensen uit de regio die een dagje komen shoppen, toeristen, studenten die tijdens de crisis de stad ontvluchten. Maar de omzet is al zo hoog dat we niet meer hoeven te vrezen dat ons voortbestaan op korte termijn in gevaar is.’

Ik kan me voorstellen dat Broese door de nieuwbouw weinig vet op de botten had.

EvD: ‘Als de omzet twee maanden lang –90 procent was geweest, hadden we het ook niet gered. Maar de omzet in de eerste week na de heropening was gelijk

juni 2020  jaargang 187

17

lages, nu nog maar drie en die zijn nog kleiner ook.

Het team dat de etalages maakte, richt nu zijn energie op het optimaliseren en uniformeren van de uitstraling: in de winkel en online. We hebben bijvoorbeeld mooie reclamedoeken in de winkel hangen.’

aan die van de winkel op de oude locatie. Dat is niet de omzetplus waarop we hadden gerekend, maar we waren er niet ontevreden mee.’

SvD: ‘Het is wel afwachten hoe het zich ontwikkelt.

Het weer was goed. Veel mensen waren nieuwsgierig.

Het zal dus eerder minder worden. Ook willen mensen zich nu nog aan de coronamaatregelen houden.

Op de eerste zaterdag, toen het druk was, bleven mensen buiten wachten. Willen ze dat ook als het straks niet zulk lekker weer is? Je weet het niet. Aan de andere kant: sinds de crisis van 2008 wisten we al dat er geen zekerheden meer zijn. Je moet meebewegen met de ontwikkelingen, ook nu. Je moet kijken naar wat wél kan, om zo extra omzet te maken.’

Wordt ook onlineverkoop belangrijker?

SvD: ‘Nee. De online-omzet is sinds de invoering van de coronamaatregelen behoorlijk gestegen, ook bij ons. We hebben onlangs een nieuwe website laten ontwikkelen. Maar de basis van het bedrijf is en blijft de winkel. We hebben niet voor niets zoveel in dit pand geïnvesteerd, de coronacrisis verandert daar niets aan. We gaan ervan uit dat mensen, als het allemaal voorbij is, weer bij ons zullen winkelen. En we zullen er alles aan doen om dat te stimuleren. Via het boekje waarin het personeel zich voorstelt, maar ook met de oprichting van leesgroepen – die we in Zeist al hebben – willen we dat zoveel mogelijk mensen Broese zien als “mijn winkel”.’

EvD: ‘De webshop is alleen additioneel: als service aan klanten, zodat ze zelf kunnen bepalen hoe ze hun boek bij Broese kopen. Gelukkig wordt de webshop ook steeds persoonlijker, nu de bestelling niet meer automatisch wordt afgehandeld door CB, maar wij tot 16 uur de kans krijgen om uit eigen voorraad een boek op te sturen – in plaats van een extra exemplaar te moeten aankopen. Zo kunnen we het pakje personaliseren. Met een vriendelijke tekst als “veel plezier, bedankt voor uw bestelling”, zodat het echt afkomstig is van Broese.’

‘ALS VERHOOGDE KORTINGEN UITGEVERS IN PROBLEMEN BRENGEN, SCHIETEN WIJ DAAR NIETS MEE OP’

Zoals?

EvD: ‘Je moet experimenteren. Wij hebben nu een keurig podium: mooie stoelen, gordijnen erachter. Daar kun je heel goed – op gepaste afstand – een interview afnemen en dat streamen. Dat deden we in het tweede weekend na de opening voor het eerst. Dat werkt heel goed om op het netvlies van klanten te komen die nog niet naar de nieuwe winkel durfden te gaan. En uitgevers werken er graag aan mee, omdat zij ook een podium missen voor hun auteurs.’

SvD: ‘We kijken ook vooruit naar de decembermaand.

Wat als we dan nog steeds te maken hebben met dezelfde beperkingen? We willen avonden organiseren voor bedrijven, met buffet en een bon voor alle personeelsleden die ze bij ons kunnen besteden. Of extra koopavonden voor particulieren, die allemaal een timeslot krijgen zodat het nooit te druk wordt. Daar moet je nu al voor werven, anders hebben bedrijven al andere beslissingen genomen.’

EvD: ‘Ook zullen we sociale media inzetten om klanten aan te zetten om hun aankopen, anders dan ze de laatste jaren steeds meer gewend waren, níét in de laatste twee dagen te doen.’

Personaliseren En waar liggen los van de coronacrisis kansen?

EvD: ‘We willen de band met Utrecht verstevigen.

Broese is als onderdeel van Selexyz en Polare twee keer failliet gegaan. Dat betekende dat het klantenbestand dat op rekening kocht, een alternatief moest zoeken. Wij hebben daarom een voor onze omvang relatief gering aantal bedrijven en scholen als klant.

We willen onze gunfactor, die door de nieuwbouw is vergroot, inzetten om dit aantal te laten groeien.’

SvD: ‘We gaan ons ook meer op sociale media en de website richten. We hadden vroeger acht grote eta-

18

Toch is de verwachting dat netto meer mensen winkelcentra zullen mijden.

SvD: ‘We gaan ervan uit dat Broese een trekker blijft.

Wij bieden een groot, breed assortiment, waardoor iedereen zich kan laten verrassen, met kundige vakmensen. Het is niet het “mensen die dit kochten, kochten ook dat” van internet. Mensen uit Renswoude zullen daarom naar Utrecht blijven komen.’

EvD: ‘Wij hebben ook het geluk dat deze stad op het ogenblik enorm aan de weg timmert. Kijk naar de Jaarbeurszijde van het station: er worden woningen en kantoren gebouwd. Als iedereen weer op kantoor kan werken, zal Utrecht als een van de weinige steden niet met leegloop te maken krijgen.’

SvD: ‘Wel zal er eerst een economische crisis zijn.

www.boekblad.nl

DE VISIE

Daar houden we al rekening mee: ik heb de bestellingen voor kalenders naar beneden bijgesteld. Maar ook hiervoor geldt dat je alleen maar kunt afwachten wat er precies gebeurt.’

‘WE WILLEN DE BAND MET UTRECHT VERSTEVIGEN’

Uitgevers Hoe zal het boekhandelslandschap veranderen?

SvD: ‘Iedereen weet dat met name kleinere winkels weinig vlees op de botten hebben en dan moet je vrezen voor hun voortbestaan. Dat probleem speelde al in verband met opvolging of, hier in Utrecht, hogere huren. De Literaire Boekhandel moest stoppen toen ze een nieuw contract kregen voorgelegd. Als je de komende periode je winkel moet verkopen, zul je daar niemand voor vinden. En als er een boekhandel verdwijnt, komt er geen andere boekhandel voor terug.’

EvD: ‘Dan kun je misschien denken: gunstig voor Broese, als wij bij wijze van spreken als enige overblijven. Maar dat is helemaal niet zo. Wij vonden het

juni 2020  jaargang 187

19

20

15

www.boekblad.nl

DE VISIE

heel jammer dat De Literaire Boekhandel verdween, omdat wij juist baat hebben bij veel boekhandels in de buurt. Van Bijleveld tot Savannah Bay: elke winkel heeft zijn eigen klantenkring en gezamenlijk versterken we elkaar. Maar hoe hard we ook hopen dat alle boekhandels overeind blijven, we vrezen dat dat niet het geval zal zijn.’

Kunnen boekwinkels elkaar wel meer dan voorheen steunen?

EvD: ‘Eigenlijk niet, omdat iedereen zijn eigen problematiek heeft. Wij waren bijvoorbeeld te druk met de verhuizing. In algemene zin is het boekenvak bijzonder collegiaal, maar je kunt alleen in gedachten bij elkaar zijn.’

Is er voldoende steun van uitgeverijen?

SvD: ‘Uitgevers voelen de crisis minder, omdat de inkoop – voor een deel – is verschoven naar online. En er wordt niet minder gelezen, eerder meer. Ik hoop wel dat ze zich blijven realiseren hoe belangrijk de fysieke boekhandel is. Wij geven boeken een gezicht.

Wij zorgen er zo voor dat klanten ze leren kennen, dat erover wordt geschreven, dat de auteurs ervan een podium krijgen. Dat doet Bol over het algemeen niet. Het is daarom uiteindelijk van levensbelang voor uitgeverijen dat zoveel mogelijk boekhandels overeind blijven.’

Is de crisis daarom hét moment om hogere kortingen te bedingen?

EvD: ‘Nee. Wij onderschrijven nog altijd het idee: we hebben elkaar nodig. Als verhoogde kortingen uitgevers in problemen brengen, schieten wij daar niets mee op. Laten we dus billijk blijven. We willen ook korting niet leidend maken bij de samenstelling van ons assortiment. Sommige titels horen hier gewoon te liggen, ongeacht de korting die we ervoor krijgen.’

SvD: ‘Belangrijker is dat de prijzen omhoog gaan. Een boek kost nog altijd bijna evenveel als eind jaren tachtig. Waarom kost een boek van 450 bladzijden € 17,99 en geen € 24,50? Terwijl alle kosten stijgen: papier, energie, personeel. Nu je steeds minder exemplaren per titel verkoopt, moet er een inhaalslag plaatsvinden. Sinds de verhoging van de btw vorig jaar is het dringend. Dat kostte ons 3 procent marge. En nu helemaal. Het wordt wel anders als er inderdaad een heftige economische crisis komt. Dan spelen andere overwegingen ook een rol.’

De psychologische grens van 20 euro is toch geslecht?

EvD: ‘Ten dele maar. Er zijn boekhandelsketens die daar nog sterk aan vasthouden. Die denken dat hun klanten niet meer uit willen geven. Ik vind het een non-argument. Als een boek toch € 29,99 kost, verko-

‘WE GAAN ONSZELF MISSCHIEN UITFASEREN, ALS DAT NODIG IS. MAAR WE BLIJVEN EIGENAAR’ pen zij het óók – hooguit bestellen ze het later. Maar die instelling maakt het voor uitgevers lastig de prijs echt te verhogen. Het komt voor dat we een boek inkopen met een aanbiedingsprijs van € 23,50 dat onder druk van ketens uiteindelijk toch € 19,95 kost. Daar zijn wij niet blij mee.’

Wat kunnen uitgevers meer doen?

EvD: ‘Adverteren en zeggen dat het boek te koop is bij de boekhandel. Dus niet: “bij de (online)boekhandel”. Daar gaat de suggestie vanuit dat je het online moet kopen. Dat je eerst op internet moet kijken. “Bij de boekhandel” is daarom genoeg, dan kan de klant zijn eigen keuze maken. Ik ben blij dat de CPNB kort geleden is gestopt met die gewoonte en ik hoop dat uitgevers volgen. Je ziet ook steeds vaker schrijvers de hashtag “koop lokaal” gebruiken, waar ze vroeger eerder op Bol wezen – terwijl die niets voor hen doen.

Dat soort uitingen moet de norm worden.’

Geen opvolger Is de verhuizing het grote sluitstuk van jullie carrière? Jullie zijn beiden rond de zestig.

SvD: ‘Nee hoor. We blijven om ons heen kijken en als we een leuke uitdaging zien, pakken we dat weer op.

Het nieuwe pand was een stip aan de horizon waar we naartoe werkten, maar al binnen een week na de verhuizing was het oude pand helemaal uit mijn hoofd verdwenen en denk ik alleen nog aan wat hier beter kan of anders moet. En dat werk aan de winkel is nog steeds ontzettend leuk. Het vak zit vol hartstikke leuke collega’s en het team, in Utrecht en in Zeist, is bijzonder gezellig en capabel.’

EvD: ‘Wij gaan ook geen opvolger zoeken. We gaan onszelf misschien uitfaseren, als dat nodig is. Maar we blijven eigenaar.’

SvD: ‘Het heeft toch geen zin om op lange termijn plannen te maken. De wereld kan à la minute veranderen. Dat leerden we met de crisis in 2008. Dat hebben we in ons persoonlijk leven meegemaakt. En dat zien we nu weer. Dus we kijken alleen naar wat op ons pad komt en hoe we daar mee moeten omgaan.’  Op de volgende pagina’s: de nieuwe winkel van Broese in beeld.

juni 2020  jaargang 187

21

Een goed ver

Het nieuwe Broese

BEGANE GROND Wie binnenkomt en naar rechts afbuigt, heeft direct keuze uit: rondhangen bij de reisboeken of naar boven. De roltrap is direct een vanzelfsprekend onderdeel van de rondgang door de winkel geworden.

Volgens ‘een oude retailwet’ zijn mensen moeilijk naar boven te krijgen, volgens de ervaring van Broese wél.

Iedere informatiebalie heeft ook een pinautomaat. De klant die door een boekverkoper wordt geholpen, kan direct ook bij hem of haar afrekenen. In deze tijden heeft de balie uiteraard ook een spatscherm.

22

www.boekblad.nl

haal in beeld Eindelijk de aandacht die ze verdienen: de tijdschriften in het hart van de winkel.

Letterlijk. Achterin is de doorgang naar de kinderboekenafdeling te zien.

Dit is niet de kinderboekenafdeling. Althans, niet zoals designbureau NomNom het heeft voorzien. De vloer was bij de opening nog niet gelegd.

Ook ontbreekt nog het voorziene speel/ boekenmeubel.

Wel te zien zijn de tafels die Broese voor deze afdeling gebruikt, zoals alle tafels in de winkel voorzien van wieltjes.

juni 2020 î ‰ jaargang 187

23

Het nieuwe Broese

Een goed verhaal in beeld

ENTRESOL Op de entresol staan de kunstboeken.

Inclusief de muziekafdeling, die net rechts buiten het blikveld valt. Alles kan opzij worden gerold om het bescheiden ogend podium ruim baan te geven.

De muren van het monumentale pand moesten worden vrijgelaten. In combinatie met het blanke hout, de fraaie lampen, het vele glas – zie de lift! – en de open buizenstructuur geeft dat het nieuwe Broese een heerlijk frisse uitstraling. Beneden is een deel van de centrale kassa te zien.

Direct rechts van de ingang kun je met een wenteltrap naar de wandelgang ter hoogte van de entresol. Van daar heb je een schitterend uitzicht over de begane grond. Rechts staan de spannende boeken.

24

www.boekblad.nl

EERSTE VERDIEPING De kasten en tafels met literatuur staan strategisch geplaatst naast de horeca. Juist de ‘onthaastingslezers’ zullen geneigd zijn hun keuze bij een koffie en gebak eerst voor te proeven. Helemaal achterin deze kastenrij staat de niet-Engelstalige buitenlandse literatuur.

Op de afdeling wetenschap, enigszins gescheiden van de rest van de winkel, staan wél veel kasten. De vorm ervan roept de gedachte aan een luxueuze Engelse bibliotheek op. De kleur geeft ze een modern tintje.

Overzicht van de eerste verdieping.

In het midden een kassa, veel recente bestsellers in diverse categorieën op tafel en achterin de literatuur. Links de doorgang naar de afdeling koken, waar ook een uitgebreid assortiment nonbooks staat. 

juni 2020  jaargang 187

25

Het Het buitenlandse buitenlandse boekenvak boekenvak in in tijden tijden van van corona corona

Behoedzaam voortstappen in de mist van het schimmenrijk Nu langzaam maar zeker de maatregelen tegen het coronavirus worden verlicht, ook in diverse buitenlanden, komen we in een nieuwe spannende fase van de crisis. De komende weken en maanden zal blijken hoe het boekenvak zich in Vlaanderen, Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten houdt en in hoeverre we weer terug kunnen naar enige vorm van normaliteit.

Tekst Enno de Witt

W

at direct opvalt, is dat van enige gecoördineerde aanpak binnen de Europese Unie geen enkele sprake is, om van het Verenigd Koninkrijk (VK) maar te zwijgen. Het is ieder voor zich en als het je niet bevalt wat de ander doet gooi je de grenzen dicht. Waar de Nederlandse regering van meet af aan koos voor een wat halfhartige aanpak en het vooral aan de mensen zelf overliet, grepen buurlanden België en Duitsland radicaal in door alle boekhandels verplicht op slot te doen, naast een aantal andere sectoren die als niet vitaal werden bestempeld. Frankrijk gooide meteen het hele land op slot. In het VK is op het moment van schrijven nog een lockdown van kracht.

Vlaanderen

In Vlaanderen moesten boekwinkels, zoals veel andere winkels, medio maart de deuren sluiten. Wel bestond de mogelijkheid om als boekhandel open te

26

blijven als er kranten werden verkocht.

Vitaal immers voor de nieuwsvoorziening. Daar maakten opvallend weinig winkels gebruik van. Zelfs de Standaard Boekhandels, met een breed assortiment kranten, gingen allemaal dicht, omwille van de gezondheid van het personeel. Dat had uiteraard ook weer gevolgen voor de uitgevers, die anders dan in Nederland nog geen grote klantenschare hebben die blind weet waar online boeken te vinden zijn. Uitgeverijen sloten tijdelijk of gingen met een minimale bezetting verder. Vlaamse uitgevers verwachten over 2020 een omzetverlies van ongeveer een kwart, boekhandels denken de helft minder om te zullen zetten. In de tussentijd drong Boek.be bij de regering aan op steunmaatregelen.

Iets eerder dan verwacht mochten op 11 mei de deuren weer geopend worden. Inmiddels zullen we een indicatie hebben of een leeshongerig publiek nog weet dat de boekhandels bestaan.

Die hernieuwde openstelling als gevolg van versoepeling in het overheidsbeleid

www.boekblad.nl

had net als hier flink wat voeten in de aarde. De Vlaamse regering bekeek de ontwikkelingen van dag tot dag.

Duitsland

Bij onze oosterburen gingen de boekhandels al eerder open. De federale staatsstructuur baarde daar een lappendeken aan maatregelen, deels op Bondsniveau, de rest op het niveau van de zestien Länder, die een bonte stoet regelingen opstelden, en de gemeenten daar weer onder. Zo is in de dichtbevolkte deelstaat Nedersaksen een mondkapje niet verplicht, behalve in Osnabrück, Braunschweig, Wilhemshaven en Wolfsburg, en daar ook weer in verschillende gevallen. Soms is het verbod compleet, soms geldt het alleen in openbare gebouwen.

Van de Bondsregering in Berlijn mochten op 20 april alle boekhandels weer open, maar in de deelstaten golden soms andere data, met Beieren op 27 april als laatste, terwijl in de stad Berlijn en de deelstaat Sachsen-Anhalt in het oosten van het land de boekhandels helemaal niet dicht zijn geweest.

ACHTERGROND

Boekhandel Boekarest in Leuven. Vanaf 11 mei konden de deuren in Vlaanderen weer open.

Boek- en kunsthandel Felix Jud in Hamburg. Hoge verkopen in Duitse boekhandels in de eerste week na heropening.

Bij de heropening werden strenge eisen gesteld, door zowel de Bondsregering als de deelstaten. Overeenkomsten zijn aandacht voor hygiëne en de voorwaarde van niet te veel mensen in de winkel – waarbij per persoon een ruimte van twintig vierkante meter als maatstaf geldt. Winkels van boven de

800 vierkante meter mochten helemaal niet open, tenzij ze overgingen tot partitionering of verkleinen.

Mondkapjes worden dringend aanbevolen en zijn in het regionale en lokale openbaar vervoer verplicht, terwijl sommige deelstaten, maar ook de stad Potsdam, het dragen ervan ook bij het doen

juni 2020  jaargang 187

van inkopen verplichten. Een aantal deelstaten, maar lang niet allemaal, laat winkeliers een Niesschutzwand dan wel een Niesschutzthekenaufsteller inzetten.

De eerste conclusie die vakblad Börsenblatt trok was dat meer werd gelezen na het heropenen van de boekhandels,

27

en dat de klanten maar wat graag weer terugkwamen en de portemonnee trokken. Dat komt overeen met geluiden uit de Nederlandse boekhandel, waar klanten hun boekverkoper laten weten bewust lokaal te kopen. En net als hier was het nog even wennen aan coronaproof boekverkopen. De mondkapjes die boekverkopers droegen brachten nog een onverwacht effect mee: ze joegen kinderen angst aan, die daardoor niet meer naar die fijne boekwinkel met zijn kinderhoek wilden. De oplossing van een boekhandel: huur iemand in die voor de kinderen vrolijke mondkapjes maakt.

Voor boekverkopers voelt het beheersen van de massa klanten vooralsnog als tegennatuurlijk. Jarenlang ben je bezig zoveel mogelijk mensen zo lang mogelijk in je winkel te krijgen en nu moet je ze juist buitenhouden. Lastig is daarbij de balans tussen het tot meer spoed manen van grasduinende klanten, zodat nieuwe naar binnen komen, en de ruimte die lezers moeten krijgen om op hun gemak dat ene boek, naast het boek waarvoor ze eigenlijk naar de winkel waren gekomen, te ontdekken.

Waarbij ze ook nog worden gehinderd door hun mondkapjes.

Maar waar het natuurlijk om gaat zijn de omzetten en daar doemt een donkere wolk op, niet alleen over de Duitse boekhandels, maar over alle retailers, waarvan de helft gelooft er over drie maanden niet meer te zijn. Dat staat weer in schril contrast tot de cijfers van begin mei over de boekverkopen in week 17, vergeleken met week 7 van dit jaar. Gemiddeld zaten de omzetten in fysieke boekhandels op 81,5 procent van de eerdere omzet. In een aantal deelstaten werd er geplust, in Nedersaksen zelfs 10,9 procent.

Vergeleken met week 16, de laatste week van gesloten winkels, zijn de verschillen vaak bizar, in Bremen waren de omzetten in week 17 acht keer zo hoog. Vergeleken met de weken voor de lockdown lijkt het prima te gaan, maar dat komt ook doordat de verkopen toen beneden verwachting bleven.

Over het gehele jaar tot en met week 17 staat de min op 14,4 procent. De Duitse boekverkopers hebben kortom nog een lange weg te gaan. Het is bovendien

28

zeer waarschijnlijk dat de hoge verkopen na het opheffen van de lockdown uitgestelde aanschaffen waren, en dat deze golf binnen afzienbare tijd weer voorbij zal zijn gerold.

De Duitse uitgevers zijn door de bank genomen behoorlijk positief over wat ons de komende maanden te wachten staat. Een optimisme dat wordt aangewakkerd door de vreugde over de opening van de boekhandels, maar ook doordat het jaar voor corona erg goed begonnen was. De meeste aangekondigde titels verschijnen gewoon, de vertegenwoordigers zitten weer op de weg, maar ook hier wordt gebruik gemaakt van thuiswerken en teleconfereren.

Frankrijk

In Frankrijk gingen de boekhandels net als een deel van het land pas op 11 mei weer open en dat was geen dag te laat. Over de maand maart boekten de boekverkopen een min van 33 procent, na een plus van 6 procent in februari. Vincent Montagne, voorzitter van uitgeversorganisatie Syndicat National de l’Edition, riep in Livre Hebdo op tot een verstrekkend plan om het boekenvak weer uit het slop te trekken. Dat is er in zijn optiek zo slecht aan toe dat gevaar dreigt voor het voortbestaan.

De regering zou daarom fors moeten investeren, niet alleen in het boekenvak, maar in de gehele culturele sector, wat tussen de acht en de tien miljard euro zou moeten gaan kosten. Iets meer dus dan wat bij ons minister Van Engelshoven beschikbaar heeft gesteld.

Boekhandelsorganisatie Syndicat de la Librairie Française heeft een vergelijkbare oproep aan de Franse regering gedaan.

Montagne, CEO van multimediabedrijf Média-Participations, ziet dat het wel goed gaat met de games, de internetsites en de audiovisuele producten.

Sinds de sluiting van de boekhandels en het schrappen van activiteiten is er echter van de boekverkopen weinig meer over. Hij laat zich echter niet kisten, en ziet kansen om het vak opnieuw uit te vinden. Tegelijk stelt hij vast dat we een onbekend land binnentrekken en nog maar moeten afwachten wat we daar tegenkomen. Intussen rekent hij voor dit jaar met een min die ergens

www.boekblad.nl

tussen de 20 en 30 procent ligt voor de uitgevers, voornamelijk als gevolg van de 90 procent afname tijdens de sluiting. Daardoor zullen Franse uitgeverijen omvallen, juist omdat ze toch al met magere marges werken. In het centralistische Frankrijk zou volgens Montagne de overheid ook de boekhandels in de benen moeten houden. Dat is wat hem betreft een kwestie van beschaving – maar ook is de fysieke boekhandel nog steeds verreweg het belangrijkste afzetkanaal.

Verenigd Koninkrijk

In het Verenigd Koninkrijk hield premier Johnson op zondag 10 mei een toespraak tot het volk, waarin hij aankondigde dat sommige winkels per 1 juni weer open mochten. Doordat hij er niet bij zei welke, ontstond grote verwarring. De Booksellers Association (BA) eiste meteen de volgende ochtend meer duidelijkheid. De BA meldt dat veel boekverkopers hun omzet sinds het begin van de lockdown zagen dalen met meer dan 80 procent. De regering zou kunnen bijspringen door een bijdrage te leveren aan de huur van winkels en, als de boekhandels weer open mogen, ondersteuning te bieden in de overgangsfase naar een nieuwe normaliteit.

Volgens een onderzoek van The Bookseller wordt in het VK gevreesd voor het op termijn voortbestaan van kleinere uitgevers, de meeste met minder dan tien man personeel. Van hen verwachtte 60 procent de herfst niet te halen.

Voornaamste reden is het ontbreken van voldoende liquiditeit om het bedrijf voort te zetten. Kleinere uitgevers moeten nu al activiteiten en voorschotten schrappen bij gebrek aan geld. Het Londense Orenda Books bijvoorbeeld zag de printverkopen zakken met 90 tot 95 procent. Complicerende factor is dat deze bedrijven vaak niet in aanmerking komen voor overheidssteun aan het bedrijfsleven. Uitgeverijen vrezen ook voor de toenemende macht van Amazon.

Uitgeversorganisatie Publishers Association, die al enige tijd worstelt met de gevolgen van de Brexit en daar ook nog eens de pandemie overheen kreeg, kwam toen corona toesloeg meteen in actie. Zo kregen wetenschappers

ACHTERGROND

toegang tot vitaal onderzoek en werd haast gemaakt met publicaties over het virus. Scholen en boekhandels kregen ondersteuning, e-learning kreeg een impuls.

Verenigde Staten

Dat we met een mondiale crisis te maken hebben zien we bij een blik op de Verenigde Staten. Daar loopt het boekenvak tegen dezelfde uitdagingen op en worden vergelijkbare oplossingen bedacht. Publishers Weekly somde de gevolgen van het virus in een enkele zin op: ‘Cancellations, Closings, Policy Changes, and more.’ Het vak heeft daar zijn eigen #IkLeesThuis-campagne, alleen heet die daar #BooksAreEssential. De uitgevers, verenigd in de Association of American Publishers, ontwikkelen tal van initiatieven om het boekenvak in de benen te houden, onder meer door steun te verlenen aan boekhandels, en verder met online voorleessessies, boekbesprekingen en literaire festivals. Veel educatieve content wordt gratis beschikbaar gesteld, zolang de scholen dicht zijn. Een voorbeeld uit vele: Penguin Random House heeft samen met het magazine Parents de landelijke campagne ‘Read Together, Be Together’, die was gepland voor deze zomer, naar voren gehaald.

Oorspronkelijk zou deze op jonge kinderen gerichte actie gepaard gaan met allerhande evenementen, maar hij is nu ook verplaatst naar het web. De uitgeverij heeft bovendien 750.000 boeken geschonken aan First Book, dat zich richt op kinderen uit achterstandsmilieus.

Een actie van de American Booksellers Associaton (ABA) om geld op te halen voor getroffen zelfstandige boekhandels heeft meer dan een miljoen opgebracht. Het heeft niet alle problemen kunnen oplossen, de ABA heeft daarom een lijst met tips op de website staan, met als eerste het advies om met je huisbaas te gaan praten over de huur, waarbij de ABA een adviserende rol kan spelen. Ook kunnen boekwinkels hulp krijgen bij het opzetten van een webshop. Een andere tip is contact opnemen met de uitgevers, die in ruime mate hulp hebben aangeboden voor boekhandels die daarom vragen.

Het neemt niet weg dat de ABA ook een lijst bijhoudt met sluitende winkels.

De bekende boekwinkel City Lights in San Francisco haalde in april met een crowdfundingactie in vier dagen een half miljoen dollar op.

Vestiging Waterstones in Reading.

Britse boekverkopers dringen aan op duidelijkheid en overheidssteun.

Nederland

​ ie denkt op grond van al deze buiW tenlandse ervaringen een blauwdruk voor de toekomst van het Nederlandse boekenvak te kunnen tekenen komt bedrogen uit. We stappen behoedzaam voort in de mist van het schimmenrijk, terwijl zo af en toe ook hier de percentages – meest minnen, soms plussen – ons om de oren vliegen.

Dat is ook niet zo raar. Net als de Europese Unie geen Europese natie met een Europees volk heeft kunnen scheppen, is er ook geen Europees boekenvak.

Het zijn allemaal strak van elkaar gescheiden nationale sectoren, zij het met als overeenkomst dat ze allemaal volgens hetzelfde model werken, de keten van auteur via uitgever en boekverkoper naar lezer. De staatsinrichting van een land als Duitsland verschilt

juni 2020  jaargang 187

totaal van die in Frankrijk – met alle gevolgen van dien voor de rol die de overheid speelt in het boekenvak. Voor Nederland normale en gekoesterde fenomenen als de vaste boekenprijs en CB komen in het buitenland amper voor.

Er zit derhalve weinig anders op dan van dag tot dag bezien welke mogelijkheden er zijn op weg naar een normaal dat nooit meer terug zal komen. En ons voor te bereiden op een grote klap, als zeer binnenkort bedrijven geen vakantiegeld meer kunnen uitbetalen – een voorbode voor een recessie waarvan de diepte nog een raadsel is. Het enige wat vrijwel zeker is, zowel hier als in het buitenland, is dat het totale besteedbare inkomen een flinke daling zal doormaken, en je hoeft geen genie te zijn om te bedenken wat een net werkloos geworden Nederlander zal doen als hij moet kiezen tussen het betalen van zijn huur of hypotheek en het op regelmatige basis aanschaffen van een boek. Het is nog maar de vraag of en in welke vorm het vak die storm zal overleven. 

29

Voorpublicatie

Daan Heerma van Voss Coronakronieken

‘Ik hoop dat ik met dit boek een bescheiden steentje kan bijdragen aan het herstel van de boekhandel in deze moeilijke periode, maar ook aan onze collectieve verwerking.’ Dat zei Daan Heerma van Voss toen hij een maand geleden het verschijnen van Coronakronieken aankondigde. Voor het deze week bij Atlas Contact verschenen boek, waarvan de opbrengsten volledig naar de boekhandel gaan, verzamelde hij verhalen uit diverse landen over grote en kleine gebeurtenissen in tijden van corona, smeedde die samen en vulde ze aan met eigen observaties en antwoorden op de vraag: ‘Wat gebeurt er met ons als de wereld die we kennen stil komt te staan?’.

Tekst Daan Heerma van Voss

Maandag 23 maart (dag 128)

Kassamedewerker Peter Otsen (60) staat tegenwoordig voor dag en dauw op. Zíjn Albert Heijn, in Amsterdam Noord, verzorgt tweemaal in de week een boodschappenuurtje voor ouderen, zodat ze op hun gemak kunnen rondlopen. De ouderen kopen vooral zeep, gel, en onganse hoeveelheden bleekmiddel. En ja, ze hamsteren.

Waar mensen gemiddeld achttien euro uitgeven aan een rondje supermarkt, is dat tijdens het ouderenuurtje zevenendertig euro. Maar het is ze

30

gegund, vindt Peter.

Duitse banketbakkers maken marsepeinen wc-rollen, en Amerikaanse sieraadmakers brengen wc-rol-oorbellen op de markt, bestaande uit kleine kraaltjes of parels.

Stefanies Daan droomt weer, stelt hij tevreden vast bij het ontwaken. Vannacht droomde hij dat hij in een Indiase grillroom in Antwerpen zat, om de uitbater om de hand van zijn dochter te vragen. De uitbater vond dat Daan zijn liefde maar moest tonen, en wel door heel veel Indiaas eten te verorberen. Toen Daan het niet opkreeg, werd

www.boekblad.nl

de vader, bijgestaan door zo’n tien neven dan wel broers, woedend. Daan de-escaleerde de boel door voor te stellen dat hij het eten zou meenemen naar huis, mits ze het konden inpakken. Dus ja, Daan is vandaag min of meer tevreden wakker geworden: het virus heeft zijn verbeelding niet blijvend aangetast.

M. droomt regelmatig over New York.

Vannacht, om twee uur ’s nachts onze tijd, heeft de gouverneur van New York, Andrew Cuomo, besloten dat alle non-essential businesses de deuren

Foto Eva Roefs

ACHTERGROND

Daan Heerma van Voss juni 2020  jaargang 187

31

moeten sluiten. Het is de officiële bezegeling van een langzaam stilvallen van de city that never sleeps, het was als een groot en energiek lichaam, dat eerst zijn normaal gesproken frantic energy, de lopen-met-een-lattein-de-hand-energy, de joggen-metde-stroller-energy, de ruzie-in-hetverkeer-energy voelde wegsijpelen, en daarna een voor een ledematen verloor. In Chinatown ging het al een tijdje slecht; veel restaurants en souvenirwinkeltjes sloten de deuren, wat een golf van ontslagen met zich meebracht. Andere wijken volgden.

Supermarkten werden leeggekocht, dieven stalen zeep, de eigenaren lieten ze maar gaan — als mensen zo wanhopig zijn dat ze zeep jatten, whaddayagonnado? Maar tot ergernis van Cuomo bleven New Yorkers nog gewoon naar de parken en speelplaatsen gaan alsof er niks aan de hand was. ‘Het is ongevoelig, het is arrogant, het is zelfdestructief, het is respectloos naar anderen en het moet ophouden,’ zegt Cuomo. ‘Het moet nu ophouden.’ Inmiddels is de regio New York, verantwoordelijk voor 5 procent van de wereldwijde coronagevallen, een epicentrum van de pandemie geworden.

Dus ja, al M.’s favoriete zaakjes zijn gesloten, de vierentwintiguursdiner van waaruit we eindeloos hebben gebeld terwijl zij koffierefill na refill kreeg, de mexicaan waar we cocktails dronken, de koffietentzonder-wc, waar ze het allerliefst zat (onhandig, als je het mij vraagt, maar de stilte van het zaakje beviel haar; ze dronk dan een paar uur niks, zodat ze het daar extra lang zou volhouden), de schoenmaker waar ik afgelopen november een nieuwe zool op het leer van mijn stappers liet slaan, het boekwinkeltje waar ik toneelstukken kocht, de Daily Bagel onder haar appartement. Allemaal dicht, en het is maar de vraag of de zaakjes deze klap te boven komen. Donald G. McNeil Jr., coronaspecialist van The New York Times, ziet het somber in: ‘Het is alsof we al twee weken in oorlog zijn met

32

een vijand die constant op ons schiet, en wij lopen door, en lopen door, zonder te kijken of we eigenlijk bloeden.’

M. krijgt een sms’ je van een ex, dat hun koffieafspraak maar even moet wachten, tot na de Apocalyps.

Bij het lezen van de krant raakt M. overvallen door nostalgie. Ze mist haar groene stoel, zegt ze, het eerste meubelstuk dat ze ooit kocht, de eerste keer dat ze zichzelf toestond te denken: waar ik ook heen ga, de stoel gaat mee.

Ik durf haar niet te opperen dat de stad die ze mist misschien wel helemaal niet meer bestaat, of niet helemaal, en daardoor helemaal niet; als iemand dat weet is zij het. Aangezien we allebei nog een beetje stoned (of high) zijn van gisteren, gaat het

‘Het is alsof we al twee weken in oorlog zijn met een vijand die constant op ons schiet’

zwijgen me goed af. ‘Zullen we anders een nieuwe groene stoel kopen?’ vraag ik even later.

Ze schudt haar hoofd. ’s Middags heb ik een afspraak die ik toch maar laat doorgaan, met een uitgever, die een blauw trainingspak draagt, want ja, hij is toch min of meer de enige in het pand. Het is een wonderschone dag, die bijna als normaal aanvoelt, de zon wordt steeds minder bleek en kil, nog een paar dagen en we kunnen spreken van een lentezon.

‘Het licht is warm en fel,’ noteert George in Wymondham. ‘De bladeren hebben een goud patina. Alles is juweelachtig, bijna paradijselijk.’ Toen Clarissa en hij in Norfolk gingen wonen, zei hij eens dat het net een landschap uit een edwardiaanse zomer www.boekblad.nl

was. Stilte, vogels, nauwelijks vliegtuigen, en als er auto’s waren, klonken ze zacht, bromvliegen in het veld. Overal ter wereld mocht men naar de wapens en het gas grijpen, dacht George bij zichzelf, maar dat zou zich eindeloos ver van hier afspelen. Vanmiddag, bij het boodschappen doen, rijdt er een auto langs George, de chauffeur draagt een ouderwets gasmasker.

Hier in Amsterdam gaan de

bouwwerkzaamheden door. Heipalen, en drilboren in een vlug, spechtachtig ritme. De uitgever en ik praten over het vak, dat de meeste (niet alle) uitgeverijen het kunnen opvangen, maar dat de berichten uit de boekhandel gemengd zijn; sommige verkopen meer boeken dan anders, de meeste vrezen kopjeonder te gaan. We praten over de Decamerone, Boccaccio’s meesterwerk, die kolos bestaande uit honderd novellen, verteld door drie mannen en zeven vrouwen, de tijd dodend op een buitenplaats, op de vlucht voor de pest die Florence tot een dode stad heeft gemaakt. ‘Maar ja,’ zegt de uitgever. ‘Dat is fictie.’ We wandelen, op gepaste afstand, door de Utrechtsestraat, maar nergens vinden we koffie. Dus keren we terug naar de uitgeverij, waar we min of meer aan weerszijden van de tuin gaan zitten en een gesprek voeren dat bijna als normaal aanvoelt, en die normaliteit doet me goed, ontroert me bijna, terwijl ik naar huis fiets sta ik mezelf toe te denken: dit was een gewone afspraak, op een gewone dag, ik leef in een flashback.

Gisteren zijn er, lees ik, 34 coronapatiënten overleden; negen minder dan gisteren. Wordt de curve flatter, of heeft er iemand niet goed zitten tellen? Uitgelaten doe ik mijn dagelijkse oefeningen, terwijl M. me gadeslaat vanaf de bank, een dichtbundel van Keats op haar schoot. ‘Lekker bezig, papi,’ laat ze zich ontvallen.

Verderop, in het park, discussiëren Elfie en Cesar, teruggekeerd uit Cuba, over dat ze per ongeluk een struik

ACHTERGROND

aanraakt. ‘Dan kun je net zo goed aan een deurklink gaan likken!’ roept hij. Ze probeert hem al een tijdje te verleiden tot een potje badminton op straat, als er niemand is, maar hij durft niet goed meer naar buiten. Ze blijft het toch gewoon proberen.

strenge isolatie van zieken, het rigoureus beknotten van de handel, het grotendeels stilleggen van verkeer, en het opbouwen van quarantainevoorzieningen. Destijds leerden we deze trucs van de Italianen, die meer ervaring hadden met de pest dan wij.

We mogen dus nog wel naar buiten, Als ik tegen etenstijd sta te douchen, voor ‘vitaal werk’, om boodschappen roept M. me, tijd voor de volgende te doen, medicijnen te halen en ook persconferentie. Haastig draai ik de om een luchtje te scheppen, dat wil kraan dicht en neem, met een druide premier ons niet ontnemen. Maar pende linkermouw, naast haar plaats we moeten wel ‘slim’ omspringen met op de bank, met onze vrijheden. op mijn schoot ‘Kunnen we een boek over de die gok nemen geschiedenis van dat mensen de pest in Neintelligent zijn of ‘Maar wij mogen derland en mijn intelligent handeelkaars hand notitieboekje. len?’ vraagt een nog wel vasthouden, Onze premier journalist terecht. toch?’ vraag ik. heeft het over de Nooit! wil ik lessen van Brabant. roepen, die gok Nieuwe maatremoet je nooit gelen. Strenge nemen, niet in maatregelen. Tot dit land maar ver1 juni mogen we niet meer samenkomoedelijk evenmin in elk ander land. men, bedoeld wordt (volgens mij) in

De stap naar een totale lockgroepjes van meer dan drie. En zelfs down wil ik liever niet nemen, zegt de in het geval van drie personen dienen premier. we de anderhalve meter te respecte Nog tien weken dus, minimaal ren. Doen we dat niet, dan krijgen we tien weken, voordat we weer naar buivierhonderd euro boete. En alle grote ten kunnen om ergens een bakkie te evenementen, 4 mei, de festivals, alles drinken, voordat we kunnen sporten, waar je je op verheugde, zijn voorlopig voordat we vrienden en familie kunafgelast. nen zien. Nog minimaal tien weken

‘Maar wij mogen elkaars hand dat M. in Nederland zal zijn. nog wel vasthouden, toch?’ vraag ik.

Ik schenk ons nog een glas in.

‘Zeker,’ zegt ze, terwijl ze een

‘Al die rimpeleffecten,’ zegt glas rode wijn inschenkt. ze, ‘al die druk die er op gezinnen

komt te staan, op stelletjes, al die Rutte noemt deze set van maatregelen onnatuurlijke spanning. De eerste een intelligente lockdown, waarmee hij relaties zijn al gesneuveld, wist je dat? volgens mij niet meent te bedoelen En dat zijn relaties die onder normale dat de lockdowns van andere landen omstandigheden misschien nog gestompzinnig zijn (wat hij natuurlijk woon hadden gewerkt.’ wel doet) maar waarmee hij bedoelt

Die nacht, van twaalf tot twee, dat ‘onze’ lockdown niet de gehele volgt ze haar New Yorkse college, via samenleving zal platleggen. Zijn Skype. Vertrouwde gezichten uit een voornemen lijkt op wat in de wetenander leven, gesprekken over politiek schappelijke taal van de zeventiende van lang geleden, discussiëren over en achttiende eeuw, zo lees ik in mijn iets wat een paar maanden belangrijk boek, een prophylaxis politica heette, leek. Maar het doet haar goed. Ze is een politiek van voorbehoeding: een weer even wie ze was.  juni 2020  jaargang 187

Fragment uit: Daan Heerma van Voss, Coronakronieken.

Uitgeverij Atlas Contact.

ISBN 9789045042619.

Prijs € 15,00.

33

Lokale gemeenschap steunt Culemborgse boekhandel Tomey

Foto Karin van de Kar

‘ Het bevestigt dat je gezien wordt’

Gerard Tomey was midden in de Boekenweek het middelpunt van een uniek evenement: een gala, georganiseerd door de lokale culturele stichting De Roos van Culemborg, om de lokale zelfstandige boekhandel te vieren. Een dag later kondigde het kabinet de eerste beperkende maatregelen aan om het coronavirus in te dammen. Ook in Culemborg waren de winkelstraten binnen de kortste keren uitgestorven.

Gerard Tomey

Wat blijkt het uitbundige vieren van de klantenloyaliteit waard in deze tijd?

Heel veel, vindt Tomey. ‘Ik hoor heel vaak dat mensen hun lokale boekhandel willen steunen. “We willen dat je blijft”, hoor ik steeds. “Ik koop mijn boeken expres bij jou.” Mensen doen ook medelijden-aankopen: ze hebben nu geen boeken nodig, maar kopen ze alvast onder het motto: die stapel komt altijd wel op. Dat is fijn, maar heeft ook iets dubbels. Een boekhandel is geen liefdadigheidsproject. En de loyaliteit komt van twee kanten: ik ga zelf elke avond op pad met boeken en een mobiel pinautomaat naar mensen die liever niet de straat op gaan.’

Crisisstand De coronacrisis valt in een wat luwe periode. ‘Het was veel ongunstiger geweest als dit in november was begonnen.’ Maar Tomey voelt het wel: ‘Ik heb 50 procent minder klanten en 40 procent minder omzet. Gelukkig verkoop ik ook kantoorartikelen: de groei in kleurboeken, schetsboeken en ansichtkaarten compenseert iets.

Ook Moederdag deze maand hielp.

34

Tekst Maarten Dessing

Maar wat als deze situatie langer blijft duren? En wat gebeurt erna?’

Hij somt op: ‘De vaste lasten blijven nagenoeg gelijk. Vastgoedbedrijven bewegen nauwelijks en voor de steunmaatregelen kom ik nagenoeg niet in aanmerking. Ik heb bijvoorbeeld bijna geen personeel. En ik verwacht niet dat er een inhaalslag komt. Kappers en tandartsen hebben een stuwmeer opgebouwd. Zij krijgen extra veel klanten nu ze weer open mogen. Maar ik denk niet dat dat voor boeken geldt.

Sterker: als de crisis in financiële zin toeslaat, zullen mensen eerder minder aan boeken uitgeven.’

Aan de andere kant: Tomey werkt al langer in crisisstand. Hij is wel wat gewend. Hij kan daarom ook oog hebben voor de positieve kant van de crisis. ‘Hoe blijmoedig en sociaal iedereen met elkaar omgaat! Ik had exemplaren over van de Libris-uitgave van Hendrik Groens Pogingen iets van het leven te maken. Klanten konden voor 4 euro een exemplaar kopen, ik betaalde de andere helft en dan doneerde ik dat aan een verzorgingshuis. Die actie is met zó veel applaus

www.boekblad.nl

ontvangen. Ik kon uiteindelijk 55 boeken weggeven. En zo zijn er meer acties geweest, ook van anderen. Van Keesing en Aldipress mocht ik oude puzzelboekjes aan een verpleeghuis doneren in plaats van, zoals gewoonlijk, ze retour te sturen. Perfect.’

Gedichtenapotheek Daarnaast teert Tomey twee maanden na dato op de herinnering aan het gala, dat hij in februari op Boekblad. nl al bij voorbaat ‘een bijzondere eer’ noemde: ‘Rieks Hoogenkamp van De Roos van Culemborg kwam in november al naar me toe. Of ik het goed vond dat ze aandacht zouden besteden aan deze fijne boekhandel. Ik had ja gezegd, maar erbij gedacht: dat waait wel over. Niet dus. Ik voelde me er ook een beetje ongemakkelijk bij. Ik ben niet iemand die zichzelf naar voren schuift. Ik zou nooit meedoen aan een verkiezing als Beste Boekverkoper van Nederland, omdat ik geen stemmen wil werven. Maar ik ben natuurlijk heel blij met de klantentrouw. Dat is de enige reden waarom ik kán bestaan.’

BOEKHANDEL

‘Het is niet meer vanzelfsprekend dat een stad met 27.000 inwoners nog een eigen boekhandel heeft’, zo lichtte Rieks Hoogenkamp het initiatief destijds toe. ‘En dat terwijl Tomey behalve boekhandel ook een belangrijke functie heeft in het culturele leven hier. We moeten buitengewoon goed opletten dat die behouden blijft.

Daarom dachten we: wat kunnen we bedenken om Tomey wat meer te faciliteren en wat meer bekendheid te geven in de stad en de omliggende plaatsen? Zo kwamen we op een gala, wat we wel vaker hebben gedaan voor dingen die wij belangrijk vinden.’

Het programma van het gala in het lokale theater bood lezingen, liedjes, poëzie en een historisch overzicht van boekhandels in Culemborg. Een hoogtepunt was voor Tomey een toespraak van burgemeester Gerdo van Grootheest (GroenLinks). ‘Die zei: “In Rotterdam hebben ze Donner, in Maastricht Dominicanen, maar wij: wij hebben Tomey.” Ik vind het heel fijn dat zo iemand tussen drukke vergaderingen in hier tijd voor vrij maakt en zoiets zegt. Het bevestigt dat je gezien wordt. Dat de rol die je speelt

in de gemeenschap wordt erkend. Dat overkomt niet iedere schoenenzaak of kledingwinkel.’

Een ander hoogtepunt was de mogelijkheid die Tomey – onverwacht voor hemzelf – werd geboden om zijn favoriete kinderboek voor te lezen: Een vos van Kate Read. ‘Ik vind het leuk om in de winkel af en toe op mijn billen te gaan zitten en voor te lezen. Desnoods ontstaat er een rij bij de kassa, ik pak gewoon mijn momentje. Als ik dan geen geld aan de boekhandel verdien, zorg ik ervoor dat tenminste plan B uitkomt: dat ik er lol aan beleef. En nu mocht ik dat doen voor een volle zaal.

Prachtig.’

Zijn cadeau van die avond moest door de crisis helaas nog even wachten: een gedichtenapotheek. Het idee is een soort plakkaat aan de buitenmuur van de winkel waarop dertig genummerde kwalen staan. Bijvoorbeeld: liefdesverdriet, lusteloosheid, eenzaamheid.

‘De klant kan vervolgens binnen het nummer noemen en krijgt dan voor vier euro – de exacte prijs moet nog worden vastgesteld – in een gesloten envelop een gedicht dat eerste hulp biedt tegen die kwaal. De gedichten zijn geschreven door leden van de

Het pand van boekhandel Tomey

Poëziekring Culemborg, die voor het gala ook mooie gedichten voor mij hadden geschreven.’

En hoe nu verder? Is het ook een goed plan om – nu de boekhandel door de crisis in zwaar weer wordt gestort – de loyale klanten via een crowdfundingcampagne mede-eigenaar te maken?

Zeker, reageert Tomey. ‘Maar: over anderhalf jaar, als mijn huurcontract afloopt. Dan kan ik hen ook echt iets bieden.’ 

ODE AAN TOMEY WANDELEN

Vannacht keek ik door zijn winkelruit: zag hem wandelen van economie naar Australië van de Middeleeuwen naar de potloden hij lachte bij de paperbacks en was betrokken bij oorlogsdagboeken tegelijk citerend uit biografieën en recepten samenvattend voor de volgende dag in het zoveelste boek bij de toonbank las hij te slaapwandelen.

Eric Jansen

Het boekenvak heeft rake klappen opgelopen.

Ontlezing heeft de zaak helaas op scherp gezet want welke puber leest nog letteren in bed of durft als gamer nog een dichtbundel te kopen?

Spandoeken van de gedichten geschreven door leden van de Poëziekring Culemborg

Geen waagt het meer te stoeien met het alfabet tenzij een leraar hem of haar daartoe zou nopen.

Dan is er nog het e-book dat de zaak wil slopen: papierverspilling eist milieubewust verzet.

Maar één weet in de strijd zijn kalmte te bewaren: hij houdt, voor geen bolcom of amazon beducht, in een voormalig pand van hout- en ijzerwaren geregeld zonder hulp drie ballen in de lucht.

Tomey bedient ons met een keur aan mooie boeken en weigert pertinent zijn winkel op te doeken.

Gerard Tomey: 35 jaar boekverkoper

René van Loenen Gerard Tomey: 35 jaar boekverkoper

juni 2020  jaargang 187

35

BOEKVERKOPER SCHRIJFT

Arno Koek

Zomerbeurs...en ineens werd alles anders

Het coronavirus brengt een hoop ellende met zich mee. Maar Arno Koek van Boekhandel Blokker in Heemstede is enthousiast over de oplossing die voor één boekenvakprobleem gevonden werd: het YouTubealternatief voor de zomerbeurs.

Al een jaar of tien of misschien wel langer is er sprake van een verandering in het aanbieden van nieuwe boeken op de beurs.

Moet er überhaupt wel een beurs zijn? Moeten we niet vaker aanbieden? Wat dachten jullie van elke twee maanden? Moeten we aan een tafeltje gaan zitten en de vertegenwoordiger zijn of haar werk laten doen? Willen boekverkopers nog wel naar een inkoopbeurs?

Gaan niet de verkeerde mensen naar de beurs? Moeten niet juist de mensen van de vloer daar naar toe?

Aan de kant van uitgevers zullen ook vragen worden gesteld. Op

36

welke beurs zijn we wel of niet aanwezig? Wat zijn de kosten van de beurs? Moet de vertegenwoordiger nog wel naar de boekhandel toe?

Kan het goedkoper of efficiënter?

We komen er niet uit! Er zijn de afgelopen jaren nieuwe initiatieven genomen. Uitgevers die de catalogus digitaal aanbieden. Moet dat? Uitgevers die vijf keer per jaar aanbieden en dus vijf keer contact hebben met de boekhandel? Dat kost de boekhandel toch veel te veel tijd! En ook nog gaan klagen als een titel dan verschijnt en (nog) niet is ingekocht! Het is niet eenvoudig om veranderingen door te voeren!

www.boekblad.nl

De GAU-beurs werd verplaatst naar Hoevelaken. Wat betekent dat? Moet ik nu ineens voor mijn lunch gaan betalen? Hebben ze ook glutenvrije gerechten? Ik hoop toch wel dat er kroketten zijn? En is de koffie daar wel te pruimen?

Jullie zien: in bovenstaande passage komen maar liefst achttien vragen aan bod en op elke vraag kun je een antwoord bedenken.

Maar nu is er het coronavirus en dat zet alles op z’n kop. Laat ik beginnen met te zeggen dat ik niet wil bagatelliseren. Wat er gebeurt in de wereld en met de gezondheid van mensen is afschuwelijk.

Veel slachtoffers, veel verdriet.

Een grote mate van onzekerheid voor velen. Er is al heel veel over gezegd, dus daarom terug naar de beurs: de zomerbeurs van 2020!

Via Libris ontvingen we een prachtige link naar alle aanbiedingen van uitgevers en de mogelijkheid deze op YouTube te bekijken. Dat kan wel zonder die filmpjes, dacht ik. Maar niets is minder waar. Ik ben iemand van niet te veel veranderingen tegelijk en alles op z’n tijd. Maar dit is echt een uitkomst!

Bijna alle uitgevers deden hun best om de aanbieding zo helder en overzichtelijk mogelijk te doen.

Aan de ene kant enthousiaste vertegenwoordigers, die hun verhaal maar één keer goed hoeven te vertellen. Aan de andere kant is de schrijver aan het woord of een redacteur of uitgever. Het wordt ineens heel erg leuk! Kinderboekenuitgevers die de mooie illustraties van prentenboeken kunnen laten zien. Een letterlijk kijkje in de keuken van een kookboekenuitgever!

De ene uitgever heeft een mooi muziekje, alsof je in de wacht staat bij de klantenservice van een groot bedrijf. Bij een andere vermaak ik me uitstekend bij nieuwslezeres H. die vol overgave vertelt over de wedstrijd: ‘tel het totaal aantal getoonde zonnebrillen in de aanbieding en in de catalogus en maak kans op een boekenpakket voor de winkel ter waarde van € 150’.

Ik zou zeggen: een geslaagd experiment en laten we kijken wat we, met aanpassingen, in de toekomst kunnen doen. Natuurlijk is het belangrijk als we elkaar in de ogen kunnen kijken, maar deze manier is toch ook interessant. Wellicht met verbeteringen. Ik hoop dat we elkaar in het najaar weer kunnen treffen, maar wie weet wat de toekomst ons zal brengen?

Voor mijn collega’s die nu te maken hebben met grote omzetdalingen hoop ik dat de zon snel weer een beetje gaat schijnen en dat de schade beperkt blijft. Houd moed!

Ik wens jullie veel wijsheid en vooral een goede gezondheid. 

BOEKVERKOPERS LEZEN

RECENSIES

Inge Roos van kinderboekwinkel In de wolken (Voorburg) ‘Dat is dus eigenlijk precies wat oorlog is, bedacht ik, dat gewone mensen verschrikkelijke dingen gaan doen.’ Als tweeling van elkaar gescheiden zijn, ook nog zonder de zorg en veiligheid van je vader en moeder is afschuwelijk. Dat gebeurt de 12-jarige Viktor en Nadja, in het Rusland van rond 1941. Als ze per ongeluk elk in een andere trein terechtkomen, begint voor beiden een spannend avontuur vol ontberingen. De twee kinderen slaan zich er bijzonder lovenswaardig doorheen: ze zijn moedig, vindingrijk en hebben een groot doorzettingsvermogen. Ze houden voor elkaar een dagboek bij en je leest om beurten hun verhaal. Het boek is geweldig uitnodigend vormgegeven, met ouderwetse foto’s, kaartjes en aantekeningen van de Russische geheime dienst die hun schriftjes in beslag heeft genomen. David Morosinotto bewees al met Het mysterieuze horloge van Walker & Dawn dat hij een vlot, zeer avontuurlijk verhaal kan schrijven. Kinderen vanaf 10 jaar zullen ook worden meegesleept in dit beeldende verhaal over kleine helden in een grote oorlog.

Janny Beima van Broese Boekverkopers (Utrecht) Ik ben altijd erg nieuwsgierig naar debutanten. Je begint met lezen zonder verwachtingen, zonder de belasting van eerder gelezen werk.

Een soort onbevangenheid die je als lezer maar één keer bij een schrijver kan meemaken. Tijdens de boekpresentatie bij ons in de winkel vertelde Sebastiaan over zijn opleiding creative writing die hij aan de New York University volgde en waar hij les had van niemand minder dan Jonathan Safran Foer, Martin Amis en Joyce Carol Oates.

Hij schreef er zijn debuutroman, het boek over vier generaties mannen binnen één familie die ieder op hun eigen manier verlangen iets gedenkwaardigs te doen, om niet vergeten te worden.

Sommige stukken zijn verwarrend en onbegrijpelijk en dwingen je als lezer om terug te bladeren en opnieuw te lezen. En dat is geen straf want zijn schrijfstijl is mooi, in het bijzonder de dialogen.

Sebastiaan is een verteller met zeer creatief taalgebruik. Een schrijver met een belofte in zich, ik zal zijn volgende boek zeker lezen!

TWEE FONKELRODE STERREN IN DE BLINKEND WITTE SNEEUW DAVID MOROSINOTTO (BAECKENS, € 17,99)

DE SLAAP DIE GEEN UREN KENT SEBASTIAAN CHABOT (ATLAS CONTACT, € 21,99)

juni 2020  jaargang 187

37

BOEKVERKOPERS LEZEN

Niels Nijborg van boekhandel Hoogstins (Amsterdam) Binet waagt zich opnieuw aan een historisch experiment.

En ditmaal speelt hij met de zestiende eeuw. De Inca’s hebben paarden, zwaarden en zijn bestand tegen Europese ziektekiemen. Ja, hij heeft Jared Diamond gelezen zei hij in een interview. Het gevolg is dat de Inca’s Europa veroveren. En dat met een vergelijkbare strategie als die Pizarro toepaste bij zijn verovering van het Incarijk. Opmerkelijk hoe goed deze spiegeling werkt. Binet verwerkt de politieke en sociale verhoudingen van de zestiende eeuw zoals wij die kennen naadloos in dit what if verhaal. Bovendien speelt hij niet alleen met de geschiedenis maar ook met stijl. Brieven, liederen, schelmenroman, verschillende vormen van vertellen vullen het centrale verhaal van de veroveringstocht van de Inca’s aan.

De toch al zo interessante zestiende eeuw wordt door Binet op de kop gezet in een heerlijk leesbaar verhaal waarin vele bekende koningen, kunstenaars en filosofen zich moeten schikken naar de veroveraars uit Zuid-Amerika.

BESCHAVINGEN LAURENT BINET (MEULENHOFF, € 24,99)

38

Sandra de Jong van boekhandel Novita (Bennekom) Doordat ik Rodaan aan de telefoon heb gesproken, heb ik het gevoel dat hij als persoon is zoals hij schrijft. Hij heeft mij dan ook vaak doen lachen, hoewel de situaties uit zijn boek soms bijzonder wrang zijn. Het laat mij ook op een andere manier kijken naar Nederland, zijn inwoners en mensen die aan het integreren zijn in Nederland. Hoe krom het rechtssysteem is, hoe Nederland van regeltjes aan elkaar hangt. Maar ook hoe tegenstrijdig die regels soms zijn. Zoals Rodaan het zo mooi weet te omschrijven: een nette leugen is beter dan de rommelige waarheid. Dit boek is zoveel meer dan het verhaal van een asielzoeker.

Er spreekt liefde uit voor Nederland, de Nederlandse taal, de gewoontes, eigenaardig als ze soms zijn. Maar ook zijn liefde voor poëzie en boeken in het algemeen. Ik vind deze reis met Rodaan tussen en in het hoofd, hart en de geest van de Nederlanders zeer waardevol. Het heeft mij aan het nadenken en nog wat meer naar mijzelf kijken gebracht.

HOLLAND RODAAN AL GALIDI (DE KADE/DE VRIJE UITGEVERS, € 21,95)

Carlijn Brouwer van boekhandel Jansen & De Feijter (Velp) Vorig jaar las ik De grote angst in de bergen van de Zwitser Charles-Ferdinand Ramuz en niet vaak heb ik een boek gelezen dat me zowel zó fascineert als bevreemdt. En nu opeens enorm actueel: een bergdorp besluit de vloek die rust op een alpenweide te negeren. Maar dan slaat de natuur terug…

De roman werd geschreven in 1926 en heeft, mede dankzij de fijne vertaling en het heldere nawoord van Rokus Hofstede, zelfs na een eeuw nog iets onheilspellends en tijdloos. Wát een weergaloos boek, en wat een prachtige setting in die Zwitserse Alpen. Dit mag wat mij betreft niet ongelezen blijven!

Ook leuk: het Letterenfonds maakte in samenwerking met de VPRO een podcast over het boek, in de reeks LeesDees.

DE GROTE ANGST IN DE BERGEN CHARLES-FERDINAND RAMUZ (VAN OORSCHOT, € 21,50)

www.boekblad.nl

Sjoerd Agterhof van boekhandel Jaspers (Badhoevedorp) Verschillende vakanties op de Balkan hebben mijn interesse gewekt voor dit deel van Europa. Daardoor was ik nieuwsgierig naar het boek Balkan blues van Nils Elzenga. Nils reisde een maand lang met zijn vader door de Balkan, zonder een echt plan, behalve elkaar weer eens beter te leren kennen. Het boek gaat minder over de Balkan dan ik gehoopt had, maar ik ben toch blij dat ik het gelezen heb. Het draait behalve om de relatie van de auteur met zijn vader, zeker net zoveel om zijn moeder.

Die overleed toen hij zeventien was. Ik ben ongeveer van dezelfde generatie als Nils, maar ben in een totaal andere omgeving opgegroeid en werk nog veel met mijn vader.

Daardoor is het voor mij zo’n boek dat je weer even laat nadenken over de waarden die je hebt meegekregen en de invloed van ouders en grootouders op wie je bent. En ook over je eigen invloed op je kinderen. Het is een ontroerend en regelmatig ook heel geestig boek geworden.

BALKAN BLUES NILS ELZENGA (SIGNATUUR, € 18,99)

Het magazine voor echte boekenliefhebbers

Jaart n e m e n n abo 95

â‚Ź 26,

Neem nu een jaarabonnement!

Ga naar www.boekenpost.nl/boekblad of bel 072 531 49 78

Bent u op zoek naar een topper in het boekenvak?

Plaats dan nu uw vacatures op Boekblad!

Uw vacature:

 Staat 4 weken online op boekblad.nl  Wordt gedeeld op onze sociale media  Wordt doorgeplaatst in onze nieuwsbrief  Ga meteen naar www.boekblad/vacatures voor meer informatie of mail naar verkoop@stipmedia.nl