Reader Ruimte voor water - BNA Lokaal netwerk Oosting by BNAOosting

PLEK ZAT

RESULTATEN

IN DE HAARVATEN VAN AALDERINKSHOEK

an. Met deze methodiek willen wij een artijen en inwoners de stad voor te bereiden n van de stad.

het vasthouden van water, voor groen en n, voor het opwekken van energie, voor het e mens!

ELSBEEK 2.0

van kennispark naar watercampus

ONTWERPUITDAGING STAP 3: WERK UIT OP WIJKNIVEAU

ENERGIE

In de toekomst vormt het Kennispark Enschede een nieuwe schakel in het huidige watersysteem van de RWZI en het Kristalbad. Het gefilterde water wordt ingelaten in de Elsbeek 2.0, een beekzone waar het water zijn eigen weg mag vinden.

Zon- en groendaken op gebouwen en parkeervelden Ook de andere openbare ruimtes worden onderdeel van deze

waterkringloop door een dicht netwerk aan mogelijkheden voor waterberging en infiltratie. Hierbij zijn het aangaan

STAP 2: BEPAAL DE AMBITIE

Warmtenet huurwoningen en van een relatie met de omgeving en het meewerken met de hoogbouw

‘RUIMTE VOOR

topografie de basis.

Het Kennispark zal er voortaan groen en aantrekkelijk uitzien, Koeling scholen (vanuit Twentekanaal) met veel verblijfskwaliteit, ruimte voor biodiversiteit, en natuurlijk ruimte voor water. Daarmee definieert het zich voortaan als innovatieve Watercampus.

Energie

Vestigingsklimaat

KENNISEILAND Investeringen

VAN LANDSCAPE NAAR WATERSCAPE

Materialen

Water

WATER’

gebruikt voor irrigatie, het doorspoelen van toiletten en KENNISEILAND is een integrale strategie van CITYFÖRSTER Architecture+Urbanism, OPENFABRIC Land- wasmachines, maar ook als thermische MOBILITEIT massa voor het en verwarmen van gebouwen. scape Architecture en Mijn WaterFabriek voor het Busi- koelen Mobiliteit Bodem Meer ruimte (polderdak) voor fietser en die de - toevoeging van groenblauwe daken ness & Science Park van het Kennispark in Enschede, wandelaar slimme regentonnen tijd geven te denken en die niet alleen de uitdagingen van extreme weersom(o.a.om door na eenrichtingsverkeer in te te stellen) anticiperen op de daadwerkelijke neerslag van de lostandigheden aanpakt, maar ook de energietransitie catie (10% buffercapaciteit) naar een CO2-vrije gebouwde omgeving in 2050. - verbeterde infiltratiecapaciteit vanminimaliseren de ondergrond Ons voorstel Verharding > Sociale relevantiecombineert het idee van een waterbufferEcologie ruimte voor groen door het verminderen van verharde oppervlakken en capaciteit voor een ‘eens in de 100-jarige’ storm met voorzieningen voor een ‘eens in de 100-jarige’ droogte, het creëren van groene infiltratiezones, die regenwaAuto te gast ter laten doordringen in de ondergrond en vervolgens en verbetert tegelijkertijd de ruimtelijke kwaliteit van Welzijn Ruimtegebruik ook het grondwaterpeil herstellen (bijvoorbeeld groene de open ruimte en de gebouwde omgeving. ruimte, bioswales, boomkuilen, vijvers, waterpleinen) Ruimtelijke kwaliteit Smart mobility (20% buffercapaciteit) Het bestaat uit vier belangrijke interventies: - de waterring/slotgracht rond het Kenniseiland die als Alles bij elkaar zorgt het systeem er ook voor dat het rebuffer voor de wijk maar ook voor de buurt fungeert. In gentekort jaarlijks met 100-150 mm wordt verminderd. Het nieuwe gebouw “The Hub” maakt het geheel comgeval van nood kan deze ingreep overstortwater buffpleet, en fungeert als symbool voor het geïntegreerd eren om de rioolwaterzuivering de tijd te gunnen om het water te verwerken (50% buffercapaciteit). Tijdens ontwerpconcept. Het gebouw, dat dient als ruimte voor hittegolven kunnen de waterring en zwembaden dienen start-ups en als innovatiehub, maakt het mogelijk om voor recreatiedoeleinden, en het welzijn en de aanenergie uit te wisselen tussenECOLOGIE verschillende ‘componenten’ van de overall strategie, bijvoorbeeld het gedacht voor water verbeteren. - een systeem van slimme regentonnen in alle soorten bruik van overtollige opgeslagen thermische massa om Groene long de wijk intrekken en maten die worden geleegd vóór grote stormen (20% in de winter de openbare zwembaden te verwarmen. buffercapaciteit). Gelegen boven, naast of in een geOok ontstaat er een fysieke verbinding tussen het Maximaal ruimte voor (eetbaar) bouw, kan opgeslagen water op dagelijkse basis worden B&S Park en de UT Campus. groen in woonstraten

dare

innovate

regentonnen 20% buffercapaciteit groenblauwe daken 10% buffercapaciteit

verminderen en optimaliseren

waterstroomutwisseling

temperatuurutwisseling the Hub

waterring 50% buffercapaciteit

temperatuurutwisseling

waterstroomutwisseling energieutwisseling

Groen op daken

verbeterde infiltratiecapaciteit landschap 20% buffercapaciteit

Opgaand groen bestrijdt de hitte

waterstroomutwisseling

MASTERPLAN INNOVATIEVE WATERCAMPUS INNOVATIEF WATERNETWERK

RWZI Enschede

VAN LINEAIR NAAR CIRCULAIR WATERSYSTEEM systemschema met “The Hub” als centraal element voor water-energie-informatie-uitwisseling

WATER Vasthouden en hergebruiken in haarvaten (sparen drinkwater en bestrijden droogte) Stroomgebiedsgerichte benadering (oppervlakkig afvoeren verkiezen boven ondergronds) Afvoer naar randen indien mogelijk om druk op systeem te verminderen

INGREPEN OP GROTE SCHAAL

INGR

van het negeren van de huidige topografie met maximale afspoeling als gevolg

naar meewerken met de topografie door het creëren van terrassen en nieuwe maaiveldniveaus waardoor water maximaal wordt vastgehouden

van overal verharding en afvoer van water via het riool

naar een geïntegreerd watersysteem in een groene omgeving met minimale afvoer naar het riool

van parkeren verspreid over het hele gebied

naar een geclusterd parkeersysteem langs de randen van het gebied waarbij gebruik wordt gemaakt van

van volledige inrichting ten dienste van de auto

naar een netwerk van shared spaces met een focus op langzaam verkeer

INTRODUCTIE De mondiale klimaatverandering treft ook OostNederland. De klimaatatlas laat heel duidelijk zien dat onze regio in toenemende mate met wateroverlast, hitte en droogte te maken krijgt en daar ook op zal moeten reageren. Water gaat een andere betekenis krijgen en rol spelen in onze leefomgeving. In de vorm van een ‘ontwerpuitdaging’ heeft BNA Oosting, samen met de hieronder vermelde partners, multidisciplinaire teams uitgedaagd om voor twee concrete lokaties met inspirerende, ruimtelijke concepten te komen die hierop anticiperen: het Kennispark in Enschede en de typische naoorlogse woonhuis Aaldrinkshoek in Almelo. In deze reader worden de resultaten van de 4 teams gepresenteerd. De uitdaging maakt onderdeel uit van het project ‘Waterwaarde’, dat BNA Lokaal Netwerk Oosting in samenwerking met het Architectuurcentrum Twente heeft geïnitieerd en georganiseerd. Naast de ontwerpuitdaging bevat het project nog een aantal activiteiten, zoals webinars en excursies, waarbij de klimaatverandering in Oost-Nederland bij een breed publiek onder de aandacht wordt gebracht.

De ontwerpuitdaging RUIMTE VOOR WATER werd mogelijk genaakt door inhoudelijke en financiële ondersteuning van Waterschap Vechtstromen, Twents Waternet, Provincie Overijssel en de Branchevereniginhg van Nederlandse Architecten.

INHOUDSOPGAVE PAGINA 4: RUIMTE VOOR WATER PAGINA 6: KENNISPARK, ENSCHEDE PAGINA 7: TEAM 1 (CITYFÖRSTER, OPENFABRIC) PAGINA 11: TEAM 2 (OD 205) PAGINA 16: AALDRINKSHOEK, ALMELO PAGINA 17: TEAM 3 (ODIN) PAGIAN 21: TEAM 4 (TKA ATELIER, NADIANENA)

RUIMTE VOOR WATER De ontwerpuitdaging was gericht op ruimtelijke ontwerpers, waterschappers, studenten en experts, maar met een uitkomst/presentatie gericht op een breed publiek. Concrete opgaven in Twente, waarbij de nadruk ligt op de stedenbouwkundige en landschappelijke schaal, en waarin werd gezocht naar een aanpak om wateropgaves in de toekomst te benutten bij het verbeteren van onze (leef)omgevingskwaliteit. De resultaten van het onderzoek moesten vooral inspireren en het publieke debat kunnen aanzwengelen. Een daadwerkelijke uitvoering was geen doel op zich. Twee thematische locaties/opgaves in Twente waren gegeven: 1. Het Kennispark bij de Universiteit Twente in Enschede dat aan het begin staat van een algehele transformatie en verdichting. 2. De woonwijk Aaldrinkshoek in Almelo die typerend is voor veel naoorlogse woonwijken in Nederland die toe zijn aan een algehele verduurzaming. Beide locaties komen bovendien in de stresstest naar voren en tonen vanuit de klimaatverandering urgentie voor adaptatie aan. In een eerste ronde mochten geïnteresseerde deelnemers pitchen. Een jury beoordeelde de meest waardevolle ideeën, waarvan vervolgens de meest volwaardigeplannen werden uitgenodigs voor een ontwerpatelier. Daarnaast waren er een aantal deeloplossingen waaruit drie teams als aanvullende denktank samenwerkingspartners hebben gekozen. De resultaten uit het werkatelier zijn aansluitend in een plenaire bijeenkomst besproken en door externe experts geëvalueerd en van commentaar voorzien. Later zal een reizende tentoonstelling de ontwerpen aan een breed publiek presenteren. In het kort beoogt de uitdaging dat we elkaar beter weten te vinden aan de voorkant en dat de uitkomsten ons inspireren de wateropgave om te zetten in een positieve leefomgeving. 4

ENSCHEDE KENNISPARK

Het Kennispark bij de Universiteit Twente staat aan de start van een ingrijpende transformatie. Door alle stakeholders is een gezamenlijke, nieuwe gebiedsstrategie ontwikkeld met twee belangrijke hoofdpijlers, “Versterken internationaal profiel en merk” en “Bouwen aan een dynamische toplocatie”. De tweede fysieke pijler is inmiddels verder uitgewerkt in een structuurvisie en een verdiepend stedenbouwkundig plan waarbinnen de verschillende deelonderwerpen per locatie verder verdiept en uitgewerkt zullen worden. ‘RUIMTE VOOR WATER” stelt de uitdaging om het aspect van waterbeheersing een meer integraal onderdeel te laten zijn van de komende transformatie. Ontwerpteams worden hierbij uitgedaagd, om met innovatieve concepten, water in het werklandschap zowel een ruimtelijke, functionele, ecologische als recreatieve plek te geven. In het kort was de opgave geformuleerd: - transformatie van een bestaand werklandschap - verdichting is wenselijk - groen en water zoveel mogelijk zelfvoorzienend maken - zo mogelijk/nodig de kanaalzone, aanliggende woonwijk Twekkelerveld en/of campus UT betrekken - versterking profiel van het Kennispark - water als bijdrage aan de BREEAM excellent ambitie die aan de transformatie is gekoppeld

TEAM 1 KENNISEILAND is een integrale strategie van CITYFÖRSTER Architecture+Urbanism, OPENFABRIC Landscape Architecture en Mijn WaterFabriek voor het Business & Science Park van het Kennispark in Enschede, die niet alleen de uitdagingen van extreme weersomstandigheden aanpakt, maar ook de energietransitie naar een CO2-vrije gebouwde omgeving in 2050. Het concept gaat uit van de aanleg van een blauwe buffer rondom de locatie, die meer ruimte voor regenwater en recreatie creëert, en die de identiteit van de locatie versterkt. Samen met een netwerk van slimme regentonnen en “The Hub” ontstaat een geïntegreerd systeem dat bewust water- en energieverbruik binnen een groenblauwe omgeving ‘viert’. Stedelijke waterkringloop Drinkwaterbedrijven halen water uit de grond, uit rivieren, oevers of uit de duinen. Vitens bijvoorbeeld (het drinkwaterbedrijf in Twente) gebruikt voornamelijk grondwater om drinkwater te maken - water dat ooit als neerslag op aarde belandde of door rivieren werd meegevoerd en uiteindelijk de grond in sijpelde. Het regenwater dat op verharde oppervlakken zoals een betegelde tuin, straat of plein valt, stroomt naar de rioolput, vermengt zich met het afvalwater uit onze huizen en verdwijnt in de rioolbuis. Omdat de waterkwaliteit door gebruik afneemt en omdat het opnieuw in de hydrologische kringloop moet worden gebracht, moet het worden behandeld. Dit wordt gedaan door middel van een verscheidenheid aan biologische, fysische en chemische processen. Het behandelde water (effluent) van rioolwaterzuiveringen is over het algemeen van mindere kwaliteit en niet geschikt voor waterleven. Het behandelde maar levenloze afvalwater bevat weinig zuurstof en bacteriën. Nadat het efflu7

ent is gezuiverd volgens de wettelijke normen, wordt het terug in het milieu gebracht. Uitdagingen rond waterbeheer De capaciteit van ons huidige rioolstelsel is niet berekend op extreme regenbuien. Bij overbelasting wordt in een gemengd systeem het ongezuiverde afvalwater samen met regenwater in het oppervlaktewater geloosd. Daarom is het beter om het regenwater lokaal vast te houden. Door regenwater tijdelijk lokaal vast te houden, kan de schade beperkt worden. De piek van de afvoer van regenwater richting het riool wordt zo verlegd: het regenwater stroomt pas langzaam richting de rioolbuis als deze weer leeg is. Regenwater kan worden vastgehouden door de aanleg van wadi’s, sloten, bovengrondse waterbuffers, groendaken, regenwatervijvers, ondergrondse bergingen, waterpleinen of installaties voor regenwatergebruik. Waar de bodemgesteldheid het toelaat, kan het regenwater ook direct worden geïnfiltreerd, door zoveel mogelijk te ontharden en te vergroenen. Om schade tijdens zware wolkbreuken te beperken, moet dit echter altijd gecombineerd worden met andere waterkerende voorzieningen, zeker op plaatsen waar infiltratie niet mogelijk is vanwege hoge grondwaterstanden. Gemiddeld gebruiken we bijna 135 liter drinkwater per dag. Het meeste drinkwater wordt gebruikt om te douchen, het toilet door te spoelen en de wasmachine. Drinken is eigenlijk maar een klein beetje. Een gezin betaalt gemiddeld bijna € 750, - voor de watervoorziening: 30% hiervan is voor de levering van drinkwater, 26% voor de rioolheffing en 44% voor de zuiveringsen watersysteemkosten. In plaats van schoon regenwater via het riool af te voeren, kan het ook opgeslagen en gebruikt worden. Regenwater dat op daken valt,

TEAM 1 is relatief schoon. Je kunt het gebruiken voor de wasmachine of het toilet, maar ook om de tuin te besproeien. Zo verdwijnt het niet direct in het riool en wordt er ook nog eens drinkwater bespaard. Bovendien zou het waterverbruik kunnen worden verminderd door de bewustwording van burgers en bedrijven te vergroten. Het is ook belangrijk om het efficiënte gebruik van water te stimuleren door bijvoorbeeld het installeren van waterbesparende douches en toiletten. Grijs water dat in wetlands of via filters is behandeld, kan ook worden hergebruikt. Voorstel (de 100-jarige storm/droogte) Ons voorstel combineert het idee van een waterbuffercapaciteit voor een ‘eens in de 100-jarige’ storm met voorzieningen voor een ‘eens in de 100-jarige’ droogte, en verbetert tegelijkertijd de ruimtelijke kwaliteit van de open ruimte en de gebouwde omgeving. Het bestaat uit vier belangrijke interventies: - de waterring/slotgracht rond het Kenniseiland die als buffer voor de wijk maar ook voor de buurt fungeert. In geval van nood kan deze ingreep overstortwater bufferen om de rioolwaterzuivering de tijd te gunnen om het water te verwerken (50% buffercapaciteit). Tijdens hittegolven kunnen de waterring en zwembaden dienen voor recreatiedoeleinden, en het welzijn en de aandacht voor water verbeteren. ‘’ Water wordt beschouwd als het elixer en de bron van het leven. Het beslaat meer dan 70% van het aardoppervlak, maakt bijna 70% van ons lichaam uit en vormt meer dan 70% van ons hart en onze hersenen. Het is aangetoond dat deze diepe biologische verbinding een onmiddellijke reactie in onze hersenen veroorzaakt wanneer we in de buurt van water zijn. Contact met water veroorzaakt een meditatieve toestand die ons gelukkiger, gezonder, rustiger, creatiever en meer ontzagvol maakt. Het blijkt dat leven aan de kust leidt tot een verbeterd gevoel van lichamelijke gezondheid en welzijn ‘’ - een systeem van slimme regentonnen in alle soorten en maten die worden geleegd vóór 9

grote stormen (20% buffercapaciteit). Gelegen boven, naast of in een gebouw, kan opgeslagen water op dagelijkse basis worden gebruikt voor irrigatie, het doorspoelen van toiletten en wasmachines, maar ook als thermische massa voor het koelen en verwarmen van gebouwen. - toevoeging van groenblauwe daken (polderdak) die de slimme regentonnen tijd geven om na te denken en te anticiperen op de daadwerkelijke neerslag van de locatie (10% buffercapaciteit) - verbeterde infiltratiecapaciteit van de ondergrond door het verminderen van verharde oppervlakken en het creëren van groene infiltratiezones, die regenwater laten doordringen in de ondergrond en vervolgens ook het grondwaterpeil herstellen (bijvoorbeeld groene ruimte, bioswales, boomkuilen, vijvers, waterpleinen) (20% buffercapaciteit)

Alles bij elkaar zorgt het systeem er ook voor dat het regentekort jaarlijks met 100-150 mm wordt verminderd. Het nieuwe gebouw “The Hub” maakt het geheel compleet, en fungeert als symbool voor het geïntegreerd ontwerpconcept. Het gebouw, dat dient als ruimte voor start-ups en als innovatiehub, maakt het mogelijk om energie uit te wisselen tussen verschillende ‘componenten’ van de overall strategie, bijvoorbeeld het gebruik van overtollige opgeslagen thermische massa om in de winter de openbare zwembaden te verwarmen. Ook ontstaat er een fysieke verbinding tussen het B&S Park en de UT Campus.

KENNISEILAND gebruikt voor irrigatie, het doorspoelen van toiletten en wasmachines, maar ook als thermische massa voor het koelen en verwarmen van gebouwen. - toevoeging van groenblauwe daken (polderdak) die de slimme regentonnen tijd geven om na te denken en te anticiperen op de daadwerkelijke neerslag van de locatie (10% buffercapaciteit) - verbeterde infiltratiecapaciteit van de ondergrond door het verminderen van verharde oppervlakken en het creëren van groene infiltratiezones, die regenwater laten doordringen in de ondergrond en vervolgens ook het grondwaterpeil herstellen (bijvoorbeeld groene ruimte, bioswales, boomkuilen, vijvers, waterpleinen) (20% buffercapaciteit) Het bestaat uit vier belangrijke interventies: - de waterring/slotgracht rond het Kenniseiland die als Alles bij elkaar zorgt het systeem er ook voor dat het rebuffer voor de wijk maar ook voor de buurt fungeert. In gentekort jaarlijks met 100-150 mm wordt verminderd. Het nieuwe gebouw “The Hub” maakt het geheel comgeval van nood kan deze ingreep overstortwater buffpleet, en fungeert als symbool voor het geïntegreerd eren om de rioolwaterzuivering de tijd te gunnen om het water te verwerken (50% buffercapaciteit). Tijdens ontwerpconcept. Het gebouw, dat dient als ruimte voor hittegolven kunnen de waterring en zwembaden dienen start-ups en als innovatiehub, maakt het mogelijk om energie uit te wisselen tussen verschillende ‘compovoor recreatiedoeleinden, en het welzijn en de aannenten’ van de overall strategie, bijvoorbeeld het gedacht voor water verbeteren. - een systeem van slimme regentonnen in alle soorten bruik van overtollige opgeslagen thermische massa om en maten die worden geleegd vóór grote stormen (20% in de winter de openbare zwembaden te verwarmen. Ook ontstaat er een fysieke verbinding tussen het buffercapaciteit). Gelegen boven, naast of in een gebouw, kan opgeslagen water op dagelijkse basis worden B&S Park en de UT Campus.

dare

innovate

KENNISEILAND is een integrale strategie van CITYFÖRSTER Architecture+Urbanism, OPENFABRIC Landscape Architecture en Mijn WaterFabriek voor het Business & Science Park van het Kennispark in Enschede, die niet alleen de uitdagingen van extreme weersomstandigheden aanpakt, maar ook de energietransitie naar een CO2-vrije gebouwde omgeving in 2050. Ons voorstel combineert het idee van een waterbuffercapaciteit voor een ‘eens in de 100-jarige’ storm met voorzieningen voor een ‘eens in de 100-jarige’ droogte, en verbetert tegelijkertijd de ruimtelijke kwaliteit van de open ruimte en de gebouwde omgeving.

regentonnen 20% buffercapaciteit groenblauwe daken 10% buffercapaciteit

verminderen en optimaliseren

waterstroomutwisseling

temperatuurutwisseling the Hub

waterring 50% buffercapaciteit temperatuurutwisseling

waterstroomutwisseling energieutwisseling

verbeterde infiltratiecapaciteit landschap 20% buffercapaciteit

waterstroomutwisseling

RWZI Enschede systemschema met “The Hub” als centraal element voor water-energie-informatie-uitwisseling

KENNISEILAND - stedenbouwkundig visie voor B&S Park Enschede

Metabolisme van het individuele gebouw Op gebouwniveau zorgt een combinatie van groenblauwe daken en een systeem van slimme regentonnen voor de waterhuishouding van het terrein. Het geheel wordt gebruikt om het water in het dak te bufferen zodat de exacte weersvoorspelling kan worden doorgegeven aan de regenton, het water kan opslaan en dagelijks kan gebruiken voor irrigatie, toiletspoeling en wasmachines maar ook voor het koelen en verwarmen van de gebouwen.

Proactieve betrokkenheid Er moet synergie ontstaan tussen de Universiteit Twente, Waterschap Vechtstromen, Waterzuivering Enschede en het Kennispark. Het gebouw van ‘The Hub’ is een fysieke verbinding tussen de verschillende belanghebbenden en het systeem van de locatie. Het biedt de mogelijkheid om energie uit te wisselen, het waterpeil en de temperatuur van de regentonnen te regelen, maar het is ook een nieuwe typologie van bouwen - een plek waar start-ups samen met studenten innoveren.

Positieve isolatie Het concept beoogt de creatie van een blauwe buffer rondom de locatie, om zo meer ruimte voor water te creëren bij toegenomen regenval, maar ook om meer ruimte te bieden voor recreatief gebruik. ‘Contact met water wekt een meditatieve toestand op die ons gelukkiger, gezonder, rustiger, creatiever en meer in ontzagvol maakt. Het blijkt dat leven aan de kust leidt tot een verbeterd gevoel van lichamelijke gezondheid en welzijn.‘

TEAM 2 Van Kennispark naar Watercampus Het veranderende klimaat dwingt ons om goed na te denken over hoe we onze leefomgeving inrichten. Door piekbuien zal wateroverlast vaker voorkomen, door droogte moeten we zuinig zijn met ons drinkwater en er zal vaker sprake zijn van extreme hitte. Deze problemen moeten bij iedere ruimtelijke opgave integraal worden bekeken. Maar één ding staat vast: we moeten meer ruimte maken voor water. Dat geldt ook voor het Kennispark in Enschede. Daarvoor liggen al veel ambitieuze toekomstplannen op tafel. Maar hoe kan water hier een belangrijkere plek krijgen zodat het Kennispark beter is voorbereid op het veranderende klimaat? Relatie met de omgeving Om het Kennispark heen liggen verschillende gebieden: - de Campus van de Universiteit Twente aan de andere kant van de Hengelosestraat, - de naoorlogse woonwijk Twekkelerveld ten zuidoosten van het Kennispark en, - de Rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) Enschede die een bijzondere connectie heeft met het Kristalbad te noorden van het Kennispark. Hoe mooi zou het zijn als al deze plekken op het gebied van water een relatie aangaan met het Kennispark? Water houdt zich namelijk niet aan de door ons bedachte grenzen. In ons voorstel is het versterken van deze relatie met de omgeving essentieel. Met meer ruimte voor water transformeren we het Kennispark in een Watercampus. Dit kan allemaal in aanvulling op de plannen die er al zijn. Innovatief waternetwerk Als belangrijkste ingreep wordt er contact gelegd met de RWZI en het Kristalbad, door het Kennispark onderdeel te maken van dit waternetwerk. Het gezuiverde water uit de RWZI laten we in een nieuwe beekzone in het Kennispark in, de Elsbeek 2.0. In deze beekzone kan het water zelf zijn weg vinden zodat er een dynamische plek ontstaat. Dit zorgt voor veel kan11

sen voor biodiversiteit en mogelijkheden voor werknemers om er te wandelen en te verblijven. Zeker bij de inlaat van het gezuiverde water uit de RWZI in de beek ontstaat een levendige verblijfsplek. Ook zorgen we in het Kennispark voor een watersysteem met een dicht netwerk van pocketparks die worden verbonden via wadi’s. Deze stromen af richting de Elsbeek 2.0 en een groene zone langs het spoor. Dit is een waterbufferzone die aansluit op de Elsbeek 2.0 en ook de wijk Twekkelerveld met het Kristalbad verbindt. In en rondom deze pocketparks zijn er vele opties waar het Kennispark mee aan de slag kan. Denk aan het afkoppelen van hemelwater, het verplichten of aanmoedigen van groene daken, het aanleggen van slimme regenbuffers. Het aanleggen van collectieve waterbuffers, waterpleinen, regentuinen en vijvers. Tot het zorgen voor een netwerk van wadi’s, ecologische waterafvoer, groen-blauwe lopers met halfverharding en groen parkeren waar dat nog op het maaiveld gebeurt Voor het waternetwerk is meewerken met de onderliggende topografie een belangrijk ingrediënt. Door verschillende maaiveldniveaus te creëren die corresponderen met de onderliggende topografie zorgen we ervoor dat water langer vastgehouden kan worden, langzamer af wordt gevoerd en zo meer tijd krijgt om te infiltreren in de bodem.

TEAM 2 Van lineair naar circulair watersysteem Door het systeem over het hele park als een kringloop te zien, kunnen innovaties en kennisuitwisseling plaatsvinden op meerdere niveaus. Denk aan het zuiveringsslib wat op het park omgezet kan worden in bioplastics of waterstof, waar vervolgens binnen het gebied gebruik van wordt gemaakt. Bijvoorbeeld door deelauto’s die rijden op lokaal geproduceerde waterstof. Of door regenwaterafvoer bij gebouwen en verharding af te koppelen waardoor het water trapsgewijs via het netwerk van pocketparks en wadi’s richting de Elsbeek afloopt. Een nieuw mobiliteitsplan Door de vele verblijfsplekken en groene ruimtes zal de kwaliteit van het Kennispark flink omhoog gaan en zal het aantrekkelijk worden voor ondernemers om zich er te vestigen. Dit zal alleen slagen als de auto zo veel mogelijk uit het gebied wordt geweerd. Daarom stellen wij voor parkeren zoveel mogelijk langs de randen van het gebied te stimuleren. Dit kan gebeuren in gedeelde parkeerclusters die mooi ingepast worden in het landschap. Binnen het gebied kunnen mensen zich vervolgens verplaatsen met deelmobiliteit, zoals waterstofauto’s en elektrische vervoersmiddelen als stepjes of kleine auto’s die rijden op de waterstof die in het Kennispark is geproduceerd als restproduct uit de RWZI.

een geïntegreerd watersysteem gaan in een groene omgeving met minimale afvoer naar het riool. Een belangrijk onderdeel daarin is om van parkeren verspreid over het hele gebied, te gaan naar een geclusterd parkeersysteem langs de randen van het park waarbij gebruik wordt gemaakt van deelmobiliteit. Ook dient het park van volledige inrichting ten dienste van de auto, te gaan naar een netwerk van shared spaces met een focus op langzaam verkeer. In de toekomst als Watercampus ziet het Kennispark er groen en aantrekkelijk uit, met veel verblijfskwaliteit, ruimte voor biodiversiteit, kennisuitwisseling en natuurlijk ruimte voor water.

Belangrijke lessen Uiteindelijk is er een aantal belangrijke lessen te trekken uit dit ontwerpend onderzoek. Zowel op de grote als op de kleine schaal. Deze zijn ook op andere locaties toepasbaar zodat er meer ruimte voor water gecreëerd kan worden. In plaats van het negeren van de huidige topografie met maximale afspoeling als gevolg, werken we mee met de topografie door het creëren van terrassen en nieuwe maaiveldniveaus waardoor water maximaal wordt vastgehouden. Daarnaast zorgen we ervoor dat we van verharding overal en afvoer via het riool, naar 13

* Voor het ontwerp van ‘Elsbeek 2.0’ hebben Wavin en de Donker Groep meegedacht in de oplossingsrichtingen.

ELSBEEK 2.0

SCAN DE QR CODE OM DE VIDEO OVER DIT PROJECT TE BEKIJKEN!

van kennispark naar watercampus In de toekomst vormt het Kennispark Enschede een nieuwe schakel in het huidige watersysteem van de RWZI en het Kristalbad. Het gefilterde water wordt ingelaten in de Elsbeek 2.0, een beekzone waar het water zijn eigen weg mag vinden. Ook de andere openbare ruimtes worden onderdeel van deze waterkringloop door een dicht netwerk aan mogelijkheden voor waterberging en infiltratie. Hierbij zijn het aangaan van een relatie met de omgeving en het meewerken met de topografie de basis. Het Kennispark zal er voortaan groen en aantrekkelijk uitzien, met veel verblijfskwaliteit, ruimte voor biodiversiteit, en natuurlijk ruimte voor water. Daarmee definieert het zich voortaan als innovatieve Watercampus.

VAN LANDSCAPE NAAR WATERSCAPE

ELSBEEK 2.0

NETWERK VAN POCKETPARKS

PARKEERCLUSTERS LANGS RANDEN

MASTERPLAN INNOVATIEVE WATERCAMPUS INNOVATIEF WATERNETWERK

VAN LINEAIR NAAR CIRCULAIR WATERSYSTEEM

INGREPEN OP GROTE SCHAAL

INGREPEN OP KLEINE SCHAAL

HEMELWATER AFKOPPELEN

van het negeren van de huidige topografie met maximale afspoeling als gevolg

naar meewerken met de topografie door het creëren van terrassen en nieuwe maaiveldniveaus waardoor water maximaal wordt vastgehouden

van overal verharding en afvoer van water via het riool

DAKTUIN

naar een geïntegreerd watersysteem in een groene omgeving met minimale afvoer naar het riool

GROEN DAK

WATERPLEIN

van parkeren verspreid over het hele gebied

naar een geclusterd parkeersysteem langs de randen van het gebied waarbij gebruik wordt gemaakt van deelmobiliteit

van volledige inrichting ten dienste van de auto

SLIMME REGENBUFFER

WADI

REGENTUIN

ECOLOGISCHE WATERAFVOER

naar een netwerk van shared spaces met een focus op langzaam verkeer VIJVER

van kennispark naar watercampus

COLLECTIEVE WATERBUFFER

van lineair naar circulair

BLAUW-GROENE LOPER

GROEN PARKEREN

van landscape naar waterscape

ALMELO

AALDERINKSHOEK Deze typische jaren ’70 woonwijk staat op de agenda om sociaal, infrastructureel en ruimtelijk aangepakt te worden en zo klaar te zijn voor een nieuwe, duurzamere levensfase. Door de huidige inrichting van de openbare ruimte (de aanwezigheid van het groen is zeer onevenwichtig verdeeld waardoor de woonclusters zeer steenachtig zijn) spelen de effecten van de klimaatverandering (hittestress en wateroverlast) een nadrukkelijke rol in Aalderinkshoek. Hiermee is deze locatie exemplarisch voor een hele generatie van dit soort wijken. De wens in deze challenge-locatie was om verschillende opgaven aan elkaar koppelen onder het motto ‘integraliteit van kansen’. In het kader van ‘RUIMTE VOOR WATER’ zijn de teams uitgedaagd ontwerpvoorstellen te ontwikkelen die inspelen op klimaatadaptatie van de na-oorlogse woonwijk en impliciet daarmee ook de leefbaarheid, direct of indirect, vergroten. Welke ruimtelijke aspecten gaan er spelen bij het eventueel circulair maken van de waterhuishouding in de wijk en hoe kan dit vervolgens bijdragen aan de verbetering van het woonklimaat? In het kort was de opgave geformuleerd: - de wijk als geheel klimaatadaptiever maken - ontharden van de openbare ruimte - meer oppervlaktewater en gebruik van natuurlijk verval - zo mogelijk verdichting en variatie in woontypologieën

TEAM 3 PLEK ZAT in de haarvaten van Aaldrinkshoek Dit is een methodiek. Geen kant-en-klaar plan. Met deze methodiek willen wij een beweging in gang zetten om samen met partijen en inwoners de stad voor te bereiden op klimaatverandering. Vanuit de haarvaten van de stad. In de haarvaten van de stad is ruimte voor het vasthouden van water, voor groen en biodiversiteit, voor ondergrondse netwerken, voor het opwekken van energie, voor het bestrij¬den van hitte en droogte én voor de mens! Stap 1: Pak integraal aan We moeten de verschillende opgaven in het ruimtelijk domein met elkaar verbinden omdat er geen tijd, geld en ruimte is om ze los van elkaar te zien. Alles hangt met alles samen. En dan is er plek zat! Om zo slim mogelijk aan de slag te gaan met de verschillende opgaven zetten we de klokken gelijk. Gebouwen, maaiveldinrichting en ondergrondse systemen hebben momenteel elk hun eigen tijdspad in beheer, onderhoud en vervanging. Door die klokken gelijk te zetten* kunnen verschillende opgaven integraal worden aangepakt. Dit vraagt een investering in tijd en geld aan de voorzijde maar deze aanpak maakt de wijk veerkrachtig, toekomstbestendig, leefbaar, veilig, gezond én mooi. Stap 2: Bepaal de ambitie Het Ambitieweb Duurzaam GWW is een goede manier om ambities vast te leggen en heldere projectdoelen te formuleren. Dit kunnen wij natuurlijk alleen in overleg met partijen en bewoners, maar in deze ontwerpuitdaging doen wij een schot voor de boeg, op basis van de data die beschikbaar zijn én ons gevoel. Wij zetten voor Aalderinkshoek hoog in op de thema’s Energie, Water, Ecologie, Ruimtelijke kwaliteit, Sociale relevantie, Mobiliteit en Inves¬teringen. 17

Stap 3: Werk uit op wijkniveau Na het bepalen van de ambities, geven we verder invulling aan de thema’s. De thema’s waar we hoog op inzetten zijn op wijkniveau op hoofdlijnen uitgewerkt (nader onderzoek en detaillering is nodig). Water Het vasthouden en hergebruiken van water in de haarvaten van de wijk draagt bij aan de sponswerking van het gebied, biedt een gunstig vestigingsklimaat voor beplanting en vermindert het gebruik van schaars drinkwater. Dit willen wij optimaliseren op daken, in tui¬nen en groene woonstraten. Pieken worden zoveel mogelijk zichtbaar afgevoerd middels een stroomgebiedsgerichte benadering, waarbij het reliëf, expansie/vloeivelden en peilvakken/fasering leidende principes zijn. Ecologie De westelijke groene long van Almelo wordt doorgetrokken de wijk in. De barrièrewerking van de Wierdenseweg wordt opgeheven door bij de herinrichting van de weg de fietser (F35) centraal te zetten. In de straten zetten wij in op maximaal (eetbaar) groen. Samen met groene gevels en daken verbetert de kwaliteit van de woonomge¬ving, neemt de hittestress af, ontstaat ruimte voor water, neemt de biodiversiteit toe en wordt de bodemkwaliteit verbeterd. Mobiliteit De auto is te gast in Aalderinkshoek. De wandelaar en de fietser staan op de eerste plaats. Door te ontstenen ontstaat ruimte voor vergroe¬ning, water en wordt het koeler. De woonstraten/woonerven worden fijne plekken om te verblijven. De auto kan overal komen, maar niet overal parkeren. Parkeren wordt geconcentreerd, bijvoorbeeld op de koppen van de woonstraten in buurt 45. Eenrichtingsverkeer hoort daar bij!

Welzijn

Rui Ruimtelijke kwaliteit

TEAM 3 Energie Huurwoningen en hoogbouw worden aangesloten op een warmtenet dat zich door de hele wijk vertakt. Op de daken van alle gebouwen is ruimte voor zonnepanelen en groendaken. Er wordt stevig ingezet op isolatie van gebouwen. Dit biedt bewoners comfort. Energie die niet wordt gebruikt hoeft niet te worden opgewekt! Wij streven naar zelfvoorzienende gebouwen. De scholen worden gekoeld met water uit het Twentekanaal. Investeringen/ betaalbaarheid Het beheer van de openbare ruimte wordt op innovatieve en circu¬laire wijze georganiseerd. Men betaalt niet meer voor de aanleg, maar slechts voor het gebruik. Dit concept noemen we ‘as-a-service’. Door te denken in ‘gebruik’ in plaats van ‘bezit’ leidt de oplossing tot nieuwe verdienmodellen en stimulansen voor besparing van materialen. Bijkomend voordeel is dat men langdurige relaties creëert met de aangehaakte ketenpartners. Sociale relevantie Om de wijk toekomstbestendig te maken en sociaal veilig te houden is draagvlak bij bewoners, instellingen en bedrijven nodig. De ruim¬telijke en sociale impact van de transitie is immers groot. Wij willen de omgeving zo vroeg mogelijk betrekken in het proces. Bestaande structuren en culturen respecteren we, houden we in stand en nemen we mee in onze werkwijze. Ruimtelijke kwaliteit Het streven naar meer ruimtelijke kwaliteit en meer samenhang zien wij als een paraplu boven alle ontwikkelingen in de wijk: elk project draagt bij aan het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit (gebruiks¬waarde, belevingswaarde én toekomstwaarde). Stap4: Werk uit op straatniveau In deze stap worden de ambities nader uitgewerkt op straatniveau waarbij wij ruimte maken voor water, groen, een groeiend pakket kabels 19

en leidingen én de mens. Wij laten zien hoe dit werkt in de Bartokstraat. De verharding wordt geminimaliseerd tot een 4 meter brede zone in het midden van het profiel waar de auto te gast is en waar volop ruimte is voor fietsers, wandelaars en spelende kinderen. Het parkeren voor de bewoners van de Bartok¬straat wordt verplaatst naar de koppen van de straat waar het parkeren centraal wordt georganiseerd met mogelijkheden voor het opladen van auto’s en opwek van energie. Het straatbeeld oogt groen, met uiteenlopende bomen en struiken en groene gevels. De daken zijn groen (noord), uitgevoerd als waterdak of bedekt met zonnepanelen (zuid). Dit geldt ook voor de bergingen. In de openbare ruimte, in de tuinen en op de daken wordt water vastgehouden, neemt de biodiversiteit toe en zakt de temperatuur op hete zomerdagen. Daarnaast wordt de leefbaarheid vergroot en neemt de veiligheid toe. Wij concluderen dat er PLEK ZAT is voor alle opgaven die op ons afkomen wanneer we ze com¬bineren en we in de haarvaten van de stad op zoek gaan naar ruimte op daken, aan gevels, op het maaiveld en in de bodem.

* Een mogelijkheid om de klokken gelijk te zetten is het werken met een ‘as a service model’. Er wordt een ‘nieuwe samenwerking’ gecreëerd tussen de verschillende stakeholders binnen het gebied (o.a. gemeente, netbeheerders, de lokale woningbouwcorporatie, etc.). Wij geven samen met de partners vorm aan deze nieuwe organisatie.

PLEK ZAT IN DE HAARVATEN VAN AALDERINKSHOEK Dit is een methodiek. Geen kant-en-klaar plan. Met deze methodiek willen wij een beweging in gang zetten om samen met partijen en inwoners de stad voor te bereiden op klimaatverandering. Vanuit de haarvaten van de stad.

STAP 3: WERK UIT OP WIJKNIVEAU

In de haarvaten van de stad is ruimte voor het vasthouden van water, voor groen en biodiversiteit, voor ondergrondse netwerken, voor het opwekken van energie, voor het bestrij¬den van hitte en droogte én voor de mens!

STAP 1: PAK INTEGRAAL AAN

ENERGIE Zon- en groendaken op gebouwen en parkeervelden Warmtenet huurwoningen en hoogbouw

STAP 2: BEPAAL DE AMBITIE

Koeling scholen (vanuit Twentekanaal)

Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Investeringen

Water

Opgaven en beleidsdoelen

MOBILITEIT Mobiliteit

Bodem

Meer ruimte voor fietser en wandelaar (o.a. door eenrichtingsverkeer in te stellen)

Ambitie

Tijdspad

Sociale relevantie

Verharding minimaliseren > ruimte voor groen

Ecologie

Investering

Auto te gast

Welzijn

Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit

Ruimte

Smart mobility

Draagvlak

ECOLOGIE Groene long de wijk intrekken Maximaal ruimte voor (eetbaar) groen in woonstraten Groen op daken Opgaand groen bestrijdt de hitte

UITWERKING BARTOKSTRAAT

STAP 4: WERK UIT OP STRAATNIVEAU

Klokken gelijk zetten

Creëren van meer ruimte door aanpassing mobiliteit Bestaand riool voor afvalwater, hemelwater bovengronds Ondergrondse leidingstraten

As a service 1. Het leveren van een dienst in plaats van een product 2. Het gelijk zetten van de klokken Bijvoorbeeld: een wijkcorporatie Inzet vrijkomende materialen

Natuurinclusieve eetbare straat

TEAM 4 De slootjes van Aalderinkshoek 1. Water: hoofdstructuur en substructuur Duurzame Transformatie van de naoorlogse We maken een nieuw water netwerk, aangeslowoonwijk ten op het bestaande oppervlaktewater, dat het regenwater opvangt en filtert. De hoofdstrucDe slootjes van Aalderinkshoek’ is een stappen- tuur houdt het water langer vast om droogte plan voor de integrale, duurzame transformatie te voorkomen en stort over op de substructuur. van de naoorlogse woonwijk. Hierdoor ontstaat een waterbalans, een zelfregulerend watersysteem. Het voorkomt overstroWater omarmen in de wijk mingen en maakt de bodem gezond. Het verDe naoorlogse ambitie van een goed wegennet- laagt het onderhoud. werk en groene oase in de tuin resulteerde tot monotone en verharde wijken. Er is geen ruimte 2. Natuurlijke leefomgeving rondom slootjes voor water. Daarnaast ligt er een opgave in het Waterweg wordt ondersteund door groengeverduurzamen van de naoorlogse woontypolo- bied. Hierdoor maakt niet alleen het water, maar gie. ook het groen een verbinding met het groen elders in de wijk en daarbuiten. De ruimte rondom De naoorlogse woonwijk kenmerkt zich door het water die gecreëerd wordt, introduceert de laagbouw met een voor- en een achtertuin. In mogelijkheid tot programma aan het water. Dit deze typologie is de hoeveelheid groen in de bevordert de biodiversiteit en gaat hittestress tewijk sterk afhankelijk van de groeninvulling in gen. Daarnaast is een natuurlijke omgeving zelfde privé-tuinen. Het transformeren van een be- redzaam en onderhoudsarm. staande wijktypologie naar een klimaatbestendig leefomgeving en duurzame woningen, kunnen 3. Beweegvriendelijke leefomgeving rondom we niet voor elkaar krijgen met een aanpassing slootjes van een privé-tuin van de bewoner. Langs het groenblauwe netwerk ontstaat een goed ontsloten verkeersroute voor langzaam Het probleem is niet te veel water, maar een om- verkeer. Door vermindering van het aantal autogeving die water niet toelaat. We kunnen water wegen, wordt bewegen gestimuleerd. Dit zorgt weer verwelkomen als we het regenwater erken- voor een gezond ecosysteem, schone lucht en nen en omarmen als publiek goed. Door parke- bodem. Bewoners kunnen ontspannen, sporten, ren te zien als een privéaangelegenheid, kan wa- bewegen en spelen in de wijk. ter en groen haar intrede maken in de wijk. 4. Programma aan het water Een integrale waardebepaling We gaan van een monotone woonwijk naar een We grijpen het watervraagstuk aan om de naoor- gemixt woon, werk, recreatiegebied. In de pulogse woontypologie integraal te transformeren blieke plint kunnen lokale ondernemers zich vestot een duurzame, klimaatbestendige, dynami- tigen, terwijl daarboven kwalitatieve woningen in sche leefomgeving. het goedkopere segment worden gerealiseerd. De kadewoningen langs de hoofd waterweg hebDit doen we aan de hand van 6 interventies, die ben ook wisselend programma in de plint, met door de schaalniveaus heen bewegen, waarbij hierboven woningen in het duurdere segment. water het thema en het middel is. Elke interventie Er ontstaat werkgelegenheid, en voorzieningen voegt waarde toe. voor de bewoners. Ook geeft de mogelijkheid om bewoners te betrekken bij de wijk en ze te leren over natuur in de stad.

TEAM 4 5. Collectiviteit aan het water De poortgebouwen vormen een entree voor de woonblokken. Dit introduceert een overgang van publiek naar collectief. In de plint zijn collectieve functies te vinden zoals verzamelpunten voor het afval. Bovenop de plint kunnen we een nieuwe typologie introduceren in de wijk. Samen delen is voor ieder voordeliger. Ook is het een manier om efficiënt met ruimte om te gaan. Het bespaart kosten, en geeft mensen mogelijkheden die ze individueel niet zouden hebben. 6. Verdichten en verduurzamen In Aalderinkshoek zal het aantal woningen toenemen. Voor verdichten is er namelijk ruimte genoeg. Daarnaast is het belangrijk om een variatie aan woningen te maken voor verschillende doelgroepen. Met de klimaatbestendig schil, aangepast naar woonwens en portemonnee van de bewoner, ontstaat een divers straatbeeld in de wijk. Een variatie aan woningtypologie maakt een veerkrachtige wijk. Het levert een diversiteit aan bewoners op. Daarnaast zijn de woningen weer toekomst en klimaat bestendig en kunnen ze zelfs energie opwekken voor de wijk. Deze waardes zijn van belang voor de ontwikkeling van de wijk en al haar bewoners (mens en dier), maar ook voor diverse stakeholders. Door bijvoorbeeld ruimte te maken voor water, voorkom je waterschade. Door het maken van water in een natuurlijk landschap bevorder je het natuurlijke ecosysteem en daarmee de zelfredzaamheid en gezondheid van de wijk. Een programma rondom het water stimuleert collectiviteit en sociale cohesie. Deze integrale waardebepaling nodigt uit om op een nieuwe manier na te denken over gebiedsontwikkeling.

halen van de mensen die er al jaren wonen. Het heeft dus historische en emotionele waarde, en de structuren kunnen nog jaren mee. Daarnaast is er ruimte genoeg om te verdichten. Om een balans te vinden tussen het verbeteren van het huis en het behouden van het thuis stellen wij een tweede huid voor die zich om de woning wikkelt. In deze huid kunnen we een aantal duurzame oplossingen integreren zoals PV Cellen, warmte herstel, groen dak, een serre /tuinkamer, duurzame installaties. Afhankelijk van de individuele behoeftes wordt de huid met deze componenten opgebouwd. Door het maken van een dek zal het wonen op de eerste verdieping plaatsvinden, waarbij je de aansluiting hebt op de tuin op het dek. De binnentuinen kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld. Wordt het 1 collectieve tuin of maken we ruimte voor privé tuinen in combinatie met een collectief gedeelte? Maken we een speelplek, of een moestuin? Dit varieert afhankelijk van de behoeftes en wensen van de bewoners. Pilot Door te denken in netwerken, kun je zo groot of zo klein denken als je wilt. Om het integrale plan te testen, stellen wij een pilotproject voor in het gebied zelf waarbij we de verschillende waardes in het klein bij elkaar laten komen. Wij gaan graag in gesprek over deze ontwerpstrategie, ruimte voor water en het integraal aanpakken van de naoorlogse woonwijk.

Transformatie woningen De woningen in Aalderinkshoek zijn een typisch Nederlandse typologie. Deze rijtjeshuizen zijn gebouwd tijdens de naoorlogse woningnood voor de middenklasse. Als gevolg van deze wo- * De slootjes van Aalderinkshoek is een samenningexplosie, hebben deze huizen een slecht werking met TLU landschapsarchitecten, Scape energie label. De woningen bestaan uit de ver- Agency, EWB en Syntraal. 23